Сатып алу-сату шарттары туралы түсінік, және олардың мәні мен маңызы
Жоспар:
Кіріспе 3
1 бөлім. Сатып алу.сату шарттары туралы түсінік, және олардың мәні мен маңызы
1.1. Сатып алу.сату шартының түсінігі және элементтері 5
1.2. Сатып алу.сату шартының жекелеген түрлері 9
2 бөлім. Сатып алу.сату шарттары бойынша орындалатын бірқатар
құқықтар мен міндеттер
2.1. Сатып алушының құқықтары мен міндеттері 29
2.2. Сатушы тарабының құқықтары мен міндеттері 34
Қорытынды 39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 41
Кіріспе 3
1 бөлім. Сатып алу.сату шарттары туралы түсінік, және олардың мәні мен маңызы
1.1. Сатып алу.сату шартының түсінігі және элементтері 5
1.2. Сатып алу.сату шартының жекелеген түрлері 9
2 бөлім. Сатып алу.сату шарттары бойынша орындалатын бірқатар
құқықтар мен міндеттер
2.1. Сатып алушының құқықтары мен міндеттері 29
2.2. Сатушы тарабының құқықтары мен міндеттері 34
Қорытынды 39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 41
Кіріспе
«Сатып алу-сату шарты» тақырыбындағы курсттық жұмысымда стып алу-сату шартының түсінігі,оның жекелеген түрлері,тараптардың құқықтарымен міндеттері кенінең қаралады.
Курстық жүмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде сатып алу-сату шартының түсінігі мен элементтері,және оның жекелеген түрлері туралы ашып жазылды.Ал екінші бөлімде сатушымен сатыпалушының құқықтарымен міндеттері туралы жәнеде оларға мысалдар қаралды.Ал, қорытынды бөлімінде жоғарыда жазылған бөлімдерге талдау жасалынды.
Сатып алу-сату шарты бұл - мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін шарттардың бір түрі. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік кәсіпкерлер арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар, олармен мемлекеттің мұқтажы үшін тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Әрбір шарт арнайы субъект құрамымен, оны жасасу тәртібімен және өзге қырларымен ерекшеленеді. Сатып алу-сату шартында сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру көзқарас дәстүрлі болып табылады.
Сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды) екінші тараптың (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе жедел баскаруына беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бұл мүлікті (тауарды) қабылдауға және ол үшін белгілі бір акша сомасын (бағасын) төлеуге міндетті. Мұндай анықтама қатысушылардьң қатарын толық қамтуға мүмкіндік береді. Оған азаматтар және заңды тұлғалардан басқа мемлекет және субъект ретінде әкімшілік аумақтық бірлестіктер қатыса алады.Шарт консенсуалды, екіжақты, ақылы. Сатып алу – сату шартының елеулі ережелері болып тауарлардың аты мен саны табылады. Заттар сатып алу-сату шарты нысанасының барынша кең тараған түрі болып табылады. Кез-келген зат тектік немесе жеке сипаттар арқылы анықталған, жылжитын және жылжымайтын тауар болуы мүмкін. Сатып алу – сату шарты бойынша азаматтар, заңды тұлғалар және мемлекет тараптар бола алады.
«Сатып алу-сату шарты» тақырыбындағы курсттық жұмысымда стып алу-сату шартының түсінігі,оның жекелеген түрлері,тараптардың құқықтарымен міндеттері кенінең қаралады.
Курстық жүмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде сатып алу-сату шартының түсінігі мен элементтері,және оның жекелеген түрлері туралы ашып жазылды.Ал екінші бөлімде сатушымен сатыпалушының құқықтарымен міндеттері туралы жәнеде оларға мысалдар қаралды.Ал, қорытынды бөлімінде жоғарыда жазылған бөлімдерге талдау жасалынды.
Сатып алу-сату шарты бұл - мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін шарттардың бір түрі. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік кәсіпкерлер арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар, олармен мемлекеттің мұқтажы үшін тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Әрбір шарт арнайы субъект құрамымен, оны жасасу тәртібімен және өзге қырларымен ерекшеленеді. Сатып алу-сату шартында сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру көзқарас дәстүрлі болып табылады.
Сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды) екінші тараптың (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе жедел баскаруына беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бұл мүлікті (тауарды) қабылдауға және ол үшін белгілі бір акша сомасын (бағасын) төлеуге міндетті. Мұндай анықтама қатысушылардьң қатарын толық қамтуға мүмкіндік береді. Оған азаматтар және заңды тұлғалардан басқа мемлекет және субъект ретінде әкімшілік аумақтық бірлестіктер қатыса алады.Шарт консенсуалды, екіжақты, ақылы. Сатып алу – сату шартының елеулі ережелері болып тауарлардың аты мен саны табылады. Заттар сатып алу-сату шарты нысанасының барынша кең тараған түрі болып табылады. Кез-келген зат тектік немесе жеке сипаттар арқылы анықталған, жылжитын және жылжымайтын тауар болуы мүмкін. Сатып алу – сату шарты бойынша азаматтар, заңды тұлғалар және мемлекет тараптар бола алады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995ж.
2. ҚР Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім), 27 желтоқсан 1994 ж.
3. ҚР Акционерлік қоғам туралы 13 мамыр 2003 ж. заңы.
4. ҚР Лицензиялау туралы 1995 ж, 17 сәуірдегі заңы.
5. ҚР Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы 1998 ж 22 сәуір заңы.
6. Қоғамдық бірлестіктер туралы ҚР 1996 ж, 31 мамырдағы заңы.
7. ҚР Жеке кәсіпкерлік туралы 2006 ж, 31 кантарда қабылданған заңы.
8. ҚР жергілікті мемлекеттік басқару туралы 2001 ж, 23 қаңтар заңы.
9. Азаматтық құқық. М.К. Сүлейменов, Ю.Г.Басин. Алматы, ҚазГЗУ,2003.
10. ҚР Азаматтық құқығы. Г.И.Тулеугалиев, М.А.Сәрсенбаев. Алматы: Жеті жарғы, 1998ж.
11. Гражданское право в схемах (обязательственное право) часть II: Оқулық .Под.ред. Д.И.Платонова- М.: "Приор", 2000г.
12.Гражданское право. Учебник в трех томах. Под ред. Толстого Ю. К. Сергеева А. П - Санкт-Петербург. 1996.-П.552.
13. Гражданское право: Учебник в 2-х томах // Е.А.Суханова-М "БЕК", 1998г.
14. Андреев С.Е., Сивачева И.А., Федотова А.И.. Договор: заключение, изменение, расторжение.-М.: "Проспект", 1997ж.
15.Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому законодательству Республики Казахстан: Поыятие и общая характеристика: Оқулық. Пособие. Изд. 2-е, испр. и доп.- Алматы: ВШП «Әділет», 2000ж.
16. Басин Ю.Г. Сделки, Алматы, 1999 ж., П.158
17. Брагинский М.И., Витрянский В. В. Договорное право: общие положения. Москва, 1997ж.;
18. Грешников И.П. Понятие юридического лица в граждансом праве и законодательстве. Алматы,2001ж.
19. Лобков А. Договор купли-продажи.// Предприниматель и право №15 2000ж.
20. Нечаева А. О правоспособности и дееспособности физических лиц. / /Государство и право. -№2.-2001ж.-П.29.
21. Малеина Н. О предмете гражданского права. / Государство и право. - № 1. 2001 ж.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995ж.
2. ҚР Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім), 27 желтоқсан 1994 ж.
3. ҚР Акционерлік қоғам туралы 13 мамыр 2003 ж. заңы.
4. ҚР Лицензиялау туралы 1995 ж, 17 сәуірдегі заңы.
5. ҚР Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы 1998 ж 22 сәуір заңы.
6. Қоғамдық бірлестіктер туралы ҚР 1996 ж, 31 мамырдағы заңы.
7. ҚР Жеке кәсіпкерлік туралы 2006 ж, 31 кантарда қабылданған заңы.
8. ҚР жергілікті мемлекеттік басқару туралы 2001 ж, 23 қаңтар заңы.
9. Азаматтық құқық. М.К. Сүлейменов, Ю.Г.Басин. Алматы, ҚазГЗУ,2003.
10. ҚР Азаматтық құқығы. Г.И.Тулеугалиев, М.А.Сәрсенбаев. Алматы: Жеті жарғы, 1998ж.
11. Гражданское право в схемах (обязательственное право) часть II: Оқулық .Под.ред. Д.И.Платонова- М.: "Приор", 2000г.
12.Гражданское право. Учебник в трех томах. Под ред. Толстого Ю. К. Сергеева А. П - Санкт-Петербург. 1996.-П.552.
13. Гражданское право: Учебник в 2-х томах // Е.А.Суханова-М "БЕК", 1998г.
14. Андреев С.Е., Сивачева И.А., Федотова А.И.. Договор: заключение, изменение, расторжение.-М.: "Проспект", 1997ж.
15.Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому законодательству Республики Казахстан: Поыятие и общая характеристика: Оқулық. Пособие. Изд. 2-е, испр. и доп.- Алматы: ВШП «Әділет», 2000ж.
16. Басин Ю.Г. Сделки, Алматы, 1999 ж., П.158
17. Брагинский М.И., Витрянский В. В. Договорное право: общие положения. Москва, 1997ж.;
18. Грешников И.П. Понятие юридического лица в граждансом праве и законодательстве. Алматы,2001ж.
19. Лобков А. Договор купли-продажи.// Предприниматель и право №15 2000ж.
20. Нечаева А. О правоспособности и дееспособности физических лиц. / /Государство и право. -№2.-2001ж.-П.29.
21. Малеина Н. О предмете гражданского права. / Государство и право. - № 1. 2001 ж.
Жоспар:
Кіріспе 3
1 бөлім. Сатып алу-сату шарттары туралы түсінік, және олардың мәні мен
маңызы
1.1. Сатып алу-сату шартының түсінігі және элементтері
5
1.2. Сатып алу-сату шартының жекелеген түрлері
9
2 бөлім. Сатып алу-сату шарттары бойынша орындалатын бірқатар
құқықтар мен міндеттер
2.1. Сатып алушының құқықтары мен міндеттері
29
2.2. Сатушы тарабының құқықтары мен міндеттері
34
Қорытынды
39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
41
Кіріспе
Сатып алу-сату шарты тақырыбындағы курсттық жұмысымда стып алу-сату
шартының түсінігі,оның жекелеген түрлері,тараптардың құқықтарымен
міндеттері кенінең қаралады.
Курстық жүмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде сатып алу-сату шартының
түсінігі мен элементтері,және оның жекелеген түрлері туралы ашып жазылды.Ал
екінші бөлімде сатушымен сатыпалушының құқықтарымен міндеттері туралы
жәнеде оларға мысалдар қаралды.Ал, қорытынды бөлімінде жоғарыда жазылған
бөлімдерге талдау жасалынды.
Сатып алу-сату шарты бұл - мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін
шарттардың бір түрі. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік кәсіпкерлер
арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар, олармен мемлекеттің мұқтажы
үшін тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Әрбір шарт арнайы субъект
құрамымен, оны жасасу тәртібімен және өзге қырларымен ерекшеленеді. Сатып
алу-сату шартында сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру көзқарас
дәстүрлі болып табылады.
Сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды)
екінші тараптың (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе
жедел баскаруына беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бұл мүлікті (тауарды)
қабылдауға және ол үшін белгілі бір акша сомасын (бағасын) төлеуге
міндетті. Мұндай анықтама қатысушылардьң қатарын толық қамтуға мүмкіндік
береді. Оған азаматтар және заңды тұлғалардан басқа мемлекет және субъект
ретінде әкімшілік аумақтық бірлестіктер қатыса алады.Шарт консенсуалды,
екіжақты, ақылы. Сатып алу – сату шартының елеулі ережелері болып
тауарлардың аты мен саны табылады. Заттар сатып алу-сату шарты нысанасының
барынша кең тараған түрі болып табылады. Кез-келген зат тектік немесе жеке
сипаттар арқылы анықталған, жылжитын және жылжымайтын тауар болуы мүмкін.
Сатып алу – сату шарты бойынша азаматтар, заңды тұлғалар және мемлекет
тараптар бола алады.
Сатып алу–сату шартының түрлері болып мыналар табылады:1)Бөлшектеп
сатып алу – сату шарты; 2)Кәсіпорынды сату шарты; 3)Тауар жеткізілімі
шарты; 4)Келісім шарт жасасу шарты; 5) Энергиямен жабдықтау шарты;
Сатып-алу сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретін шарт ретінде бағалау (себебі тек жеке сипаттарымен анықталатын
заттар ғана меншік қүқығының немесе заттық кұкықтық нысанасы бола алады)
мүлікті құқықтарды сату ерекшелігін ескеруді талап етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты:
- сатып алу-сату шартының ұғымы және элементтерін қарастыра
отырып оның қүқықтық табиғатын ашу;
- сатып алу-сату шарты тараптарының құқықтары мен міндеттерін
мәртебесіне сай көрсету;
- сатып алу-сату шартының жекелеген түрлерін олардьң
маңыздылығына және қажеттілігіне қарай сипаттама жасау.
1 бөлім. Сатып алу-сату шарттары туралы түсінік, және олардың мәні мен
маңызы.
1.1. Сатып алу-сату шартының түсінігі және элементтері
Сатып алу-сату шарты бұл - мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін
шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық-құқықтық нормалар оның бірнеше
түрін реттейді, олардың әрқайсысының ерекшелігі, олар қолданылатын
салалардың ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезде оның түрлі қолданыс
табатынын айта кеткен жөн. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік
кәсіпкерлер арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар, олармен
мемлекеттің мұқтажы үшін тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Әрбір шарт
арнайы субъект құрамымен, оны жасасу тәртібімен және өзге қырларымен
ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтык кодексінің 406-бабына сәйкес:
"Сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды) екінші
тараптьщ (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе жедел
басқаруыиа беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бүл мүлікті (тауарды)
қабылдауға және ол үшін белгілі бір ақша сомасын (бағасын) төлеуге
міндетті". Мұндай анықтама қатысушылардың қатарын толық қамтуға мүмкіндік
береді. Оған азаматтар және заңды түлғалардан басқа мемлекет және субъект
ретінде әкімшілік аумақтық бірлестіктер қатыса алады.[1]
Мемлекеттік кәсіпорын, қазыналық кәсіпорын, мемлекеттік мекеме сатып
алушы болған уақытта мүлік тиісінше олардың шаруашылық жүргізуіне, жедел
басқаруына өтеді. Сонымен қатар, меншік кұқығы сатып алушы республикалық
немесе коммуналдық кәсіпорын болып келгеніне байланысты мемлекетте немесе
әкімшілік аумақтық бірлестікте пайда болады. Бұл мемлекеттік меншік
нысанына негізделген заңды тұлғалар тек шартты белініп шығарылады деген
пікірге әкелуі мүмкін. Бірақ бұл (заңды түлға күру) мүлікті бірнеше
мақсатта оқшаулау үшін маңызды. Кейде осы жеке меншікке негізделген заңды
тұлғаларға да қатысты.
Мысалы, егер сатып алушы жеке мекеме болып табылса, онда сатып алынған
мүлікке жедел басқару құқығы пайда болатыны анық.
Біздің заңнамада Ресей Федерациясының Азаматтық кодексінің екінші
бөлімінде бекітілген қозғалмайтын мүлікті сатып алу-сату туралы жалпы
нормалар жоқ. Біздің ойымызша, болашақта тауар айналымының кеңеюіне
байланысты біздің азаматтық заңнамада да айтылғандай нормалар қажет болады.
Ал, негізінен қандай да болсын сатып алу-сату шартына ерекше бөлімде 25-
тарауда мазмұнданған жалпы нормалар тарайды.
Сатып-алу сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретін шарт ретінде бағалау (себебі тек жеке сипаттарымен анықталатын
заттар ғана меншік құқығының немесе заттық құқықтық нысанасы бола алады)
мүлікті кұқықтарды сату ерекшелігін ескеруді талап етеді.[2]
Бағалы қағаздарды және валюталық кұндылықтарды сатып алу-сатуда, егер
заңыама оларды сатып алу-сату үшін арнайы ережелер қарастырмаса, жалпы
ережслер қолданылады. Сонымен бірге бөлшектеп сатып алу-сатуға, тауар
жеткізіліміне, энергиямен жабдықтауға арнайы нормалар қолданылады. Дегенмен
біз жалпы ережелер мәнін төмендетпеуіміз керек, өйткені осылардың көмегімен
көптеген даулы жағдайлар шешіледі.
Сатып алу-сату консенсуалды шарт болып табылады. Ол, екі жақ барлық
елеулі жағдайлар бойынша келісімге келген сәттен бастап аяқталған (сатып
алу-сату шарты жасалған) болып табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының
бір уақытпен сәйкес келуі (жасалған сәтінде орындалатын шарттың болуы) бұл
ережені өзгертпейді.
Сатып алу-сату шарты ақылы шарт. Тауарды беру оның сату бағасын алуды
талап етеді. Бірқатар жағдайларда сатып алу бағасы тауардың экономикалық
тепе-теңдігі болып келмейді, бірак шартта кіріптарлықпен жасалған мәміле
көрініс таппауы керек, сол сияқты бағаны қалыптастыру жөніндегі міндетті
нормалар да бұзылмауы керек. Оның ақылы мінезін (тепе-тең айырбас
ретіндегі) ескеру кәмелетке толмаған немесе әрекетке қабілетсіз тұлғалардың
кұкықтарын корғау негізінде болуы тиіс.
Басқа да құқықтық қатынастарда сияқты, сатып алу - сату шартының
элементтері болып біздің көзқарасымыз бойынша да субъект, объект және
мазмұн болып табылады. Шарттар элементінде "оның тараптары, нысанасы,
бағасы өтеулі шарттар да, мерзімі, нысаны мен мазмүны, яғни екі жақтың
құқықтары мен міндеттері жатады" деген И.В. Елисеев және басқа да автор-
лардың пікіріне өзіміздің келіспеушілігімізді білдіреміз. Мүндай көзқарас
азаматтық құқықтың неғұрлым түрақты теориялық ережесіне теріс ықпал етеді,
түсініктің шынайы мәнін жоғалтуға әкеледі.
Сатып алу-сату шартының нысаны оның бағасына, субъектілеріне және
заңдық, шарттық талаптарға сәйкес анықталады. Оған Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 152-бабында бекітілген мәміле нысаны
туралы жалпы ережелер қолданылады.
Жүз айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомаға, сонымен бірге кәсіпкерлік
қызметті қалыптастыру барысында жасалатын мәмілелер, жасалған кезде
орындалатындарын қоспағанда жазбаша нысан да жасалуы қажет, Қазақстан
Республикасы Президентінің "Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен
жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы" заң күші бар Жарлығына
сәйкес, жылжымайтьш мүлікті сатып-алу сату шарттары мемлекеттік тіркеуге
жатады.
Олар басқа да қозғалмайтын мүлікті сату бойынша, шарттар сияқты
мемлекеттік тіркеуге жатады және мемлекеттік тіркеу кезеңінен жасалған деп
есептеледі.
Сатып алу-сату шартының субъектілері ретінде азаматтық құқық
субъектілері, яғни жеке түлға, заңды тұлға, әкімшілік аумақтық
бірлестіктер, мемлекет әрекет ете алады. Арнайы құқықтық қабілетті
иемденетін заңды тұлғалар сатып алу-сату бойынша қатынасқа тек арнайы
(жарғылық) құқықтық қабілеттілік шеңберінде қатыса алады, яғни бүл жерде
әңгіме қандай да бір оның жалпы шеңбері туралы жүрмейді, құқықтық
қабілеттілік көлемі әрбір жекелеген құкықтық қатынаста нақтылануы қажет.
Сатып алу-сату шартының нысанасы (объектісі). Құқықтық қатынастың
объектісін материалды (заттық), заңды, идеологиялық қылып бөлу толық
мөлшерде азаматтық құқықтық шарттар үшін де жарамды болып табылады. Сатып
алу-сату шарты өзінің ерекше нысанасына (затына), заңды және идеологиялық
объектілеріне иемденеді.
Заттар сатып алу-сату шарты нысанасының барынша кең тараған түрі болып
табылады. Кез-келген зат тектік немесе жеке сипаттар арқылы анықталған,
жылжитын және жылжымайтын тауар болуы мүмкін. Тектік заттарға келсек, олар
қалған тауарлық массадан жекеленуі қажет екенін айта аламыз, сөйтіп олар
жеке сипаттар арқылы анықталатын заттарға теңестіріледі және осындай
түрінде сатып алу-сату шартының нысанасы бола алады. Егер әңгіме
жекеленбеген тектік тауарды сату жөнінде болса, онда сатъш алу-сату
шартыньщ нысанасы болып зат емес, мүліктік құқық келеді. Осындай жағдай
сатып алу-сату шартының нысанасы "болашақ заттар" болып келгенде де орын
алады.[3]
Бағалы қағаздар айналымы Қазақстан Республикасынң "Бағалы қағаздар
рыногы туралы"; "Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар мен мәмілелерді
тіркеу туралы" Заңдармен, сонымен бірге, заңға тәуелді нормативтік
актілермен реттеледі. Азаматтық айналымда шектелген заттарды сатып алу-сату
жекелеген заң актілері бекіткен ережелерді сақтаумен жүргізіледі, мысалы,
Қазақстан Республикасының "Қарудың жекелеген түрлерінің айналымы үшін
мемлекеттік бақылау туралы" Заңымен т.б. күшінде болып келетін Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі 406 бабының 4-ші тармағында мүліктік
құқықтар сатып алу-сату шартының нысанасы болып келуіне қатысты жалпы
мәндегі норма бекітілген.
В. А. Тархов мынадай мысал келтіреді: бір субъект екіншісіне қандай да
бір затты сатады және олардың арасында материалды экономикалық қатынас
қалыптасады, сатып алушы ақша төлеп қажетті затты алады, баламалы айырбас
жүреді.
Айырбасқа қатысушылар шарттан қандай құқықтар мен міндеттер шығатынын
ойламауына болады. Біз осымен келісе алмаймыз. Ақырында заңдық мазмұн
меншік құқығына иемденудің жалпы заңдық мақсатымен анықталады. Шартқа
қатысушылардың түсінігі меншікті иемденудің экономикалық мақсатымен ғана
шектеледі деп болжау артық болар еді, мұндайға қазіргі өмірдің өзі де
мүмкіндік бермейді. Теориялық тұрғыда болса, онда сатып алу-сату шартының
экономикалық және заңдық мазмұндарын ажыратуға талпыну мүмкін. Біріншісі
заңдық мазмұн, ол құқықтар мен міндеттердің жеткілікті үлкен жиынтық
элементтерінен кұралады. Кейбір құқықтар шарт негізін қалайды, ал өзгелері
қосымша (көмектесу) мәнге ие бола алады. [4]
1.2. Сатып алу-сату шартының жекелеген түрлері
Бөлшектеп сатып алу-сату шарты. Тауар сату жөніндегі кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыратын сатушы бөлшектеп сатып алу-сату шарты бойынша
сатып алушыға кәсіпкерлік қызметке байланысты емес, әдетте жеке өзіне,
отбасында, үйінде немесе өзге де пайдалануға арналған тауарларды беруге
міндеттенеді.
Бөлшектеп сатып алу-сату шарты құқықтық реттелуінің ерекшеліктері бар.
Бұл шартқа Азаматтық кодекстен басқа Қазақ ССР-нің 1991 жылғы 5
маусымындағы "Тұтынушылардың құқығын қорғау" туралы Заңы. Аталған ереже
қолма қол шетелдік валютаны қолданып бөлшектеп сатып алу-сату шарттарын
жасасу тәртібін анықтайды. Бұл шартқа өзге де нормативтік актілер
қолданымды болып келеді.
Құқықтық сипатымен бөлшектеп сатып алу-сату шарты жария шарт. Заңдарда
(заңнамада) қарастырылғанды қоспаған кәсіпкер бөлшек сатып алу-сату
шарттарын жасағанда бір тұлғаға өзге тұлға алдында артықшылық жасауға
құқылы емес. Яғни шарттың бағасы, өзге жағдайлары барлық тұтынушыларға
бірдей болуы керек, ал заңнамамен қарастырылса тұтынушылардың бөлек
санаттары үшін жеңілдік жасалуы мүмкін. Кәсіпорын тауарды беру мүмкіншілігі
бола түрып бөлшек сатып алу-сату шартын жасасудан бас тартса, тұтынушы
өзіне негізсіз бас тартумен келтірілген шығындарды өндіріп ала алады.[5]
Бөлшектеп алу-сату шартының осы ерекшелігі оны жасасу тәртібіне де әсер
етеді. Көбінесе ұсынушы (оферент) бүл сатушы, ал шарт жасасу туралы ұсыныс
(оферта) жарналы. Бөлшектеп сатып алу-сату шарты тараптар шарттың заты,
бағасы және оның қажеттілігі туралы кемінде бір торап айтатын өзге
жағдайлар бойынша келісімге келген сәттен бастап жасалған болып саналады.
Өзінің қалауы бойынша сатушы жарналы оферта жасалмай (онымен қатар) жеке
офертасын да жасай алады. Жарналы офертаның негізінен бұл дегеніміз
тұлғалардың белгісіз қатары (санына) бөлшектеп сатып алу-сату шартын жасау
жөніндегі ұсыныс. Кәсіпкерлер кейбір реттерде тұтынушыларға тауарды көтерме
баға бойынша алуды ұсынатыны офертаның осы мінезіне әсер етпейді, сондай
ұсыныстар негізінде жасалған шарттар бөлшектеп сатьтп алу-сату шарттары
(тұтынушылық) болып кала береді.
Әдетте бөлшектеп сатьп алу-сату шарттарының нысаны ауызша болып келеді,
осымен қатар бұл шарттарды жазбаша нысанда жасау мүмкіншілігі де жокқа
шығармайды. Жазбаша нысаны тараптардың құқықтары мен міндеттері болашақ
уақытқа арналса орынды болып келеді. Мысалы, тауарлар алдын-ала тапсырыстар
негізінде, пошта арқьлы жіберу жолымен сатылады, жеңіл автокөлік сатылады
ж.б.
Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы заң төмендегілерді
реттейді: тұтынушылардың тауар туралы ақпарат алуы кезіндегі қарым-
қатынасты, сапаға сәйкес келетін тауар ауыстырып алуды, тұтынушылардың
оларға сапасы тиісті болып келмейтін тауар сатылғанына, жұмыстар орындау,
қызмет көрсету туралы шарттардың бұзылуына байланысты құқықтары,
тұтынушылар өздерінің өмірімен денсаулыққа құқықтарын асырғанына байланысты
қатынастарды.[6]
Шарт бойынша, сатушы болып тек қана кәсіпкер тауарларды сататын ұйым
немесе азамат келе алады. Және де, бөлшек сауда лицензияланатын жағдайларды
қоспағанда, бұған қатысты аса шектеулер жоқ. Яғни, жалпы тәртіп бойынша
бөлшек сауда лицензиясыз жүзеге асырылады. Бөлшек сауданы лицензиялау бөлек
заң актілерімен қарастырылады. Мысалы, сырадан басқа алкогольдік өнімді
лицензиясыз сатуға болмайды, осы талап шстел валютасына сауда жасауға,
іпетел валютасын сатуға, қару жарақ т.б. тарайды.
Сатып алушы, әдетте жеке тұлға болып келеді. Заңды тұлғалар тауарды
бөлшек сауда кәсіпкершілік қызмет үшін емес, өзге мақсатта пайдалану үшін
сатып алады. Сонымен заңды тұлға осы сияқты келісімшарт қатынасына ұжымның
әлеуметтік мәселелерін шешу, жұмысшылардың дұрыс демалысын ұйымдастыру,
олардың тұрмыс материалдық жағдайын қамтамасыз ету үшін кіріседі.
Бөлшектеп сатып алу-сату шартының нысанасы айналымнан алынып
тасталмаған кез-келген заттар болуы мүмкін. Бір ғана тауар бөлшек сатып алу-
сатудың да тауар жеткізілімі шартының да нысанасы бола алады (егер мысалы,
жеңіл автокөлікті өз мұқтажында көлік ұйымы сатып алса). Егер автомобиль
сатушысы жеке тұлға болса, онда бүл Азаматтық кодекстің жалпы нормаларымен
реттелетін қарапайым сатып алу-сату шарты болып келеді.
Кәсіпқой ретінде сатушы сатып алушыға берілетін ақпарат мазмұнын өзі
айқындайды. Дегенмен, ақпарат өзіне міндетті кезеңдерді енгізуі қажет:
олар, баға жөніндегі сенімді және қажетті хабар; алушының қызықтырған өнім
туралы тұтынушылық қасиеті жайлы мәлімет, затты тұтыну жайлы ереже, оны
сақтау және қауіпсіз пайдаға асыру тәртібі. Ал азық түлік өнімдеріне
қатысты өнімнің кұрамы, қуаттылығы, денсаулыққа зиянды заттар құрамы және
сақталу мерзімі туралы ақпарат берілуі тиіс.
Азық-түлік тауарлары, дәрі-дәрмек, косметика бұйымдарына (уақыт өте
келе бұзылатын өнімдер) пайдалануға берілген мерзімі, пайдаланудан шығатын
уақыты көрсетілуге міндетті
Сатушы сатуға шығарған бұйымның сатып алушының өзі мен жанұя
мүшелерінің өмірі мен денсаулығына зиян келтірмеуге міндетті. Осыған
сәйкес, тұтынушы өнімінің көрсетілген мерзім ішінде қауіпсіздігін талап
етуге құқылы. Өнімнің адам өмірі мен денсаулығына, қоршаған ортаға
қауіпсіздігіне қатысты талаптар міндетгі болып келеді және мемлекеттік
стандартқа сай анықталады. Мұндай өнім міндетті түрде сертификатталады, ал
өнімде оның стандарттар талаптарына сәйкес келетінін растайтын белгісі
болмаса өнімді сатуға және пайдалануға тыйым салынады.
Барлық азық-түлік өнімдері, бояулар мен лактар, шампунь, тіс жуатын
ұнтақтар мен пасталарға екі тілде де тауардын тұтыну қасиеті, қоспасы тауар
кұрамының консерванттары мен бояулары, пайдалану мерзімі, өндіруші туралы
деректер берілуі қажет. Мұндай түсініктемелер мен нұсқаулар мұздатқыштарға,
кір жуатын машиналарға, шаңсорғыштарға, теледидарға, ойыншықтарға берілуі
қажет.
Бөлшектеп сатьп алу-сату шарты сатушының тауарды жеткізіп беру міндетін
қарастыруы мүмкін. Азаматтық заңға сәйкес бүл екі жағдайда жүзеге асады.
Біріншіден, бөлшек сатып алу-сату шарты үлгілер жүйесінде жүзеге асса, яғни
сатып алушының тауардың үлгісімен танысуы (тауардың суреттемесі мен
каталогы) арқылы жасалса. Егер заң актілерімен немесе шартпен басқа жағдай
(талап) қарастырылмаса, сатушы тауарды шартта көрсетілген мекен-жайға
мысалы азаматтық жұмыс орнына жеткізіп берсе, келісімшарт орындалған болып
есептелінеді.
Автоматтарды пайдаланып тауарды сату негізінен сатушының міндеттерін
өзгертпейді. Автоматты жүйемен сауда жасау кезінде автомат иесі (меншік
иесі болу шарт емес) сатып алушыға тауар туралы ақпарат беруі керек (аты,
саны, әр бірліктің бағасы т.б.). Сонымен қатар тауар сатушы туралы ақпарат
та автоматгы жүйеге енгізілуі қажет, оған сатушының атауы (фирмалық атауы),
орналасқан жері, оның жұмыс кестесі туралы деректер жатады. Сол сияқты
тауарды алуы үшін сатып алушы жасауы керек әрекеттер тізіліп аталады.
Ақпарат автоматқа енгізуден өзге жолмен де берілуі мүмкін. Сатып алушының
тауарды алу үшін жасалған әрекеттері аяқталғаннан кейін шарт жасалды деп
есептелінеді.
Егер сатып алушыға ақысы төленген тауар берілмесе сатушы тауардың сатып
алушыға дереу берілуі немесе тауар үшін төленген ақшалай соманың толық
қайтарылуын қамтамасыз етуге міндетті.
Сатып алушы сатып алынған тауардың ақысын төлеуге міндетті. Шартқа
отыру кезі мен ақы төлеу кезі сәйкес келген жағдайда сатып алушының жалғыз
міндеті затты қабылдап алу.
Бөлшектеп сатып алу-сату шарты бойынша, сатып алушы затты қабылдағанда,
оның берілген тауардың сапасын тексеру мен оның жедел түрде жіберілген
кемшіліктері туралы хабарлау емес, затты нақты қабылдау бойынша әрекеттері
(затты қолма кол алу, накладнойға қол қою ж.б.) маңызды болып келеді.
Тараптар сатып алушы тауарды белгілі уақытта қабылдап алатынын
қарастыратын шартты жасай алады, сол мерзім ішінде тауар өзге сатып алушыға
сатылуы мүмкін. Егер шартпен өзгеше қарастырылмаса белгіленген мерзімде
сатып алушының тауарды қабылдамауы, әлде тауарды қабылдау үшін қажетті өзге
әрекет-терді жасамауы сатьш алушыпың шарттан бас тартуы болып бағалануы
мүмкін.
Бөлшектеп сатып алу-сату шарттары тауар ақысы алдын ала төлену міндеті
бекітіліп немесе тауар кредитке, не ақысы бөлініп төленетін болып сатыла
алады. Бірақ сатып алушы тауар ақысын алдын ала төлемесе, бүл оның шарттан
бас тартқаны болып қана есептелінеді, яғни бөлшектеп сатып алу-сату шарт-
тары бойынша сатып алушыға негізіпен шарттың бір жақты бас тарту қүқығы
беріледі.
Егер тауар кредитке, оның ішінде тауар ақысын бөліп-бөліп төлеу
қарастырылып сатылса, онда сатып алушы мерзімі өтіп кеткен соманы
төлемегені үшін салынатын айыппұлды төлемейді.
Сатып алушының сатып алынған сапасы тиісті болып келетін тауарды
айырбастап алу құқығы бар. Яғни тауар тек көріктілік жағынан оны
қанағаттандырмаса, оның тек түсі, дизайны т.б. ұнамаса, сатып алушының
тауарды айырбастап алуға құқы бар. Тауар қолданыста болмаса, буып-түюі
сақталса, тауар белгілі сатушыдан алынғанын растайтын чек немесе өзге айғақ
болса ғана жүргізіледі[7].
Айырбас 14 күн ішінде жүргізілуі тиіс. Айырбасқа жатпайтын тауар
түрлері заңмен бекітіледі. Айырбасқа алтын, платин, күмістен жасалған
бйымдар, төсекқап, ішкиімдер, шұлықтар, парфюмерия және косметикалық
бұйымдар жатпайды.
Тауар жеткізілімі шарты. Тауар жеткізілімі шарты бойынша кәсіпкер болып
табылатын сатушы (тауар беруші) сатып алушыға өзі өндіретін немесе сатып
алатын тауарларды кәсіпкерлік қызметке немесе жеке өзіне, отбасына, үй
ішіне және сол сияқты өзге де пайдалануға байланысты емес өзге мақсаттарға
пайдалану үшін келісілген мерзімде немесе мерзімдерде беруге міндеттенеді.
Тауар жеткізілімі шартының бөлшектеп сатып алу-сату шарттарынан және
қарапайым саттық (тұрмыстық) сатып алу-сату шарттарынан түбегейлі
айырмашылығы бар. Тауар жеткізілімі шарты тауарлы-материалдық құндылықтарды
экономиканың кез-келген салаларында үлестіруге (қайта үлестіруге)
мүмкіншілік береді.
Тауар жеткізілімі шартының елеулі айырмашылықтарының бірі одан
туындайтын құқықтық қатынастар ұзақка созылатын болып келеді. Осыған
байланысты ұзақ мерзімдер бойы шарт тараптары өнімді тиеп жіберіп, алып
тұрады, тауар жеткізілімін жүзеге асыру үшін қажетті көптеген ұйымдық
кұқықтық шараларды қолданады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің тасымалдау туралы
нормалары тасымал қатынасының барлығында қолданылады. Ал, егер тауар
мемлекет қажеті үшін тасымалданса Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 16
мамырындағы "Мемлекеттік сатып алу туралы" Заңы мен оны орындауға арналған
заңдастырылған нормативті актілері бар.
Тауар жеткізілімі шартының жасау тәртібі өзгешелігі болып табылады.
Шарттың жобасын алған тарап 20 күннің ішінде оны қарап, шарттың бір данасын
екінші тарапқа береді.
Шартты жасау, өзгерту, бұзу немесе оның мерзімін ұзарту тараптары қол
қойған келісім немесе хаттар, факстар, телеграммалар, телетайпрограммалар,
радиограммалар аркылы жасалады.
Тауар жеткізілімі шарты әрбір мерзімге жасалады: ай, тоқсан және
басқа да ұзақ мерзімге.
Егер шартта оның қолданылу мерзімі белгіленбесе және ол міндеттеменің
мәнінен туындамаса, шарт бір жылға жасалған деп танылады. Бір жылдан астам
мерзімге жасалған шарт ұзақ мерзімді деп аталады. Ұзақ мерзімді және
бірқатар қысқа мерзімді шарттар бір субъектілер арасында жасалса, олар
маңызы жоғары нәтижелерге әкеп соғады. Үзіліссіз екі жыл көлемінде және
одан да көп жылдарда күші бар шаруашылық байланыстар ұзақты мерзімді деп
аталады және оны тауар беруші (өндіруші) бір жақты тәртіппен бұзуға құқығы
жоқ.
Тауар жеткізілімі шартының тараптары болып кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын субъектілер келеді. Сатушы тауар беруші жағында тауар жеткізілімі
шартында ұйымдық-құқықтық нысанына қарамастан әрбір коммерциялык заңды
тұлғалар және заңды тұлға құрамаған, жеке мен ұжымдық кәсіпкерлер қатысады.
Сатып алушы болып тауарды өзіне (күнделікті) пайдалануға байланысты
емес мақсатта алатын кез-келген субъектілер табылады. Мемлекет тауар
жеткізілімі қатынастарында сатып алушы ретінде ғана қатыса алады. Азаматтық
айналымнан алынбаған заттар тауар жеткізілімі шартының пәні болады.
Тараптардың құқықтары мен міндеттері. Сатушы тауарды берумен бірге
сатып алушыға оның керек-жарақтарын, сондай-ақ соған катысты кұжаттарды,
келісілген көлемінде, түр-түрі және жиынтықтылығына (жиынтығы) сәйкес,
бекітілген сапасына, үшінші тұлғалардың кез-келген құқықтарынан тыс ыдысқа
салып және (немесе) буып-түйіп беруге міндетті.Өнім тапсыру туралы Ереженің
13-тармағына сойкес, сатып алушы шарттағы жағдайларға сәйкес келмейтін
өнімді алуға бас тартуына құқылы. Шарт жағдайларының бұзылғаны жөнінде
қарсылық болмаса және сатып алушы шарт жағдайлары бұзылып тапсырылған
өнімді қабылдап оны тікелей мақсатында пайдаланса, қабылданған өнім
міндеттемені орындаудын, есебіне кірістіріледі. Егер сатып алушы өнімді
қабылдап, сатушыға бір тәулік мезгілде оны қабылдауға келіспегенін
хабарласа, онда мұндай есеп жүргізілмейді. Осы орын алса, сатушы сол
мезгілде есепке жатпайтын өнімді қайтаруды талап етуге құқылы.
Тауар беруші сатып алушыдан талаптарды алған күннен бастап
кемістіктерді жиырма күн ішінде жою немесе осы мерзім ішінде сапасы бар
өнімге ауыстыруға міндетті.
Тауар жеткізілімінің он күндік, тәуліктік, сағаттық және басқа да
кестелері бекітілуі мүмкін. Шарттың міндеттемелердің орындау күні болып
өнімді тауар беруші көлік органына берген, немесе тауар берушінің
қоймасында тауарларды алғаны туралы сатып алушының тауарларды қабылдаған
қолхатында белгіленген күні есептеледі.
Тауар жеткізілімі шартында сатушы сатып алушыға тауарды беру тәртібі
өзгешелік болып табылады. Егер тауар жеткізілімі шартта өзгеше көзделмесе,
сатушы тауарды (өнімді) сатып алушыға, немесе шартта алушы ретінде
белгіленген езге тұлғаға теміржол арқылы немесе өнімді автомобиль көлігімен
тиеп жіберуге міндетті. Яғни, жалпы тәртіп бойынша сатушы тауарды сатып
алушыға жеткізуге міндетті. Егер шартта жеткізіп беру көліктің қандай
түрімен және қандай жағдайларда жүзеге асырылатыны белгіленбесе, онда заң
актілерінен, іскерлік айналым дағдыларынан немесе міндеттеменің мәнінен
өзгеше туындамаса, көліктің таңдау қүқығы немесе тауарларды жеткізу
жағдайларын белгілеуі тауар берушіге жатады.[8]
Тауар жеткізілімі шартында үшінші түлғалардың құқықтарынан тыс тауарды
беру міндеті сатып алу-сату шартының жалпы ережелерімен реттеледі.
Сатушыда ұйымдастыру-техникалық сипаты (мәні) бар міндеттер де жатыр,
жалпы сатушының негізгі міндеттеріне олар қосалқы болып келеді. Жеткізілген
кезде тауарды сақтау мақсатында және алушылармен оларды дүрыс, дер кезінде
қабылдау жағдайларын тудыру үшін тауар беруші міндетті.
а) тауараларды буып-түю, тиеу, бөлек жерлерге (орындарға) белгі салу,
оларды пломбалауға байланысты бекітілген тәртіптерін сақтауға;
б) тиелген жүктің нақты санын анықтауға (салмағын, орын санып,
жәшіктерін, байламдарын, бумаларын, будаларын және т.б);
в) буып-тиелген тауарларды тасыған кезде стандарттармен немесе
техникалық жағдайлармен өзге міндетті тәртіптермен қарастырылған құжаттарды
(буып-түю үстіндегі белгіні, буманың тізімін ж.б.) әрбір тиелетін орынға
қоюға (бүл құжаттар белгілі орында болып келетін тауарлардың атауын және
санын анықтауға мүмкіндік береді)
г) стандарттармен, техникалық жағдайлармен, сызбалармен,
рецептуралармен,
үлгілермен қарастырылған талаптарға сапасымен, жиынтықтылығымен сай
тауарларды тапсыруға;
д) тауардың сапасын және жиынтықтылығын білдіретін құжаттарды т.б.
техникалық құжатты, сертификатты және тиеп жөнелтуге және есептеуге
байланысты құжаттарды дұрыс толтыруға, осы кұжаттарда көрсетілген
тауарлардың санын, сапасын және жиынтықтылығын білдіретін мәліметтердің
нақты берілетін тауарлардың санына, сапасына, жиынтықтылығына сәйкестігін
қамтамасыз етуі, бекітілген тәртіппен алушыға осы кұжаттарды өз уақытында
жіберуі керек;
е) егер шартта өзгеше қарастырылмаса, тауарлармен бірге олардың сапасын
және жиынтықтылығын растайтын құжаттарды жіберуге.
Тауар берушінің негізгі кұқықтары болып жіберілген тауарды қабылдау
және оның ақысын төлеуді талап ету келеді. Осымен байланысты, сатушыға
жедел (күнделікті) шараларын сатып алушыға пайдалануына құқық беріледі.
Есептік тәртіпті бұзған кезде (сатып алушыны алынған өнімге ақы төлеуден
толық немесе жартылай бас тартса) тауар беруші тәртіпсіз төлемшіні
аккредетивтік есеп ньтсанына немесе үш ай мезгілге өнімнің ақысын алдын-ала
төлеуге, сатып алушыға осы жәнінде хабарлап, аударуына кұқы бар. Егер
жеткізілім мезгіл уақытында, сатып алушы аккредетивті шығармаса немесе
алдын-ала өнімге ақы төлемссе, сатушы оны өз қарауымен өткізуіне қүқылы.
Егер өнімнің жеткізілімі мерзімінен өтіп кетсе, онда сатып алушы оны
қабылдаудан бас тартуға кұқылы. Тауарды берушімен тиеп жөнелтудің алдында
бас тарту жөнінде хабарлама берілуі тиіс. Егер тиеп-жөнелткеннен кейін
сатып алушы одан бас тартса, онда ол оны қабьтлдауға және оған ақы төлеуге
міндетті.
Тауарды қабылдау жүзеге асырылады:
а) алушының қоймасында - тауарды сатушы әкелгенде;
б) сатушының (тауар жеткізушінің) қоймасында - тауарды алушымен өзі
алып кететін болса;
в) пломбаланған көлік құралдарынан және контейнерлерінен жүк түсіру
органдарында немесе пломбалағандарды ашу жерлерінде немесе көлік
органдарының қоймасында тауарды теміржол, әуе жолы, су және автокөлік
органдарымен жеткізіп бергенде іске асырылады.
Шарт жағдайларын бұзумен байланысты жеткізілген өнім жеткізушінің
бұйрығы алынғанға дейін оны қабылдаудан бас тартқан сатып алушының жауапты
сақтауына қабылданады. Осы орын алса сатып алушы өнім сатушыға жауаггты
сақтауға алынғаны туралы бір тәулік ішінде хабарлануы керек.[9]
Тез бұзылатын өнім әр жағдайда алыну жерінде дереу өткізілуге жатады.
Қабылдаушы мүндай өнімнің бұзылуын болдырмау шараларын қабылдауға міндетті.
Келісім шарт жасасу шарты. Келісімшарт жасасу шарты бойынша ауыл
шаруашылық өнімін өндіруші өзі өсірген (өндірген) ауыл шаруашылық өнімін
ұқсату немесе сату үшін осындай өнімді сатып алуды жүзеге асыратын
дайығідаушы түлғаға беруге міндеттенеді, ал дайындаушы оны қабылдауға және
ол үшін төлеуге міндеттенеді.
Келісімшарт жасасу шарты, тауар жеткізілім шартындай сипатталады, яғни
ауыл шаруашылық өнімін дайындаушыға кәсіпкерлік қызметінің жүзеге асырылуы
негізінде беріледі, сондықтан келісімшарт жасасу шарты өзінің
сипаттамаларымен тауар жеткізілім шартына жақын. Қазіргі жағдайларда ауыл
шаруашылық өнімдерінің өндірушілері оны бөлшек сауда жүйесі арқылы сирек
өткізеді және өнімді өз бетімен қайта өңдеумен көбінесе шұғылданбайды. Оған
себеп, көп нарық субъектілерінің мамандандыруының деңгейі жоғарыланып
кетті.
Келісім-шарт жасасу сатып алу-сату шартының түрі болғандықтан сатып алу-
сатуға және тауар жеткізіліміне арналған барлық нормаларымен реттеледі.
Келісімшарт жасасу және тауар жеткізілім шарттары өзара біріншісі мәнсіз
екіншісі өте маңызды нәрселер сияқты қатыспайды. Олар азаматтық құқықтық
ортада тең негізде түрмыс етеді. Заң шығарушы құқықтық реттеудің
нәтижелілігін (тиымдылығын) арттыру қажеттіліктер басшылыкқа алып сілтемелі
норманы енгізді.
Егер ауыл шаруашылық өнім мемлекеттік қажеттілікке сатып алынса,
жоғарыда айтылып кеткен нормалардан басқа арнайы мемлекеттік сатып алуға
арналған заңнама қолданылады. Сөйтіп көрініп тұрған қарапайымдылығына
қарамастан, келісім шарт жасасу қатынастарын құқықтық реттеу нормалардың
күрделі жиынтығына негізделген. Олардың өзара қатысуын туралап талдау өте
қиын болып келеді.
Сатып алу-сату шарты сияқты, келісім-шарт жасасу шарты
ақылы (өтемді) консенсуалды, өзара (екі тарапты құқықтармен міндеттер
бар) шарт болып келеді. Ол сатып алу-сату шартының өзге түрлерінен
субъектілік қатарымен, айтылғандай затымен, мазмұғіының кейбір бөлігімен
(құқықтар мен міндеттермен) ерекшеленеді.
Келісім-шарт жасасу шартының тараптары ретінде, сатушы (өнім өндіруші)
және өнім дайындаушы (контракт) болып, көбінесе кәсіпкерлер әрекет етеді.
Кейбір жағдайларда, келісімшарт жасасу қатынастарында өкілетті органдар
арқылы мемлекет те қатыса алады.
Министрліктер, ведомстволар, мемлекеттік комитеттер ішкі
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін мемлекеттік сатьтп алу жүйесі арқылы
контрактанттар бола алады. Жеке тұлғаның кәсіпкерлік жағдайы болмаса, ол
контрактант бола алмайды. Сатушы ретінде ауыл шаруашылық өыімін фөндіретін
тұлға деп саналады.
Коммерциялық заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі арнайы емес, жалпы
мінезде болып келгесін, коммерциялық заңды тұлғаның оның бөлімшелерінің
бірі өсірген өнімді сатқаны оның жарғылық мақсаттарына қайшылық ретінде
қаралмауы керек.
Келісімшарт жасасу шартының пәні (нысанасы) болып ауыл шаруашылық
өндірісінің әртүрлі өнімі келе алады. Оның ішіне өсімдіктерді баптаудың,
мал шаруашылығының, аң өсірудің, саңырауқұлақ өсірудің балық
шаруашылығының өсірілген, өндірілген ауылшаруашылықтың өнімдері
кіреді. Біздің ойымызша олар тек шартпен қарастырылған алғашқы өңдеуден
(дайындықтан) өтуі керек. Яғни, олардың құрамына сапасын және тағайындауын
өзгертетін неше түрлі қоспалар кіргізілмеуі керек. Егер әңгіме ауыл
шаруашылық өнімінің маңызды қайта өңдеуі туралы болса, онда шарттың пәні
(нысанасы) өзгереді, өзіндік айналым қабілеттілігін алатын оңашаланған
мүліктік игілік ретінде оны есепке алуды талап ететін жаңа құн пайда
болады.
Ауыл шаруашылығы өнімін өндіруші шартпен келісілген өнімді беруіне
міндетті.
Оның саттасы тікелей шартпен анықталады. Егер шартта оның сапасы
жөнінде жағдай қарастырылмаса, ол мемлекеттік стандарттарға сай болуы
керек, яғни өндірілген өнімдер ақыр аяғында тұтынушыға жетеді және де
осыған байланысты оның өмірі мен денсаулығына қауіпсіз болуы керек. Өнім
шарттар көзделген түр-түрімен беріледі. Сапасы, түр түрімен бірге елеулі
жағдай болып, өнімнің көлеміне байланысты жағдайда есептеледі.
Келісімшарт жасасу шарты ауыл шаруашылық өнімін өндірушіге белгілі
жеңілдік береді. Егер шартта басқа көзделмесе, ол өсірілген өнімді тұрған
жерінен берумен шектеледі. Шарттық тәжірибеде ауыл шаруашылығын жүргізу
деңгейінің дамығанымен ауыл шаруашылық өнімін жәшіктеуге (ыдыстауға) оны
сатудың алдыңғы дайындығына белгілі талаптарды орнату қажет, мысалы,
сорттауға, арнайы құралдармен өңдеуге, сақтауға және т.б. Өндіруші
контрактантқа өнім іріктеудің қолайлы мерзімдерін хабарлауға тиіс.
Контрактант өнімге ақы төлеуге міндетті, оның осы міндетінің орындалу
тәртібі тауар жеткізілім шартының ұқсас міндетінің орындалу тәртібінен
айырмашылығы жоқ. Содан басқа оған алынатын өнімді ұқыпты тексеру міндеті
жүктеледі, ол стандарттарға сай өнімнің сапасын тура анықтауды қамтамасыз
етуге міндетті.
Энергиямен жабдықтау шарты. Энергиямен жабдықтау шарты бұрынғы
Азаматтық кодексте карастырылмаған. Энергетикалық кәсіпорындар өндіретін
электр және жылу энергияларын пайдалану ретсіз (тәртіпсіз) мазмұнда болды,
үлкен қаражат (құндылықтар) бақылаусыз шашылды, ешкім де бұл үшін
жауапкершілікті көтермеді, табиғи ресурстарға, энергияға зор шығын
келтірілді.
Энергиямен жабдықтау шарты - көрсетілген ерекшеліктерді иемденетін
(электр және жылу энергиялары) заттарды өткізуді (сатып алу-сатуды)
реттейтін шарт. Ұқсастық бойынша ол энергияны қамтамасыз ететін заттарды
мысалы, табиғи газды, мүнайды, мүнай өнімдерін жеткізу қатынастарына да
қолданымды болып келеді, байланысты болады. Бұдан басқа, ол сумен жабдықтау
бойынша және кейбір өзге қатынастарды да реттей алады.[10]
Энергиямен жабдықтау шарты бойынша энергиямен жабдықтаушы ұйым
абонентте (тұтынушыға) жалғанған желі арқылы энергия беруге міндеттенеді,
ал абонент алынған энергия үшін ақы төлеуге, сондай-ақ оны тұтынудың шартта
көзделген режимін сақтауға, өзінің қарауындағы энергетика желілерін
пайдалану қауіпсіздігін және энергияны тұтынуға байланысты пайдаланылатын
аспаптар мен жабдықтардың ақаусыздығын қамтамасыз етуге міндеттенеді.
Энергиямен жабдықтау шарттың нысаны. Тұтынушыларды энергиямен жабдықтау
энергиямен жабдықтау шарты негізінде ғана қалыптасады. Бұл шарттың нысаны
мәміле нысанына қатысты жалпы ережелерге бағынады. Кәсіпкерлік қызмет
субъектілері арасындағы энергиямен жабдықтау шарты жай жазбаша нысанда
бекітілуі мүмкін.
Энергиямен жабдықтау шартының мерзімі 1997 жылдың 31 шілдесіндегі №
1193-ші Қазақстан Реепубликасы Үкіметінің жарлығымен бекітілген 1997-2000
жылдардағы электр энергиясы нарығын одан әрі дамыту бағдарламасына сәйкес
электр энергиясын сату мерзімді шарттар негізінде жүргізілуі қажет болды,
бұл тәжірибе қазір де сақталған. Шарттарды тұрақты қуат (форвардтар) беру
бойынша және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 бөлім. Сатып алу-сату шарттары туралы түсінік, және олардың мәні мен
маңызы
1.1. Сатып алу-сату шартының түсінігі және элементтері
5
1.2. Сатып алу-сату шартының жекелеген түрлері
9
2 бөлім. Сатып алу-сату шарттары бойынша орындалатын бірқатар
құқықтар мен міндеттер
2.1. Сатып алушының құқықтары мен міндеттері
29
2.2. Сатушы тарабының құқықтары мен міндеттері
34
Қорытынды
39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
41
Кіріспе
Сатып алу-сату шарты тақырыбындағы курсттық жұмысымда стып алу-сату
шартының түсінігі,оның жекелеген түрлері,тараптардың құқықтарымен
міндеттері кенінең қаралады.
Курстық жүмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде сатып алу-сату шартының
түсінігі мен элементтері,және оның жекелеген түрлері туралы ашып жазылды.Ал
екінші бөлімде сатушымен сатыпалушының құқықтарымен міндеттері туралы
жәнеде оларға мысалдар қаралды.Ал, қорытынды бөлімінде жоғарыда жазылған
бөлімдерге талдау жасалынды.
Сатып алу-сату шарты бұл - мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін
шарттардың бір түрі. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік кәсіпкерлер
арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар, олармен мемлекеттің мұқтажы
үшін тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Әрбір шарт арнайы субъект
құрамымен, оны жасасу тәртібімен және өзге қырларымен ерекшеленеді. Сатып
алу-сату шартында сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру көзқарас
дәстүрлі болып табылады.
Сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды)
екінші тараптың (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе
жедел баскаруына беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бұл мүлікті (тауарды)
қабылдауға және ол үшін белгілі бір акша сомасын (бағасын) төлеуге
міндетті. Мұндай анықтама қатысушылардьң қатарын толық қамтуға мүмкіндік
береді. Оған азаматтар және заңды тұлғалардан басқа мемлекет және субъект
ретінде әкімшілік аумақтық бірлестіктер қатыса алады.Шарт консенсуалды,
екіжақты, ақылы. Сатып алу – сату шартының елеулі ережелері болып
тауарлардың аты мен саны табылады. Заттар сатып алу-сату шарты нысанасының
барынша кең тараған түрі болып табылады. Кез-келген зат тектік немесе жеке
сипаттар арқылы анықталған, жылжитын және жылжымайтын тауар болуы мүмкін.
Сатып алу – сату шарты бойынша азаматтар, заңды тұлғалар және мемлекет
тараптар бола алады.
Сатып алу–сату шартының түрлері болып мыналар табылады:1)Бөлшектеп
сатып алу – сату шарты; 2)Кәсіпорынды сату шарты; 3)Тауар жеткізілімі
шарты; 4)Келісім шарт жасасу шарты; 5) Энергиямен жабдықтау шарты;
Сатып-алу сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретін шарт ретінде бағалау (себебі тек жеке сипаттарымен анықталатын
заттар ғана меншік қүқығының немесе заттық кұкықтық нысанасы бола алады)
мүлікті құқықтарды сату ерекшелігін ескеруді талап етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты:
- сатып алу-сату шартының ұғымы және элементтерін қарастыра
отырып оның қүқықтық табиғатын ашу;
- сатып алу-сату шарты тараптарының құқықтары мен міндеттерін
мәртебесіне сай көрсету;
- сатып алу-сату шартының жекелеген түрлерін олардьң
маңыздылығына және қажеттілігіне қарай сипаттама жасау.
1 бөлім. Сатып алу-сату шарттары туралы түсінік, және олардың мәні мен
маңызы.
1.1. Сатып алу-сату шартының түсінігі және элементтері
Сатып алу-сату шарты бұл - мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін
шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық-құқықтық нормалар оның бірнеше
түрін реттейді, олардың әрқайсысының ерекшелігі, олар қолданылатын
салалардың ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезде оның түрлі қолданыс
табатынын айта кеткен жөн. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік
кәсіпкерлер арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар, олармен
мемлекеттің мұқтажы үшін тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Әрбір шарт
арнайы субъект құрамымен, оны жасасу тәртібімен және өзге қырларымен
ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтык кодексінің 406-бабына сәйкес:
"Сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды) екінші
тараптьщ (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе жедел
басқаруыиа беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бүл мүлікті (тауарды)
қабылдауға және ол үшін белгілі бір ақша сомасын (бағасын) төлеуге
міндетті". Мұндай анықтама қатысушылардың қатарын толық қамтуға мүмкіндік
береді. Оған азаматтар және заңды түлғалардан басқа мемлекет және субъект
ретінде әкімшілік аумақтық бірлестіктер қатыса алады.[1]
Мемлекеттік кәсіпорын, қазыналық кәсіпорын, мемлекеттік мекеме сатып
алушы болған уақытта мүлік тиісінше олардың шаруашылық жүргізуіне, жедел
басқаруына өтеді. Сонымен қатар, меншік кұқығы сатып алушы республикалық
немесе коммуналдық кәсіпорын болып келгеніне байланысты мемлекетте немесе
әкімшілік аумақтық бірлестікте пайда болады. Бұл мемлекеттік меншік
нысанына негізделген заңды тұлғалар тек шартты белініп шығарылады деген
пікірге әкелуі мүмкін. Бірақ бұл (заңды түлға күру) мүлікті бірнеше
мақсатта оқшаулау үшін маңызды. Кейде осы жеке меншікке негізделген заңды
тұлғаларға да қатысты.
Мысалы, егер сатып алушы жеке мекеме болып табылса, онда сатып алынған
мүлікке жедел басқару құқығы пайда болатыны анық.
Біздің заңнамада Ресей Федерациясының Азаматтық кодексінің екінші
бөлімінде бекітілген қозғалмайтын мүлікті сатып алу-сату туралы жалпы
нормалар жоқ. Біздің ойымызша, болашақта тауар айналымының кеңеюіне
байланысты біздің азаматтық заңнамада да айтылғандай нормалар қажет болады.
Ал, негізінен қандай да болсын сатып алу-сату шартына ерекше бөлімде 25-
тарауда мазмұнданған жалпы нормалар тарайды.
Сатып-алу сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретін шарт ретінде бағалау (себебі тек жеке сипаттарымен анықталатын
заттар ғана меншік құқығының немесе заттық құқықтық нысанасы бола алады)
мүлікті кұқықтарды сату ерекшелігін ескеруді талап етеді.[2]
Бағалы қағаздарды және валюталық кұндылықтарды сатып алу-сатуда, егер
заңыама оларды сатып алу-сату үшін арнайы ережелер қарастырмаса, жалпы
ережслер қолданылады. Сонымен бірге бөлшектеп сатып алу-сатуға, тауар
жеткізіліміне, энергиямен жабдықтауға арнайы нормалар қолданылады. Дегенмен
біз жалпы ережелер мәнін төмендетпеуіміз керек, өйткені осылардың көмегімен
көптеген даулы жағдайлар шешіледі.
Сатып алу-сату консенсуалды шарт болып табылады. Ол, екі жақ барлық
елеулі жағдайлар бойынша келісімге келген сәттен бастап аяқталған (сатып
алу-сату шарты жасалған) болып табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының
бір уақытпен сәйкес келуі (жасалған сәтінде орындалатын шарттың болуы) бұл
ережені өзгертпейді.
Сатып алу-сату шарты ақылы шарт. Тауарды беру оның сату бағасын алуды
талап етеді. Бірқатар жағдайларда сатып алу бағасы тауардың экономикалық
тепе-теңдігі болып келмейді, бірак шартта кіріптарлықпен жасалған мәміле
көрініс таппауы керек, сол сияқты бағаны қалыптастыру жөніндегі міндетті
нормалар да бұзылмауы керек. Оның ақылы мінезін (тепе-тең айырбас
ретіндегі) ескеру кәмелетке толмаған немесе әрекетке қабілетсіз тұлғалардың
кұкықтарын корғау негізінде болуы тиіс.
Басқа да құқықтық қатынастарда сияқты, сатып алу - сату шартының
элементтері болып біздің көзқарасымыз бойынша да субъект, объект және
мазмұн болып табылады. Шарттар элементінде "оның тараптары, нысанасы,
бағасы өтеулі шарттар да, мерзімі, нысаны мен мазмүны, яғни екі жақтың
құқықтары мен міндеттері жатады" деген И.В. Елисеев және басқа да автор-
лардың пікіріне өзіміздің келіспеушілігімізді білдіреміз. Мүндай көзқарас
азаматтық құқықтың неғұрлым түрақты теориялық ережесіне теріс ықпал етеді,
түсініктің шынайы мәнін жоғалтуға әкеледі.
Сатып алу-сату шартының нысаны оның бағасына, субъектілеріне және
заңдық, шарттық талаптарға сәйкес анықталады. Оған Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 152-бабында бекітілген мәміле нысаны
туралы жалпы ережелер қолданылады.
Жүз айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомаға, сонымен бірге кәсіпкерлік
қызметті қалыптастыру барысында жасалатын мәмілелер, жасалған кезде
орындалатындарын қоспағанда жазбаша нысан да жасалуы қажет, Қазақстан
Республикасы Президентінің "Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен
жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы" заң күші бар Жарлығына
сәйкес, жылжымайтьш мүлікті сатып-алу сату шарттары мемлекеттік тіркеуге
жатады.
Олар басқа да қозғалмайтын мүлікті сату бойынша, шарттар сияқты
мемлекеттік тіркеуге жатады және мемлекеттік тіркеу кезеңінен жасалған деп
есептеледі.
Сатып алу-сату шартының субъектілері ретінде азаматтық құқық
субъектілері, яғни жеке түлға, заңды тұлға, әкімшілік аумақтық
бірлестіктер, мемлекет әрекет ете алады. Арнайы құқықтық қабілетті
иемденетін заңды тұлғалар сатып алу-сату бойынша қатынасқа тек арнайы
(жарғылық) құқықтық қабілеттілік шеңберінде қатыса алады, яғни бүл жерде
әңгіме қандай да бір оның жалпы шеңбері туралы жүрмейді, құқықтық
қабілеттілік көлемі әрбір жекелеген құкықтық қатынаста нақтылануы қажет.
Сатып алу-сату шартының нысанасы (объектісі). Құқықтық қатынастың
объектісін материалды (заттық), заңды, идеологиялық қылып бөлу толық
мөлшерде азаматтық құқықтық шарттар үшін де жарамды болып табылады. Сатып
алу-сату шарты өзінің ерекше нысанасына (затына), заңды және идеологиялық
объектілеріне иемденеді.
Заттар сатып алу-сату шарты нысанасының барынша кең тараған түрі болып
табылады. Кез-келген зат тектік немесе жеке сипаттар арқылы анықталған,
жылжитын және жылжымайтын тауар болуы мүмкін. Тектік заттарға келсек, олар
қалған тауарлық массадан жекеленуі қажет екенін айта аламыз, сөйтіп олар
жеке сипаттар арқылы анықталатын заттарға теңестіріледі және осындай
түрінде сатып алу-сату шартының нысанасы бола алады. Егер әңгіме
жекеленбеген тектік тауарды сату жөнінде болса, онда сатъш алу-сату
шартыньщ нысанасы болып зат емес, мүліктік құқық келеді. Осындай жағдай
сатып алу-сату шартының нысанасы "болашақ заттар" болып келгенде де орын
алады.[3]
Бағалы қағаздар айналымы Қазақстан Республикасынң "Бағалы қағаздар
рыногы туралы"; "Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар мен мәмілелерді
тіркеу туралы" Заңдармен, сонымен бірге, заңға тәуелді нормативтік
актілермен реттеледі. Азаматтық айналымда шектелген заттарды сатып алу-сату
жекелеген заң актілері бекіткен ережелерді сақтаумен жүргізіледі, мысалы,
Қазақстан Республикасының "Қарудың жекелеген түрлерінің айналымы үшін
мемлекеттік бақылау туралы" Заңымен т.б. күшінде болып келетін Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі 406 бабының 4-ші тармағында мүліктік
құқықтар сатып алу-сату шартының нысанасы болып келуіне қатысты жалпы
мәндегі норма бекітілген.
В. А. Тархов мынадай мысал келтіреді: бір субъект екіншісіне қандай да
бір затты сатады және олардың арасында материалды экономикалық қатынас
қалыптасады, сатып алушы ақша төлеп қажетті затты алады, баламалы айырбас
жүреді.
Айырбасқа қатысушылар шарттан қандай құқықтар мен міндеттер шығатынын
ойламауына болады. Біз осымен келісе алмаймыз. Ақырында заңдық мазмұн
меншік құқығына иемденудің жалпы заңдық мақсатымен анықталады. Шартқа
қатысушылардың түсінігі меншікті иемденудің экономикалық мақсатымен ғана
шектеледі деп болжау артық болар еді, мұндайға қазіргі өмірдің өзі де
мүмкіндік бермейді. Теориялық тұрғыда болса, онда сатып алу-сату шартының
экономикалық және заңдық мазмұндарын ажыратуға талпыну мүмкін. Біріншісі
заңдық мазмұн, ол құқықтар мен міндеттердің жеткілікті үлкен жиынтық
элементтерінен кұралады. Кейбір құқықтар шарт негізін қалайды, ал өзгелері
қосымша (көмектесу) мәнге ие бола алады. [4]
1.2. Сатып алу-сату шартының жекелеген түрлері
Бөлшектеп сатып алу-сату шарты. Тауар сату жөніндегі кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыратын сатушы бөлшектеп сатып алу-сату шарты бойынша
сатып алушыға кәсіпкерлік қызметке байланысты емес, әдетте жеке өзіне,
отбасында, үйінде немесе өзге де пайдалануға арналған тауарларды беруге
міндеттенеді.
Бөлшектеп сатып алу-сату шарты құқықтық реттелуінің ерекшеліктері бар.
Бұл шартқа Азаматтық кодекстен басқа Қазақ ССР-нің 1991 жылғы 5
маусымындағы "Тұтынушылардың құқығын қорғау" туралы Заңы. Аталған ереже
қолма қол шетелдік валютаны қолданып бөлшектеп сатып алу-сату шарттарын
жасасу тәртібін анықтайды. Бұл шартқа өзге де нормативтік актілер
қолданымды болып келеді.
Құқықтық сипатымен бөлшектеп сатып алу-сату шарты жария шарт. Заңдарда
(заңнамада) қарастырылғанды қоспаған кәсіпкер бөлшек сатып алу-сату
шарттарын жасағанда бір тұлғаға өзге тұлға алдында артықшылық жасауға
құқылы емес. Яғни шарттың бағасы, өзге жағдайлары барлық тұтынушыларға
бірдей болуы керек, ал заңнамамен қарастырылса тұтынушылардың бөлек
санаттары үшін жеңілдік жасалуы мүмкін. Кәсіпорын тауарды беру мүмкіншілігі
бола түрып бөлшек сатып алу-сату шартын жасасудан бас тартса, тұтынушы
өзіне негізсіз бас тартумен келтірілген шығындарды өндіріп ала алады.[5]
Бөлшектеп алу-сату шартының осы ерекшелігі оны жасасу тәртібіне де әсер
етеді. Көбінесе ұсынушы (оферент) бүл сатушы, ал шарт жасасу туралы ұсыныс
(оферта) жарналы. Бөлшектеп сатып алу-сату шарты тараптар шарттың заты,
бағасы және оның қажеттілігі туралы кемінде бір торап айтатын өзге
жағдайлар бойынша келісімге келген сәттен бастап жасалған болып саналады.
Өзінің қалауы бойынша сатушы жарналы оферта жасалмай (онымен қатар) жеке
офертасын да жасай алады. Жарналы офертаның негізінен бұл дегеніміз
тұлғалардың белгісіз қатары (санына) бөлшектеп сатып алу-сату шартын жасау
жөніндегі ұсыныс. Кәсіпкерлер кейбір реттерде тұтынушыларға тауарды көтерме
баға бойынша алуды ұсынатыны офертаның осы мінезіне әсер етпейді, сондай
ұсыныстар негізінде жасалған шарттар бөлшектеп сатьтп алу-сату шарттары
(тұтынушылық) болып кала береді.
Әдетте бөлшектеп сатьп алу-сату шарттарының нысаны ауызша болып келеді,
осымен қатар бұл шарттарды жазбаша нысанда жасау мүмкіншілігі де жокқа
шығармайды. Жазбаша нысаны тараптардың құқықтары мен міндеттері болашақ
уақытқа арналса орынды болып келеді. Мысалы, тауарлар алдын-ала тапсырыстар
негізінде, пошта арқьлы жіберу жолымен сатылады, жеңіл автокөлік сатылады
ж.б.
Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы заң төмендегілерді
реттейді: тұтынушылардың тауар туралы ақпарат алуы кезіндегі қарым-
қатынасты, сапаға сәйкес келетін тауар ауыстырып алуды, тұтынушылардың
оларға сапасы тиісті болып келмейтін тауар сатылғанына, жұмыстар орындау,
қызмет көрсету туралы шарттардың бұзылуына байланысты құқықтары,
тұтынушылар өздерінің өмірімен денсаулыққа құқықтарын асырғанына байланысты
қатынастарды.[6]
Шарт бойынша, сатушы болып тек қана кәсіпкер тауарларды сататын ұйым
немесе азамат келе алады. Және де, бөлшек сауда лицензияланатын жағдайларды
қоспағанда, бұған қатысты аса шектеулер жоқ. Яғни, жалпы тәртіп бойынша
бөлшек сауда лицензиясыз жүзеге асырылады. Бөлшек сауданы лицензиялау бөлек
заң актілерімен қарастырылады. Мысалы, сырадан басқа алкогольдік өнімді
лицензиясыз сатуға болмайды, осы талап шстел валютасына сауда жасауға,
іпетел валютасын сатуға, қару жарақ т.б. тарайды.
Сатып алушы, әдетте жеке тұлға болып келеді. Заңды тұлғалар тауарды
бөлшек сауда кәсіпкершілік қызмет үшін емес, өзге мақсатта пайдалану үшін
сатып алады. Сонымен заңды тұлға осы сияқты келісімшарт қатынасына ұжымның
әлеуметтік мәселелерін шешу, жұмысшылардың дұрыс демалысын ұйымдастыру,
олардың тұрмыс материалдық жағдайын қамтамасыз ету үшін кіріседі.
Бөлшектеп сатып алу-сату шартының нысанасы айналымнан алынып
тасталмаған кез-келген заттар болуы мүмкін. Бір ғана тауар бөлшек сатып алу-
сатудың да тауар жеткізілімі шартының да нысанасы бола алады (егер мысалы,
жеңіл автокөлікті өз мұқтажында көлік ұйымы сатып алса). Егер автомобиль
сатушысы жеке тұлға болса, онда бүл Азаматтық кодекстің жалпы нормаларымен
реттелетін қарапайым сатып алу-сату шарты болып келеді.
Кәсіпқой ретінде сатушы сатып алушыға берілетін ақпарат мазмұнын өзі
айқындайды. Дегенмен, ақпарат өзіне міндетті кезеңдерді енгізуі қажет:
олар, баға жөніндегі сенімді және қажетті хабар; алушының қызықтырған өнім
туралы тұтынушылық қасиеті жайлы мәлімет, затты тұтыну жайлы ереже, оны
сақтау және қауіпсіз пайдаға асыру тәртібі. Ал азық түлік өнімдеріне
қатысты өнімнің кұрамы, қуаттылығы, денсаулыққа зиянды заттар құрамы және
сақталу мерзімі туралы ақпарат берілуі тиіс.
Азық-түлік тауарлары, дәрі-дәрмек, косметика бұйымдарына (уақыт өте
келе бұзылатын өнімдер) пайдалануға берілген мерзімі, пайдаланудан шығатын
уақыты көрсетілуге міндетті
Сатушы сатуға шығарған бұйымның сатып алушының өзі мен жанұя
мүшелерінің өмірі мен денсаулығына зиян келтірмеуге міндетті. Осыған
сәйкес, тұтынушы өнімінің көрсетілген мерзім ішінде қауіпсіздігін талап
етуге құқылы. Өнімнің адам өмірі мен денсаулығына, қоршаған ортаға
қауіпсіздігіне қатысты талаптар міндетгі болып келеді және мемлекеттік
стандартқа сай анықталады. Мұндай өнім міндетті түрде сертификатталады, ал
өнімде оның стандарттар талаптарына сәйкес келетінін растайтын белгісі
болмаса өнімді сатуға және пайдалануға тыйым салынады.
Барлық азық-түлік өнімдері, бояулар мен лактар, шампунь, тіс жуатын
ұнтақтар мен пасталарға екі тілде де тауардын тұтыну қасиеті, қоспасы тауар
кұрамының консерванттары мен бояулары, пайдалану мерзімі, өндіруші туралы
деректер берілуі қажет. Мұндай түсініктемелер мен нұсқаулар мұздатқыштарға,
кір жуатын машиналарға, шаңсорғыштарға, теледидарға, ойыншықтарға берілуі
қажет.
Бөлшектеп сатьп алу-сату шарты сатушының тауарды жеткізіп беру міндетін
қарастыруы мүмкін. Азаматтық заңға сәйкес бүл екі жағдайда жүзеге асады.
Біріншіден, бөлшек сатып алу-сату шарты үлгілер жүйесінде жүзеге асса, яғни
сатып алушының тауардың үлгісімен танысуы (тауардың суреттемесі мен
каталогы) арқылы жасалса. Егер заң актілерімен немесе шартпен басқа жағдай
(талап) қарастырылмаса, сатушы тауарды шартта көрсетілген мекен-жайға
мысалы азаматтық жұмыс орнына жеткізіп берсе, келісімшарт орындалған болып
есептелінеді.
Автоматтарды пайдаланып тауарды сату негізінен сатушының міндеттерін
өзгертпейді. Автоматты жүйемен сауда жасау кезінде автомат иесі (меншік
иесі болу шарт емес) сатып алушыға тауар туралы ақпарат беруі керек (аты,
саны, әр бірліктің бағасы т.б.). Сонымен қатар тауар сатушы туралы ақпарат
та автоматгы жүйеге енгізілуі қажет, оған сатушының атауы (фирмалық атауы),
орналасқан жері, оның жұмыс кестесі туралы деректер жатады. Сол сияқты
тауарды алуы үшін сатып алушы жасауы керек әрекеттер тізіліп аталады.
Ақпарат автоматқа енгізуден өзге жолмен де берілуі мүмкін. Сатып алушының
тауарды алу үшін жасалған әрекеттері аяқталғаннан кейін шарт жасалды деп
есептелінеді.
Егер сатып алушыға ақысы төленген тауар берілмесе сатушы тауардың сатып
алушыға дереу берілуі немесе тауар үшін төленген ақшалай соманың толық
қайтарылуын қамтамасыз етуге міндетті.
Сатып алушы сатып алынған тауардың ақысын төлеуге міндетті. Шартқа
отыру кезі мен ақы төлеу кезі сәйкес келген жағдайда сатып алушының жалғыз
міндеті затты қабылдап алу.
Бөлшектеп сатып алу-сату шарты бойынша, сатып алушы затты қабылдағанда,
оның берілген тауардың сапасын тексеру мен оның жедел түрде жіберілген
кемшіліктері туралы хабарлау емес, затты нақты қабылдау бойынша әрекеттері
(затты қолма кол алу, накладнойға қол қою ж.б.) маңызды болып келеді.
Тараптар сатып алушы тауарды белгілі уақытта қабылдап алатынын
қарастыратын шартты жасай алады, сол мерзім ішінде тауар өзге сатып алушыға
сатылуы мүмкін. Егер шартпен өзгеше қарастырылмаса белгіленген мерзімде
сатып алушының тауарды қабылдамауы, әлде тауарды қабылдау үшін қажетті өзге
әрекет-терді жасамауы сатьш алушыпың шарттан бас тартуы болып бағалануы
мүмкін.
Бөлшектеп сатып алу-сату шарттары тауар ақысы алдын ала төлену міндеті
бекітіліп немесе тауар кредитке, не ақысы бөлініп төленетін болып сатыла
алады. Бірақ сатып алушы тауар ақысын алдын ала төлемесе, бүл оның шарттан
бас тартқаны болып қана есептелінеді, яғни бөлшектеп сатып алу-сату шарт-
тары бойынша сатып алушыға негізіпен шарттың бір жақты бас тарту қүқығы
беріледі.
Егер тауар кредитке, оның ішінде тауар ақысын бөліп-бөліп төлеу
қарастырылып сатылса, онда сатып алушы мерзімі өтіп кеткен соманы
төлемегені үшін салынатын айыппұлды төлемейді.
Сатып алушының сатып алынған сапасы тиісті болып келетін тауарды
айырбастап алу құқығы бар. Яғни тауар тек көріктілік жағынан оны
қанағаттандырмаса, оның тек түсі, дизайны т.б. ұнамаса, сатып алушының
тауарды айырбастап алуға құқы бар. Тауар қолданыста болмаса, буып-түюі
сақталса, тауар белгілі сатушыдан алынғанын растайтын чек немесе өзге айғақ
болса ғана жүргізіледі[7].
Айырбас 14 күн ішінде жүргізілуі тиіс. Айырбасқа жатпайтын тауар
түрлері заңмен бекітіледі. Айырбасқа алтын, платин, күмістен жасалған
бйымдар, төсекқап, ішкиімдер, шұлықтар, парфюмерия және косметикалық
бұйымдар жатпайды.
Тауар жеткізілімі шарты. Тауар жеткізілімі шарты бойынша кәсіпкер болып
табылатын сатушы (тауар беруші) сатып алушыға өзі өндіретін немесе сатып
алатын тауарларды кәсіпкерлік қызметке немесе жеке өзіне, отбасына, үй
ішіне және сол сияқты өзге де пайдалануға байланысты емес өзге мақсаттарға
пайдалану үшін келісілген мерзімде немесе мерзімдерде беруге міндеттенеді.
Тауар жеткізілімі шартының бөлшектеп сатып алу-сату шарттарынан және
қарапайым саттық (тұрмыстық) сатып алу-сату шарттарынан түбегейлі
айырмашылығы бар. Тауар жеткізілімі шарты тауарлы-материалдық құндылықтарды
экономиканың кез-келген салаларында үлестіруге (қайта үлестіруге)
мүмкіншілік береді.
Тауар жеткізілімі шартының елеулі айырмашылықтарының бірі одан
туындайтын құқықтық қатынастар ұзақка созылатын болып келеді. Осыған
байланысты ұзақ мерзімдер бойы шарт тараптары өнімді тиеп жіберіп, алып
тұрады, тауар жеткізілімін жүзеге асыру үшін қажетті көптеген ұйымдық
кұқықтық шараларды қолданады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің тасымалдау туралы
нормалары тасымал қатынасының барлығында қолданылады. Ал, егер тауар
мемлекет қажеті үшін тасымалданса Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 16
мамырындағы "Мемлекеттік сатып алу туралы" Заңы мен оны орындауға арналған
заңдастырылған нормативті актілері бар.
Тауар жеткізілімі шартының жасау тәртібі өзгешелігі болып табылады.
Шарттың жобасын алған тарап 20 күннің ішінде оны қарап, шарттың бір данасын
екінші тарапқа береді.
Шартты жасау, өзгерту, бұзу немесе оның мерзімін ұзарту тараптары қол
қойған келісім немесе хаттар, факстар, телеграммалар, телетайпрограммалар,
радиограммалар аркылы жасалады.
Тауар жеткізілімі шарты әрбір мерзімге жасалады: ай, тоқсан және
басқа да ұзақ мерзімге.
Егер шартта оның қолданылу мерзімі белгіленбесе және ол міндеттеменің
мәнінен туындамаса, шарт бір жылға жасалған деп танылады. Бір жылдан астам
мерзімге жасалған шарт ұзақ мерзімді деп аталады. Ұзақ мерзімді және
бірқатар қысқа мерзімді шарттар бір субъектілер арасында жасалса, олар
маңызы жоғары нәтижелерге әкеп соғады. Үзіліссіз екі жыл көлемінде және
одан да көп жылдарда күші бар шаруашылық байланыстар ұзақты мерзімді деп
аталады және оны тауар беруші (өндіруші) бір жақты тәртіппен бұзуға құқығы
жоқ.
Тауар жеткізілімі шартының тараптары болып кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын субъектілер келеді. Сатушы тауар беруші жағында тауар жеткізілімі
шартында ұйымдық-құқықтық нысанына қарамастан әрбір коммерциялык заңды
тұлғалар және заңды тұлға құрамаған, жеке мен ұжымдық кәсіпкерлер қатысады.
Сатып алушы болып тауарды өзіне (күнделікті) пайдалануға байланысты
емес мақсатта алатын кез-келген субъектілер табылады. Мемлекет тауар
жеткізілімі қатынастарында сатып алушы ретінде ғана қатыса алады. Азаматтық
айналымнан алынбаған заттар тауар жеткізілімі шартының пәні болады.
Тараптардың құқықтары мен міндеттері. Сатушы тауарды берумен бірге
сатып алушыға оның керек-жарақтарын, сондай-ақ соған катысты кұжаттарды,
келісілген көлемінде, түр-түрі және жиынтықтылығына (жиынтығы) сәйкес,
бекітілген сапасына, үшінші тұлғалардың кез-келген құқықтарынан тыс ыдысқа
салып және (немесе) буып-түйіп беруге міндетті.Өнім тапсыру туралы Ереженің
13-тармағына сойкес, сатып алушы шарттағы жағдайларға сәйкес келмейтін
өнімді алуға бас тартуына құқылы. Шарт жағдайларының бұзылғаны жөнінде
қарсылық болмаса және сатып алушы шарт жағдайлары бұзылып тапсырылған
өнімді қабылдап оны тікелей мақсатында пайдаланса, қабылданған өнім
міндеттемені орындаудын, есебіне кірістіріледі. Егер сатып алушы өнімді
қабылдап, сатушыға бір тәулік мезгілде оны қабылдауға келіспегенін
хабарласа, онда мұндай есеп жүргізілмейді. Осы орын алса, сатушы сол
мезгілде есепке жатпайтын өнімді қайтаруды талап етуге құқылы.
Тауар беруші сатып алушыдан талаптарды алған күннен бастап
кемістіктерді жиырма күн ішінде жою немесе осы мерзім ішінде сапасы бар
өнімге ауыстыруға міндетті.
Тауар жеткізілімінің он күндік, тәуліктік, сағаттық және басқа да
кестелері бекітілуі мүмкін. Шарттың міндеттемелердің орындау күні болып
өнімді тауар беруші көлік органына берген, немесе тауар берушінің
қоймасында тауарларды алғаны туралы сатып алушының тауарларды қабылдаған
қолхатында белгіленген күні есептеледі.
Тауар жеткізілімі шартында сатушы сатып алушыға тауарды беру тәртібі
өзгешелік болып табылады. Егер тауар жеткізілімі шартта өзгеше көзделмесе,
сатушы тауарды (өнімді) сатып алушыға, немесе шартта алушы ретінде
белгіленген езге тұлғаға теміржол арқылы немесе өнімді автомобиль көлігімен
тиеп жіберуге міндетті. Яғни, жалпы тәртіп бойынша сатушы тауарды сатып
алушыға жеткізуге міндетті. Егер шартта жеткізіп беру көліктің қандай
түрімен және қандай жағдайларда жүзеге асырылатыны белгіленбесе, онда заң
актілерінен, іскерлік айналым дағдыларынан немесе міндеттеменің мәнінен
өзгеше туындамаса, көліктің таңдау қүқығы немесе тауарларды жеткізу
жағдайларын белгілеуі тауар берушіге жатады.[8]
Тауар жеткізілімі шартында үшінші түлғалардың құқықтарынан тыс тауарды
беру міндеті сатып алу-сату шартының жалпы ережелерімен реттеледі.
Сатушыда ұйымдастыру-техникалық сипаты (мәні) бар міндеттер де жатыр,
жалпы сатушының негізгі міндеттеріне олар қосалқы болып келеді. Жеткізілген
кезде тауарды сақтау мақсатында және алушылармен оларды дүрыс, дер кезінде
қабылдау жағдайларын тудыру үшін тауар беруші міндетті.
а) тауараларды буып-түю, тиеу, бөлек жерлерге (орындарға) белгі салу,
оларды пломбалауға байланысты бекітілген тәртіптерін сақтауға;
б) тиелген жүктің нақты санын анықтауға (салмағын, орын санып,
жәшіктерін, байламдарын, бумаларын, будаларын және т.б);
в) буып-тиелген тауарларды тасыған кезде стандарттармен немесе
техникалық жағдайлармен өзге міндетті тәртіптермен қарастырылған құжаттарды
(буып-түю үстіндегі белгіні, буманың тізімін ж.б.) әрбір тиелетін орынға
қоюға (бүл құжаттар белгілі орында болып келетін тауарлардың атауын және
санын анықтауға мүмкіндік береді)
г) стандарттармен, техникалық жағдайлармен, сызбалармен,
рецептуралармен,
үлгілермен қарастырылған талаптарға сапасымен, жиынтықтылығымен сай
тауарларды тапсыруға;
д) тауардың сапасын және жиынтықтылығын білдіретін құжаттарды т.б.
техникалық құжатты, сертификатты және тиеп жөнелтуге және есептеуге
байланысты құжаттарды дұрыс толтыруға, осы кұжаттарда көрсетілген
тауарлардың санын, сапасын және жиынтықтылығын білдіретін мәліметтердің
нақты берілетін тауарлардың санына, сапасына, жиынтықтылығына сәйкестігін
қамтамасыз етуі, бекітілген тәртіппен алушыға осы кұжаттарды өз уақытында
жіберуі керек;
е) егер шартта өзгеше қарастырылмаса, тауарлармен бірге олардың сапасын
және жиынтықтылығын растайтын құжаттарды жіберуге.
Тауар берушінің негізгі кұқықтары болып жіберілген тауарды қабылдау
және оның ақысын төлеуді талап ету келеді. Осымен байланысты, сатушыға
жедел (күнделікті) шараларын сатып алушыға пайдалануына құқық беріледі.
Есептік тәртіпті бұзған кезде (сатып алушыны алынған өнімге ақы төлеуден
толық немесе жартылай бас тартса) тауар беруші тәртіпсіз төлемшіні
аккредетивтік есеп ньтсанына немесе үш ай мезгілге өнімнің ақысын алдын-ала
төлеуге, сатып алушыға осы жәнінде хабарлап, аударуына кұқы бар. Егер
жеткізілім мезгіл уақытында, сатып алушы аккредетивті шығармаса немесе
алдын-ала өнімге ақы төлемссе, сатушы оны өз қарауымен өткізуіне қүқылы.
Егер өнімнің жеткізілімі мерзімінен өтіп кетсе, онда сатып алушы оны
қабылдаудан бас тартуға кұқылы. Тауарды берушімен тиеп жөнелтудің алдында
бас тарту жөнінде хабарлама берілуі тиіс. Егер тиеп-жөнелткеннен кейін
сатып алушы одан бас тартса, онда ол оны қабьтлдауға және оған ақы төлеуге
міндетті.
Тауарды қабылдау жүзеге асырылады:
а) алушының қоймасында - тауарды сатушы әкелгенде;
б) сатушының (тауар жеткізушінің) қоймасында - тауарды алушымен өзі
алып кететін болса;
в) пломбаланған көлік құралдарынан және контейнерлерінен жүк түсіру
органдарында немесе пломбалағандарды ашу жерлерінде немесе көлік
органдарының қоймасында тауарды теміржол, әуе жолы, су және автокөлік
органдарымен жеткізіп бергенде іске асырылады.
Шарт жағдайларын бұзумен байланысты жеткізілген өнім жеткізушінің
бұйрығы алынғанға дейін оны қабылдаудан бас тартқан сатып алушының жауапты
сақтауына қабылданады. Осы орын алса сатып алушы өнім сатушыға жауаггты
сақтауға алынғаны туралы бір тәулік ішінде хабарлануы керек.[9]
Тез бұзылатын өнім әр жағдайда алыну жерінде дереу өткізілуге жатады.
Қабылдаушы мүндай өнімнің бұзылуын болдырмау шараларын қабылдауға міндетті.
Келісім шарт жасасу шарты. Келісімшарт жасасу шарты бойынша ауыл
шаруашылық өнімін өндіруші өзі өсірген (өндірген) ауыл шаруашылық өнімін
ұқсату немесе сату үшін осындай өнімді сатып алуды жүзеге асыратын
дайығідаушы түлғаға беруге міндеттенеді, ал дайындаушы оны қабылдауға және
ол үшін төлеуге міндеттенеді.
Келісімшарт жасасу шарты, тауар жеткізілім шартындай сипатталады, яғни
ауыл шаруашылық өнімін дайындаушыға кәсіпкерлік қызметінің жүзеге асырылуы
негізінде беріледі, сондықтан келісімшарт жасасу шарты өзінің
сипаттамаларымен тауар жеткізілім шартына жақын. Қазіргі жағдайларда ауыл
шаруашылық өнімдерінің өндірушілері оны бөлшек сауда жүйесі арқылы сирек
өткізеді және өнімді өз бетімен қайта өңдеумен көбінесе шұғылданбайды. Оған
себеп, көп нарық субъектілерінің мамандандыруының деңгейі жоғарыланып
кетті.
Келісім-шарт жасасу сатып алу-сату шартының түрі болғандықтан сатып алу-
сатуға және тауар жеткізіліміне арналған барлық нормаларымен реттеледі.
Келісімшарт жасасу және тауар жеткізілім шарттары өзара біріншісі мәнсіз
екіншісі өте маңызды нәрселер сияқты қатыспайды. Олар азаматтық құқықтық
ортада тең негізде түрмыс етеді. Заң шығарушы құқықтық реттеудің
нәтижелілігін (тиымдылығын) арттыру қажеттіліктер басшылыкқа алып сілтемелі
норманы енгізді.
Егер ауыл шаруашылық өнім мемлекеттік қажеттілікке сатып алынса,
жоғарыда айтылып кеткен нормалардан басқа арнайы мемлекеттік сатып алуға
арналған заңнама қолданылады. Сөйтіп көрініп тұрған қарапайымдылығына
қарамастан, келісім шарт жасасу қатынастарын құқықтық реттеу нормалардың
күрделі жиынтығына негізделген. Олардың өзара қатысуын туралап талдау өте
қиын болып келеді.
Сатып алу-сату шарты сияқты, келісім-шарт жасасу шарты
ақылы (өтемді) консенсуалды, өзара (екі тарапты құқықтармен міндеттер
бар) шарт болып келеді. Ол сатып алу-сату шартының өзге түрлерінен
субъектілік қатарымен, айтылғандай затымен, мазмұғіының кейбір бөлігімен
(құқықтар мен міндеттермен) ерекшеленеді.
Келісім-шарт жасасу шартының тараптары ретінде, сатушы (өнім өндіруші)
және өнім дайындаушы (контракт) болып, көбінесе кәсіпкерлер әрекет етеді.
Кейбір жағдайларда, келісімшарт жасасу қатынастарында өкілетті органдар
арқылы мемлекет те қатыса алады.
Министрліктер, ведомстволар, мемлекеттік комитеттер ішкі
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін мемлекеттік сатьтп алу жүйесі арқылы
контрактанттар бола алады. Жеке тұлғаның кәсіпкерлік жағдайы болмаса, ол
контрактант бола алмайды. Сатушы ретінде ауыл шаруашылық өыімін фөндіретін
тұлға деп саналады.
Коммерциялық заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі арнайы емес, жалпы
мінезде болып келгесін, коммерциялық заңды тұлғаның оның бөлімшелерінің
бірі өсірген өнімді сатқаны оның жарғылық мақсаттарына қайшылық ретінде
қаралмауы керек.
Келісімшарт жасасу шартының пәні (нысанасы) болып ауыл шаруашылық
өндірісінің әртүрлі өнімі келе алады. Оның ішіне өсімдіктерді баптаудың,
мал шаруашылығының, аң өсірудің, саңырауқұлақ өсірудің балық
шаруашылығының өсірілген, өндірілген ауылшаруашылықтың өнімдері
кіреді. Біздің ойымызша олар тек шартпен қарастырылған алғашқы өңдеуден
(дайындықтан) өтуі керек. Яғни, олардың құрамына сапасын және тағайындауын
өзгертетін неше түрлі қоспалар кіргізілмеуі керек. Егер әңгіме ауыл
шаруашылық өнімінің маңызды қайта өңдеуі туралы болса, онда шарттың пәні
(нысанасы) өзгереді, өзіндік айналым қабілеттілігін алатын оңашаланған
мүліктік игілік ретінде оны есепке алуды талап ететін жаңа құн пайда
болады.
Ауыл шаруашылығы өнімін өндіруші шартпен келісілген өнімді беруіне
міндетті.
Оның саттасы тікелей шартпен анықталады. Егер шартта оның сапасы
жөнінде жағдай қарастырылмаса, ол мемлекеттік стандарттарға сай болуы
керек, яғни өндірілген өнімдер ақыр аяғында тұтынушыға жетеді және де
осыған байланысты оның өмірі мен денсаулығына қауіпсіз болуы керек. Өнім
шарттар көзделген түр-түрімен беріледі. Сапасы, түр түрімен бірге елеулі
жағдай болып, өнімнің көлеміне байланысты жағдайда есептеледі.
Келісімшарт жасасу шарты ауыл шаруашылық өнімін өндірушіге белгілі
жеңілдік береді. Егер шартта басқа көзделмесе, ол өсірілген өнімді тұрған
жерінен берумен шектеледі. Шарттық тәжірибеде ауыл шаруашылығын жүргізу
деңгейінің дамығанымен ауыл шаруашылық өнімін жәшіктеуге (ыдыстауға) оны
сатудың алдыңғы дайындығына белгілі талаптарды орнату қажет, мысалы,
сорттауға, арнайы құралдармен өңдеуге, сақтауға және т.б. Өндіруші
контрактантқа өнім іріктеудің қолайлы мерзімдерін хабарлауға тиіс.
Контрактант өнімге ақы төлеуге міндетті, оның осы міндетінің орындалу
тәртібі тауар жеткізілім шартының ұқсас міндетінің орындалу тәртібінен
айырмашылығы жоқ. Содан басқа оған алынатын өнімді ұқыпты тексеру міндеті
жүктеледі, ол стандарттарға сай өнімнің сапасын тура анықтауды қамтамасыз
етуге міндетті.
Энергиямен жабдықтау шарты. Энергиямен жабдықтау шарты бұрынғы
Азаматтық кодексте карастырылмаған. Энергетикалық кәсіпорындар өндіретін
электр және жылу энергияларын пайдалану ретсіз (тәртіпсіз) мазмұнда болды,
үлкен қаражат (құндылықтар) бақылаусыз шашылды, ешкім де бұл үшін
жауапкершілікті көтермеді, табиғи ресурстарға, энергияға зор шығын
келтірілді.
Энергиямен жабдықтау шарты - көрсетілген ерекшеліктерді иемденетін
(электр және жылу энергиялары) заттарды өткізуді (сатып алу-сатуды)
реттейтін шарт. Ұқсастық бойынша ол энергияны қамтамасыз ететін заттарды
мысалы, табиғи газды, мүнайды, мүнай өнімдерін жеткізу қатынастарына да
қолданымды болып келеді, байланысты болады. Бұдан басқа, ол сумен жабдықтау
бойынша және кейбір өзге қатынастарды да реттей алады.[10]
Энергиямен жабдықтау шарты бойынша энергиямен жабдықтаушы ұйым
абонентте (тұтынушыға) жалғанған желі арқылы энергия беруге міндеттенеді,
ал абонент алынған энергия үшін ақы төлеуге, сондай-ақ оны тұтынудың шартта
көзделген режимін сақтауға, өзінің қарауындағы энергетика желілерін
пайдалану қауіпсіздігін және энергияны тұтынуға байланысты пайдаланылатын
аспаптар мен жабдықтардың ақаусыздығын қамтамасыз етуге міндеттенеді.
Энергиямен жабдықтау шарттың нысаны. Тұтынушыларды энергиямен жабдықтау
энергиямен жабдықтау шарты негізінде ғана қалыптасады. Бұл шарттың нысаны
мәміле нысанына қатысты жалпы ережелерге бағынады. Кәсіпкерлік қызмет
субъектілері арасындағы энергиямен жабдықтау шарты жай жазбаша нысанда
бекітілуі мүмкін.
Энергиямен жабдықтау шартының мерзімі 1997 жылдың 31 шілдесіндегі №
1193-ші Қазақстан Реепубликасы Үкіметінің жарлығымен бекітілген 1997-2000
жылдардағы электр энергиясы нарығын одан әрі дамыту бағдарламасына сәйкес
электр энергиясын сату мерзімді шарттар негізінде жүргізілуі қажет болды,
бұл тәжірибе қазір де сақталған. Шарттарды тұрақты қуат (форвардтар) беру
бойынша және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz