Экология - Дәрістік курс

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

Дәрістік курс

I Қоршаған ортаға әсер етуді басқару ұғымы мен мәні
1.Қоршаған ортаға әсер етуді басқару
2.Қоршаған ортаның сапасын бақылау
3.Қоршаған ортаға әсер етуді бақылау әдістері
1 Қоршаған ортаға әсер етуді басқарудың негізі – табиғатты қорғаудың,
табиғат ресурстарын сақтаудың, жаңғыртудың, молайтудың, тиімді пайдаланудың
қоғамдық тиімділігі. Басқарудың негізгі мақсаты - өндірістің және басқа
әрекеттердің табиғи ортаға зиянды әсерлерін шектеу, табиғат байлығын тиімді
пайдалануды, қорғауды, өсіруді қамтамасыз ету, табиғат пайдалану
ережелерін, талаптарын, нормаларын орындауды ұйымдастыру және бақылау.
Қоршаған ортаға әсер етуді басқару табиғатты тиімді пайдалану, табиғи
ортаны қорғауды ғылыми негізде жоспарлау, құқықтық ережелерді дайындау,
экономикалық ынталандыру техникалық – ұйымдастырушылық экологиялық,
экономикалық шараларды белгілеу, оларды қаржыландыру және орындалуын
қадағалау арқылы жүргізіледі.
Қоршаған ортаға әсер етуді басқару аса күрделі үрдіс, өйткені мұнда
табиғи және қоғамдық құбылыстар бір – бірімен тығыз байланысып жатады.
Сондықтан кешенді, жүйелі басқаруды талап етеді.
Басқару әдістерінің жүйесін екіге бөлуге болады: әкімшілік және
экономикалық. Басқару әдістерін екі жүйеге бөлудің өзі шартты түрде ғана.
Іс жүзінде олар бір – бірімен тығыз байланысты. Әсіресе жоғарыда айтылған
экология саласындағы еңбектің қоғамдық сипатына байланысты басқарудың
барлық әдістері үйлесімді, кешенді қолдануы тиіс, сонда ғана ол нәтижелі
болады.
Әкімшілік басқару жүйесі – табиғат қорғау, пайдалану заңдарының,
ережелерінің, нормаларының орындалуын ұйымдастыру қадағалау негізінде
жүзеге асырылады. Мұнда бір орталықтан басқару, жоспарлау табиғат пайдалану
шектерін белгілеуге басым назар аударылады.
Экономикалық жүйеде шаруашылық еркіндікке мүмкіншіліктер беріледі.
Табиғат пайдалану нормаларын, ережелерін орындау экономикалық жолмен
(ынталандыру, материалдық жауапкершілік) басқарылады.
2 Қоршаған ортаға әсер етуді басқаруда қолданылатын тәсілдердің мынадай
түрлерін айтуға болады:
Құқықтық – Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес құқықтық актілер
қабылдау, басқарушы мекемелердің, лауазымды адамдардың, халықтың және
табиғат пайдаланушылардың міндеттерін, құзіретін, құқықтарын белгілеу.
Табиғат пайдалану, қорғау туралы әкімшілік актілер қабылдау. Әкімшілік
актілер орындалуға міндетті.
Техникалық ұйымдастырушылық – табиғат қорғау және тиімді пайдалану
шараларын техника , технологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету.
Ұйымдастырушылық – табиғи ортаны қорғауға табиғатты тиімді пайдалануға
байланысты шешімдер даярлау, қабылдау және олардың іске асырылуын
ұйымдастыру.
Әлеуметтік–психологиялық – жеке адамдармен, ұйымдармен, ұжымдармен,
жалпы халықпен табиғат қорғау турасында үгіт – насихат,   түсіндіру
жұмыстарын жүргізу, оларға психологиялық әсер ету.
Экономикалық әдіс – баға, тариф, төлемдер, ынталандыру, қаржы, несие, т.б.
экономикалық тетіктер арқылы жүргізіледі.
Қоршаған ортаны басқару республикалық және аймақтық негізде басқарылады.
Бұл басқару жүйелері келесі негізгі фунцияларды атқаруы тиіс:
•   Қоршаған орта жағдайын сараптамалау;
•   Әрбір ластаушы зат үшін (қоршаған ортаға қауіпсіз деңгейде)
экологгиялық стандарттар енгізу;
•   Аралық лимиттерді және оладың мерзімін енгізу;
•   Рұқсат етілген шығарындылар мөлшерін белгілеу;
•   Әрбір шығарынды зат үшін әрқайсысының бюджетке немесе бюджеттен тыс
қорларға түсетін төлем мөлшерін анықтау;
•    Қаражат қорларын көзделген мақсат үшін тиімді пайдалану үшін төлем
жинау;
•   Кәсіпорындар арасында рұқсат етілген лимиттер мен саудаласуда және
шығарындыларға мониторинг жүргізу және де олардың рұқсат етілген
лимиттермен сәйкестігін тексеруді ұйымдастыру, қабылданған ережелермен
жүргізілуін қадағалау.
3 Қоршаған ортаға әсер етуді басқаруда қолданылатын әдістер:
оптимизация, жүйелеу, сараптау әдістері кеңінен қолданылады. Табиғат
пайдалануды басқарудың маңызды тетігі – экологиялық сараптама. Табиғат
пайдалануға байланысты барлық болжамдар, тұжырымдамалар, жобалар,
жоспарлар, нақты шаруашылық және іс- әрекеттер, техника мен технология,
өнімдер пайдаланатын шикізат, материалдар, отын – энергия, шығарылатын
қалдықтар міндетті түрде Мемлекеттік экологиялық сараптамадан өтеді. Ішетін
су, тағамдар, дәрі – дәрмек т.б. адамның денсаулығына тікелей әсер ететін
өнімдер, процестер санитарлық – экологиялық сараптамадан өтеді.
Сараптамалардың негізгі мақсаты табиғатқа адамның денсаулығына зиянды
әсерлердің алдын алу, оларды болдырмау.
Табиғат қорғауды, пайдалануды басқару Қазақстан Республикасының
заңдарына, үкімет шешімдеріне сәйкес ұйымдастырылады.

СӨЖ тапсырмасы : ШРК ұғымы, ШРК түрлері; Эмиссия ұғымы; Ластануға
квота деген не? Ұғымдарға анықтама беріп, талдау жасау.
Бақылау сұрақтары
1.                 Қоршаған ортаға әсер етуді басқарудың негізі не?
2.                 Басқарудың негізгі мақсаты қандай?
3.                 Басқару әдістерінің жүйесін нешеге бөлуге болады ?
4.                 Мониторинг деген не?
5.                 Әкімшілік басқару жүйесі деген не?
6.                 Қоршаған ортаның сапасын бақылауды қалай түсінесіз?
7.                 Экологиялық сараптама деген не?
8.                 Лицензиялар өндіріс көлеміне сәйкес қалай беріледі?
9.                 Табиғат пайдаланушыға сертификаттар қалай беріледі?
10.            Табиғи ортаның тазалығы қандай бағыттар бойынша бағаланады?

2 Қоршаған ортаға әсер етуді басқару ұғымы мен мәні
1. Қоршаған ортаны қорғаудың тарихи кезеңдері
2. Экологиялық іс - әрекет түрлері және олардың өзара байланысы
3. Бақылау түрлері

1 Қоршаған табиғи ортаны қорғау және табиғи ресурстарды тиімді
пайдалану – қоғамның экономикалық даму барысын жетілдірудің   міндетті
шарты .
         Біздің елімізде табиғатты қорғау және оның байлықтарын
тиімді пайдалану қоғамның дамуының конституциялық қағидаларына
енгізілген, ол әрбір адамның парызы ретінде жалпы – мемлекеттік, жалпы
халықтық міндет болып табылады.
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап адам мен орта және қоғам,
табиғат арасындағы қатынастар шиеленісе   түсті. Табиғат-санада және
санадан тыс жүретін обьективті анықтылық және адам жаратылысының өмір
сүру ортасы. Ол адамға байланысты негізгі 3 түрлі қызмет атқарады:
1. Жердегі өмірге қажетті биологиялық жағдайды қамтамасыз ететін
экологиялық қызмет;
2. Адамдардың материалдық қажеттіліктерін қанағаттандырудың қайнар
көзі болып табылатын экономикалық қызмет;
3. Адамның жан дүниесінің қалыптасуына әсер ететін негіз-құлықтылық
қызмет.
         Қоғам мен табиғаттың өзара байланысы негізі 2 нысандағы қоғамдық
қатынастар негізінде – табиғат ресурстарын пайдалану мен табиғатты
қорғауда көрініс табады. Табиғат ресурстарын пайдалану – материалдық
қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған қоғамның экономикалық
мүддесімен анықталады. Табиғатты қорғау – қазіргі кезең және болашақ
ұрпақтар үшін қоршаған табиғи ортаның сапасымен байланысты қоғамның
экологиялық даму мүддесі болып табылады. Бірақ, тірі организмдердің
(соның ішінде адамның да, қоғамның да) жалпы қоршаған ортамен емес, табиғи
ортамен байланысты екендігін де көрсету керек. Міне тек осы жерде
ғана табиғатты дамыту (жақсарту ) туралы, экологиялық заңдарды сақтауға
аса назар аудару керек. Әлеуметтік экологияға, оның құрамдас бөлігі
ретінде құқықтық экология кіреді. Құқықтық экология деп – қоғам мен
табиғаттың өзара байланысынан туындайтын қоғамдық (экологиялық)
қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығын айтамыз. Құқықтық
экологияның анықталуының бірі болып, экология құқығы танылады. Экология
құқығы – бұл қазіргі және болашақ ұрпақ үшін қоршаған табиғи ортаны
тиімді пайдалану мен қорғауға байланысты қоғам мен табиғаттың қарым-
қатынасын анықтайтын қоғамдық (эколгиялық) қатынастарды реттейтін
нормалардың жиынтығы .
         Экология құқығы, құқық саласы ретінде біздің ортақ үйіміз
–жерде өмір сүретін адамдардың мүдделері үшін қоғам мен табиғат
арасындағы үйлесімді байланыстарға жету мақсатында экологиялық
қоғамдық қатынастарды жүзеге асыратын арнайы тәсілдерді реттейтін
құқықтық нормалардың жүйесін құрайды .
2 Табиғат қорғау саласында басқарудың негізгі ұстанымдарының бірі
қабылданатын шешімдердің іс - әрекеттің алдын алу сипатында болуы. Өйткені
табиғи ортаға келтірілген зиянды жоюдан гөрі оны болдырмау әлдеқайда
тиімді. Сондықтан басқарудың ең негізгі әдісі болжамдар, бағдарламалар,
жоспарлау және жобалау. Алғаш ұзақ мерзімдік болжамдар, тұжырымдар,
бағдарламалар жасалады, содан кейін олардың негізінде ұзақ қысқа мерзімдік
жоспарлар бекітіледі. Солармен қоса, ғылыми – техникалық болжамдар,
тұжырымдамалар, жоспарлар әзірленеді.
Қоршаған ортаны басқару негізгі үш жүйе бойынша қалыптасады:
1) басқару жүйесі;
2) ірі ресурспен қамтамасыз ету;
3) түсіністік.
1.         Елдің экономикасы үшін табиғи ресурстардың маңызы өте зор
болғандықтан табиғат байлығын пайдаланумен қатар табиғат қорғау іс –
шараларын басқару, елдің қауіпсіздігін сақтауды қамтамасыз етеді.
2.         Сұраныс және ұсыныс құраламы белгілі бір тепе- теңдікке, табиғи
ресурстарға баға беріп және өндірістің тоқтап қалмауын ескеру қажет.
3.         Экологиялық және экономикалық жоспарлы саясатты жүзеге асырғанда
күйзелістен шығып, тұрақты дамуға көшу экономиканың және өркениеттің дамуын
тұтастай қарап, қоғамның құндылықтар жүйесінің және дүниеге көзқарастың
өзгеруі нәтижесінде жүзеге асатындығын ескеру керек.
Қоршаған ортаны басқарудың құрылымы
       Экологиялық басқару қоршаған орта жағдайының нашарлауы салдарына
қатысты ғана енгізілген жоқ, сонымен қатар қазіргі кезеңдегі ғылыми –
техникалық прогресс нәтижесінде пайда болған өнеркәсіп орындарының
(биотехнология және ядролық технология) заңды түрде дамуына байланысты және
басқару жүйесінде талаптардың ұлғаюына байланысты қалыптасты. Сонымен қатар
кәсіпорынның өңірлік орналасуы, жаңа технологияның дамуына қатысты
өндірістік қуаттың артуы салдарынан және де өндіріс әсерінің ушығуы, тек
өңірлік табиғатқа ғана емес, жалпы әлемдік кеңістікке тигізер әсерінен
әлемдік экономикада қауіпті қалдықтар өндіруші елдерге бөліну салдарынан
қоршаған ортаны басқару жүйесі енгізілді.
       Табиғатты қорғау іс–шараларын жүргізуде басқару жүйесі қоршаған
ортаның өзгеруін және онның құрамына кіретін ресурстардың адам өз
қажеттілігіне жаратудағы тұтынысын және ұлттық экономиканы дамытуда алға
қойған мақсаттарды шешуде, тұрақты даму концепцияларын жүзеге асыруда
мүмкіндік беретін әдіс және іс –шаралар жүргізетін ұйым ретінде қарастыруға
болады.
     Қоршаған ортаны басқаруда – қоғамның өмір сүру жағдайын сақтауда
бағдарламаны жасау және жүйелі түрде оны іске асыру, сонымен қатар
тұрғындарға және тұтынушыларға олардың сұрауы бойынша экологиялық ақпарат
беру жүйесін қалыптастыру
Қоршаған ортаны басқарудың қағидалары
1.     Экологиялық таным қағидасы. Бұл экологиялық басқару процесінде
мақсатқа жету барысында, озу мақсатында жасақталып дамуы қажет.
2.     Іс -әрекетің экологиялық мотивация қағидасы. Оның іс-әрекеті
экологиялық проблемаларды шешуге бағытталған мотивациялық құралдарды
қолдану. Тәжірибе бойынша әкімшілік және қарулы күштер басқармасын қолдану
тиімсіз.
3.     Мамандану қағидасы. Бұл қағиданың мақсаты басқарушының экология
    саласындағы білімін пайдалану арқылы арнайы жобаларды дайындау.
4.     Озу қағидасы. Көптеген экологиялық проблемалардың алдын алу оңайға
соқпайды. Экологиялық басқарудың барлық механизмі дағдарыстан, төтенше
жағдайдан бұрын іске асырылуы қажет.
5.     Мақсатқа жету және стратегия қағидасы. Экологиыялық басқару егер
нақты стратегиясы болмаса және алға қойған мақсаты болжанылмаса, онда ол
тиімсіз болып табылады.
6.     Алдын алу қағидасы. Экологиялық проблемалар байланыстарын
көрсететін, тіке және жанама әсер салдарын есептеу және шешім табу.
Проблеманы шешуде және басқару шешімін табуда оның іс -әркет салдарын
есептеуде экологиялы-экономикалық тұрғыдан қарау керек.
7.     Жауапкершілік қағидасы. Экологиялық басқарудың әр–түрлі факторларға
байланысты туындайтын проблемаларына жауапкершілікпен қарау. Қоршаған
ортаны басқару қағидасының механизмі 1-2- суретте көрсетілген:

Сурет 1 - Экологиялық менеджментті басқару факторы бойынша жіктеу


Сурет 2- Қоршаған ортаны басқарудың функциясын жіктеу
• Өзінің білімін іске асыру өнері, басты мақсатқа жету жолында табиғи
энергетикалық, қаржылық және еңбек ресурстарының шығынын өте аз мөлшерде
жұмсап, максимальды нәтиже алуға адамдардың көзін жеткізу;
• Өнеркәсіпті басқарудың экологиялық ұстанымдарын ескеріп, сол органды
немесе ақпаратты жасақтау;
• Ұйымның (кәсіпорынның) эколгиялық құрылымының интеграциялық процесі
түрінде, оны экологиялық басқаруда әдістердің тиімділігін арттыру .
         Тәжірибе жүзінде қазір Қазақстанда табиғатты пайдалану және
табиғаты қорғауды басқаруда, табиғатты пайдалануды ақылы негізде жүргізуге
байланысты экономикалық тәсілдер қолданылады. Табиғи ресурстарды
пайдаланғаны үшін салық және төленетін төлемдер негізінде экономиаклық
тәсілдер қолдану жекелеген түрде бұл ресурстардың құндылығын ескеру
қажеттілігін көрсетеді.
     Ұлттық аймақтың, жергілікті табиғат қорғау бағдарламаларында басты
стратегиялық бағыттар айқындалады. Олардың қатарында:
•        Денсаулыққа, экологияға зардапсыз ортаны сақтау, халықтың
әлеуметтік, психологиялық амандығын қорғау;
•        Бірқалыпты әлеуметтік – экономикалық даму үшін табиғатты ұтымды,
сарқылтпай пайдалану;
•        Табиғаттың қалпына келу және оны пайдалану теңдестігін сақтау;
•        Жеке аймақтардың және әлемдік деңгейде биосфералық теңдестіктерді
сақтау;
•        Табиғатта кездесетін барлық тұқым түрлерін сақтау;
•        Осы мақсаттарға жету үшін басты міндеттер белгіленеді.
Олар:
•        Табиғат қорғау шараларын ұдайы жүзеге асыру, табиғат ресурстарын
үнемдеу, экологиялық талаптарды қатаң сақтау, өнеркәсіпті кешенді,
қалдықсыз және аз қалдықты технологияға көшіру, қалдықтарды ұтымды
пайдалану, қалпына келетін табиғат ресурстарын ұлғаймалы ұдайы қалпына
келтіру (өсіру),т.б.;
•        Бірыңғай табиғат қорғау заңдар жүйесін құрып, нормалар мен
стандарттар жүйесін жетілдіру;
•        өндірісті орналастыруды, табиғат пайдалануды ,оның қорын молайтуды
экологиялық негізде жүзеге асыру;
•        табиғат пайдалануды басқарудың экономикалық механизмі мен
тетіктерін жетілдіру;
•        табиғи ортаның жай – күйін бақылаудың бірыңғай автоматты жүйесін
құру;
•        экологиялық білімдерді жетілдіріп, халықтың, қоғамдық ұйымдардың
табиғат қорғау белсенділігін арттыру;
•        халықаралық келісімдер негізінде барлық мемлекеттермен, ұйымдармен
бірлесіп табиғат қорғау жұмыстарын дәйекті жүргізу.
Табиғат қорғау және тиімді пайдалануды жоспарлаудың басты мақсаты – табиғи
ортаның теңдестігін сақтау, табиғат ресурстарының үнемделуінің, молаюын,
тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету.
Жоспарлаудың басты нысандары:
1.     Жоспардың ғылыми негізділігі;
2.     Қоғамдық, ұжымдық және жеке табиғат пайдаланушылардың мүдделерінің
үйлесімділігін қамтамасыз ету;
3.     Аймақтың, өндіріс салаларының, жалпы ұлттық мүдделерді және
халықаралық талаптарды ескеру;
4.     Жоспарлаудың үздіксіздігі;
3. Қоршаған ортаға әсер ету жобасын бағалау – соның шегінде шаруашылық
және өзге қызметтердегі қоршаған орта үшін және адам денсаулығы үшін мүмкін
салдарлар бағаланатын рәсім, жағымсыз салдарлардың алдын-алу бойынша
шаралар әзірленеді (табиғи экологиялық жүйелердің және табиғи ресурстардың
жойылуы, деградациялары, зақымдануы мен азуы), Қазақстан Республикасының
экологиялық заңдарының талаптары есебімен қоршаған ортаны сауықтыру.
Қоршаған ортаға әсер ету жобасын бағалау қоршаған орта мен тұрғылықты
халықтың денсаулығына тікелей немесе жанама әсер ететін шаруашылықтар және
өзге қызметтердің барлық түрлері үшін міндетті болып табылады.
2 Бағалық әсерісіз қоршаған ортаға ықпалы бар шаруашылықтар және өзге
қызметтердің жобалары мен әзірлемелерін таратуға тыйым салынады. Әсер ету
бағасының нәтижесі жоспаралдылық, жоспарлық, жоба алдылық, жобалық
құжаттардың ажырамас бөлігі болып табылады.
3. Қоршаған ортаға әсер ету жобасын бағалауында қазіргі Кодекстің
талаптарына сай, жобалаушы және қызмет етуші объектілердің келешегі бар іс
әрекеті жатыр.
4 Тапсырыс беруші (инициатор) және жобаны әзірлеуші жүргізілген қоршаған
ортаға әсер ету жобасын бағалаудың нәтижелерін ескеруге міндетті және
қоршаған ортаға мен адам денсаулығына өте аз зиян әкелетін нұсқаны
қабылдауды қамтамасыз етуі керек.

СӨЖ тапсырмасы үшін бақылау сұрақтары [1, 2, 3, 4, 5,6,7]
    1) Экологиялық сараптама құзыры тақырыбы бойынша глоссарии құру
    2) Экология қауіпсіздігі ұғымына пікірсарап беріңіз

Бақылау сұрақтары
1.       Табиғаттың адамға байланысты негізгі атқаратын қызметті қандай ?

2.       Қоғамның экономикалық даму барысын жетілдірудің   міндетті
шарты?
3.       Қоғам мен табиғаттың өзара байланысы қандай нысандар негізін
байланысады?
4.       Экология құқығы дегеніміз не ?
5.       Табиғат қорғау саласында басқарудың негізгі принципі қандай?
6.       Ұлттық, аймақтың, жергілікті табиғат қорғау бағдарламаларында
басты стратегиялық бағыттар қандай?
7.       Қоршаған ортаға әсер ету жобасын бағалау дегеніміз не?

3 Экологиялық мөлшерлеу
1.Нормативтік және нормативтік емес көрсеткіштер
2.Негізгі конвенциялар мен қаттамалар
3.Табиғатты қорғау нормативтері мен ережелері бекітілген негізгі заңдар
(нормалар, ережелер, нұсқаулар, шешімдер, белгіленген тәртіптер,
мемлекеттік стандарттар)

1 Барлық табиғатты қорғау ісшараларының негізі қоршаған орта сапасын
мөлшерлеу болып табылады. Қоршаған орта сапасын мөлшерлеу аданың өмір
сүруі үшін қоршаған ортаның тарамдылығын айқындайтын және биологиялық алуан
түрліліктің сақталуы мен экологиялық жүйелердің тұрақты пайдалануын
қамтамасыз ететін қоршаған орта сапасының көрсеткіштерін белгілеу.
Экологиялық нормативтерді сақтау арқылы адамдардың экологиялық
қауіпсіздігін; адам, жануарлар мен өсімдіктер генофондын сақтауды; тұрақты
даму жағдайында табиғи ресурстарды тиімді пайдалану мен қалпына келтіруді
қамтамасыз етеді.
Мөлшерлеу және стандартазациялау – адам қоғамы қызметінің көпжоспарлы
саласын реттеуінің маңызды құралы – өндірістен әлеуметтік-тұрмысқа дейін.
Дәстүрлі түрде, мөлшерлер адамдар мен оларды қоршайтын қоршаған орта
арасындағы қарым-қатынасты реттеу үшін пайдаланылады.
Қазіргі түсінікке сәйкес, экологиялық мөлшерлеу (ЭМ) қоршаған ортаға
әсер ететін шектеу қойылған қалыптарды бекітуге бағытталған ғылыми,
құқықтық, әкімшілік және басқа да қызметті білдіреді, оларды сақтаған
жағдайда экожүйелердің дағдарысы болмайды, биологиялық әртүрліліктің сақтап
қалынуы және халықтың экологиялық қауіпсіздігі кепілденеді. ЭМ экологиялық
регламенттер және экожүйелерге, осы жүйелердің қалыпты қызмет етуін сақтап
қалатын антропогенді әсер мөлшерлерін әзірлеуге бағытталған. ЭМ мақсаты –
экожүйелердің құрылымыдық-функционалды өзгерістері байқалмайтын
антропогенді әсерлерді регламенттеу.
Экологиялық мөлшерлер қоғамда тек қана қоршаған табиғат орта
объектілеріне әсерлерін бақылау және басқару функцияларын атқарып қоймайды.
Қоғамдық экологиялық санасын жоғарылату, әр түрлі экологиялық
қозғалыстарды белсендірту үрдісінде, адамның салауатты қоршаған ортаға
деген құқығын сақтауға экологиялық мөлшерлер құқықтық кепіл болады.
Экологиялық мөлшерлеудің тиімділігі мыналармен қамтамасыз етіледі:
•        Қалыптардың ғылым мен техниканың, халықаралық стандарттардың
қазіргі деңгейіне сәйкестігімен;
•        Әділдігімен және заңдылығымен, өйткені әзірлеу де, бекіту де
мемлекеттің арнайы өкілетті органдарымен жүзеге асырылады;
•        Барлық шаруашылық субъектілермен орындаудың міндеттілігімен және
оларды орындамағаны үшін ұйымдардың және азаматтардың жауапкершілігімен.
Экологиялық мөлшерлеу негізінде келесі ұстанымдар жатыр:
•        Мақсаттар (қоғамның ұзақмерзімдік қызығушылықтарының жеке
қызығушылықтардан, әлемдік және аймақтық салдардың жергіліктен басымдылығы,
т.б.);
•        Озықтар (қалыптарды әзірлеу бойынша зерттеулер жоспарланатын
әсерлердің бастамасының алдында болу керек);
•        Шектемдер (әсерлердің критикалық мәндерін орнату, олардың
жоғарыламауы экологиялық қауіпсіздікті кепіл етеді);
•        Әлсіз бөлім (қалып ең сезімтал бөлікті қорғау керек);
джиу-джитсу (теріс әсерлердің орнын толтыруға қабілетті ішкі жүйелік
күштерге тіректеу); Әдетте табиғи ортаны ластаушылардың әрқайсысында жол
берілетін ластаушы заттардың шығарылу шегі белгіленеді. Ластаушы заттардың
шоғырлану шамасы осы шектен аспағанда олар адам денсаулығына экологиялық
жүйелерге зиян келтірмейді деп есептеледі. Нормативтердің орташа тәуліктік
және тәуліктегі ең жоғары шамасы белгіленеді.
Табиғи ортаға әсер ету стандарттары әрбір өнеркәсіп үрдістерінен
шығарылатын ластаушы заттардың шамасын реттейді. Стандарт бір уақыт
аралығында ластаушы заттар санына немесе ластаушы заттардың белгілі
мөлшерінің шығарылатын уақытына белгіленуі мүмкін. Табиғи ортаға әсер ету
стандарттары жол берілетін ластану шегінің негізінде анықталады. Барлық
ластаушылар әсер ететеін территорияда ластаушы заттардың жиынтық
шоғырлануын жол берілетін шамадан аспау керек. Әрбір ластаушы көздерге
ластаушы заттар шығару шегін белгілегенде территоияның жалпы ластану
деңгейі, ластаушы заттардың таралу немесе шоғырлану мүмкінділігі және басқа
ластаушылармен қосылатын жиынтық әсері ескеріледі.

Әдетте ластаушы заттардың шоғырлану дәрежесі бақылау пункттерінде өлшенеді.
Егер көрсеткіш нормадан артық болса, ластаушыларға норма азайтылып,
шоғырлану дәрежесі қайта есептеледі. Керісінше, бақылау көрсеткіші төмен
болса, норматив жоғарылатылуы мүмкін. Бұл процестерді төмендегі блок –
сызбадан көруімізге болады (сурет3).

3- сурет А,В,С, - ластаушы көздер; DA,DВ,DС – ластаушылардың таралу
аудандары. К – бақылау нүктесі.

Технологиялық және тағы басқа объективті себептермен ластаушы заттардың
шығарылуы нормасын жол берілетін нормаға бірден жеткізу мүмкін болмағанда,
аймақтың экологиялық жағдайы көтеретін болса, уақытша келісілген норматив
белгіленеді және оны жол берілетін шамаға жеткізу шаралары белгіленеді.
Ластаушы заттар шығару нормативін белгілеу көп сатылы қайталанатын
процесс және аймақтағы барлық ластаушылардың табиғи ортаға жиынтық әсері,
аймақтың табиғи жағдайы ескеріледі. Бақылау нүктелерінде ластаушы заттардың
шоғырлануы жол берілетін шамаға жеткенінше үрдіс қайталана береді (сурет
4).

4- сурет Ластаушы заттардың жол берілетін шығару нормасын белгілеу

2. Бүгінде Қазақстанда табиғат қорғау қалыптары және ережелері 18
мыңнан астам нормативті-техникалық және басқа да құжаттарға кіреді. Олардың
ішінде негізгілері:
•                   Құрылыстық қалыптар және ережелер (ҚҚжЕ);
•                   Табиғат қорғау саласында мемлекеттік стандарттар;
•                   Салалық жоспарлауда әзірленетін шаруашылықтың жеке
салалары әсерінің қалыптары (салалық стандарттар – ССТр);
•                   Аумақтық жоспарлауда қолданылатын табиғатты
пайдаланудың түрлерінің бірлесуінің қалыптары;
•                   Қоршаған орта сапасының санитарлы-гигиеналық қалыптары.
Табиғи ортаның сапалық стандарттары ауа,су бассейндерінің, топырақтың
және басқа табиғаттың құрамды бөліктерінің жай – күйін реттейді.
Технологиялық стандарттар - әрбір өндіріс процестеріне немесе тазалау
қондырғыларына белгіленеді. Стандарт бойынша табиғат қорғау технологиясы
үлгілік технологияға сай болуы керек.
Өнімдердің сапасының стандарттары – азық – түлікте, суда, тұтыну
тауарларында зиянды заттардың, қоспалардың болмауын реттейді.
Табиғи ортаның тазалық нормативтері: санитарлық – гигиеналық;
санитарлық қорғау; экологиялық; өндірістік шаруашылық жүйелеріне бөлінеді.
3. Қоршаған ортаны қорғау саласының қолданыстағы нормативтік құқықтық
актілерінің тізбесі 1-кестеде.

1-кесте   Жаңа нормативтік-құқықтық құжаттар
АТАУЫ БЕКІТКЕН КҮН
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ САЛАСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУІ
1. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының 2007
Экологиялық кодексі жылғы 9 қаңтардағы № 212 Заңы
2.Қазақстан Республикасының ЭкологиялықҚазақстан Республикасының 2007
кодексі (қазақ тілінде) жылғы 9 қаңтардағы № 212 Заңы
3 Қазақстан Республикасының 2007-2024 Қазақстан Республикасы
жылдарға арналған орнықты дамуға көшу Президентінің 2006 жылғы 14
тұжырымдамасы туралы қарашадағы № 216 Жарлығы
4 Қазақстан Республикасының 2004-2015 Қазақстан Республикасы
жылдарға арналған экологиялық Президентінің 2003 жылғы 3
қауіпсіздігі тұжырымдамасы туралы желтоқсандағы № 1241 Жарлығы
6 Экологиялық, ғылыми және мәдени Қазақстан Республикасы Үкіметінің
ерекше маңызы бар қоршаған ортаны 2007 жылғы 21 маусымдағы № 521
қорғау объектілерінің тізбесін бекіту Қаулысы
туралы
7 Ластану учаскелерінің мемлекеттік Қазақстан Республикасы Үкіметінің
тізілімін жүргізу ережесін бекіту 2007 жылғы 3 шілдедегі № 566
туралы Қаулысы
8 Қоршаған ортаны қорғау бойынша ҚР Қоршаған орта минінің 2007
іс-шаралардың типтік тізбесі жылғы 24 сәуірдегі № 119 (ҚР ЭК 17
бабы 29 т. сәйкес) Бұйрығы
9 Қоршаған орта сапасының нысаналы Қазақстан Республикасы Үкіметінің
көрсеткіштерін айқындау ережесін бекіту2007 жылғы 1 маусымдағы № 448
туралы Қаулысы

СӨЖ тапсырмасы: Табиғатты қорғау нормативтері мен ережелері бекітілген
негізгі заңдарды (нормалар, ережелер, нұсқаулар, шешімдер, белгіленген
тәртіптер, мемлекеттік стандарттар) анықтап, тізбесін жасау.

Бақылау сұрақтары
1.                Қоршаған орта сапасын мөлшерлеу дегеніміз не?
2.                Мөлшерлеу және стандартазациялау дегеніміз не?
3.                Экологиялық мөлшерлердің атқаратын қызметті қандай?
4.                Нормативті көрсеткіштер дегеніміз не?
5.                Нормативті емес көрсеткіштер дегеніміз не?
6.                Технологиялық стандарттар дегеніміз не?
7.                Табиғи ортаның тазалық нормативтері   дегеніміз не?
8.                Қоршаған ортаны қорғау саласының қолданыстағы қандай
нормативтік құқықтық актілері бар?

4 Санитарлық - гигиеналық нормативтер
1.Санитарлық-гигиеналық нормалаудың теориялық негіздері
2.Ағзалардың зиянды әсерлерге жауаптарының заңдылықтары
3.Өндіріс шарушылық нормативтері

1 Экологиялық нормативтер – антропогендік әсерлердің табиғи ортада
залал келтірмейтін шегін белгілейды.Олардың құрамына экологиялық –
гигиеналық және табиғи ортаға әсер ету нормалары кіреді. Кейбір тірі
организмдер табиғи ортаның тазалығына адамнан да сезімтал келеді.Сондықтан
нормалар олардың қалыпты жағдайда өмір сүру жағдайын ескеріп белгіленеді.
Нормативті жүйесі табиғи ортаның жұтаңдамауын, экологиялық
байланыстардың бұзылмауын табиғат байлықтарының қалпына келуін, молаюын
көздейді.Бұл нормативтер белгілі табиғат кешеніне антропогендік әсерлердің
ғылыми дәлелденген шегі болып табылады.
Санитарлы-гигиеналық мөлшерлеу – бұл адам ағзасына зиянды факторлардың
әсер ету жағдайларын үйрену бойынша және ағзаға қауіпсіз жағдайда олардың
әсер ету ұзақтылығы мен жиілілік шегін әділетті дәйектеу бойынша қызмет.
Санитарлы-гигиеналық мөлшерлеу, адамды қоршаған табиғи ортаға антропогенді
әсерінің нормативтерін әзірлегенде, санитарлы-гигиеналық үйлесу (яғни,
санитарлы-гигиеналық қалыптарды сақтау) негізінде құрылады.
Қоршаған орта сапасының негізгі санитарлы-гигиеналық нормативтері
болып, химиялық және биологиялық ластайтын заттардың шекті рұқсат
концентрациясы (ШРК) және физикалық факторлар әсерлердің шекті рұқсат
деңгейлері (ШРД) табылады.
ШРК (сыртқы ортадағы химиялық қосылыстың шекті рұқсат концентрациясы) –
бұл максималды концентрация, адам ағзасына әсер еткен кезде мерзімді немесе
өмір бойы (экологиялық жүйелер арқылы тікелей немесе біреу арқылы, сонымен
қатар мүмкін экономикалық зиян арқылы) соматикалық немесе психикалық
аурулар (соның ішінде, жабық немесе уақытша орны толтырылған) немесе
қабілетті физиологиялық реакциялар шегінен шыққан және тез арада немесе
қазіргі және болашақ ұрпақ өмірі мерзімінде қазіргі әдістермен анықталатын
денсаулық жағдайының өзгеруі.
ШРД мазмұны бойынша ШРК сәйкес.
Санитарлы-гигиеналық мөлшерлеу адамның барлық тіршілік ету ортасын
алады: ауаны, өндірістік бөлмелердің, тұрғын үй және қоғамдық ғимараттардың
ауасын, ауыз суды су объектілерінің суын, топырақты, азық-түлікті.
Қазіргі кезде, Қазақстан Республикасында санитарлы-гигиеналық
мөлшерлеудің мемлекеттің жүйесі қызмет атқарады, оған халықтың санитарлы-
эпидемиологиялық хал-ахуалын қамтамасыз ету бойынша нормативті құжаттарды
әзірлеуін, сараптауын, қарастыруын және бекітуін, қайта қарауын ұйымдастыру
жатады. Берілген жүйенің құқықтық негізін ҚР Халықтың санитарлы-
эпидемиологиялық хал-ахуалы туралы заңы анықтайды. Нормативтер денсаулыққа
тікелей қауіптілігін бағалауға және мемлекеттік санитарлық бақылауды жүзеге
асыруға, сонымен қатар шектеу етілген тастамдар мен ластауларды белгілеуге
және оған рұқсат беруге негіз болады.
2 Қазіргі кезде, санитарлы-гигиеналық мөлшерлеуде ағзаға кері әсер
ететін әсерлердің нормативтерін орнатуда үш тұжырым бар:
1. Шектеу тұжырымы, ол әр зат (фактор) үшін мөлшерден төмен ағзаға кері
әсер етпейтін мөлшер бар екендігі қағидасында негізделеді.
2. Тәуекелді бағалау тұжырымы қауіпсіздік шегін емес, жоғарылатуға
болмайтын шекті тәуекелді орнатуын қарастырады. Сонда да халыққа
статистикалық шекте (5...10%) зиян әкелу мүмкіндігі қарастырылады. Яғни,
жалпы қоғамға зиян әкелмей-ақ популяцияның бір бөлігіне ғана зиян әкелуі
мүмкін. Бұл тұжырым АҚШ-та және кейбір еуропа елдерінде пайдаланылады және
экономикалық, техникалық және басқа да пікірлермен дәйектеледі.
3. Шексіздік тұжырымы келесі қағидалармен негізделеді:
•                   Жеке шекті әсер, жеке дараққа тәжірибелі түрде
орнатылған, нақты адамдардың ластайтын заттарға деген реакциялары жеке
болғандықтан, ағза деңгейінен популяция деңгейіне ауысқан кезде популяция
өлшеміне тура пропорционалды болып төмендейді;
•                   Ластанулардың синергизмі, антагонизмі, толтыру
мүмкіндіктері туралы біздің білімдеріміздің қатыстылығы.
Біздің елімізде шексіздік тұжырымы әсер тудыратын қоршаған ортаның
факторларын мөлшерлеу кезінде қолданады. Шекті мөлшерлерді есептеуді
эпидемиологиялық мәліметтер негізінде жүзеге асырады.
Санитарлы-гигиеналық мөлшерлеу негізінде келесі негізгі ұстанымдар жатыр:
•                   Нормативтің зиянсыздығы (тура немесе жанама зиянды әсер
ететін шоғыр рұқсат етілген);
•                   Ағзаға зиянды факторлардың әсерінің шектілігі
(аллергендерден, мутагендерден басқа). Барлық заттар у, у болмайтын бірде-
бір зат жоқ. Тек қана мөлшер у мен дәріні айырады.
•                   Зиянды заттарға үйрену қолайсыз жағдай болып және
берілген шоғырға рұқсат етілмеу дәлелдігі қарастырылады;
•                   ШРК ең сезімтал ағзалар бойынша және сезімтал үрдістер
бойынша орнатады;
•                   ШРК ҚО жеке әр объектісіне орнатады (ауаға, суға,
топыраққа, өсімдіктер және жануарлардан алынатын азық түлікке);
•                   Қолайсыз әсерлердің әр түрін ескереді (зияндық
өлшемдері) – органолептикалық және жалпысанитарлық көрсеткіштерге әсері,
рефлекторлық әсері, бір ортада басқа ортаға ауысу мүмкіндігі, халықтың
санитарлық тұрмыс жағдайына әсері, токсикологиялық көрсеткіштер;
•                   ШРК соңғы көрсеткішін лимиттік көрсеткіш бойынша
орнатады (әлсіз бөлім ұстанымы бойынша);
•                   Адамға қолайсыз факторлардың көптүрлілік әсерін есепке
алу, әсерлерді бірыңғай интегралды мөлшерлеудің қажеттілігі.
және оған рұқсат беруге негіз болады.
3 Өндірістік шаруашылық нормативтері кәсіпорындардың өндірістік
әрекеттерінің табиғи ортаға әсерінің шегін белгілейді.Оларға технологиялық,
қала құрылысы, рекреациялық, т.б. шаруашылық нормативтері жатады.
Технологиялық нормативтер – зиянды заттарды ауаға шығару, суға төгу,
жер бетіне орналастыру,отын жағудың жол беретін шекті шамалары. Нормативтер
табиғи ортаға ластаушы әрбір көзге белгіленеді және өндіріс түрімен,
ластаушы заттардың сипатымен, шамасымен байланысты болады.
Құрылыс және қала құрылысы нормативтері – қалаларды және басқа елді
мекендерді жоспарлау, жобалау және салу кездерінде экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін белгіленеді.
Рекреациялық нормативтер – табиғат кешендерін пайдалану шектерін
белгілейді.
Табиғат қорғау, пайдалану нормативтері тұрақты немесе уақытша
белгіленеді. Кейбір объективті себептермен тұрақты нормативтер белгілеу
мүмкін болмағанда, уақытша нормативтер тағайындалады. Ғылыми – техникалық
жетістіктерге сүйеніп нормативтер ұдайы қатандату бағытында өзгертіліп
отырады. Өзгерту мақсаты – табиғи ортаға зиянды әсерлерді неғұрлым азайту.
СӨЖ тапсырмасы: Ағзалардың зиянды әсерлерге жауаптарының заңдылықтары
талдау жасау.

Бақылау сұрақтары:
1.Санитарлы–гигиеналық нормалаудың қызметі және ол қалай құралады?
2.Санитарлы-гигиеналық мөлшерлеуде ағзаға кері әсер ететін әсерлердің
нормативтерін орнатудағы үш тұжырым қандай?
3. Шексіздік тұжырымының негізгі қағидалары қандай?
4. Экологиялық норматив дегеніміз не?
5.Технологиялық нормативтерді қалай түсінесіз және олар немен байланысты?

5 Экожүйенің жай күйін нормалау
1. Экожүйелерді нормалық және патологиялық бағалау проблемасының сандық
тәсілі. Экожүйеге зиянды заттардың қалдықтары мен шығындыларын шығарудың
шекті рауалы мөлшері
2. Экожүйелердің экологиялық тұрақтылығы. Экожүйелердің буферлік
сыйымдылығы. Экологиялық апат зоналары
3. Химиялық, физикалық және биологиялық ластаулардың ерекшелігі және
олардың әсерін нормалау

       Табиғаттың өте қиын жағдайдан апатты жағдайға ауысқан аумағы және
антропогенді немесе табиғи әсерінін салдарынан әлеуметтік-экономикалық
жағынан дәлелді деп танылған шаруашылықтың жүргізілуі мүмкін емес аумағы
экологиялық апат аймағы деп танылады. Халықтың денсаулығының көрсеткіштері
(бала өлімі, балалар мен ересектердің ауруға шалдығуы, психикалық ауытқулар
және т.б.), мүгедек болып қалу жиілігі мен жылдамдығы бұл жерлерде көп есе
артады, ал адамдардың өмір ұзақтығы статистика бойынша бұндай әсерге душар
етпеген аумақтарға, немесе осы аумақта аталған әсер тап болмаған күндерге
қарағанда төмен.
Өнімді экожүйенің құнарлығы төмен экожүйемен алмастыру процессі
қайтарылмайтын түрде өтетін аумағы (даланың шөлейттенуі) экологиялық апат
аймағына жатқызылады. Қайсыбір қорғау шараларын қолданған кезде де бұл
аумақта орындалған іс-әрекеттер экономикалық залалға душар болады.
Экологиялық апат аумағындағы экожүйе өзінің трофикалық буынының үлес
салмағының 50 пайызға көбеюімен немесе азаюымен сипатталады. Экожүйенің
ішіндегі қарым-қатынастың бұзылуы қайтарылмас түрде болып, экожүйе өзінің
ресурстарын жаңадан өндіру қабілетінен айырылады .
Төтенше жағдай зоналарын немесе экологиялық апат зоналарын анықтау
үшін бағалау тәртібіне сәйкес экологиялық жағдай экологиялық сәтсіздік
деңгейінің жоғарлаумен келесідей жіктеледі:
а) қанағаттанарлық жағдай;
ә) қауырттылық;
б) өте қиын жағдай;
в) дағдарыс (экологиялық төтенше жағдай)
г) апатты жағдай (экологиялық апат зоналары)
Атомдық электр станцияларында жарылыстар салдарынан пайда болған
жағдайларда келесі зоналар белгіленеді:
а) оқшаулау;
ә) көшіру;
б) көшірілу құқығы бар;
в) сауықтыру.
Заңда экологиялық апат зонасына келесідей сипаттама беріледі: Егер
қолайсыз экологиялық ахуал салдарынан халықтың денсаулығына елеулi нұқсан
келтiрiлсе және (немесе) табиғи экологиялық жүйелер бұзылып, өсiмдiктер
дүниесi мен жануарлар дүниесi азып-тозса, экологиялық ахуал төтенше
аумақтар экологиялық апат аймақтары деп жарияланады.
Экологиялық апат аймақтары әрбiр жеке жағдайда өз кезегiнде төтенше
экологиялық ахуалдың күрделiлiгi мен ауырлығына немесе осы жағдайға себеп
болған факторларға қарай кiшi аймақтарға (экологиялық апаттар, экологиялық
дағдарыс, экологиялық дағдарыс алдындағы жай-күйлер және басқалар)
бөлiнедi.
Табиғи ресурстарды молықтыру, қоршаған табиғи ортаны сауықтыру,
халыққа медициналық көмек көрсету жөнiндегi шаралар Үкiмет бекiтетiн
республикалық нысаналы бағдарламаларға сәйкес экологиялық апат аймағының
белгiлi бiр кiшi аймақтары бойынша сараланып әзiрленедi және жүзеге
асырылады.
Экологиялық апат аймағында:
1) қолайсыз экологиялық жағдайдың пайда болуына себепшi болған
шаруашылық объектiлерiнiң қызметi тоқтатылады:
2) адамның денсаулығы мен қоршаған ортаға зиянды ықпал ететiн
ұйымдардың, цехтардың, агрегаттар мен жабдықтардың қызметi тоқтатыла тұруы
мүмкiн;
3) табиғат пайдаланудың жекелеген түрлерiне шек қойылады;
4) қажет болған жағдайда адамдарды көшiру жөнiнде шаралар
жүргiзiледi. Қазақстан Республикасының нормативтiк құқықтық актiлерде
экологиялық аймақтарды жариялау және қорғау мәселелері қарастырылған (сурет
5):

5 - сурет ҚР- ның нормативтік-құқықтық актілерінде қарастырылатын
экологиялық қолайсыз аймақтарының мәселелері

Қоршаған ортаның химиялық факторларын мөлшерлеу
Химиялық заттар адам ағзасына тікелей зиянды әсер етуімен қатар
(жалпытоксикалық немесе арнайы әсерлер – канцерогенді, мутагенді,
аллергенді және т.б.), жанама зиян, сонымен қатар халық өмірінің санитарлы
жағдайын нашарлатуға байланысты, оларды ҚО объектілерінде болуын мөлшерлеу
кезінде, келесі қауіптілік өлшемдерін ескеру керек: токсикалық дәрежесі;
арнайы әсерлерге қабілеттілігі; ҚО таралуы; адамның тағамға пайдаланатын
ағзаларда және адам ағзасында кумуляциялауға қабілеттілігі; аса зиянды
қосылыстарға ауысу қабілеттілігі.
         Қоршаған ортаның физикалық факторларын мөлшерлеу
Физикалық орта түрлі табиғаттың факторларының қосындысын құрайды, олар
ағзаға энергетикалық әсер етеді. Физикалық факторлар – энергияның әр түрін
таратушылар   мыналар: серпінді толқындар (дыбыс, вибрация, инфра және
ультрадыбыстар); инерциялы күштер (жеделдету); энергетикалық өріс
(гравитациялық, электр, электромагниттік); космостық және радиоактивті
корпускулярлы ағындар). Соңғы уақытта, физикалық факторларды мөлшерлеу
қажеттілігі осы факторлардың өсуімен көрсетілген; әсер ету тәртібі мен
ұзақтылығының өзгеруімен; табиғи жағдайларға сипатты емес қосылыстардың
өздері арқылы және басқа да факторлар арқылы пайда болуы.
Қазіргі кезде, физикалық факторларды мөлшерлеу ағзаға әсер ететін
факторлардың сандық сипаттарын, олардың көрсету деңгейіне, әсер ету
ұзақтылығына және тәртібіне байланысты орнатылады. Ол үшін биологиялық
үлгілерде (жануарларда) тәжірибе және адамдарды бақылау жүргізіледі.
Физикалық факторлар ортаның айырылмас бір бөлігі болғандықтан, тірі
ағзалар көп немесе аз болсада оларға үйренген. Физикалық факторлар үшін
мөлшер болып, фактордың әбден болмауы емес, ал оның айқындылығының нақты
бір деңгейі болады. Сондықтан, қоршаған ортаның физикалық факторларын
мөлшерлеу үш нормативті шаманы орнатуда бекітіледі: минималды қажетті
деңгей (МҚД), оптималды және шектеу етілген деңгей (ШЕД). Осыған
байланысты, қазіргі кезде, физикалық факторлардың әсері деңгейінің
жоғарылауы бақыланып жүр, зиянды әсер етудің ең жоғары мәні ШЕД жатады.
Толқындық табиғаттың физикалық факторларын мөлшерлеу кезінде олардың
спектрлік сипаттарын (толқын ұзындығы және тербеліс жиілілігі) ескерген
жөн. Мысалы, механикалық тербелістер жиілілікке байланысты күш бойынша ғана
емес, сондай-ақ факторлардың биологиялық әсерінің сипаты бойынша: шу,
ультрадыбыс, вибрация, діріл. Тербеліс жиілілігі қалай жоғары болса, солай
биологиялық әсер де қатты. Осы факторлардың нормативтер үздіксіз сипатта
болу керек және сәйкес тербеліс жиіліктеріне қарай ШЕД шамасына байланысты
қисықтармен белгіленуі керек.
Кейбір физикалық факторлардың (шу, температура, жарық) әсер ету күші
мен сипаты тәулік уақытынан, адамдардың бос еместігінен тәуелді. Сондықтан,
осы факторлардың әсер ету нормативтері адамның әр жерде болуынан және
тәулік уақыты үшін тәуелді.
Ағзаға физикалық факторлардың әсер ету кезінде басқа бір заттың келмеуі
емес, ал энергияның бір түрі әсер ететіні байқалады. Материалды
кумуляцияның болмауы нормативтерді орнату кезінде мөлшерлік ыңғайды
күрделендіреді.
Қоршаған орта объектілерінде биологиялық ластаушыларды мөлшерлеу
         Биологиялық ластану экожүйелерге әкелетін және оларға жат
ағзалардың көбеюімен немесе ағзалардың анықталған деңгейден жоғарылауымен
байланысты. Олар:
•        Антропогенді және зоогенді текті патогенді микроорганизмдер
(бактериялар, вирустар), шартты-патогенді микроорганизмдер;
•        Паразиттер (лямблийлер, дизентериялық амебалар, аскаридалар);
•        Патогенсіз микроорганизмдер – биологиялық белсенді қосылыстардың
продуценттері;
•        Су қоймаларында көп мөлшерде дамитын фитопланктондар.
Биологиялық ластаушыларды регламенттеу, бірінші және екінші топқа
жататын, негізінде жататын басты ұстаным – эпидемиялық қауіпсіздік
ұстанымы. Осы ұстанымды ескере отырып, ауызсу, тұзсыз және теңіз су
қоймаларының суының, рекреацияда пайдаланылатын судың, орталықтандырылған
сумен қамтамасыз ету, малту бассейндерінің және ағынды сулардың сапасының
нормативтері, топырақ жағдайының микробиологиялық (санитарлық) нормативтері
орнатылған.
Нормативті деңгей ретінде, су қоймалардың суынан патогенді бактериялар
және ішек вирустары бөлінбейтін, олардың өнеркәсіптік-тұрмыстық ластануынан
және жіберілетін ағынды суларды зарарсыздандыру жағдайында
микроорганизмдердің түрлі көрсеткіштері бойынша су қойманың осындай
микробтық ластану деңгейі қабылданған.
Ауызсудың эпидемиялық қауіпсіздігі, оның микробиологиялық және
паразитологиялық көрсеткіштерге сәйкестігімен анықталады. Ауызсудың
колииндексі (1дм3 суда ішек таяқшасының саны) 3 аспауы керек.
Үстіңгі су қоймаларында және жер асты суларында негізгі мөлшерлейтін
көрсеткіш, колииндекс және 1см3 сапрофиттік бактериялардың саны. Үстіңгі су
қоймаларында, тазарту құрылғыларының толық емес кешені бар, немесе жоқ
болған жағдайда колииндекс 5000 нан және аспауы керек, және тазарту
құрылғыларының толық кешені бар су қоймаларында 1000. Зарарсыздандырудан
өтетін жер асты суларында колииндекс 10 нан аспауы керек,
зарарсыздандырылмайтындарда 3. Шаруашылық ауыз су мақсаттары үшін
пайдаланылмайтын рекреациялық мақсаттарда колииндекс 5000 нан аспауы керек.
Сапрофитті бактерия саны 5*106 кл\мл аспауы керек.
Ішекті патогенді біржасушалылармен (лямблии, дизентериялық амебалар),
гельминттармен (тениидтер, аскаридалар) және олардың жұмыртқаларымен
көрсетілген паразиттердің ауызсуда және су көздерінің суында болуы рұқсат
етілмейді. Актиномицеттерге бірреттік кездесу рұқсат етіледі.
Ауаның, қалыпты жағдайда, бактериалды және вирусты патогенді
инфекциялардың таралуында маңызы жоқ. Аэрогенді инфекциялардың таралуында
маңызды рольды жабық бөлмелердің, әсіресе ауруханалардың ауасы атқарады.
Жабық бөлмелердің ауасының микробтық ластану нормативтері тек қана операция
бөлмесі және перинаталды үйлер үшін орнатылған.
Топырақтың белсенді микробтық ластануы егін суаруда шаруашылық-
тұрмыстық ағынды суларын пайдаланумен байланысты. Топырақта келесі
көрсеткіштер бойынша патогенді микроорганизмдер мен паразиттер болады:
термофильды бактериялардың титры; колититр (топырақтың ең аз салмағы, онда
бір ішек таяқшасы бар); клостридиум бактериясыныңтитры; патогенді
микроорганизмдердің титры; гельминттердің жұмыртқалары және құрттары;
синантропты масалардың жұмыртқалары және құрттары.
Топырақтың санитарлық жағдайын бірнеше көрсеткіштер бойынша бағалайды,
соның ішінде санитарлы мөлшер бойынша, яғни, ақуыздық азоттың жалпы
органикалыққа қатынасы.
Әр түрлі микроорганизмдердің (актиномицеттер, бактериялар және т.б.)
микробиологиялық синтезінің үрдісін пайдалану патогенсіз микроорга-низмдер-
продуценттермен және олардың өнімдерімен биологиялық ластанудың сапалы
жаңа түрін пайда болуына әкелді, олар микробиологиялық өнеркәсіп
кәсіпорындарындары жұмысшыларының және осы кәсіпорындардың қасында тұратын
халықтың денсаулығына ауаның және өндірістік бөлмелердің ауасының, судың,
топырақтың ластануы кері әсер әкелу мүмкін.
ШРК шамасы, үнемі шекті (иммунотоксикалық, дисбиотикалық, ішкі
мүшелерде микроорганизмдердің диссеминациясы) лимитті әсерден шыға отырып
орнатылады. Шекті шоғырды орнату негізінде, химиялық заттарды мөлшерлегенде
де, тәуелділікті талдау мөлшер – уақыт – нәтиже жатыр. Микроорганизмдер-
продуценттердің максималды ШРК шамасы жұмыс аумағының ауасында 50 000 млн
кл\м3 шектеледі; атмосфералық ауада 5000 млн кл\м3.

СӨЖ тапсырмасы: Экожүйелердің экологиялық тұрақтылығы. Экожүйелердің
буферлік сыйымдылығы талдау жасау.

Бақылау сұрақтары:
1. Табиғи ортаға әсер ету стандарттары қалай құралады?
2. Ластаушы заттардың жол берілетін шығару нормасын белгілеу қалай жүреді?
3. Шексіздік Төтенше жағдай зоналарын немесе экологиялық апат зоналарын
анықтау үшін бағалау тәртібі қандай?
4. Қоршаған ортаның химиялық факторларын мөлшерлеу қалай жүргізіледі?
5. Қоршаған ортаның физикалық факторларын мөлшерлеу қандай негізде
жасалады?
6. Қоршаған ортаның биологиялық факторларын мөлшерлеу қандай табиғи
объектілерде жасалады?
7.Физикалық орта түрлі табиғаттың факторларының қосындысын құрайды, олар
ағзаға қалай әсер етеді?

6 Қоршаған орта компонентерінің сапасын нормалау
1.Атмосфералық ауаның ластану мөлшерін нормалау
2.Су сапасын нормалау
3.Топырақ сапасын нормалау
4.Тамақ өнімдері мен тұтыну заттардың сапасын нормалау

1. Ауадағы ластайтын заттарды мөлшерлеу
МСТ сәйкес ауаның ластануы деп, оның құрамының, қосындылардың болуына
қарай, өзгеруін айтады. Қосынды деп (сол МСТ бойынша), ауа таралған, оның
қалыпты құрамында болмайтын затты айтады. Ауа сапасының өлшемі ретінде ШРК
орнатылған – ауадағы қосылыстардың максмималды шоғыры, анық орталанған
уақытта белгіленген, ол адамның бүкіл өмірі мерзімінде немесе мерзімдік
әсер кезінде оған зиянды әсер тигізбейді.
Ауа қабатын санитарлы бағалау үшін ШРК үш түрін қолданады: ауаға –
ортатәуліктік ШРК (ШРК о.т.) және максималды бірреттік ШРК (ШРК м.б.),
оларды өзара байқауларды орташалау мерзімі бойынша айырады; жұмыс аумағы
үшін - жұмыс аумағының ШРК (ШРК ж.а.).
Максималды бірреттік ШРК (байқауды орташалау уақыты 20...30 мин)
ластайтын заттардың қысқауақыттылық жоғарылауымен байланысты рефлекторлық
реакцияларды (мысалы, иісті сезу, жөтел, түшкіру, жас шығу, тамақтың қышуы,
көздің ашуы және т.б.) ескертуге бағытталған.
Ортатәуліктік ШРК жалпытоксикалық немесе арнайы әсер тудыратын ауа
ластаушыларының үнемі әсерін болдыртпауға арналған.
ШРК м.б – бұл ауаны жұтқан кезде 30 минут ішінде адамда рефлекторлық
реакция тудыртпауға тиісті ластаушылар шоғыры. Ортаға маңызды зиянды жоғары
қысқашауақытты токсинды заттармен ластаушылар әкеледі. Осы немесе басқа
ластаушының ең жоғары шоғыры орнатылған ШРК м.б аспауы тиіс.
ШРК о.т. – адамға, бүкіл өмірінде ауаны жұтқанда, тікелей немесе жанама
кері әсерін тигізбейтін тұрғылықты жерлердің ауасындағы химиялық заттардың
шоғыры. Ортаның ластануы бойынша барлық есептер ШРК о.т. бойынша
жүргізіледі, егер де бұл көрсеткіш болмаса, ШРК м.б бойынша.
ШРК ж.а.(жұмыс аумағындағы ауадағы химиялық заттың шектеу етілген
шоғыры) – бұл демалыс күндерінен басқа, күн сайын 8 сағат жұмыста немесе
жұмыс күнінің басқа ұзақтылығы кезінде, бірақ барлық жұмыс өтілі мерзімінде
аптасына 41 сағаттан артық емес уақытта, зерттеудің қазіргі әдістерімен
табылатын, жұмыс үрдісі немесе қазіргі және болашақ ұрпақ өмірі кезінде
болатын, денсаулықта ауру немесе басқа да өзгерістер тудырмайтын шоғыр.
Максималды бірреттік және орташаауысымдық ШРК бар. Біріншіні
өнеркәсіпте немесе ауыл шаруашылығында пайдаланылатын химиялық заттардың
барлығы үшін орнатады. Орташаауысымдық ШРК кумулятивтік қасиеттерге (яғни,
ағзада жиналуға қабілетті және үнему улануды тудыратын) ие болатын,
химиялық заттарға арналған максималды бірреттікпен бірге әзірлейді.
Зиянды әсер ерекшеліктеріне байланысты ШРК тізіміне, теріге және көзге
тамғанда, аллергия тудыратын, канцерогенді, бағытталған және фиброгенді
әсер кезінде заттың қауіптілігі туралы белгілер енгізеді.
ШРК заттың қауіптілік сыныбына байланысты, ол ӨД50 орташаөлімдік
мөлшерінен, ішке, теріге түскенде, ауаны жұтқанда және басқа да
көрсеткіштер бойынша анықталады.
Заттардың төрт қауіптілік класы бар: I –аса қауіпті; II-жоғары қауіпті;
III-орташа қауіпті; IV-аз қауіпті. I және II сыныптағы заттар үшін
токсикалық шоғырға жету қауіптілігі ШРК жоғарылау жағдайында аса жоғары (2
кесте).

2кесте. Ауадағы кейбір лас заттардың ШРК
Ластайтын зат ШРК о.т., ШРК м.б., Қауіптілік
мг\м3 мг\м3 сыныбы
Бенз(а)пирен 0,000001 - 1
Сынап 0,0003 - 1
Қорғасын 0,0003 - 1
Хром оксиді 0,0015 0,0015 1
Азот диоксиді 0,04 0,85 2
Кадмий оксиді 0,001 - 2
Марганец оксиді 0,001 0,01 2
Мырыш 0,002 - 2
Метилмеркаптан - 9*10-6 2
Мышьяк 0,003 0,003 2
Никель 0,001 - 2
Күкіртсутек - 0,008 2
Күкірткөміртек 0,005 0,03 2
Фенол 0,003 0,01 2
Формальдегид 0,003 0,035 2
Фторлы сутегі 0,005 0,02 2
Хлорлы сутегі 0,2 0,2 2
Күкірт диоксиді 0,05 0,5 3
Азот оксиді 0,06 0,4 3
Шаң 0,15 0,5 3
Цинк 0,05 - 3
Аммиак 0,04 0,2 4
Көміртегі оксиді 3,0 5,0 4

Тәжірибелі байқаулардың нәтижелері негізінде максималды әрекетсіз зат
шоғырының орташалаудың (орташа жылдық және максималды орташа айлық, орташа
тәуліктік және бірреттік) әр дәрежесі арасында келесі мысалдық қатынас
орнатылған: 1: ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.