Нарықтық қарынастарда несиелік жүйесінің принциптері

ЖОСПАР.

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5

I. тарау
1.1 Несие жүйесінің ұғымы және оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Нарықтық несие қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8

II. тарау
2.1Нарықтық қарынастарда несиелік жүйесінің принциптері ... ... ... ... ... ... ... ..17

III. тарау
3.1 Нарықтық қатынастарда әлемдік несие жүйесінің дамуының қазіргі тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32

Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34

Кіріспе.
Нарықтық экономикада несие-банк жүйесі маңызды роль атқарады. Ол арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар мен төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды, халықтың жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және белсенді түрде жұмыс жасайтын капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, сенім, кеңес беру және басқа да операцияларды орындайды.
Өндіріске қатысты алғанда, екінші кезекте саналатын несие жүйесі оған тұрақты және елеулі ықпал етеді. Ол бірнеше дүркін ақшалай қорлардың ауқымын кеңейтіп, өндіріс тиімділігінің өсуін қолдай отырып ақшалай қаражаттардың бір саладан екіншісіне қайта құйылуын қамтамасыз етеді.
Несие жүйесінің ролі мен маңызы келесідей бірқатар көрсеткіштермен сипатталады: несиелік жұмсалымдардың жалпы көлемі, кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі және айналым капиталын қалыптастыруға банктегі қарыздардың үлесі, жалпы төлем айналымы және т.б.
АҚШ несиелік қатынастардың даму дәрежесі бойынша, шаруашылықтың өндірістік және өндірістік емес сферасын банк сферасының қамтуы, несиелік мекемелердің көп түрлілігі мен көп тараптылығы жағынан, қаржы капиталы талаптарының қуаттылығы бойынша әлемнің басқа да елдерін I артқа қалдырады. Американдық несие жүйесінің ауқымы туралы кейбір мәліметтер төмендегідей көрсеткіштерді беруі мүмкін. Несиелік мекемелер арқылы қолма-қолсыз ақша жолымен жүзеге асырылатын жылдық төлем айналымының басым бөлігі 80-жылдардың басында 60-65 трлн доллар сомасында бағаланған.
Американдық шаруашылықта пайдаланылатын ақшалай капиталдың орта есеппен 3/4 бөлігі несие жүйесі арқылы өтеді. Несиелік мекемелер арқылы жұмылдырылған ақшалай қаражаттардың орташа жылдық саласы 1989 жылы 700 млрд долларды құраған.
Ақша нарығында несиелер бойынша базалық мөлшерле- АҚШ-та қолданылатындай бірініші класты қарыз алушы- "ПРАЙМ РЕЙТ" жүйесі бойынша ресми немесе банка-ралық мөлшерлемеге қарағанда анағұрлым жоғары деңгейде, бірақ шағын және орта фирмаларға берілетін несиелер бойынша мөлшерлемеге қарағанда біршама төмен деңгейде бөлінеді. Қарыз пайыздың нормасын белгілеген кезде негізгі анықтаушы жағдай - қарыз алушының сенімділігі, оның қаржылық жағдайы. Қарыз алушы сенімді болған сайын базалық мөлшерлемеге қосылатын қосылым да төмен болады және бұған керісінше. Несиелік операциялар бойынша базалық мөшерлеме әр түрлі анықтамаларда қандай да бір деңгейде көрсетілгенімен іс жүзінде әрбір банк өз мөлшерлемесін белгілей алады, яғни қазіргі уақытта несиелік салыстырмалы түрде тәуелсіз пайыздық саясат жүргізеді, бірақ базалық мөлшерлеме олар үшін белгілі бағыт ретінде оолады. Банк-клиент қатынасында пайыздық мөлшерлеме тек карыздар бойынша ғана емес, депозиттік операциялар бойынша да қолданылады. Коммерциялық банктердің депозиттік операциялары бойынша пайыздық мөлшерлеменің динамикасын анықтаушы негізгі фактор ретінде несиеге сұраныстың ощ ұсынумен салыстырғандағы жоғарылау тенденциясы болып табылады.
Банк ресурстарын — өз капиталы және клиенттер салымы немес депозиттері қүрайды. Банк ресурстарының көп бөлігі депозит болы табылсіды. Жедел депозит және талап ету бойынша дешзитгер болады. Депозиттер банктерде белгілі мерзімге қабылданып, сол біткен соң беріледі. Ал, талап ету бойьшша депозитті салушы келгенде алуына болады. Бұл депозипер ағымдағы есеп салымы жатқызылып, салушы банктен чектік кітапшаны алады. Сол кітапшаны пайдалана отырып, салушы салым мөлшері деңгейінен кез- келген сомаға чек жазу құқыға ее болады.

Әдебиеттер.
1..Банковское дело. Учебник. / Под ред. Сейткасымова Г.С.—
Алматы: Қаржы-қаражат, 1998
2..Банковское дело / Под ред. Сейткасымова Г.С. — Алматы:Қаржы-Қаражат, 1998.
3.Банковское дело / Под ред. Лаврушина О.И. — М., 1992.
4.Банки и банковские операции в России / Под ред. Лапидуса М.Х. - М., 1996.
5.Банковское дело / Под ред. Колесникова В.И. — М., 1995.
6.Банковское дело: стратегическое руководство / Под ред.
Платонова В., Хиггниса М. — М.: Консалтбанкир, 1998.
7.Банки и банковские операции / Под ред. Жукова Е.Ф. — М.,1997.
8.Екінші деңгейдегі банктердің несиелік саясаты.-Аль-Пари,2004,N6.
9.«ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы.30.03. 1995.
10.2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының
№ 213 қаулысымен бекітілген «Екінші деңгейдегі банктерге арнал-
ған пруденциялық нормативтер туралы» ереже.
11..«ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР заңы. 30.03. 1995.
12.«ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы.
30.03. 1995.
13.2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының
№ 213 қаулысымен бекітілген «Екінші деңгейдегі банктерге арнал-
ған лруденциялық нормативтер туралы» ереже.
14.Қазақстандағы депозиттер нарығы –Қаржы-Қаражат,2001,N6.
15.Қазақстандағы депозиттер нарығы –Қаржы-Қаражат,2001,N6.

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР.

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
I. тарау
1.1 Несие жүйесінің ұғымы және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Нарықтық несие
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..8
II. тарау
2.1Нарықтық қарынастарда несиелік жүйесінің
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ..17
III. тарау
3.1 Нарықтық қатынастарда әлемдік несие жүйесінің дамуының қазіргі

тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32

Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34

Кіріспе.

Нарықтық экономикада несие-банк жүйесі маңызды роль атқарады. Ол арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар мен
төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды, халықтың
жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және белсенді түрде жұмыс жасайтын
капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген түрлі несиелік, сақтандыру,
делдалдық, инвестициялық, сенім, кеңес беру және басқа да операцияларды
орындайды.
Өндіріске қатысты алғанда, екінші кезекте саналатын несие жүйесі оған
тұрақты және елеулі ықпал етеді. Ол бірнеше дүркін ақшалай қорлардың
ауқымын кеңейтіп, өндіріс тиімділігінің өсуін қолдай отырып ақшалай
қаражаттардың бір саладан екіншісіне қайта құйылуын қамтамасыз етеді.
Несие жүйесінің ролі мен маңызы келесідей бірқатар көрсеткіштермен
сипатталады: несиелік жұмсалымдардың жалпы көлемі, кәсіпорындар мен
ұйымдардың негізгі және айналым капиталын қалыптастыруға банктегі
қарыздардың үлесі, жалпы төлем айналымы және т.б.
АҚШ несиелік қатынастардың даму дәрежесі бойынша, шаруашылықтың өндірістік
және өндірістік емес сферасын банк сферасының қамтуы, несиелік мекемелердің
көп түрлілігі мен көп тараптылығы жағынан, қаржы капиталы талаптарының
қуаттылығы бойынша әлемнің басқа да елдерін I артқа қалдырады.
Американдық несие жүйесінің ауқымы туралы кейбір мәліметтер
төмендегідей көрсеткіштерді беруі мүмкін. Несиелік мекемелер арқылы
қолма-қолсыз ақша жолымен жүзеге асырылатын жылдық төлем айналымының
басым бөлігі 80-жылдардың басында 60-65 трлн доллар сомасында бағаланған.
Американдық шаруашылықта пайдаланылатын ақшалай капиталдың орта
есеппен 34 бөлігі несие жүйесі арқылы өтеді. Несиелік мекемелер арқылы
жұмылдырылған ақшалай қаражаттардың орташа жылдық саласы 1989 жылы 700
млрд долларды құраған.
Ақша нарығында несиелер бойынша базалық мөлшерле- АҚШ-та
қолданылатындай бірініші класты қарыз алушы- "ПРАЙМ РЕЙТ" жүйесі бойынша
ресми немесе банка-ралық мөлшерлемеге қарағанда анағұрлым жоғары
деңгейде, бірақ шағын және орта фирмаларға берілетін несиелер бойынша
мөлшерлемеге қарағанда біршама төмен деңгейде бөлінеді. Қарыз пайыздың
нормасын белгілеген кезде негізгі анықтаушы жағдай - қарыз алушының
сенімділігі, оның қаржылық жағдайы. Қарыз алушы сенімді болған сайын
базалық мөлшерлемеге қосылатын қосылым да төмен болады және бұған
керісінше. Несиелік операциялар бойынша базалық мөшерлеме әр түрлі
анықтамаларда қандай да бір деңгейде көрсетілгенімен іс жүзінде әрбір
банк өз мөлшерлемесін белгілей алады, яғни қазіргі уақытта несиелік
салыстырмалы түрде тәуелсіз пайыздық саясат жүргізеді, бірақ базалық
мөлшерлеме олар үшін белгілі бағыт ретінде оолады. Банк-клиент
қатынасында пайыздық мөлшерлеме тек карыздар бойынша ғана емес,
депозиттік операциялар бойынша да қолданылады. Коммерциялық банктердің
депозиттік операциялары бойынша пайыздық мөлшерлеменің динамикасын
анықтаушы негізгі фактор ретінде несиеге сұраныстың ощ ұсынумен
салыстырғандағы жоғарылау тенденциясы болып табылады.
Банк ресурстарын — өз капиталы және клиенттер салымы немес депозиттері
қүрайды. Банк ресурстарының көп бөлігі депозит болы табылсіды. Жедел
депозит және талап ету бойынша дешзитгер болады. Депозиттер банктерде
белгілі мерзімге қабылданып, сол біткен соң беріледі. Ал, талап ету
бойьшша депозитті салушы келгенде алуына болады. Бұл депозипер ағымдағы
есеп салымы жатқызылып, салушы банктен чектік кітапшаны алады. Сол
кітапшаны пайдалана отырып, салушы салым мөлшері деңгейінен кез- келген
сомаға чек жазу құқыға ее болады.

1. Несие жүйесінің ұғымы және оның құрылымы.
Несие жүйесінің өз қызметтерін орындауы барысында несиелік қатынастар
туындайды. Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтап, оны қайтару және ақы
төлеу шартында қайта бөлуге байланысты несиелік мекемелермен әр түрлі
субъектілер арасындағы экономикалық байланыстар несиелік қатынастардың
мазмұнын анықтайды.
Бірақ, несиелік қатынастар мазмұны тек қана ақшалай капиталды жинақтап,
оны заңды және жеке тұлғаларға уақытша пайдалануға берумен ғана тұрмайды.
Несиелеу процесінде ұлғаймалы ұдайы өндірістік айналымы үшін төлем
құралдарының қосымша массасы құралады. Төлем айналымы-нын аса ауқымды
ағыны төлем төлеушілер мен мекемелер және соңғылары мен алушылар арасында
экономикалық қатынастарды қалыптастырумен қатар, несиелік қатынастар
мазмұнын толықтыра отырып несие жүйесі арқылы өтеді.
Несие жүйесінің елдегі ақша айналымын реттеудегі, заңды және жеке
тұлғаларға әр түрлі қызметтер көрсету барысындағы қалыптасатын
экономикалық қатынастарды да несиелік қатынастар мазмұнына жатқызуға
болады.
Несиелік қатынастар екі жақты сипатқа ие және шаруашылық субъектілері
үшін де, сондай-ақ несие жүйесінің мекемелері үшін де бірдей қажет. Ақшаны
несиелік мекемелерде сақтау - несиелік ресурстарды құруды білдірсе, ал
оларды экономика және халық қажеті үшін орналастыру -несие беруді
білдіреді.
Екі жақты қатынас: шаруашылық ұйымдары мен несие жүйесі, несие жүйесі
мен халық, мемлекет пен несие жүйесі, несиелік мекемелер, әр түрлі елдердің
несиелік мекемелері арасында болуы мүмкін.
Жоғарыда түсіндіргеніміздей, несиелік қатынас негізінен ақшалай формада
несие экономикалық категориясының қызмет етуі барысында жүзеге асырылады.
Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісі несие формасын сипаттайды. Ол
несиелік қатынастардың мәні және 9йымдастырылуын синтездейді. Несиелік
қатынастар формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте болады. Несиелік
қатынастар формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және оның дамуын
ынталаидыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар
мазмұны мен несие формасының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауар несиесі
коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бір-біріне қарыз беруі барысыңда, аталған несие формасында
ақшалай формада қайтарымды. Өйткені, алушы субъект несие беруші тауар
несйесій алғанын куәландыратын вексельді, сондай-ақ салынған жүлйс туралы
парақты немесе басқадай құжаттарды береді. Бұл тұста несиелік қатынастар
субъектілеріне -шаруашылық жүргізуші субъектісі және банк жатады. Несие-лік
қатынастардың мазмұнындағы өзгерістер нәтижесінде тауар формасындағы несие
ақшалай формаға қайта ауысады. Сөйтіп, тауар формасы негізінде несиенің
ақшалай, ең бастысы банктік формасы пайда болып дамиды.

1.2 Нарықтық несие қатынасы.
Несиелік қатынастар мен несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынадағы несие жүйесі ұғымын құрайды.
Ал несие жүйесі тар мағанасында - бұл несиелік есеп айырысу қатынастарын
ұйымдастырушы, елдегі ақша айна-лысын реттейтін және басқа да қаржылай
қызмет көрсететін несиелік мекемелер торабы болып табылады.
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің
жиынтығын - несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық
формаларын үйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды
үйымдастыруда: банктік және банктік емес институттар шеңберінде екі жүйе-ні
бөліп қарастырады. Соған сәйкес несие жүйесінің екі негізгі буыны
қалыптасады: банктік және мамандандырылған несие-қаржы мекемелері.
Экономиканың әрбір экономикалық-тарихи даму кезеңіне несие-ақшалай
қызмет көрсетудегі қажеттіліктерге толық жауап беретін несиелік істі
ұйымдастыру типі, өзіндік несие жүйесінің құрылымы сәйкес келеді. Мысалы,
жоспарлы-орталықтандырылған КСРО экономикасында Мембанктің жетекшілігімен
ұйымдастырылған несие жүйесінің құрылымы қызмет етсе, нарық экономикасы
үшін монополиясыздандырылған банктік және банктік емес мекемелерден
құралатын несие жүйесі қажет.
Бірлескен несие жүйесінің күрделі, көп буынды құрылымы болады. Егер де
несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін қызметтерінің жіктелуін
негізге алатын болсақ, онда қазіргі несие жүйесінің үш маңызды элементін
бөліп қарастыруға болады:
* Орталық (эмиссиялық) банк;
* коммерциялық банктер;
* мамандандырылған несиелік мекемелер: (сақтандыру, жи-
нақтық, ипотекалық, сенімгерлік (трастовый) және т.б.).
Функционалдық мамандануына, шаруашылық буындарға несие-қаржылық қызмет
көрсету көлемі мен санына сәйкес банктік жүйе несие жүйесінің ядросы, ал
несиелік институттардың қызметін реттеуші бірегей орган – Орталық банк
болып табылады.
Орталық банк - бірінші деңгейдегі мемлекеттік банк сондай-ақ кез келген
елдің ол мемлекеттік, халықтық немесе ұлттық банк деп аталуына тәуелсіз
эмиссияльд институты болып табылады. Орталық банк – бұл банктердің. Ол
заңды және жеке тұлғалармен операциялар жүргізбейді, оның клиенттеріне -
коммерциялық банктер және басқадай мекемелер, сондай-ақ үкімет ұйымдары
жатады.
Банктік мекемелерге қатысты Орталық банк тікелей әрекет ету және реттеу,
бақылау мен қадағалау қызметтерін атқарады. Несиелік жүйенің қалған буынына
Орталық банк несиелік және ақшалай операциялар, рыноктың әр түрлі
секторлары, несие-қаржы қызметтерінің өзара байланыстарында байқалатын
жанама әрекет етеді.
Коммерциялық банктер қарыз капиталы нарығының әр түрлі секторларында
қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар кәсіпкерлік
тәжірибесінде белгілі бір көптеген қаржылық операцияларды орындайды.
Коммерциялық банктер кез келген елдің несие жүйесінде әдеттегідей негізгі,
базалық буын ролін атқарады.
Олар үкіметтің, іскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың салымдарын
шоғырландыра отырып, қаржы жүйесінің орталығы болып қала береді.
Коммерциялық банктер қарыздық және инвестициялық операциялар арқылы
өздерінің әр түрлі қорларына қарыз алушылардың қол жеткізуге мүмкіндік
береді.
Мамандандырылған несие мекемелері (оларды пара-банктік деп атайды) нарық
экономикасындағы несие жүйесіне қажетті маңызды буын болып табылады. Бұл
мекемелерсіз экономиканың әр түрлі салаларында және тұрғындарға
көрсетілетін несие жүйесінің қызметтері толық болмас еді.
Парабанктік мекемелер көбінесе белгілі бір клиенттер типіне немесе бірер
негізгі қызмет түрлерін көрсетуге бағытталады. Олардың қызметтері нарықтың
кішігірім сегменттеріне ғана қызмет көрсетуге жұмылдырылады.
Мұндай мекемелер екі жақты бағыныштылықта болады: бір жағынан, олар
несиелік және есеп айыру қызметтерін жүзеге асырумен байланысты
болатындықтан да Орталық банктің соған сәйкес талаптарын басшылыққа алады.
Екінші жағынан олар, қандай да бір қаржы, сақтандыру, инвести-циялық немесе
басқа да операцияларға мамандана отырып, тиісті ведомстволардың реттеу
әрекеттеріне ұшырайды.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында несиенің негізгі формасына банк
несиесі, яғни, коммерциялық банк беретін несиенің әр түрі мен тұрпаты
жатады. Банк несиесі саласында несиелік қатынастың субъектілеріне
шаруашылық органдары, халық, мемлекет және банктердің өздері жатады.
Белгілі болғандай, несие мәмілесінде иесиелік қатынастың субъектілері
несие беруші және қарыз алушы ретінде алға шығады.
Несие берушіге өзінің уақытша бос қаражатын белгілі бір мерзімге қарыз
алушының иелігіне беретін тұлға (жеке және аңды) жатады.
Қарыз алушы - қаражатты (ссуданы) пайдалану үшін алатын және оны
белгіленген мерзімде қайтаруға міндетті несиелік қатынастағы тарап. Банк
несиесіне келсек, бүл арада несие мәмілесінің субъектілері ретінде екі
тұлға, яғни, несие беруші мен қарыз алушы алға шығады. Бұл мынаған
байланысты: банк негізінен тартылған қаражатпен жұмыс істейтіндіктен банк
шотына қаражатын орналастыратын субъектілердің (шаруашылық органдары,
халық, мемлекет) алдында қарыз алушы ретінде болады. Өзінде
шоғырландырылған ресурстарды қаражатқа мұқтаж субъектілердің пайдасына
қайта бөлу арқылы банк несие берушіге айналады. Халық шаруашылығы, мемлекет
және т.б. секілді несие мәмілесінің өзге тараптары өз қаражатын банк шотына
орналастыру арқылы несие берушінің рөліне енеді, ал ссуданы сұрағанда қарыз
алушыға айналады.
Коммерциялық банк өз клиенттеріне әр қилы белгілері бойынша жіктеуге
болатын несиенің әр түрін ұсынады.
Ең алдымен қарыз алушылардың негізгі тобы бойынша жіктеуге болады,
мәселен, халыққа, мемлекеттік органдарға берілетін несие.
Тағайындалуы (бағытпы) бойынша несиені былайша жіктеуге болады:
* тұтыну несиесі;
* өнеркәсіп несиесі;
* сауда несиесі;
* ауыл шаруашылығы несиесі;
* инвестициялық несие;
* бюджеттік несие.
Шаруашылықтың барлық саласындағы кәсіпорындарға берілетін банк несиесін
жұмыс істеу салаларына қарай екі негізгі түрде болуы мүмкін: негізгі қордың
ұлғайтылған ұдайы өңдірісіне қатысатын ссуда және айналым қорын
ұйымдастыруға қатысатын несие. Соңгысы өз кезегінде өндіріс саласына
бағытталатын несиеге жэне айналым саласына қызмет ететін несиеге бөлінеді.
Пайдаланылу мерзімі бойынша мынадай несиелер бар:
* талап етілмелі;
* мерзімді.
* Соңғысы өз кезегінде мыналарға бөлінеді:
* қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
* орта мерзімді (1 жылдан 3 жылға дейін);
* ұзақ мерзімді (3 жылдан көп).
Әдетге, айналым қорын қалыптастыратын несие қысқа мерзімді болып келеді,
ал негізгі қордың үлғайтылған ұдайы өндірісіне қатысатын ссуда орта және
ұзақ мерзімді несиелерге қатысты.
Мөлшері бойынша несиелер - ірі, орташа және ұсақ, ал қамтамасыз етілуі
бойынша - қамтамасыз етілмеген (бланктік) және қамтамасыз етілген несиелер.
Қамтамасыз етілу сипаты бойынша кепілзаттық, кепілдікті және сақтандырылған
несиелер.
Берілу тәсілі бойынша банк ссудасын өтемақы ссудасы және төлем ссудасы
деп бөлуге болады. Бірінші жағдайда несие қарыз алушының есеп айырысу
шотына оның тауарлы-материалды құндылыққа салынған немесе шығынға жұмсалған
өзіндік қаражатының орнын толтыру үшін бағытталады. Екінші жағдай ссудасы
несиеленген шара бойынша төлемді төлеуі үшін қарыз алушыға ұсынылатын
ақшалай-есеп айырысу құжатының төлеміне тікелей бағытталады.
Өтелетін әдісіне қарай мерзімі ұзартылған (бөліктеп, біртін-деп төленетін)
банк ссудасы және бір мерзімде өтелетін (белгілі бір күнде төленетін) ссуда
бөліп бөлінеді.
Кәсіпорындардың және өзге де ұйымдық-құқықтық құрылымдардың өндірістік
және әлеуметтік қажеттіліктерін банк несиелеудің принциптерін қатаң сақтай
отырып несиелейді. Несие принциптері несиелеу жүйесінің негізгі элементі
болып табылатындықган несиенің мәні мен мағынасын, сондай-ақ? объективті
экономикалық заңдылықтардың, оның ішінде, несие қатынасы сала-сындағы
заңдылыктардың талаптарын бейнелейді.
Несие принциптері - несиенің қайтарылу мерзімділігі, саралануы,
қамтамасыз етілуі, ақылылығы.
Осы заманғы коммерциялық банктер несие ақысын белгілегенде ескеретін
негізгі факторлар:
- коммерциялық банктердің ҚР ¥Б-ға беретін ссуда бой-
ынша проценттің базалық мөлшерлемесі;
- банкаралық несие бойынша орташа процент мөлшерлемесі, яғни, өзінің
активтік операциялары үшін басқа коммерциялық банктен сатып алынатын
ресурстардың орташа процент мөлшерлемесі;
* банктің әр түрлі депозит шоты бойынша өз клиентіне төлейтін орташа
процент мөлшерлемесі;
* несие ресурстарының құрылымы (тартылған қаражаттың үлесі неғүрлым
жоғары болса, несие соғұрлым қымбат болуы керек);
* шаруашылық жүргізушілердің несие сұранысы (сұраныс неғұрлым жоғары
болса, несие соғұрлым арзан);
* несие сұралатын мерзім және несие түрі, дәлірек, қамтамасыз
етілуіне қарай банк үшін оның қатер деңгейі;
* елдегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфляция қарқыны неғұрлым жоғары
болса, несие ақысы соғұрлым қымбат болуы керек, яғни ақшаның
құнсыздануынан банктердің өз ресурстарын жоғалтып алу қатері артады).
Банк несиесінің барлық принциптерін іс-тәжірибеде қолдану жалпы
мемлекеттік мүдделердің сақталуына және мәмілесіне қатысатын екі тараптың
мүдделерін сақтауға мүкіндік береді.
Несие саласындағы қатынас белгілі бір жүйе бойынша құрылады.
Несие процесінің ұйымдастырылуын анықтайтын жэне оны несие принциптеріне
сәйкес реттейтін элементтердің жиынтығын несие жүйесі ретінде ұғуға болады.
Элементтерді қүраушы регіңде ол мыналарды қамтиды:
* несиеленетін операцияға қарыз алушының өз қаражаттарның қатысу
деңгейі және тәртібі;
* несиенің мақсатты тағайындауы: несиелеудің әдісі; ссудалық
шоттың формалары;
* ссудалық берешектерді реттеудің тәсілдері;
* ссудалық қаражаттың мақсатты әрі тиімді пайдаланылуына және олардың
уақытылы қайтарылуына жүргізілетін бақылаудың формалары мен тәртібі.
Несие принциптеріне сәйкес несиені берудің тәсілін және өтеудің тәсілін
несиелеудің әдістері ретінде ұғуымыз қажет.
Жаңа коммерциялық құрылымдарға, яғни өзге меншік формасының
субъектілеріне қатысты ссуда берілгенде коммерциялық банктер шетелдік
тәжірибелерге сүйеніп, несиелеудің басқа әдістерін пайдаланады.
Банк іс-тәжірибесінде несиелеудің екі әдісі пайдаланылады Бірінші
әдістің мэні: ссуданы беру жөніндегі мәселе тәртіпте әрдайым шешілетін
болады. Ссуда белгілі бір мақсатты қажеттілікке беріледі. Бұл әдіс ссуданы
нақты мерзімге беруде яғни, мерзімді ссудада қолданылады.
Екінші әдісте ссуда банктің қарыз алушы үшін бұрын белгіленген несие
лимиті шегінде беріледі. Ол белгілі бір кезең оған ұсынылатын төлем құжатын
төлеу жолымен қажеттілігіне қарай пайдаланылады.
Несие берудің мұндай формасы ашық несие желісі деп лады. Ашық несие
желісі клиент пен банк арасында несие келісімінде қарастырылған кез келген
ақшалай-есеп айрысу құжатын несие есебінен төлеуге мүмкіндік береді. Несие
желісі негізінде бір жылға ашылады, алайда, оданда қысқа кезеңде ашылуы
мүмкін. Несие желісінің мерзімі ішінде клиент І кез келген сәтте банкпен
қосымша келіссөздер жүргізбей-ак және ресімдеудің қандай да бір рәсімдерін
орындамай-алады. Алайда, банк қарыз алушының қаржылық жағ-йының
нашарлағанын анықтаса, клиентке бекітілген лимиттің аясында ссуданы беруден
бас тартуға құқылы. Несие желісі, әдетте- репутациясы жақсы әрі қаржылық
жағдайы тұрақты клиентке ашылады. Клиенттің өтініші бойынша несие желісі
қайта қарастырылуы мүмкін.
Жаңғыртылмалы және жаңғыртылмайтын несие желілері бөліп көрсетіледі.
Жаңғыртылмайтын несие желісі ашылған жағдайда банк пен клиент арасыңдағы
қарым-қатынас ссуданың берілуі мен өтелуінен кейін үзіледі, яғни,
аяқталады. Жаңғыртылмалы несие желісінде (револьверлік) несие белгіленген
берешек лимиті шегінде автоматты түрде беріледі әрі етеледі. Банк несие
желісін жыл бойы немесе басқа кезең ішінде жүзеге асырылатын бір
контрактінің аясында белгілі бір тауарларды жеткізудің төлемі үшін клиентке
ашқан болса, ол мақсатты несие желісі деп аталады.
Жаңғыртылмалы несие желісінің әдісі ірілендірілген объекті айналымы
бойынша несиелеудің отандық әдісіне сырттай өте ұқсас. Сондықтан да ескі
мемлекеттік клиентураға қызмет көрсететін коммерциялық банктер ашық несие
желісі терминін несиелеудің осы формасына қатысты кездейсоқ қолданып
жүрген жок. Алайда, олардың арасында айырмашылық бар. Мәселен, шетелдік
банктер несие желісін тек бірінші класты клиенттерге ғана ашады. Оның
үстіне, несиелеудің лимитін (бұрын жасалған несие шекарасы) анықтайтын
тәсілі де өзгеше және несие арқылы Қайтарылатын төлемдердің мөлщері жоғары.
Ал, бұл бізде әлдеқайда басқаша. Бұл кемшіліктер жаңа несие желілерінде,
яғни, құрылымдарда ұшыраспайды. Алайда, бұл клиентураны несиелеудіңнегізгі
әдісі әрбір жекелеген ссуданы беру барысында жеке тәсіл қолданылады.
Несиелеу әдісі ссуданы беруде және өтеуде пайдаланылатын ссудалық шот
формасының пайда болу қажеттілігін тудырады. Қарыз алушыларды несиелеу
бойынша операцияларды жүзеге асыру үшін коммерциялық банк мекемесі
оларға ссуда шотын : әдетгегі (жай) және арнайы.
Арнайы ссуда шоты, әдетте, төлем айналымының көп несие арқылы жүзеге
асатын, банк несиесін ұдайы қажетсінеті қарыз алушыларга ашылады.
Бүгінгі таңда тауар қорының айналымы бойынша арнацы ссуда шоты арқылы
мемлекеттік бөлшек және көтерме сауда ұйымдары, сондай-ақ өткізу-жабдықтау
қызметі несиеленеді Несие беру үшін арнайы ссуда шотын пайдалану банк
ссудасын уақытылы өтеуге арналған әрі қарыз алушылардың өзіңдік қаражатын
ұдайы ендіріс процесіне толық қатыстырылуын ұйғаратын осы шоттың несиесіне
тауарларды өткізуден түскен барлық түсімдерді бағыттап отыруды қажет етеді.
Несие осылайша, арнайы ссуда шоты бойынша тұрақты түрде берілу әрі өтелетін
болады. Есеп айырысу шоты бұл арада қосалқы шоттың рөлінде болады, өйткені,
ол бойынша ең алдымен пайданы бөлумен және еңбекақы төлеумен байланысты
операциялардың щектеулі тобы ғана орындалады. Бұл үшін клиенттіі арнайы
шотынан есеп айырысу шотына кезең сайын оныі түсіміндегі материалдық емес
шығындардың және пайданың жоспарлы үлесі аударылып отырады.
Кәсіпорынға бір ғана арнайы ссуда шоты ашылуы мүмкін, алайда, бұл, егер
банк қандай да бір тауарды, шығынды немесе оларға қатысты шараны жеке
несиелегісі келсе, жай ссуда шотын ашудың да мүмкіндігін жоққа шығармайды.
Жай ссуда шоты банк іс-тәжірибесінде көбінесе бір жолғы ссуданы беруде
пайдаланылады. Ол бойынша берешектер мерзімді міндеттеме-тапсырма негізінде
қарыз алушымен келісілген мерзімде өтеледі.
Егер бір мезгілде бірнеше объектіні несиелегісі келсе, кәсіпорынға
бірден бірнеше жай ссуда шоты ашылуы мүмкін осыған орай ссуда әр түрлі
мерзімге, әр түрлі шартпен әрі әркелк процентпен беріледі. Ссуда есебін
бұлайша оқшауландыру оларды қарыз алушының уақытылы өтеуіне банктердің
жүргізуі үшін маңызды болады.
Алайда, төлем сипатындағы несиені берудің жай ссуда бұрын да
пайдаланылып келген, қазір де пайдаланылып Мәселен, жаңа коммерциялық
құрылымдарда несие ашық желісімен жай ссуда шотынан беріледі. Ол бойынша
мемлеке өнеркәсіп, құрылыс, көлік, ауыл шаруащылығы және дайындау
ұйымдарындағы ірілендірілген объекті айналымы бойынша елеу жүзеге
асырылады. Мұнда екі жағдайда да төлем несиесі өндірістің тауарлы-
материалдық және қызмет көрсету төлемдеріне қажетті қаражатының пайда
болуына қарай кезең сайын беріледі. Алайда мұндай режимде пайда болған
берешекті клиенттің барлық түсімін осы шотқа есептеу жолымен өтеуге
арналған төлем несиесін берудің осы шоты пайдаланылмайды, ол әдеттегі
тәртіпте, яғни мерзімді міндеттеме - тапсырма негізінде несие
келісімшартымен белгіленген мерзімде жүзеге асырылады.
Төлем қабілеті жоғары және несиені өтей алатын бірінші класты қарыз
алушыны банк мекемесі банк іс-тәжірибесіңде контокорренттік деп аталатын
бірыңғай активті-пассивтік (ссудалық-есеп айырысу) шотын пайдалану арқылы
несиелеуі мүмкін. Бұл шот банктің клиентке сенім білдіруінің жоғары формасы
болып табылады. Бұл шоттың дебеті бойынша өндірістік қызметпен және пайданы
бөлумен байланысты клиенттің барлық төлемдері өтеді, ал несиеге түсімдер
мен кэсіпорынның пайдасына түскен барлық өзге түсімдер есептеледі, Шоттың
несие сальдосы кэсіпорынның айналымда осы сәтте ақшасы барын, ал, дебет
сальдосы айналымға процент өндіріліп алынатын банк несиесінің тартылғанын
білдіреді. Контрокоррентік шот клиенттің банкте жай ссуда шотынан берілетін
банк несиесінің өзге түрлерін ресімдеу мүмкіндігін жоққа шығармайды. Бүл
несие контокорренттік щоттағы несиеге немесе жеткізушінің (жабдықтаушының)
шотының тълеміне тікелей аударылады Шаруашылықты жүргізудің нарықтық
қатынасына кешкелі жай ссуда шоты (пайдаланудың әр түрлі режимімен)
ссудалық щоттың артықшылыққа ие басты формасына айналды.

2.Нарықтық қарынастарда несиелік жүйенсінің принциптері

Несиелік жүиенің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеу негізінде белгілі бір
принциптер жатыр. Экономиканың жаңа жағдайында, оның нарықтық қатынастарға
өту кезеңінде оларды былайша тұжырымдауға болады: елдегі банк ісін
ұйымдастыруға мемлекеттік монополия, басқа банктік емес институттармен
үйлестіре отыра екі деңгейлі банк жүйесін құру, елдегі ақша-несие
саясатының бірлігі, несиелік мекемелер торабын барынша дамыту, оларды
қызмет көрсету орындарына жақындату, мемлекеттік валюталық монополия,
Орталық банктің автономиясы.
Банк ісіне мемлекетгік монополия ұғымы мемлекеттің банктердің құрылуы
мен жойылуын бақылауға, банктік операцияларды жүргізу тәртібі мен
ережелерін заң жүзінде бекітуге ерекше құқығы ретінде түсіндіріледі. Ұлттық
банк Қазақстан Республикасы аумағында банктерді құруға рұқсат береді және
банктер мен олардың филиалдарын тіркеу кітабын жүргізіп отырады. Рұқсат
беру кезінде Ұлттық банк жүргізілетін банктік операциялар шеңберін
белгілейді.
Нарықтық экономика ерекшеліктері банктік емес мекемелермен үйлестіре
отырып көп деңгейлі банк жүйесінің, олардың ақша несие және делдалдық
қызметінің формалары мен түрлері бойынша көп түрлілігінің, Орталық (бірінші
деңгей) және басқа банктер (екінші деңгей) арасындағы функцияларды заң
жүзінде бөлудің қажеттілігін тудырады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі (бұдан әрі Ұлттық банк) Қазақстан
Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы
банк жүйесінің жоғары деңгейін құрайды.
Банк ісінің әлемдік тәжірибесі көрсетіп отырғандай, барлық елдердегі
несиелік институттардың ішінен елдің бүкіл несиелік жүйесін басқаруда басты
роль атқаратын орталық баңктер бөлініп шығатын болады. Ал олардың басшылық
ролі мемлекет берген кең ауқымды өкілеттіліктерге байланысты. Банктердің
банк функцияларын, ақша-несие эмис-
сиясын жүзеге асыруына байланысты орталық банктер коммерциялық
банктердің, яғни екінші деңгейлі банктердің қызметіне әкімшілік бақылау мен
нақты экономикалық ықпал ету құқығы несиелік мекемелер міндетті түрде
қолдануы тиіс норма шығару құқығы бар. Коммерциялық банктер несиелік саясат
жүргізуде және өз клиенттеріне толығымен дербес әр түрлі қызметтер
көрсетуде. Нарықтық экономикада арнайы банктік емес институттар құрылмаған
жағдайда кез келген елдің несие жүйесі аяқталмай қалады. Халық салымдарын
толығымен тарту мүделерімен өзгеріп отырған нарықтық экономика талаптарын
толық қанағаттандыру бұл институттардың құрылуын талап етеді, ал олар несие
жүйесін толықтырып, байытады, экономикадағы өзгерістерді икемді және
сезімтал ете түседі.
Мемлекет, экономикаға жетекшілік жасай отырып, ¥лттық банк арқылы
бірегей ақша-несие саясатын жүргізеді. Бұл принцип айналыстағы ақша
массасының көлемін реттеу жолымен ұлттық валютаның. ішкі және сыртқы
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін, ақша-несие саясатын жалпы экономикалық
саясатты жүзеге асыру және оны әлемдік экономикаға интеграциялау саласында
республика мүдделерін қорғау үшін қажет.
Несие жүйесін құрудың маңызды принципі - несиелік мекемелер торабының
барынша дамуы мен оларда барлық ақша операцияларының шоғырлануы. Соңғысын
шаруашылық буындарының бос ақша қаражаттарының банктерде сақталуы, есеп
айырысудың қолма-қолсыз жолмен жүргізілуі деп түсінуге болады.
Бүгінгі танда Қазақстан аумағында шамамен 77 банк және олардың 783
бөлімшелері мен филиалдары орналасқан.
Бүкіл ақша айналымының несие жүйесінде жинақталуы -несиелік ресурстарды
шоғырландыруға және оларды елдің халық шаруашылығына ұтымды бағыттауға
мүмкіндік береді. Мемлекеттік валюталар монополия принципіне ерекше маңыз
береді. Қазақстан Республикасының "Валюталық реттеу туралы" заңында былай
делінген: "Қазақстан Республикасының Президенті мен Министрлер кабинеті өз
құзіреті шегінде валюталық реттеу саласында осы заң жағдайларына қайшы
келмейтін нормативті актілерді қабылдайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі - Қазақстан Республикасының
валютасын реттеудің негізгі органы болып табылады".
"Валюталық реттеу" түсінігіне нормативті актілерді жасап шығару,
ақпарат жинау, валюталық заңдардың сақталуын бақылау және оны бұзған
тұлғаларға санкциялар қолдану керек. Ұлттық банк валюталық реттеу
функцияларын жүзеге асырады.
Бұл принцип - ел тәуелсіздігін сақтау шарттарының бірі, валюталы
резервтерді жинақтау қүралы және ақша айналысын басқа елдер валюталарының
ықпалынан сенімді қорғау жолы.
Орталық банктің автономиясы егемен елдер зандарымен бекітілген. Банктер
жедел банктік қызметпен байланысты шешімдерді қабылдау кезінде үкімет пен
атқарушы билік органдарынан тәуелсіз.
Ұлттық банк тек Қазақстан Республикасьі Президентіне ғана есеп бере
алды.
Кей жағдайда бұл Республиканың ұзақ мерзімді міндеттерінің қорғаушысы
ретінде Ұлттық банк мүдделері үкіметтің қысқа мерзімді мүдделеріне сәйкес
келмеуі мүмкін; үкімет болса мемлекеттік бюджеттің тапшылығы жағдайында
Ұлттық банктің несиелік ресурстарын осы тапшылықты жабуға пайдалануға
тырысады (бұл Кеңес үкіметі кезінде жүйелі түрде жүргізілетін), ал бұл ақша
айналымының тұрақтылығын бұзады, инфляцияның өршуіне себепкер
болады.
Орталық банк елдегі ақша-несие саясатының жүргізілуіне толық жауап
береді. Өз кезегінде ақша-несие саясаты экономиканы мемлекеттік реттеудің
негізін құрайды. Сондықтан ақша-несие саясатын автономды түрде
жүргізбейінше, рес-публикадағы нарықтық экономиканың тиімділігі туралы сөз
қозғауға да болмайды.
Ұлыбритания мен Францияда орталық банктердің капиталы мемлекет
иелігінде, алайда акционерлер ретінде коммерциялық банктер бола алады.
Оларда да орталық банктер атқарушы органдардан тәуелсіз, тек парламентке
ғана есеп береді.
Орталық банктердің автономиясы Батыс Германияда, АҚШ-та заң жүзінде
бекітілген. Батыс Германияның банк жүйесі туралы заңында, Орталық банк өз
саясатын үкіметпен үйлестіріп отыруы тиіс, алайда оның тұрақты ақша айналы-
сын сақтау мақсаттарына қайшы келетін талаптарын орындауға міндетті емес
деп жазылған. Ол канцлерге де, федерация министріне де бағынбайды, тек
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.