Нарық, тауар құны туралы түсінік

Кіріспе

Дамыған елдердің қазіргі таңдағы экономикасының нарықтық болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономика негізгі экономикалық мәселелерді ең тиімді жолмен шешетін жүйе болып шықты. Ол бірнеше ғасырлар бойы құрылды, өркениет формасын қабылдады және болашақта бүкіл әлем елдерінің экономикалық кейпін анықтап отырады.
Осы тақырыптың өзектілігі біздің еліміздегі әкімшіл-әміршіл жүйеден нарықтық экономикаға өтуіне байланысты жоғары болып отыр. Ұзақ уақыт бойы елде тауар-ақша қатынасытары және оған сәйкес меншік формалары қабылданған жоқ, ал ұлттық экономиканың дамуы әлемдік нарықтан толығымен оқшауланған еді.
Нарықтың құрылуы процесінің көптеген үшкір мәселелерін жеңілдететін өзіндік буфер қызметін атқаратын (жұмыссыздық, тауар өндірісі жетіспеушілігі) табиғи және жартылай табиғи шаруашылық жойлыды. Осы курстық жұмыста мына мақсаттарды орындаймын:
• Тауар өндірісінің, тауардың және оның құнының негіздерін қарастыру. Нарық және айырбастың пайда болу тарихын зерттеу;
• Нарықтық мәнін анықтау, оның функцияларын, нарықтық ұйымдастырудың негізгі мақсатын, нарық түрлерін зерттеу;
• Нарықтың тиімді және тиімсіз жақтарын, нарық инфрақұрылымын, нарықтық экономиканық ерекшеліктерін, мемлекеттік макроэкономикалық бағдарлауын зерттеу;
• Нарық негіздері, оның функциялары және қоғамдағы рөлі туралы қорытынды жасау;
Осы тақырыпты зерттей отырып, нарық тақырыбына арналған еңбектерінің көптігін байқай аламыз (оқулықтар, ғылыми әдебиеттер) қазіргі кезде де экономистер осы тақырыпқа назарын аударып отыр, олар экономикалық қатынастарды басқарудың принциптерін, заңдарын, рычагтарын қарастырады.

Пайдаланылған әдебиетер тізімі:

1. Базылева М. Н. Экономикалық теория. – Минск: БГЭУ, 1999, 385 бет
2. Борисов Е. Ф. Экономикалық теория. Лекциялар курсы. – М.: 1997, 266 бет.
3. Булатов А. С. Экономика. М., 1999, 786 бет.
4. Дискин И. Е. Өтпелі экономиканың әлеуметтік құрылымы // Қоғам және экономика. 1997. № 1-2, бет. 12
5. Иохин В. Я. Экономикалық теория: нарық және микроэкономикалық анализ туралы түсінік. – М.: 1997, 391 бет
6. Котлер Ф. Маркетинга негіздері. М., Прогресс 1990, 613 бет
7. Макконнелл К. Р., Брю С. Л. Экономикс: принциптер, мәселелер және саясат. М., Республика. 1992. т. 1, 348 бет.
8. Мамедов О. Ю. Қазіргі таңдағы экономика. Ростов н\Д., 1998, 633 бет.
9. Микульский К. И. Әлеуметтік-бағдарланған нарықтық экономика. // Қоғам және экономика. 1997. № 1-2, 8 бет
10. Николаева И. П. Экономикалық теория. – М.: «Проспект», 1998, 511 бет.
11. Раицкий К. А. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құрылы. М., 1999, 625 бет.
12. Райзберг Б. А. Экономика курсы. – М.: ИНФРА-М, 1999, 718 бет.
13. Самуэльсон П. Экономикалық ғылымдар. – М 1990, 282 бет.
14. Самуэльсон П., Нордхаус В. Экономикс. М., Республика. 1990, 687 бет.
15. Сажина М. А., Чибриков Г. Г. Экономикалық теория. – М.: 1998, 405 бет.
16. Смит А. Халықтардың байлығының табиғаты және себептері туралы зерттеу. М., 1962, 535 бет.
17. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. М., 1993, 483 бет.
18. Экономикалық теория (политэкономия)/ Видяпин В. И., Журавлева Г. П. редациясымен – М.: 1997, 561 бет.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе. 4
1. Нарық,тауар құны туралы түсінік.Құн заңы. 7
1. 1. Нарық түсінігі. 7
1. 2. Тауар. Құн. Құн заңы. 8
1. 3. Нарық пен айырбастың пайда болу тарихы. 11
2. Нарықтың маңызы туралы түсінік. 14
2.1.Нарықтың маңызы 14
2. 2.Нарықтың құрылымы. 15
2. 3. Нарықтың түрлері. 18
2. 4.Нарық эконмикасы ұғымы. 20
3. Нарықтың жетіспеушіліктері мен артықшылықтары, нарықтық 23
экономика институттары, нарық және мемлекеттік басқару
3. 1. Нарық артықшылықтары 23
3. 2. Нарық жетіспеушіліктері 25
3. 3. Нарықтық экономиканың институттары 26
3. 4. Нарықты мемлекеттік басқару 28
Қорытынды 38
Пайдаланылған әдебиеттер 41
Кіріспе

Дамыған елдердің қазіргі таңдағы экономикасының нарықтық болуымен
ерекшеленеді. Нарықтық экономика негізгі экономикалық мәселелерді ең тиімді
жолмен шешетін жүйе болып шықты. Ол бірнеше ғасырлар бойы құрылды, өркениет
формасын қабылдады және болашақта бүкіл әлем елдерінің экономикалық кейпін
анықтап отырады.
Осы тақырыптың өзектілігі біздің еліміздегі әкімшіл-әміршіл жүйеден
нарықтық экономикаға өтуіне байланысты жоғары болып отыр. Ұзақ уақыт бойы
елде тауар-ақша қатынасытары және оған сәйкес меншік формалары
қабылданған жоқ, ал ұлттық экономиканың дамуы әлемдік нарықтан толығымен
оқшауланған еді.
Нарықтың құрылуы процесінің көптеген үшкір мәселелерін жеңілдететін
өзіндік буфер қызметін атқаратын (жұмыссыздық, тауар өндірісі
жетіспеушілігі) табиғи және жартылай табиғи шаруашылық жойлыды. Осы курстық
жұмыста мына мақсаттарды орындаймын:
• Тауар өндірісінің, тауардың және оның құнының негіздерін қарастыру.
Нарық және айырбастың пайда болу тарихын зерттеу;
• Нарықтық мәнін анықтау, оның функцияларын, нарықтық ұйымдастырудың
негізгі мақсатын, нарық түрлерін зерттеу;
• Нарықтың тиімді және тиімсіз жақтарын, нарық инфрақұрылымын, нарықтық
экономиканық ерекшеліктерін, мемлекеттік макроэкономикалық бағдарлауын
зерттеу;
• Нарық негіздері, оның функциялары және қоғамдағы рөлі туралы қорытынды
жасау;
Осы тақырыпты зерттей отырып, нарық тақырыбына арналған еңбектерінің
көптігін байқай аламыз (оқулықтар, ғылыми әдебиеттер) қазіргі кезде де
экономистер осы тақырыпқа назарын аударып отыр, олар экономикалық
қатынастарды басқарудың принциптерін, заңдарын, рычагтарын қарастырады.
Берілген курстық жұмыс кіріспе, 3 бөлім, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде адамзат өзінің өмір сүрген тарихының көп бөлігін нарықсыз
өткізгенін, тек табиғи шаруашылық дамығанын көсетіледі. Кейін тауар
шаруашылығы өтіп кетті, нәтижесінде экономикалық субьект жеке мүдделеріне
жетуге тырысуға бастады және олар өзара еңбекті тауар өндірушілер арасында
бөлді. Алғашында айырбас дамыды, оның дамуы нарық құрылуына алып келді.
Нарық өзіне тән бәсекелестік арқылы тауар шаруашылығына берік негіз бола
білді.
Нарық – көп өлшемді ұғым, сондықтан оған нақты анықтама беру біршама қиынға
соғады.
Екінші бөлімде бірнеше функция орындай алатын нарық негізі туралы
айтылады. Экономикада нарықтың келесі түрлерін атаған жөн: еңбекті қоғамдық
бөліністен бәсекелестікті шектеу және бағдарлану деңгейіне, нарықтық
айырбас етуі ұйымдастырылуына, заңдық нормалардың сәйкестігіне, нарықтық
қатынастардың обьектілерінің арналуына байланысты бөлінеді. Нарықтың осы
аталған түрлері өзара байланысқан және экономиканы толығымен
қамтамасыздандыратын жүйе ретінде қолданылады.
Үшінші бөлімде нарықтың оң және теріс жақтары қарастырылады. Нарық дамуы
оның күрделенуіне алып келді, сол себепті жаңа құрылған инфрақұрылымы да
күрделене түсті. Нарықтық экономика мемлекеттің бағдарлауынсыз жұмыс істеп,
өмір сүруі мүмкін емес.
Құн заңы тауарөндірушілерді саралайды, нарықтың бәсекелестік және
еңбектің қоғамдық қажеттіліктерін қамтамасыздандыру деңгейінен тауар
өндіруге өзіндік қамтамасыздандырудан ауытқушылық әсерінен әлеуметтік
қабаттануды жүргізеді. Құн заңы шағын, орта және ірі өндірістің бірігуін
жақсы қарсы алады, бірақ бәсекелестік барысында әлсіздер шаруашылық
дербестігін жоғалтып, ірі, әрі қуаттылардың құрамына кіреді.
Осылай, құн заңы қоғамға қажетті еңбектің бағасының қатынасын білдіреді.
Қандай да болсын тауарды өндіруге қаншама еңбек күші кетсе, соншама оны
төлеп өтеу қажетсін. Бірақ, сауда-саттық процесіне тек еңбек күші ғана
емес, басқа да көптеген факторлар: тауар сапасы, сұраныс пен ұсыныс
қатынасы, баға саясаты шығарылған қағаз ақша мөлшері әсер етеді. Сондықтан
шын құнын әрқашан оның бағасындай емес, бірақ баға құнның маңайында
орналасады.

1. Нарық,тауар, құн туралы түсінік. Құн заңы

1. 1. Нарық туралы түсінік

Нарыққа бірнеше анықтама беруге болады.
Нарық – тауар өндірісі және пайдалану заңдарына сай ұйымдастарылған
тауар айырбасы қатынастарының жиынтығы.
Нарық – сатып алушылар мен сатушылар арасындағы өзара байланысты жүзеге
асыру механизмі, яғни сұраныс пен ұсыныс қатынасы болып табылады.
Нарық – ел ішінде және мемлекетаралық айырбас шеңбері, өнімді
өндірушілермен тұтынушыларды байланыстырады.
Осылай, нарықты тауар айырбасы жиынтығы немесе тауар өндірісі мен
пайдалану заңдарына сай ұйымдастырылған тауар айырбасы ретінде қарастырады.
Ф. Котлердің еңбегінде нарық қазіргі уақытта бар және болуы мүмкін сатып
алушылардың жиынтығы деп айтылады. Ал, Экономикс кітабында нарық қандай
да болсын өнім немесе қызмет түрінің сатушыларын және сатып алушыларын
біріктіретін механизм деген анықтама беріледі.
Нарық туралы өзіндік қызықты пікірлерін американ ғалымдары Р.
Липси, П. Стейнер, Д. Первис айтқан. Олар нарық деген сахна, мұнда
қойылатын қойылым экономикалық мәселелерді шешетіндер жиыны қатысады:
миллиондаған тұтынушылар қандай тауарды, кандай мөлшерде сатып алуды
шешеді; аса көп кәсіпкерлер нені және қалай өндіруге деген сұрақтарға жауап
табады; өндіріс факторы иесі кімге жіне қалай осы таурларды сату
мәселелерін қарастырады.
Нарық экономикалық дамудың маңызды, әрі тиімді жолдарын түсінуге және
микро және макро деңгейдегі тиімділікті арттыруға арналған фундамент,
негіз болады. Оның негізі барлық шаруашылық етуші субьектілерінің, адамдар
мен жалпы қоғамның арасындағы тауар айырбасы қатынастарының жиынтығымен
сипатталады. Экономисттердің нарық айырбас саласында сатушы мен сатып
алушы арасында арнайы экономикалық қатынастардың жүйесін құрайді деген
пікірі толығымен расталған. Нарықтың сатушы мен сатып алушы арасындағы
экономикалық қатынастарға тигізетін әсері баға, сұраныс және ұсыныс,
бәсекелестік, табыс және шығын, яғни нарықтық механизм ұғымына кіретін
элементтердің барлығын қолдану арқылы қамтамасыздандырылады.
Нарық нақты әлеуметтік-экономтикалық шарттармен өмір сүреді. Ол
толығымен меншік институтына тәуелді болады. Нарық қоғамның жаңғыртылуының
бүкіл кезеңдерінде - өндірісте, таратылуда, айырбас және тұтынуда аса
маңызды рөлі бар.

1. 2. Тауар. Баға. Құн заңы

Тауар – тұтынушының қандай-да болсын қажеттілігін қамтамасыздандыратын
және сауда-саттық арқылы айырбасталатын еңбек өнімі. Тауардың екі қасиеті
бар:
Біріншісі – тұтынушылық бағасы, ол тауардың қайталанбастығын
сипаттайды, арнайы мамандандырылған сапамен (тракторист, аспаз), әрі нақты
еңбекпен өндіріледі. Ол тауарларды бір-бірінен алшақтатады, оларды әр түрлі
етеді (нан, май, ірімшік, самолет). Тауардың реттік анықтылығы сұранысқа
және ресурстардың аздығына толығымен тәуелді.
Баға – тауардың екінщі қасиеті – абстракты еңбекпен, яғни физиологиялық
мағынада энергия жоюмен өндіріледі. Абстрактті еңбек шығындары барлық
туарларды бір-біріне ұқсас, біртекті қылады. Нарықты осы шығындар жалпы
қоғамға қажетті шығындар деп есептеледі.
Заң бағасы. Бенджамин Франклин және 50 жылдан кейін Адам Смит нарықтық
айырбасты еңбек құны теориясымен түсіндірді. Давид Рикардо құн заңының
мазмұнын нақтылап, оның еңгізген өзгерістерінің мәні нарықтағы тауар
айырбасы жалпы өндіріс үшін қоғамға қажетті еңбек шығындарымен байланысты
екенінде. Демек, баға өндіріс кезінде құрастырылады, ал қоғамға қажетті
шығын ретінде тек нарықта ғана танылады.
Сонымен қатар, құн заңының 3 негізгі қасиеті (талабы) өзара байланысып
іс-әрекет жасайды:
1) Құн заңы өндіріске жұмсалған өзіндік шығындарды есептемейді,
нарықтағы тауар құны әрқашан қоғамға қажетті еңбек шыығндарына бағыт-бағдар
ұстап отырады;
2) Тауар бағасы (оны өндіруге қажетті қоғамдық еңбек мөлшері) бағаны
тарту күші болады;
3) тауар бағасы сұраныс және ұсыныс заңдары әсерінен оның құнынан
алынбайды.
Нарықтық бағаның тауар құны маңайындағы тербелісінің 3 принципиалды
нұсқасы бар:
1) D = S – нарықта берілген тауарға сұраныс пен ұсыныс тең, сондықтан
тауар бағасы оның құнымен сәйкес келеді;
2) D S – сұраныс ұсыныстан жоғары, онда тауар бағасы оның құнынан
жоғары болады. (сатып алушылар арасында бәсекелестік пайда болады);
3) D S – сұраныс ұсыныстан төмен, онда баға құнға қарағанда төмен
болады, сатушылар арасында бәсекелестік пайда болады, осы жағдай кейіннен
тауар өндірушіге экономикалық қысым көрсетеді.
Нарықтық экономиканың құн заңының мынадай функциялары бар:
1. Бағдарлаушы функция мәні, құн заңының (баға арқылы) өндіріс көлемін
және бөлек тауарларды сату көлемін бағдарлауында болады. Сонымен қатар, ол
барлық қоғамдық өндірісті, өндіріс және еңбек әдістерін салалар арасында
тарату істерін де реттеп бір деңгейге келтіреді. Осындай реттеу бағаның
тауар құнынан әлдеқайда өзгеруі арқылы жасалады. Бағаның берілген
деңгейінде сұраныс пен ұсыныс теңдігі (нарықтық тепе-теңдік) өндірісті
тұрақты түрде жалғастыра отырып сақтауға мүмкіндік береді. Ал егер де
тауарға деген сұраныс ұсыныстан гөрі азыраө болса, онда тауар бағасы
өзіндік құннан төмен болады, берілген тауарды өндіру экономикалық жағынан
тиімсіз болады. Осы жағдай тиімсіз тауарды өндіруді қысқартуға және еңбек
күшін басқа салаларға ауыстырылуына алып келеді.
Керсінше, ұсыныстан гөрі сұраныс деңгейі жоғары болса, баға өзінің
құнынан жоғары болады. Осы жағдай өндірістің кеңейтілуіне, капиталдың және
жұмыс күшінің көбнюіне әсерін тишізеді. Нәтижесінде, қоғамдық өндіріс
құрылымы қоғамдық қажеттіліктер құрылымына, яғни халықтың тауар мен
қызметке төлеу сұранысымен сәйкестендіріледі. Осылай экономиканың
жетіспеушілігін алдын-алуға, тауар ашаршылдығын, жалдаптықты, ақша
құнсыздануын, тұтыну деңгеінің азаюын ескертуге, болады.
2. Заңның ынталандыру функциясы оның өндіріске жұмсалатын шығындарын
азайтуға, еңбек өнімділігін арттыруға, ғылыми-техникалық прогресс
жетістіктерін өндіріске еңгізу тиіміділігіне негізделген. Тауар бағасы
еңбектің орта қоғамға қажетті мөлшерде тербеледі. Бұл нарық тұрақты түрде
тауарөндірушілерді ынталандырады, оларды тауар өндіруге жұмсатын жеке
шығындарын азайтуға ниеттейді (қоғамға қажетті еңбек шығынынан төмен). Осы
жағдай арқылы нарықта тұрақты орнын қамтамасыз етеді. Бірақ, бұл үшін
әрбір тауарөндіруші еңбек өнімділігін арттыруып отыруға, материалды-
техникалық ресурстарды тиімді түрде қолдануға, жаңа технология және өндіріс
технологиясы негізінде тауардың сапасын арттыруға міндетті.
3. Құн заңы тауар өндірушілерді саралайды, нарықтық бәсекелестік және
тауар өндіруге арналған жеке шығындарын қоғамға қажетті шығындар мөлшері
деңгейінен азайту әсеріген әлеуметтік қабаттануды азайтады. Құн заңы
шағын, орта және ірі өндірістердің тіркесуін жақсы қарсы алады, бірақ
бәсекелестік барысында шаруашылық дербестігін жоғалтып қуаттырақ
кәсіпорындарға тәуелді болып қалады.
Осылай, құн заңы бағаның өнімді шығаруға арналған қоғамға қажетті еңбек
мөлшеріне қатынасын айтады. Демек, өндіріске қаншама еңбек жұмсалды,
соншама оған төлеуін қажет.

1. 3. Айырбастың және нарықтың пайда болу тарихы

Нарықты шын мәнінде қажетті экономикалық жағдай еткен үш негізгі шарт
бар.
Бірінші шарты – ежелде пайда болған еңбектің қоғамдық бөлінуінің
бірнеше үлкен даму сатысы бар. Олардың алғашқысы – мал шаруашылығынан
егіншілік шаруашылығының бөлінуі, екіншісі – шаруашылықтың өзіндік түрінің
пайда болуы, үшіншісі – сауданың құрылуы болып табылады. Кейін
шаруашылықтың басқа түрлері де бөліне бастады, бөлек өнеркәсіптің
мамандандырылуы дамыды. Осы процесс шексіз бола тұрып, өндірістік еңбек
өсімімен тығыз байланысты.
Еңбектің бөлінуі айырбасты қажет етеді. Ежелгі малшылар жер өнімдерін
қажет етті, ал жер иеленушілерге ет керек болған. Осы кезден бастап айырбас
пайда болды, кенеттен мөлшері ұлғая бастады. Бастапқыда белгілі бір қоғам
ішінде, кейіннен қоғамдар арасында да айырбас процесі өте бастады.
Алғашында оның формасы өте қарапайым болған. Этнографтардың зерттеулері
бойынша Калимантан аралында және қазіргі Малайзия аймағында айырбастың
қызықты алғашқы үлгілері көріне бастады. Сатушылар өз айырбас тауарларын
сатып алушылар келіп, көру үшін қойп кеткен де, өздері кетіп қалған. Егер
сатып алушылар сол нәрсені алғылары келсе, олар өздерінің айырбас тауарын
қалдырып кеткен. Енді сатушыға қалдырылған тауар ұнаса, ол өз тауарын
тастап, айырбас тауарын алып кетеді.
Мұнда біз айырбас (бартер) туындысы көрінісін бақылай аламыз. Бұл –
айырбастың ең қарапайым үлгісі. Әрине, осы әдістің шынайы нарыққа жете
алатын мүмкіндігі болған жоқ. Сатушы мен сатып алушы көзқарастары бір-
бірімен сәйкес болмауы да мүмкін еді. Онда өз тауарларына қажеттілігін өтеу
үшін ірі бір емес, бірнеше айырбас жасау керек еді.
Айырбастың дамуы ақшаның пайда болыуна алып келді. Нәтижесінде, арнайы
және басқа да тауарларды сатуға немесе өнеркәсіптің дамуына жол ашты.
Ақшаның пайда болуымен ғана тауар өндірісі пайда болды. Басқалай айтқанда,
нарыққа шығу, басқа адамдардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін өндіріс
пайда болды.
Екінші шарт - өндірушілердің экономикалық жағынан ерекшеленуі. Тауар
айырбасы міндетті түрде эквивалентікке талпынысты ниеттейді. Ешкімнің де
ұтылғысы келмейді, яғни өз тауарының орнына эквивалент-таурады алғысы
келеді. Ал осындай талпыныс экономикалық шектеу және көзқарастардың
ерекшеленуі негізінде туындайды. Осындай ерекшелік тарихи және меншік
базасында құрылады. Әрі қарай ол ұтымдық меншікке қарай ығыса бастайды,
бірақ шектеулі және ауқымды көзқарастар шеңберінде болады. (кооперативті
серіктессіктер, акционерлі қоғамдар, мемлекеттік кәсіпорындар, аралас
кәсіпорындар, негізінде мемлекет араласуымен және т.б.)
Нарықтың шаруашылықты тиімді қолдануы үшін үшінші шарт та қажетті
болады: өндірушінің өзіндік құқықтары, кәсіпкерліктің еркіндігі,
шаруашылықтың әр жүйесіндегі бейнарықтық басқару. Бірақ, тауар өндіруші
неғұрлым оқшауланса, соғұрлым нарықтық қатынастардың дамуына үлкен орын бар
болады. Нарықты өркениеттің ірі жетістіктерінің бірі деп жиі айтып
отырамыз. Бұл тұжырым дұрыс, бірақ нарықтың дүниеге келуі ақыл-ойдың ғана
жетістігі деп айтуға болмайды, бұл ұзақ уақыт бойы қалыптасқан тарихи
дамудың нәтижесі болып табылады..

2. Нарықтың түрлері, құрылымы және мәні. Нарықтық экономика туралы түсінік.

2. 1. Нарықтың мәні

Нарық категориясын тереңірек ұғыну үшін оның шаруашылық (экономикалық)
іс-әрекетіндегі орнын анықтауымыз қажет. Экономикалық іс-әрекеттің 4
сферасын атап кетуге болады:
1. Өндіріс.
2. Тарату.
3. Айырбас.
4. Тұтыну.
Экономиканың жалпы, әрі қарапайым мақсаты – тұтыну болып табылады. Ал
экономиканың ең маңызды саласы - өндіріс. Оның әсерінсіз ешқандай нарық
болуы мүмкін емес, тек өнерәсіп қана қажетті тауар массасын өндіреді.
Өндірістік сфераны өзгерту – басқа да экономикалық салаларды өзгерудің
кілті болады. Ол нарықтық қатынастардың, олардың жоқ жерде құрылуы үшін аса
маңызды фактор болып табылады. Егер бастапқыда ешқандай өндірістік нәтиже
болмаса, онда нарықтың болуы мүмкін емес. Бірақ өндіріс пен тұтыну арасында
басқа да салалар болады, өнеркәсіптен кейінгі тарату жүйесі өндіріс өнімін
кімге бұйыратынын, өндірілген тауардың иесін анықтайды. Тарату жүйесі
адамдар арасындағы әлеуметтік қатынастардың құрылуында маңызы зор.
Тарату жүйесі өндірістің нәтижесі ғана емес. Өнеркәсіп процесінің
тиімділігі еңбек өнімінің таратылуы нәтижесінде ғана жүзеге асуы мүмкін.
Айырбас экономика иерархиясы саласында үшінші орынға иеленсе де, оның
өндіріске тигізетін әсері таратумен де тепе-тең болады. Қалай болса да
нарық фукнцияларын қарастырғанда оның тиімділігі айқын көрінеді. Айырбас
сферасы барлық қоғамдық шаруашылықтың жүйесінде ең маңызды рөлге ие.
Сондықтан, тауар айырбасы жиынтығы ретіндегі нарық дамуы аса маңызды тарихи
рөлге ие болған.

2. 2. Нарық функциялары

Қоғамда өмір сүретін нарықтық қатынастар қазіргі функциялар
жиынтығын атқара отырып, шаруашылық іс-әрекеттің барлық жағынан әсер етеді.

Функциялар мынадай болады:
1. Ақпараттық. Әрқашан өзгеріп отыратын бағалар, пайыздың мөлшерлемесі
өндіріс қатысушыларына нарыққа өткізілетін қоғамға қажетті тауарлардың
мөлшері, құрамы, сапасы және саны туралы обьективті ақпарат береді.
Өтіп жатқан операциялар нарықты жинақтайтын және өңдейтін ірі
компьютерге айналдырады. Ол нақты өте көп ақпаратты өңдейді және оның
ауқымындағы барлық шаруашылық кеңістік туралы жалпы, әрі нақты ақпарат
беріп отырады. Бұл әрбір кәсіпорынға әрқашан өзінің өндірісін нарықтың
өзгермелі шарттарына байланысты бағдарлап отыруға мүмкіндік береді.
2. Делдалдық. Экономикалық ерекшеленген өндірушілер терең қоғамдық
еңбектің бөлінуі негізінде бір-бірін анықтап, өз іс-әрекеттерінің
нәтижесімен алмасу қажет. Нарықсыз қоғамдық өндіріс қатысушылары сол
немесе басқа да технологиялық және экономикалық тиімділігін анықтай аламыз.

3. Баға құрушы. Нарыққа түскен өнімдер мен қызметтер материалдық және
еңбек шығындары бірдей емес мөлшерде болады. Бірақ нарық қоғамға керекті
шығындарды ғана мойындайды, тек осы тауарды сатушы сатуға келіседі. Осыған
байланысты баға мен құн арасында тұрақты қатынастар орнайды.
4. Реттеуші функциясы – ең маңыздысы. Ол нарықтың экономиканың барлық
саласына, соның ішінде өндіріске қатынасында байланысты. Нарықты бәсекесіз
елестету мүмкін емес. Ішкі салаларға бәсекелестік өніс бірлігінің
шығындарының өтелуін реттейді, өндірістік еңбектің, техникалық дамудың,
өнім сапасының өсуі деңгейін қадағалайды. Салааралық бәсеке саладағы
капиталды алу жолымен экономикалық жағынан тиімді құрылымын құрады.
Бәсекелестік ортасының мазмұнын сақтауда нарықтық экономикасы дамыған
елдерде мемлекеттік реттеу тапсырмалары бірден бір маңызды.
Нарықты реттеуде маңызды рөлді бағаға әсер ететін сұраныс пен ұсыныс
қарым-қатынастары атқарады. Бағаның өсуі – бұл өндірістің ұлғаюын, ал
бағаның төмендеуі – сәйкесінше оның қысқаруын көрсетеді. Адам Смит:
Кәсіпкер тек өз мүддесін ғана көдейді, өз көзқарасын ғана есепке алады,
бұл жағдайда ол оның ойына да кірмеген мақсатқа көрінбейтін қолмен бағыт
алады. Өз мүддесін бақылай отырып, ол жиі қоғам көзқарастарына қызмет
етеді, - деп жазған. Осы көрінбейтін қол қазіргі таңдағы экономикада
реттеуші қызметін атқарады.
Қазіргі кезде экономика тек көрінбейтін қолмен ғана емес, сонымен
қатар мемлекеттік басқармалармен басқарылады, бірақ нарықтық негізгі
реттеуіш рөлі өзінде сақталады.
6. Сауықтырушы. Нарықтық механизм бұл – қайырылымсыздық жүйесі. Ол әрі
қатал, әрі қатты. Оған әлеуметтік, қабаттану, әлсіздерге қарағандағы
қайырымсыздық тиіс. Бәсекенің көмегімен нарық қоғамдық өндірісті
экономикалық тұрақсыз өндірістен, өмір сүруге бейімсіз шаруашылық
бірліктерінен, тазалайды, сонымен қатар тапқыр және тиімді блолып келеді.
Бұның нәтижесінде барлық шаруашылық тұрақтылығының орташа сатысы
көтеріледі.
ІІ Самуэльсон куәлендіруі бойынша, АҚШ-та дүкендердің ашылғанынан
бастап, олардың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.