Әскери демократия және Қазақстан аумағындағы алғашқы мемлекеттік құрылымдар
1.1 Сақ.массагеттердің қоғамдық.саяси құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Усун, кангюй, ғұндардың әскери демократиялық одағы ... ... ... ... .
1.3 Батыс Түркі қағанатының қоғамдық.саяси құрылысы және құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Түргеш және Қарлұқ қағанаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5 Қимақ.қыпшақтардың саяси одағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.6 Ертефеодалдық Қараханидтер мемлекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.7 Қазақстан моңғол дәуірінде. «Яссы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Усун, кангюй, ғұндардың әскери демократиялық одағы ... ... ... ... .
1.3 Батыс Түркі қағанатының қоғамдық.саяси құрылысы және құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Түргеш және Қарлұқ қағанаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5 Қимақ.қыпшақтардың саяси одағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.6 Ертефеодалдық Қараханидтер мемлекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.7 Қазақстан моңғол дәуірінде. «Яссы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Б.з.д. ІІ-І мыңжылдықтар тоғысында Қазақстан аумағында материалдық мәдениеті, қоғамдық-саяси құрылысы әр түрлі рулар мен тайпалар мекендеген. Ол ру, тайпалардың өзара қарым-қатынасы да әр түрлі дәрежеде болады. Кейбір тайпалар жеке өмір сүрсе, керісінше кейбірі өзара тығыз байланыста болған.
Б.з.д. І мыңжылдықтың басында солтүстік-шығыс Қазақстан мен Батыс Сибирь аумағында Евразияның тұңғыш тұрғындары-Андронов мәдениетінің ұрпақтары- көшпелі өмір салтына көшеді.
Көне Қазақстан жерінде өмір кешкен ру-тайпалардың экономикасы, тұрмысы мен мәдениетінде түбірлі өзгерістер пайда болады. Ол-қоғамның шаруашылықтың жаңа түріне көшуі. Табиғаты қолайлы, шөл дала малға жайлы болғандықтан егін шаруашылығын азайтып, адамдар бірыңғай мал шаруашылығына ауысады.
Далалық өңірде тайпалардың көпшілігі шаруашылықтың маманданған жаңа түріне – көшпелі мал шаруашылығына көшеді. Жаңа саяси институт-көшпелі мал шаруашылығы пайда болады. Мал шаруашылығы басым дами бастайды, табиғи ортаға бейімделу көшпелілерді әлеуметтік және саяси үлкен күшке айналдырады. Көшпелі мал шаруашылығы адамдарға өмір сүруді қамтамасыз ететін жеке сала ретінде қалыптасады. Батыс Сибирь және Қазақстан аумағында кеңінен тарайды.
Экономиканың екі бағыты – мал шаруашылығы мен металлургияның тез дамуы өндіргіш күштердің, қоғамдық еңбек бөлінісінің мамандануының артуына, яғни ірі қоғамдық өзгерістерге алып келеді. Қоғамдық еңбек бөлінісі нәтижесінде бақташылар бөлініп шығады.
Мал шаруашылығының жедел қарқынмен дамуы Батыс Сибирь, Орта Азияның солтүстігінде және Қазақстанның далалық өңірінде адамзат тарихындағы алғашқы еңбек бөлінісіне алып келеді. Қоғамдық еңбек бөлінісі нәтижесінде диқаншылардан бақташылар бөлініп шығады.
Бақташылықтың диқаншылықтан бөлінуі оларды бір-бірінің өніміне мұқтаж етті. Көшпелі
Б.з.д. І мыңжылдықтың басында солтүстік-шығыс Қазақстан мен Батыс Сибирь аумағында Евразияның тұңғыш тұрғындары-Андронов мәдениетінің ұрпақтары- көшпелі өмір салтына көшеді.
Көне Қазақстан жерінде өмір кешкен ру-тайпалардың экономикасы, тұрмысы мен мәдениетінде түбірлі өзгерістер пайда болады. Ол-қоғамның шаруашылықтың жаңа түріне көшуі. Табиғаты қолайлы, шөл дала малға жайлы болғандықтан егін шаруашылығын азайтып, адамдар бірыңғай мал шаруашылығына ауысады.
Далалық өңірде тайпалардың көпшілігі шаруашылықтың маманданған жаңа түріне – көшпелі мал шаруашылығына көшеді. Жаңа саяси институт-көшпелі мал шаруашылығы пайда болады. Мал шаруашылығы басым дами бастайды, табиғи ортаға бейімделу көшпелілерді әлеуметтік және саяси үлкен күшке айналдырады. Көшпелі мал шаруашылығы адамдарға өмір сүруді қамтамасыз ететін жеке сала ретінде қалыптасады. Батыс Сибирь және Қазақстан аумағында кеңінен тарайды.
Экономиканың екі бағыты – мал шаруашылығы мен металлургияның тез дамуы өндіргіш күштердің, қоғамдық еңбек бөлінісінің мамандануының артуына, яғни ірі қоғамдық өзгерістерге алып келеді. Қоғамдық еңбек бөлінісі нәтижесінде бақташылар бөлініп шығады.
Мал шаруашылығының жедел қарқынмен дамуы Батыс Сибирь, Орта Азияның солтүстігінде және Қазақстанның далалық өңірінде адамзат тарихындағы алғашқы еңбек бөлінісіне алып келеді. Қоғамдық еңбек бөлінісі нәтижесінде диқаншылардан бақташылар бөлініп шығады.
Бақташылықтың диқаншылықтан бөлінуі оларды бір-бірінің өніміне мұқтаж етті. Көшпелі
1. Геродот. История. Пер. Ф.М.Мищенко.- Том IV.- С.78-80//Артамонов М.И. Киммерийцы и скифы.- Л. 1974.- С.142.
2. Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. – Алматы. 1994. – 55-бет.
3. Геродот. История. Пер. Ф.Г.Мищенко.- Том IV.- 1888.- С.2, 12, 46//Артамонов М.И. Указ. соч. – С.140.
4. Страбон. География//Хрестоматия по истории Древнего мира. Под ред. В.В.Струве.- М. 1951.
5. Ежелгі үйсін елі. Қытай деректері мен зерттеулер. /Құраст. Ш.Ахметұлы. – Үрімжі: ҚХР Шыңжаң халық баспасы. 2005. - 301-бет
6. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена.- М.-Л. 1950.- Том ІІ. С. 190.
7. Кюнер Н.В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока.- М. 1961.-С. 68.
8. Ежелгі үйсін елі... – 62-бет.
9. Ежелгі үйсін елі... – 189-бет.
10. Кюнер Н.В. Указ. соч. – С. 68.
11. Мыңжан Н. Аталған еңбек. – 92-бет.
12. Сонда. – 92-бет.
13. Қазақстан тарихы. – Алматы. 1996. – Том 1. – 273-бет.
14. Бичурин Н.Я. Указ. соч. – Том ІІ. - С.185.
15. Там же. – С. 187.
16. Мыңжан Н. Аталған еңбек. – 94-бет.
17. Таскин В.С. материалы по истории кочевых народов в Китае ІІІ-Vвв. Вып. 1.- М. 1989. – С.152.
18. Бичурин Н.Я. Указ. соч. – Том І. – С.47.
19. Бичурин Н.Я. Указ. соч. – С. 47.
20. Таскин В.С. Скотоводство у сюнну по китайским источникам//Вопросы по истории и историографии Китая.- М. 1968.- С. 31-32. Бичурин Н.Я. Собр. сведений... М.-Л. 1950. – Том І. – С. 50.
21. Сапарғалиев Ғ., Ғаббасұлы Ғ. Қазақ көшпелі қоғамының әдет заңдарының бастауы туралы//Право и государство. 2001. - №1. – 22-бет.
22. Бичурин Н.А. Собр. соч. –Т.1. – С.229.
23. Бартольд В.В. Историко-этнографический обзор//Сочинения в 9-ти т. – Том 5. – 1968. – С.578.
24. Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. – Алматы. 1996. – 40-бет.
25. Аманжолов А. Аталған еңбек. – 57-бет.
Бернштам
2. Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. – Алматы. 1994. – 55-бет.
3. Геродот. История. Пер. Ф.Г.Мищенко.- Том IV.- 1888.- С.2, 12, 46//Артамонов М.И. Указ. соч. – С.140.
4. Страбон. География//Хрестоматия по истории Древнего мира. Под ред. В.В.Струве.- М. 1951.
5. Ежелгі үйсін елі. Қытай деректері мен зерттеулер. /Құраст. Ш.Ахметұлы. – Үрімжі: ҚХР Шыңжаң халық баспасы. 2005. - 301-бет
6. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена.- М.-Л. 1950.- Том ІІ. С. 190.
7. Кюнер Н.В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока.- М. 1961.-С. 68.
8. Ежелгі үйсін елі... – 62-бет.
9. Ежелгі үйсін елі... – 189-бет.
10. Кюнер Н.В. Указ. соч. – С. 68.
11. Мыңжан Н. Аталған еңбек. – 92-бет.
12. Сонда. – 92-бет.
13. Қазақстан тарихы. – Алматы. 1996. – Том 1. – 273-бет.
14. Бичурин Н.Я. Указ. соч. – Том ІІ. - С.185.
15. Там же. – С. 187.
16. Мыңжан Н. Аталған еңбек. – 94-бет.
17. Таскин В.С. материалы по истории кочевых народов в Китае ІІІ-Vвв. Вып. 1.- М. 1989. – С.152.
18. Бичурин Н.Я. Указ. соч. – Том І. – С.47.
19. Бичурин Н.Я. Указ. соч. – С. 47.
20. Таскин В.С. Скотоводство у сюнну по китайским источникам//Вопросы по истории и историографии Китая.- М. 1968.- С. 31-32. Бичурин Н.Я. Собр. сведений... М.-Л. 1950. – Том І. – С. 50.
21. Сапарғалиев Ғ., Ғаббасұлы Ғ. Қазақ көшпелі қоғамының әдет заңдарының бастауы туралы//Право и государство. 2001. - №1. – 22-бет.
22. Бичурин Н.А. Собр. соч. –Т.1. – С.229.
23. Бартольд В.В. Историко-этнографический обзор//Сочинения в 9-ти т. – Том 5. – 1968. – С.578.
24. Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. – Алматы. 1996. – 40-бет.
25. Аманжолов А. Аталған еңбек. – 57-бет.
Бернштам
ӘСКЕРИ ДЕМОКРАТИЯ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНДАҒЫ АЛҒАШҚЫ МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМДАР
1.1 Сақ-массагеттердің қоғамдық-саяси
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Усун, кангюй, ғұндардың әскери демократиялық одағы ... ... ... ... .
1.3 Батыс Түркі қағанатының қоғамдық-саяси құрылысы және
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Түргеш және Қарлұқ
қағанаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5 Қимақ-қыпшақтардың саяси
одағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.6 Ертефеодалдық Қараханидтер
мемлекеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1.7 Қазақстан моңғол дәуірінде. Яссы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Қазақстан аумағындағы алғашқы қауымдық қоғам. Сақ-массагет
тайпаларының қоғамдық-саяси құрылысы
Б.з.д. ІІ-І мыңжылдықтар тоғысында Қазақстан аумағында материалдық
мәдениеті, қоғамдық-саяси құрылысы әр түрлі рулар мен тайпалар
мекендеген. Ол ру, тайпалардың өзара қарым-қатынасы да әр түрлі дәрежеде
болады. Кейбір тайпалар жеке өмір сүрсе, керісінше кейбірі өзара тығыз
байланыста болған.
Б.з.д. І мыңжылдықтың басында солтүстік-шығыс Қазақстан мен Батыс
Сибирь аумағында Евразияның тұңғыш тұрғындары-Андронов мәдениетінің
ұрпақтары- көшпелі өмір салтына көшеді.
Көне Қазақстан жерінде өмір кешкен ру-тайпалардың экономикасы,
тұрмысы мен мәдениетінде түбірлі өзгерістер пайда болады. Ол-қоғамның
шаруашылықтың жаңа түріне көшуі. Табиғаты қолайлы, шөл дала малға жайлы
болғандықтан егін шаруашылығын азайтып, адамдар бірыңғай мал
шаруашылығына ауысады.
Далалық өңірде тайпалардың көпшілігі шаруашылықтың маманданған жаңа
түріне – көшпелі мал шаруашылығына көшеді. Жаңа саяси институт-көшпелі
мал шаруашылығы пайда болады. Мал шаруашылығы басым дами бастайды, табиғи
ортаға бейімделу көшпелілерді әлеуметтік және саяси үлкен күшке
айналдырады. Көшпелі мал шаруашылығы адамдарға өмір сүруді қамтамасыз
ететін жеке сала ретінде қалыптасады. Батыс Сибирь және Қазақстан
аумағында кеңінен тарайды.
Экономиканың екі бағыты – мал шаруашылығы мен металлургияның тез
дамуы өндіргіш күштердің, қоғамдық еңбек бөлінісінің мамандануының
артуына, яғни ірі қоғамдық өзгерістерге алып келеді. Қоғамдық еңбек
бөлінісі нәтижесінде бақташылар бөлініп шығады.
Мал шаруашылығының жедел қарқынмен дамуы Батыс Сибирь, Орта Азияның
солтүстігінде және Қазақстанның далалық өңірінде адамзат тарихындағы
алғашқы еңбек бөлінісіне алып келеді. Қоғамдық еңбек бөлінісі нәтижесінде
диқаншылардан бақташылар бөлініп шығады.
Бақташылықтың диқаншылықтан бөлінуі оларды бір-бірінің өніміне мұқтаж
етті. Көшпелі мал шаруашылығымен айналысқандар мал өнімдерін жер
өнімдері, қару-жарақ, құрал-жабдық, тұтыну бұйымдарына айырбастады.
Айырбас нәтижесінде алғашқы құқықтық қарым-қатынастар қалыптасып, келісім
шарттардың түрлері пайда болады.
Қазақстан аумағын мекендеген көшпелілер әлеуметтік ұйым-ру, тайпа
және тайпалар одағына бірігеді. Руға адамдар туыстық, шаруашылық жағынан
топтасады. Ру алғашқы қауымдық демократиялық принцип негізінде
басқарылды. Руды басқарудың жоғары органы-жалпы жиналыс. Жалпы жиналысқа
барлық ересек адамдар қатысатын. Онда ру өміріне қатысты шаруашылық,
рухани және қоғамдық мәселелер қаралып, шешім жалпы қауымның келісімімен,
әділдікпен қабылданатын.
Жалпы жиналыста ру мүшелері тәжірибелі, руластары арасында беделді
адамдарды жынысына қарамастан көсем етіп сайлады. Көсем руластарының
қызметіне басшылық етіп, ру мүшелері арасындағы дау-дамайларды шешті;
қоғамдық рәміздерді іске асырып, әскери қақтығыстарда жетекшілік етеді.
Көсем билігі оның жеке басының беделіне негізделгенімен болашақ
мемлекеттердің саяси инфрақұрылымындағы нақты биліктің үлгісі еді.
Сонымен қатар көсем рулық әдеттерді сақтаушы, қорғаушы және кепілі.
Рулық әдеттер барлық ру мүшелерінің еркін білдіріп, мүдделерін
қорғайтын қағидалар. Рулық әдет мүлтіксіз орындалған. Әдет нормалары ру
мүшелерінің еркін білдіріп, өзара көмекке, бір-бірін қорғауға
бағышталған.
Б.з.д. VІІ-ІV ғасырларда Евразияның этникалық және саяси картасы
тұрақты болған жоқ. Сол дәуірде өмір сүрген тайпалардың арасында әскери
қақтығыстармен қатар олардың жақындасу, бірігу процестері жүріп жатты.
Олар ірі саяси, экономикалық одақтар құрып, басқа тайпалармен мәдени
байланыстар орнатып, өзара соғысып жатты. Қазақстан аумағын мекендеген
көшпелі тайпалар Орта Азия, Шығыс елдерімен қарым-қатынаста болған.
Қазақстан аумағын мекендеген көптеген тайпалардың ішінен бірлігі
күшті сақ-массагет тайпалық одағы бөлініп шығады. Тайпалық одақ-саяси-
әлеуметтік, әкімшілік бірлестік.
Сақ-массагет тайпалары өз кезіндегі тарихи оқиғаларға қатысып, Парсы
патшасы Кирмен соғыс одағын жасайды. Патша Кир сақ-массагеттерді кіріптар
ету үшін оларға қарсы шапқыншылық жасап, жаулап алу жорықтарын жүргізеді.
Ол соғыста досқа адал, қасқа қатал сақтар жеңіп шығады. Кирден кейін де
Парсы елі сақтарға жаулап алу мақсатында жорықтар жасап отырған. Б.з.д.
519-518жж. патша Дарий І сақ тайпаларын бағындыруға күш салған. Уақытша
сақтарды бағындырған Дарий І сақтардың қажырлы қарсылық көрсетуі
нәтижесінде жеңіліске ұшыраған.
Сақ-массагет тайпалар одағы әскери демократиялық құрылыстың алғашқы
сатысында өмір кешті. Әскери демократия дегеніміз-алғашқы қауымдық
қоғамының ыдырау кезеңі. Әскери демократия кезеңіндегі көшпелілердің
қоғамдық құрылысы: шағын туыс отбасылар тобы-ру-тайпа, үлкен әлеуметтік
ұйым-тайпалар одағы.
Сақ-массагеттер тайпалар одағының басында Геродот патша деп атаған
сайланбалы көсемдер тұрды. Тайпа өміріне қатысты барлық мәселе тайпа
мүшелерінің қатысуымен өткен халық жиналысында қаралып шешілді. Көсемдер
халық жиналысында сайланған. Көсемді сайлауға халық жиналысының барлық
мүшелері (оның ішінде әйелдер де) қатысқан.
Көсем тайпалық одақтың әскербасы, судья, мәдени шараларды жүзеге
асырушы. Көсем билігі мен беделі соғыс кезінде арта түсті, әскери
жасақтарды басқарып, әскерді азық-түлік және қару-жарақпен қамтамасыз
етті. Соғыста түскен олжаны әскерлеріне бөліп беріп отырған. Тайпа атынан
соғыс және бейбітшілік туралы келісімдер жасады. Тайпа ішіндегі
қақтығыстарды қадағалайтын.
Көшпелілер үшін жайылымды маусымға қарай бөлудің маңызы өте зор.
Сондықтан да бұл қызмет тайпа көсемінің негізгі міндеті болып табылады.
Тайпалық одақ көсемінің негізгі функциясы жайылымдық жерлерді рулар мен
тайпаларға иеленуге, пайдалануға бөліп беріп, жер мен жайылымдарды
пайдалану тәртібін бекітеді.
Сонымен қатар көсем әр түрлі дау-дамайларды қарап шешкен. Көсем
билігі халық жиналысының шешімі және әдет-ғұрыппен шектеліп отырды.
Сондықтан да әдет-ғұрып қағидалары көсем үшін де міндетті болған. Әдет-
ғұрып нормаларын бұзған көсем өлтіріліп, орнына дәстүр бойынша оның інісі
таққа отырған. Көсемнің жеке басына дәріптеліп, күнге теңестіріледі, ол
иерархиялық сатының биік тұғырында тұрады[1]. Көсем билігін дәріптеу
сакрализация деп аталады. Көсем билігі мұрагерлік жолмен ағадан ініге
беріліп, көсем билігі институты қалыптасады. Биліктің мұрагерлік жолмен
берілу институты қалыптасады.
Көсем тағайындаған сатраптар (наместниктер) белгілі бір аймақты
немесе тайпаны басқарған.
Сақ-массагеттер қоғамында салт атты жауынгерлер, яғни әскери-тайпалық
аристократия жетекші роль атқарады. Әйелдер де соғыс шайқастарына ер
адамдармен бірдей қатысып отырған. Грек авторы Ктеси: сақ әйелдері
ержүрек келеді, соғыс қаупі төнгенде ерлеріне көмек көрсетеді[2],-дейді.
Сегізаяқтылар жігі, яғни соқаға жегетін екі өгізі барлар, олардың
малы көп, қоныс аударған кезде мүлкін екі өгіз арбамен алып жүрген.
Көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан сақ-массагеттер осы топқа
жатқызылады.
Тайпа ақсүйектері, қарапайым қауым мүшелерімен қатар абыздар да
деректемелерде аталады.
Қоғамдық жіктелудің төменгі сатысында тәуелді адамдар, жаяу
жауынгерлер мен құлдар орналасқан. Соғыс жорықтарында қолға түскен
тәуелді адамдар бас бостандығын сақтап, өз шаруашылығын жеке жүргізе
алған. Тек белгіленген мөлшерде натуралды салық төлеп отырады. Тәуелді
адамдар өзара ру, тайпаға бірігіп, ішкі басқаруда өз дербестігін сақтады.
Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы экономиканың жетекші
түріне айналуына байланысты алыс жерлерге көшуге және қыста тебінгілі
жайылымға бейімделген қой мен жылқының үлес салмағы күрт өседі. Кең
даланы игеруде, көрші тайпалармен, шалғай жатқан халықпен экономикалық
және мәдени байланыстар орнатуда жылқының ролі артады. Жылқысы жоқтар
қоғамның әлеуметтік төменгі тобына жатқызылып, олар жаяу әскер сапына
тұрды.
Құлдар үй шаруашылығында еңбек етті. Геродоттың мәліметі бойынша сақ
қоғамында құлдар сату-сатып алу объектісі болмаған. Сондықтан да құл
еңбегі шаруашылықта жетекші роль атқарған жоқ. Көшпелі өмір жағдайында
құл еңбегі өндіруші күш бола алмайды. Мал өнімдерін өңдеуде негізінен
әйелдер еңбегі пайдаланылды. Сеніп тапсырылған мүлікті алып қашып кетпес
үшін құлдарды иелері көз жанарынан айырған[3].
Жер қауымдық меншікте болды, жайылымдық жерлер мен су көздері
пайдалану үшін әр маусымда бөлініп беріліп отырды.
Суармалы егіншілік пен отырықшылық кең тараған аудан-оңтүстік
Қазақстанда жерді пайдалану құқығы бір жылдық мерзімге беріліп отырған.
Демек, қауымдық меншіктегі жер қауымға кіретін отбасына жыл сайын
көктемде пайдалануға қайта бөлініп беріліп отырады. Пайдаланудағы жерді
жалға беру сақтарға қоағмына белгілі. Жал ақысын төлемеген жағдайда ғана
сақтар соғысқа шығады. Жал ақысы жоғары болмаған, күнделікті қажеттілікті
қанағаттандыратын мөлшерде белгіленген. Жал ақысы төленбеген жағдайда
ғана сақтар соғысқа шыққан[4].
Отбасының ортақ меншігі оның мүшелерінің ортақ пайдалануында болған,
ал жеке меншіктегі әшекейлі бұйымдар қайтыс болған адамның моласына бірге
көмілген. Мал отбасының жеке меншігінде болды.
Ұл балалар ортақ меншіктен өзіне тиесілі үлесін алып бөлек шыға алған
(Геродот, ІV, 114, 115). Туыстық әке жағынан болғандықтан мұрагерлік
құқыққа да ер адамдар ие болады. Көп әйел алушылық көп кездескен. Күйеуі
қайтыс болған жесір әйел мұрагерлерге мирас болып қалады.
Қылмыс жасаған отбасының мүшесіне өлім жазасы тағайындалса,
қылмыскермен қатар сол отбасының барлық ер адамдары өлтіріліп, әйел
адамдары отбасының тәркіленген мүлкімен бірге жәбірленушінің қарамағына
өткен. Отбасы өз мүшелерінің әрекеті үшін жауапты, әулет ұрпақ жалғастыру
құқығынан айырылады (Геродот, ІV, 114, 115). Туыстар арасындағы дау-
дамайлар көсемнің бақылауымен жекпе-жекте шешілген.
1.2 Усун, кангюй, ғұндардың әскери демократиялық одағы
Б.з.д. ІV-ІІІ ғасырлар тоғысында Қазақстан аумағында жаңа
тайпалар одағы пайда болады. Сол кезеңдегі жазбаларда сақ-массагет
тайпалар одағы туралы еш дерек кездеспейді. Сақ-массагет тайпалары өздері
мекендеген аймақта басқа тайпалар одағының құрамында өмір сүрді. Қоғамның
экономикалық, шаруашылық және саяси дамуы тереңдейді.
Ірі тайпалық бірлестіктердің пайда болуы қоғамдық-саяси дамудың,
адамдар қауымы формасының, материалдық және рухани мәдениеттің, тілдің
жоғары дәрежеде дамуына үлкен үлес қосады.
Сақ-массагеттер тайпалық одағының орнына б.з.д. ІІІ ғасырда саяси
аренаға жаңа ұйым-алғашқы мемлекеттер шығады. Алғашқы протомемлекеттер-
усун, кангюй. Усун, кангюй және ғұндар ежелгі Қазақстан тарихында елеулі
із қалдырды, тұрақты ірі одақтар құрады. Аталған тайпалар одағы тарих
сахнасында өте ұзақ өмір сүрді-б.з.д. ІІІ және біздің заманымыздың V
ғасырлары аралығында.
Ірі тайпалық бірлестік-усун тайпалар одағы батыста Шу, Талас
өзендерін, шығыста Тәңіртаудың (Тяньшань) шығыc сілемін, Солтүстік Балқаш
көлінен бастап оңтүстік-батыста Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауына дейінгі
ұлан байтақ өңірді алып жатты. Усундердің батыс шекарасы Талас өзені
болды. Орталығы-Чыгу қаласы[5]. Усундер алып жатқан аумақ қазіргі
Евразияның өмірлік маңызды артериясы, Жібек жолы бойындағы негізгі шешуші
аймақ.
Усундер одағының б.з.д. 138ж. жан саны 105 000, отбасының саны 21
000, әскер саны 30 000 болса, кемеліне келіп дәуірлеген кезеңінде, яғни
б.з.д І ғасырдың соңында халқының саны 630 мыңға жетеді. Түтін саны-120
мыңға жетіп, 188 800 әскер шығара алған[6].
Қаралып отырған кезеңде батыс өңірінде 40 тайпаға 39 895 түтін
біріккен. Ол бірлестіктегі жан саны-309 757, әскер саны-70 499[7].
Усундердің халық саны олардан үш есе, әскер саны 1,5 есе көп болған.
Мұның өзі усундер әскери демократиялық одағының күшті болғанын көрсетеді.
Усундер одағының басшысы-гуньмо (күнби), гуньмо-князьдердің князі,
яғни ұлы билеуші деген мағынаны білдіреді. Гуньмо сайланбалы лауазым
емес, оның билігі мирасқорлық жолмен атадан балаға беріліп отырған.
Биліктің атадан балаға көшу институты қалыптасады.
Гуньмо усун тайпалық одағын басқара отырып, маңызды экономикалық және
саяси қызметтерді атқарды, тайпалар мен ірі мал иеленушілердің арасындағы
жайылымдарды белгіледі, сот істерін қарады.
Гуньмодан кейін оның көмекшісі, кеңесшісі уәзір тұрды. Уәзірдің
қолында әскери билік те болған. Уәзір ақсүйектер арасынан тағайындалған.
Уәзірден кейін сол қол және оң қол сардарлар тұрады. Сардар-жоғары әскери
лауазым[8].
Усундер одағы рулық топтарға бөлініп, оларды гуньмо өзі тағайындаған
әскери-әкімдік ұлықтары арқылы басқарған.
Аумақтың үлкендігі, билік үшін талас-тартыс б.з.д. 73 жылы усундер
одағын үш қанатқа бөлінуге әкеліп соқты. Сол қанат (шығыс), оң қанат
(батыс) және гуньмоның өзіне қарасты орталық қанатқа бөлінеді. Бұл әскери-
әкімшілік бөлініс еді, мемлекеттің белгілері айқындала бастайды. Сол
қанат пен оң қанатты гуньмоның мұрагерлері биледі, олар гуньмоға жоғары
дәрежеде тәуелді болған. Осылайша усундер одағы үш ұлысқа бөлініп, бірақ
барлығы үлкен гуньмоға бағынған. Әр қанатта 10 мың жауынгер болып,
басқарудың ондық жүйесі қалыптасады.
Б.з.д. 64-53 жылдары аралығында таққа таласқан ішкі қырқыс, Хан
патшалығының усундердің ішкі істеріне араласуы нәтижесінде усун халқы мен
аумағы екі бөлікке-Ұлы және Кіші гуньмоға бөлінуімен аяқталады. Олардың
қарамағындағы жерлердің шекарасына межелер қойылады. Ұлы гуньмоға
Ыстықкөл алқабы мен Іле өзені аймағы, кіші гуньмоға Жетісу жазығы
бекітіледі. Ұлы гуньмоға алпыс мың, кіші гуньмоға қырық мыңнан аса түтін
қаратылады.
Усундердің дәуірлеген кезеңі-б.з.д. 45-14 жылдар аралығы, кіші гуньмо
билікті берік ұстады, иеліктерде алаңсыз тыныштық пен бейбітшілік
орнады[9].
Усундер жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан, мал
шаруашылығы экономикада өзінің жетекші ролін сақтап қалды, шаруашылықты
жүргізу және жайылымдарды пайдалану жүйесін жетілдіріп отырды.
Усундердің иелігінде жылқы көп, жекелеген отбасыларында жылқы
саны 4-5 мыңға дейін жеткен[10]. Мал отбасының жеке меншігінде болады.
Оларға салынатын белгі-таңба пайда болады. Металдан, тастан және қыштан
жасалған мөрлер жеке меншіктің пайда болғанын көрсетеді.
Жылжымайтын мүлік-жер пайдалану және иелену объектісі бола тұра
байлық ретінде жеке меншікке көшпеді. Усундерде жерді иелену, пайдалану
мирастық жолмен ұрпақтан-ұрпаққа көшіп отырды. Жер иесі гуньмо
болғандықтан Ұлы гуньмо Цыли жұрт жылқы мен мал баққанда жайылымға
кірмесін деп жариялады[11]. Қысқы жайылым ірі меншік иелерінің жеке
меншігінде болса керек. Бұл жайылымдық жерді пайдалану құқығын бекітеді.
Гуньмо өзінің жоғары меншік құқығын қамтамасыз етеді.
Жерді маусымдық жайылымдарға бөлу оны мұрагерлік жолмен иелену
құқығын бекітеді. Қоғамда шұрайлы жайылымдар билеуші топтың иелігінде
болған.
Жылжымайтын мүлік усун қоғамы жоғары топтарының қолында шоғырланды.
Мүліктік теңсіздік қоғамды билеушілер мен тәуелділерге бөлді. Усундер
қоғамының әлеуметтік жіктелінуі: ірі меншік иелері, шаруашылығын жеке
жүргізе алатын еріктілер, қатардағы қауым мүшелері және тәуелді ұсақ
өндірушілер мен құлдар.
Құлдықтың басқа да халықтардағыдай негізгі қайнар көзі-соғыс
тұтқындары. Құлдар еңбегі үй шаруашылығында ғана пайдаланылады, мал
шаруашылығымен айналысқан усундер одағында құлдар еңбегін пайдалану
кеңінен тарамады.
V ғасырда усундердің әскери-саяси одағы ұсақ иеліктерге бөлініп
кетті. Усундер қазақ халқының этногенезінде жетекші орын алады.
Б.з.д. ІІ ғасырдың екінші жартысындағы Халықтардың ұлы қоныс
аударуы нәтижесінде Қазақстан аумағында жаңа тайпалық бірлестік-
кангюйлер одағы пайда болады.
Кангюйлер одағы Ташкент жазирасы мен Сырдария және Жетісудің
оңтүстік бөлігін, оңтүстік Қазақстанды алып жатты. Одақтың аумағы б.з.д.
І ғасырының аяғында Ферғанаға дейін кеңейген.
Кангюйлердің даму дәрежесі усундер одағы даму дәрежесімен бір сатыда
болғаны қытай деректерінен белгілі[12].
Кангюйлердің жоғары билеушісі-хан, ханның орынбасары әскери басшы
міндетін атқарған. Тайпа одағының ісін басқаратын ханның үш уәзірі
болған.
Кангюйлердің саяси орталығы-Битянь қаласы болды. Ежелгі кангюйлер
Сырдарияның төменгі бойында қыстап, жаз мезгілінде Арыс, Шу, Талас
өзендерінің бойында шөбі шүйгін жайылымдарда қоныстанған.
Б.з.д. кангюйлердің саяси орталығы Отырар қаласына ауысады. Жалпы
Битянь қаласының да орналасқан жері ғалымдардың пікірінше, қазіргі
Түркістан қаласының маңайында[13].
Кангюйлер одағы өз ішінен бес иелікке бөлінген. Кангюйлердің бес
иелікке бөліну кезеңі-б.з.д. ІІғ.-Іғ. басы. Иеліктерді кіші хандар
басқарып, олар ұлы ханға бағынған. Иеліктердің аттары мен орналасқан
орындары (Сырдария өзеннің бойында):
• Юегань – Хорезм;
• Ги – Сырдария сағасы:
• Фуму – Жаңақорғанның солтүстік-батысынан Қазалыға дейін;
• Сусе – Сырдарияның орта ағысы, Арыс өзенінің аңғары, Қаратау
беткейі;
• Юени-Ташкент жазирасы[14].
Кангюйлердің билеушілері өздерін тәуелсіз, батыл ұстаған. Кангюй
(усунмен салыстырғанда) өркөкірек, батыл және біздің елшілеріміз алдында
бас июге ешбір көнбейді. Наместниктен жіберілген чиновниктерді усун
елшілерінен төмен отырғызады[15],-деп Хан наместнигі императорға
хабарлаған.
Әр жылдың маусым айында барлық иеліктер жиналып, ата-баба рухына
табынып, одақ өміріне қатысты маңызды мәселелерді шешкен.
Б.з.д. ІІ-І ғасырларда кангюйлер батыс өңірдегі күшті тайпалардың
бірі болған, 600 000 адам, 120 000 әскері болыпты. Сол кезеңде кангюйлер
күшті одақ құрған[16].
Қытай деректері кангюйлердің жазба заңы болғанынан хабар береді.
Б.з.д. ІІ ғасырда кангюйлер Азия көшпелі халықтарының тарихында бірінші
болып заң құрастырған. Ол заң хан сарайында сақталып, қылмыскер сол заң
қағидаларымен жазаланған. Заң бойынша өте ауыр қылмыс жасағандардың
тұқымы құртылған. Одан соңғылары өлім жазасына үкім етілген. Ұрлық
істегендердің қолы кесілген[17].
Біздің дәуіріміздің басында кангюйлер одағында ақша жүйесінің
қалыптасуы, билеушілердің таңбасы басылған монеталардың шығарылуы
әлеуметтік, экономикалық қатынастарды құқықтық реттеудің едәуір жоғары
дәрежеде болғанын көрсетеді.
Б.з.д. ІV-ІІІ ғасырларда Қытайдың солтүстігін мекен еткен
тайпалардың бірігу процесі жүріп жатты, олар ғұндар тайпалық одағына
бірігеді. Ғұндар одағы өз кезіндегі тарихи оқиғаларға белсене араласып,
шекаралас елдердің тарихына да зор әсерін тигізеді. Ғұндар Қытайдың
солтүстік және батысындағы аумақтарды, соның ішінде Қазақстанның шығысы
мен орталығын алып жатты. Қытай деректері ғұндардың басты резиденциясының
Орхон өзені бойында (қазіргі Моңғолия) болғандығынан хабар береді.
Ғұндар-ежелгі тайпа, олар туралы деректер б.з.д. ІХ ғасырда пайда
болған. Олардың этникалық шыққан тегі бүгінге дейін анықталмаған.
Зерттеушілердің көпшілігі ғұндарды прототүркілер деп есептейді.
Ғұндар тайпалық бірлестігінің дәуірлеу кезінде бірлестік құрамына
көптеген тайпалар енеді. Сондықтан да ғұн деген термин этникалық емес,
саяси мәнге ие. Ғұндар тайпалық одағында мемлекеттің белгілері айқындала
түседі.
Ғұндардың саяси дамуына себепші болған Қытаймен болған соғыс,
ғұндар мен Қытай төрт ғасыр бойы соғысады. Ғұндар даму тарихының әр
кезеңінде Қытаймен соғыста жеңіске жетіп отырады. Б.з.д. 188 жылы ғұндар
жеңіп, Қытай ғұндарға алым төлеп тұруға міндеттенеді.
Ғұндардың негізін құраған төрт ру, соның ішіндегі ең атақтысы чугэ
руы, ол ең батыр және ұлық болады, сондықтан шаньюй (тәңірқұт) солардан
шықты[18]. Билік мұрагерлік жолмен әкеден балаға беріледі. Тайпалар
одағын шаньюй (тәңірқұт) басқарады. Тайпа ақсүйектері-князьдер бөлініп
шығады. Оларға қарамағында он мыңнан әскері бар ақсақалдар (старейшиндер)
бағынады.
Ғұндар б.з.д. 206 жылы бірігіп топтасты. Олардың бір одаққа бірігуі
Модэ (Маодунь) көсемнің есімімен байланысты[19].
Шаньюй Модэ әскери-әкімшілік реформалар жүргізеді. Халық аумақ
жағынан біріктіріліп, мемлекеттің белгілері айқындала түседі. Ғұндар
тайпалық одағы 14 бөлікке бөлініп, оларға белгілі аймақтар бекітіледі.
Бөліктерді басқарған шаньюй тағайындаған старейшиндер, оларға
шаньюйдің рұқсатынсыз қоныс аударуға тыйым салынған.
Ғұндар одағының халқы мен әскері ондық, жүздік, мыңдық және
түмендікке бөлінеді. Түмендерді басқарған шаньюйдың балалары және жақын
туыстары. Түменбасы өзінен төмен тұрған лауазымдарды тағайындайды.
Шаньюй бүкіл аумақтың иесі, сыртқы саясатты жүргізіп, көрші елдермен
қарым-қатынас жасады. Әскери қолбасшы ретінде соғыс жариялап, бейбітшілік
мәселесін шешеді. Соттық істерді қарап, өлім жазасы тағайындалатын
істерді өз қарауына алады.
Шаньюйдің жанында ақсақалдар кеңесі болған. Кеңестің құрамына
шаньюйдің жақындары, старейшиндер және әскери басшылар енеді. Шаньюй
ақсақалдар кеңесіне ақыл салып отырғанымен соңғы сөз өзінде болады. Модэ
старейшиндер ақылы ойынан шықпаса, олардың басын шауып отырған. Дунху
билеушісі бос жатқан жерді сұратқан кезде шаньюй пайдаланылмай жатқан
жерді беруге кеңес берген ақсақалдар кеңесі мүшелерінің түгелдей басын
шапқызған. Өйткені ...жер кез келген қоғамның басты байлығы,
негізі[20].
Шаньюйден кейінгі лауазым-бекзаттар, олар әскердің оң және сол
қанатын басқарумен қатар одақтың шығыс және батыс аумағын билейді.
Ғұндарда соғыс тұтқындарынан, бағынышты өңірлердің халқынан тұратын
құлдар болған. Олардың еңбегі үй қызметінде, яғни бақташы немесе
қолөнерші ретінде пайдаланылған.
Көшпелі өмір кешкен ғұндардың тұрақты жері болмаса да, егістікпен
айналыспаса да, әр тайпа мен рудың өзіне бекітіліп берілген жер
участоктері болған. Сондықтан да ғұндардың әдеттік құқығы бойынша
шайқаста қолға түскен олжа, тұтқынға алынғандар жаудың басын алған адамға
беріледі ұрыста қаза тапқан адамның бар мүлкін оның сүйегін әкелген адам
алған[21].
Ғұндарда малға әулеттік және жеке меншік болғаны туралы деректер
бар. Жер қауымдық, маусымдық меншікте болған. Ауыр қылмыстар үшін өлім
жазасы тағайындалып, жеңіл қылмыстар үшін айыпкердің беті тілінген. Дене
мүшелеріне зақым келтіргені үшін де өлім жазасы тағайындалған. Ұрлық
жасағандардың отбасы түгелімен жәбірленушінің қарамағына берілген.
Көшпелі қылмыстыны отбасынан айыру үлкен жаза, панасыз, қорғансыз
адамның күні не болады?[22]. Қару-жарақ ұрлағандар ең ауыр жаза-өлім
жазасына кесілген. Сот істі қарауды он күннен артыққа созбаған.
3. Батыс Түркі қағанатының қоғамдық-саяси
құрылымы мен құқығы
Ортағасырлық Қазақстан тарихындағы өзекті мәселе-Батыс Түркі
қағанатының тарихы. Түркі деген сөз халықтың атауы ретінде VI ғасырда
пайда болады. Араб географтарының еңбектерінде түркі сөзі бір халықтың
немесе мемлекеттің атауы емес, халық тобының атауы ретінде берілген. Олар
өзара түсінесе алған, түркі тілдес халық.
Түркілерді біріктірген Бумын, ол 534ж. ұлы жабғу деген титулға ие
болады. Формальді түрде жужандарға тәуелді болған түркілер оларға алым-
салық төлеп тұрған. 546ж. Орта Азия өңірін мекендеген теле тайпалары
жужандарға қарсы аттанады. Сәтті жағдайды пайдаланған түркілер Бумынның
жетекшілігімен теле тайпаларына тұтқиылдан шабуыл жасап, 50 мың әскерін
тұтқынға алады. Дәстүр бойынша тұтқынға түскен әскерлер жеңген жақтың
әскеріне қосылады. Телеліктермен әскерін күшейткен Бумын жужандықтарға
қарсы соғыс ашып, оларды талқандайды. Бумын иелігін кеңейту мақсатында
шығысқа жылжып, Хуанхэ өзенінің жағалауына жетеді. Қытай базарларында
жылқыларын жібек мата мен астыққа айырбастап отырады.
Түркілердің тайпалық одағы Алтай мен Хуанхэ өзені аралығында билік
жүргізеді. Алғаш рет Бумынның ордасына 545ж. Қытайдан елшілік келеді.
Келер жылы түркілер Қытайға елшілік жіберіп, әскери одақ құрады.
Елшіліктер алмасып, әскери одақ жасау түркілерді халықаралық дәрежеде
мойындау еді.
VIғ. ортасында түркілер одағы Евразия аумағында экономикалық, саяси
және мәдени байланыстарды дамытуға мүмкіндік беретін жаңа саяси
бірлестіктің қажеттілігін сезінеді. Жайылымдық жерлердің маусымға қарай
дұрыс бөлінбеуі көшпелі мал шаруашылығын дамытуға кедергі болады.
Биліктің орталықтандырылмауы ру-тайпалар арасындағы қақтығысқа жиі-жиі
ұшыратты, егіншілік аймақпен экономикалық айырбасқа кедергі жасады.
Көшпелі түркі тілдес тайпалар бірігуге ұмтылады. Оларды біріктірген саяси
бірлестік – Түркі қағанаты.
Түркі мемлекетінің даму процесін тездеткен сыртқы факторлар-көрші
тайпа, халықтармен күрес. Түркі қағанаты Қазақстан мен Орталық Азиядағы
түркі тілдес тайпалардың тұңғыш мемлекеті. Түркі қағанатының пайда болу,
даму процесі 600-700 жылға созылып, Орталық Азия аумағында Түркі қағанаты
күшті мемлекетке айналады.
Қағанаттың негізін қалаушы Бумын 551ж. ақ киізге көтеріліп, Түркі
елінің қағаны деген титулға ие болады. Қаған деген термин хан деген
терминмен барабар. Ғ дыбысы түсіп қалып, қаан-қан болып қалыптасқан.
Қоғамдық дамудың алғашқы сатысында қан термині қан (кровь) деген
мағынамен қатар көсем (вождь) деген мағына берсе керек. Көсем мағынасында
кейін хан болып енген.
Ел деген термин арабтың халық деген сөзімен барабар. Ел дегеніміз-
белгілі бір аумақта өмір сүріп, бір қағанның билігін мойындаған халық,
әскери-әкімшілік ұйым. Ел-әскери демократиялық құрылымның мемлекет
белгісімен сабақтасқан формасы. Билік аристократиялық рудың-ашина руының
қолына көшеді. Елдің құрамына көптеген тайпалар енеді, бірақ барлық тайпа
ел деген атауға ие болған жоқ.
Халық, мемлекет, заң деген түсініктер бір-біріне кірігіп кетеді.
Бумын қаған, Истеми қаған таққа отырып, ел (мемлекет) құрады және заңды
белгіледі дейді жазбаша деректер.
552ж. Бумын қайтыс болып, билік басына мұрагерлік жолмен інісі Истеми
келеді. Биліктің мұрагерлік жолмен ағадан ініге берілу институты
қалыптасады. Қағанды таққа отырғызу дәстүрі ресми жүзеге асырылады. Тақ
мұрагерін киізге отырғызып, тоғыз рет айналдырып, мойнына жібек матаны
орап, тартып тұрып қағанның неше жыл билегісі келетінін сұрайды[23].
Истеми қаған жаулап алу саясатын жүргізіп, Орталық Азия мен Оңтүстік
Сибирьді өзіне қаратады. Солтүстік Қытай мемлекеттері Түркі еліне тәуелді
болып, алым төлем тұрады.
Түркі қағанатының үстінен әйгілі Жібек жолы өтеді. Қытай, Иран,
Византия елдерімен саяси, халықаралық экономикалық және мәдени
байланыстар орнатуына ықпал етті. Қытай мен Византия арасындағы Жібек
жолы өткен Түркі қағанатының жол жағалауларында қалалар өркендеп дамиды.
Түркі қағанаты Византиямен қарым-қатынаста болып, әскери одақ құру
туралы келіссөздер жүргізген. 568ж. Византиядан елшілік келіп, сол жылы
Константинопольге Түркі қағанатының елшілігі барады[24].
Қағанатта өркениет белгісі-жазба мәдениеті болды. Орхон өзенінің
бойынан табылған (1889ж.) Білге қаған мен Күлтегінге қойылған
ескерткіштер түркі алфавитінде 35 әріп болғандығынан хабар береді.
Жазудың бағыты оңнан солға қарай оқылады[25].
Алға күншығысқа, артқа қарай күн батысына, солға солтүстікке қарай
созылған аралықтағы бар халықты мейлінше түздім. Ілгері (шығыста) Шантуң
жазығына дейін қол бастадым, мұхитқа сәл жетпедім. Оңға тоғыз ерсенге
дейін қол бастадым, тибетке сәл жетпедім[26].
Мұның бәрі Түркі қағанатының өз кезінде күшті мемлекет болып, кең-
байтақ аумақты алып жатқандығын дәлелдейді. Тасқа жазудан қағазға жазуға
дейін көтерілген түркілер VІІІ-ХІІІ ғасырларда бай әдеби дәстүрдің
негізін қалайды.
556-576 жылдары Түркі қағанаты жужан, қидан және Сибирь
қырғыздарын, эфталиттерді талқандап, өздеріне бағындырады. VІ ғасырдың 70-
ші жылдарында түркілер Қара теңіз бен Қиыр Шығысқа дейінгі аралықта билік
жүргізеді. Өзінің өркендеу кезінде (576ж.) Түркі қағанаты Маньчжуриядан
Керчь бұғазына дейін, Енисейдің жоғары ағысынан Амударияның жоғары ағысы
аралығында созылып жатқан. Бірлік, шаруашылықты жүргізудің өз кезіндегі
озық тәсілін меңгеру, қарулы күштерді ұйымдастыра білу түркілердің күшті
мемлекет құруына және сол арқылы дүниежүзілік тарихтың даму барысына
әсерін тигізген. ХІІІғ. моңғолдар, ХVІІІ-ХІХ ғасырларда Россия империясы
түркілердің саяси тәжірибесін қайталайды.
Түркі қағанатының өркендеуі ұзаққа созылған жоқ. Аға-інілер
арасындағы билік үшін талас-тартыс, Қытайдың шекараға шабуылы, әлеуметтік
қайшылықтардың шиеленісуі VІ ғасырдың соңында Түркі қағанатының
әлсіреуіне әкеліп соқты. 581-588 жылдары басталған әлеуметтік-саяси
дағдарыс нәтижесінде Түркі қағанаты 603 жылы Батыс, Шығыс және Хазар
қағанаттарына бөлінеді.
Қазақстан аумағын Батыс Түркі қағанаты алып жатты. Қағандық негізінің
саяси-этникалық ұйытқысы он оқ елінің қоныс тепкен жері ежелгі усундер
атамекені-Жетісу. Ордасы Шу өзені бойындағы Суяб қаласы.
Батыс Түркі қағанатының он оқ елі болып аталуы оның әкімдік -
аумақтық бөлінуіне байланысты. Он оқ елі бес округ-дулғаларға, бес округ
нушибелерге бөлінеді. Бес округ Шу және Іле өзендерінің, бес округ Шу мен
Талас өзендерінің аралығын мекен еткен.
Батыс Түркі қағанатындағы шаруашылықтың басым саласы-көшпелі мал
шаруашылығы. Жетісудағы отырықшы аудандар мен қала халқы егіншілік,
қолөнерімен және сауда-саттықпен айналысқан. Сауда өсіп-өркендеп, қалалар
дамыды. Тараз, Меркі мен Құлан сияқты ірі қалалар сауда мен қолөнерінің
орталығына айналады. Ұлы Жібек жолының сауда керуендері тоқтап, алтын-
күміс бұйымдар мен жібек маталарды мал өнімдеріне, малға айырбастайды.
Халықаралық сауданың дамуына байланысты ақша айналысы пайда болып,
қағанның таңбасына басылған монеталар соғылады.
Таулы аймақтар металл өңдеп, құрал-жабдықтар жасаса, көшпенділер
мал өнімдерін дайындайды. Ұлы дала халқы өздерінің көшпелі мал
шаруашылығын отырықшы егіншілікпен және қалалардағы кәсіпкерлікпен
ұштастырып отырады.
Қағанаттағы еңбек бөлінісі бірінің өніміне екіншісін мұқтаж етті.
Қала мен дала бір-бірін толықтыратын және бір-біріне өзара қажет біртұтас
шаруашылық-саяси органға айналады.
Сөйтіп экономикалық зоналар арасындағы қарым-қатынас, айырбас және
сауда-саттық пен кәсіпкерлік Қазақстан экономикасын өркендетуге зор
үлесін қосады.
Еңбек бөлінісі жеке меншікті күшейтіп, қоғамның әлеуметтік топтарға-
байлар мен кедейлерге бөліну процесін жеделтете түсті. Батыс Түркі
қағанаты әлеуметтік сатысының басында ру ақсүйектері тұрды. Үстемдік
еткен ашина руы, қағанды өз арасынан сайлады. Ашина Йоллыг тегіннің
аударуы бойынша көк, яғни аспан көк деген мағынаны білдіреді.
Қоғамның әлеуметтік жіктелуі мен сыртқы жаудан қорғану қажеттілігі
күшті саяси билікті қажет етті. Сондықтан да алғашқы Түркі қағандарының
билігі оның жеке басының қасиеттеріне емес, биліктің нақты күші болып,
малға және жерге иелік етеді. Қағандардың иелігінде мал өте көп
болғандықтан қарамағында ірі әскери ұлан болған. Тек қағанға бағынған
ұланның құрамына туыстарымен бірге жауланып алынған жерлердегі ру-
тайпалардың ер адамдары енеді. Ұлан басқа ру-тайпалардың көсемдерін
бағындыру үшін қызмет етіп, Түркі қағандарына мемлекет деп аталатын саяси
құрылымды құруға көмектесті.
Түркі қағанатының идеологы Тоныкөктің пікірінше, мемлекеттің
бастауы:
• тайпалардың бірігуі;
• халықтың әл-ауқатын көтеру үшін жаулау, жаулап алынған жерлердің
халқын құлға айналдыру;
• мемлекеттің құрылысын нығайтуды ұйымдастыру;
• тайпалар одағынан жоғары тұрған елді ұйымдастыру[27].
Түркі қағанаты ұйымдасу, даму барысында көшпелі тайпаларды жаулап
алып өзіне қосып, аумағын кеңейтіп отырған. Батыс Түркі қағанатына тән
мемлекеттің белгілері:
• белгілі бір аумақтың болуы;
• халықты аумақ жағынан біріктіру элементінің пайда болуы
(әсіресе, отырықшы Жетісу өңірінде);
• өркениет белгісі-руникалық жазудың пайда болуы. Бас идеолог
Төныкөк болып табылады;
• сауда-саттық пен өндірістің орталығы ғана емес, рухани өмірдің
және идеологияның өзегі болған ірі қалалардың болуы.
Батыс Түркі қағанатына мемлекеттің барлық белгілері тән, Орта Азия
аумағындағы алғашқы мемлекет. Қағанатта жоғары билікті жүзеге асырған-
қаған. Билік мұрагерлік жолмен ағадан ініге қалдырылып отырды. Билікке
келудің сатылық жүйесі қалыптасады. Қағанның барлық інілері тақ мұрагері
болып танылады. Тақ мұрагерлері тегін деген титулға ие болады. Ең кіші
інісінен кейін билік үлкен інісінің ұлына көшеді.
Қаған бүкіл елдің иесі, қарулы күштердің жоғары қолбасшысы, бас абыз,
бас судья, мемлекеттің ішкі және сыртқы саяси істеріне басшылық етті. Жер
формальді түрде қағанның меншігінде болып, өзі немесе өз өкілдері арқылы
жекелеген ру-тайпаларға пайдалануға бөліп беріп отырды. Жерді бөлу
бұрыннан қалыптасқан құқықтық жер қатынастарын бекіту формасында
жүргізілген.
Қағанның негізгі тірегі тайпа ақсүйектері-бектер. Бектердің арасынан
айгучи (кеңесшілер) мен әскердің жоғары басшылары (3 ішкі және 6 сыртқы)
бұйрық тағайындалған[28].
Қаған билігінің атқарушы органы-кеңес. Құрамына қағанның туыстары мен
тайпа көсемдері, ұлық, бұйрықтар мен тархандар енген. Кеңес жылына
кемінде 2 рет шақырылып тұрады. Онда күрделі саяси мәселелер қаралған.
Қағаннан кейінгі екінші адам ұлық, қаған жоқ кезде оның функциясын
атқарған. Қағанаттың саяси құрылысында басты роль атқарғандар-таттар мен
жабғулар. Соғыс кезінде әскердің сол және оң қанаттарын басқарып, бейбіт
кезде жаулап алынған жерлердегі қағанның өкілі-наместниктері.
Қаған ру ақсүйектеріне тархан атағын беріп отырған. Тархандар салық
жинау қызметімен айналысып, өздері алық-салық төлеуден босатылған, сот
шешімдерін орындаушы. Сот билігін жүзеге асырғандар-қаған және бұйрықтар.
Ақсүйектер арасынан шыққан тутуқтар ұсақ руларды, ал ірі руларды
елтеберлер биледі.
Батыс Түркі қағанатының этникалық құрамында басты роль
атқарғандар-таттар. Жетісуда таттар отырықшы өмір кешіп, жер өңдеумен
айналысқан. Таттар көне Соғды мемлекетінің негізін құрап, қолөнерін,
сауда-саттықты жете меңгергендігімен ерекшеленген. Зерттеушілердің бір
тобы таттарды феодалдарға тәуелді әлеуметтік төменгі топқа жатқызады.
Деректерге сүйенсек, таттар сырттан келген кірмелер. Татсыз түркі
болмас, бассыз бөрік болмас,-деген сөз тіркесі таттардың тәуелді адам
болғандығын көрсетеді. Білге қаған ескерткішінде де мынандай жолдар бар:
менің шын жүректі сөзімді сендер оған қарап отырып, он оқ жебе ұлдарына
және олардың таттарына жеткізіңдер[29].
Қағанаттағы халықтың негізгі бұқарасы қара будун (қара бұқара)
деп аталды. Қара будун еңбекші халықтың жинақтық аты, көшпелілер де,
қалалықтар да, егіншілікпен айналысқан ру-тайпалардың өкілі осы топқа
енеді. Әскери міндеткерлік бойынша қара будунның ер адамдары әскер
құрамына кіреді. Көшпелі мал шаруашылығымен айналысу, сыртқы жаулардың
шабуылынан ұдайы қорғану қажеттігі ер азаматтардың қажет болған жағдайда
жауынгерлер сапына тұруын талап етті. Соғыста қолға түскендер қара
будундар қатарын көбейткен.
Қоғамның ең төменгі сатысында тұрғандар-құлдар. Соғыста қолға
түскендер құлға айналып, құл еңбегі үй шаруашылығында пайдаланылған.
Түркі қағанатының құқығы туралы деректер аз. Барлық қарым-
қатынастар торумен реттелген. Тору-әдет-ғұрып нормаларының жинағы, сот
шешімдері. Тору Орхон ескерткішінде және М.Қашғари мен Ж.Баласағұни
еңбектерінде заң, әдет ұғымын береді[30]. Тору кейінірек қағанның
сот шешімдері деген мағынада жиі қолданылған. Қағанның сот шешімдері сот
прецеденті ретінде қолданылған болса керек.
Қылмыстық құқық саласы жүйеленіп, қағанның ордасында сақталынған
қылмыстық құқық нормалары жеке меншікті қорғауға бағытталған. Қылмыстық
құқыққа тән институт-кек алу. Қайтыс болған адамның туыстары кек алуға
тиісті.
Қағанның, тайпа ақсүйектерінің жеке басына қарсы жасалған қылмыстық
әрекеттер үшін қылмыскерге қатаң үкім кесілген-өлім жазасы. Бүлік
шығарушылар, оны ұйымдастырушылар, Отанын сатқандарға тағайындалатын жаза-
өлім жазасы.
Ұрланған мал немесе зат үшін оның тоғыз есе құны өндірілген.
Сәйгүлік жылқы негізгі әскери күш, сондықтан сәйгүлік жылқы ұрлаған
қылмыскер өлім жазасына бұйырылған.
Денеге жарақат салғаны үшін айыпкер айыпқа жылқы төлеген. Ал,
адамның көзіне зақым келтірілсе, айыпқа қызын, ал қызы болмаған жағдайда
әйелінің қымбат бұйымын береді. Әйел арын жоғары қойған түркілер біреудің
әйелін ақ жолдан тайдырып, отбасын бұзған қылмыскерге де өлім жазасын
тағайындаған. Қыз баланың намысына тигендер айып төлеп, күйеуі бар әйелге
тіл тигізген адам өлім жазасына кесілген.
Отбасында үй иесі-ер адам жетекші роль атқарды. Ақсүйектерге
қарапайым халықпен некелесуге тыйым салынған. Ер адамның бірнеше әйел
алуға құқығы болған. Бар байлықтың иесі ер адам, күйеуі, әкесі
болғандықтан қызын құлдыққа сатқан немесе қарызының орнына бере алған.
Әйелінің жасауына да иелік етеді.
Әйелдің міндеті үй шаруашылығын жүргізу, сөйте тұра деректер түркі
әйелдері арқылы көп нәрсені шешуге болатындығынан хабар береді. Левириат
дәстүрі сақталынып, жесір қалған әйел күйеуінің жақын туыстарына тұрмысқа
шығуға тиіс болады.
Батыс Түркі қағанаты халқының басым көпшілігі көшпелі өмір кешті.
Сондықтан да жеке меншікте мал, еңбек құралдары мен қару-жарақ, қымбат
әшекейлі бұйымдар болады. Негізгі өндіріс құралы-жер қауымдық меншікте,
оған иелік еткендер қаған және оның наместниктері. Қауым мүшелеріне жерді
пайдалануға бөліп беру олардың негізгі міндеті болып табылады.
Көшпелілердің тұрақты жері болмағанымен олардың тұрақты қолданатын
жайылымдық жерлері болды. Жайылымдық жерлерді иелену және пайдалануға
бөліп беру қалыптасқан дәстүр бойынша жүргізілді.
Жетісу өңірін мекендеген түркі тайпалары егіншілікпен айналысқан.
Бұл өңірде егістік жерлер жеке меншікте болса керек, ол жерлерді иелену,
пайдалану және билік ету туралы ештеңе белгісіз.
Міндеттемелік құқықтың қарапайым формалары өзара көмек, бірін-бірі
қорғау, құтқару қағанатта көрініс тапты. Өзара қолдау, өзара көмек, бірін-
бірі қорғау болмаса көшпелі өмір жағдайында өмір сүру қиындай түскен
болар еді.
Сот төрелігін жүзеге асырғандар қаған мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Сақ-массагеттердің қоғамдық-саяси
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Усун, кангюй, ғұндардың әскери демократиялық одағы ... ... ... ... .
1.3 Батыс Түркі қағанатының қоғамдық-саяси құрылысы және
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Түргеш және Қарлұқ
қағанаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5 Қимақ-қыпшақтардың саяси
одағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.6 Ертефеодалдық Қараханидтер
мемлекеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1.7 Қазақстан моңғол дәуірінде. Яссы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Қазақстан аумағындағы алғашқы қауымдық қоғам. Сақ-массагет
тайпаларының қоғамдық-саяси құрылысы
Б.з.д. ІІ-І мыңжылдықтар тоғысында Қазақстан аумағында материалдық
мәдениеті, қоғамдық-саяси құрылысы әр түрлі рулар мен тайпалар
мекендеген. Ол ру, тайпалардың өзара қарым-қатынасы да әр түрлі дәрежеде
болады. Кейбір тайпалар жеке өмір сүрсе, керісінше кейбірі өзара тығыз
байланыста болған.
Б.з.д. І мыңжылдықтың басында солтүстік-шығыс Қазақстан мен Батыс
Сибирь аумағында Евразияның тұңғыш тұрғындары-Андронов мәдениетінің
ұрпақтары- көшпелі өмір салтына көшеді.
Көне Қазақстан жерінде өмір кешкен ру-тайпалардың экономикасы,
тұрмысы мен мәдениетінде түбірлі өзгерістер пайда болады. Ол-қоғамның
шаруашылықтың жаңа түріне көшуі. Табиғаты қолайлы, шөл дала малға жайлы
болғандықтан егін шаруашылығын азайтып, адамдар бірыңғай мал
шаруашылығына ауысады.
Далалық өңірде тайпалардың көпшілігі шаруашылықтың маманданған жаңа
түріне – көшпелі мал шаруашылығына көшеді. Жаңа саяси институт-көшпелі
мал шаруашылығы пайда болады. Мал шаруашылығы басым дами бастайды, табиғи
ортаға бейімделу көшпелілерді әлеуметтік және саяси үлкен күшке
айналдырады. Көшпелі мал шаруашылығы адамдарға өмір сүруді қамтамасыз
ететін жеке сала ретінде қалыптасады. Батыс Сибирь және Қазақстан
аумағында кеңінен тарайды.
Экономиканың екі бағыты – мал шаруашылығы мен металлургияның тез
дамуы өндіргіш күштердің, қоғамдық еңбек бөлінісінің мамандануының
артуына, яғни ірі қоғамдық өзгерістерге алып келеді. Қоғамдық еңбек
бөлінісі нәтижесінде бақташылар бөлініп шығады.
Мал шаруашылығының жедел қарқынмен дамуы Батыс Сибирь, Орта Азияның
солтүстігінде және Қазақстанның далалық өңірінде адамзат тарихындағы
алғашқы еңбек бөлінісіне алып келеді. Қоғамдық еңбек бөлінісі нәтижесінде
диқаншылардан бақташылар бөлініп шығады.
Бақташылықтың диқаншылықтан бөлінуі оларды бір-бірінің өніміне мұқтаж
етті. Көшпелі мал шаруашылығымен айналысқандар мал өнімдерін жер
өнімдері, қару-жарақ, құрал-жабдық, тұтыну бұйымдарына айырбастады.
Айырбас нәтижесінде алғашқы құқықтық қарым-қатынастар қалыптасып, келісім
шарттардың түрлері пайда болады.
Қазақстан аумағын мекендеген көшпелілер әлеуметтік ұйым-ру, тайпа
және тайпалар одағына бірігеді. Руға адамдар туыстық, шаруашылық жағынан
топтасады. Ру алғашқы қауымдық демократиялық принцип негізінде
басқарылды. Руды басқарудың жоғары органы-жалпы жиналыс. Жалпы жиналысқа
барлық ересек адамдар қатысатын. Онда ру өміріне қатысты шаруашылық,
рухани және қоғамдық мәселелер қаралып, шешім жалпы қауымның келісімімен,
әділдікпен қабылданатын.
Жалпы жиналыста ру мүшелері тәжірибелі, руластары арасында беделді
адамдарды жынысына қарамастан көсем етіп сайлады. Көсем руластарының
қызметіне басшылық етіп, ру мүшелері арасындағы дау-дамайларды шешті;
қоғамдық рәміздерді іске асырып, әскери қақтығыстарда жетекшілік етеді.
Көсем билігі оның жеке басының беделіне негізделгенімен болашақ
мемлекеттердің саяси инфрақұрылымындағы нақты биліктің үлгісі еді.
Сонымен қатар көсем рулық әдеттерді сақтаушы, қорғаушы және кепілі.
Рулық әдеттер барлық ру мүшелерінің еркін білдіріп, мүдделерін
қорғайтын қағидалар. Рулық әдет мүлтіксіз орындалған. Әдет нормалары ру
мүшелерінің еркін білдіріп, өзара көмекке, бір-бірін қорғауға
бағышталған.
Б.з.д. VІІ-ІV ғасырларда Евразияның этникалық және саяси картасы
тұрақты болған жоқ. Сол дәуірде өмір сүрген тайпалардың арасында әскери
қақтығыстармен қатар олардың жақындасу, бірігу процестері жүріп жатты.
Олар ірі саяси, экономикалық одақтар құрып, басқа тайпалармен мәдени
байланыстар орнатып, өзара соғысып жатты. Қазақстан аумағын мекендеген
көшпелі тайпалар Орта Азия, Шығыс елдерімен қарым-қатынаста болған.
Қазақстан аумағын мекендеген көптеген тайпалардың ішінен бірлігі
күшті сақ-массагет тайпалық одағы бөлініп шығады. Тайпалық одақ-саяси-
әлеуметтік, әкімшілік бірлестік.
Сақ-массагет тайпалары өз кезіндегі тарихи оқиғаларға қатысып, Парсы
патшасы Кирмен соғыс одағын жасайды. Патша Кир сақ-массагеттерді кіріптар
ету үшін оларға қарсы шапқыншылық жасап, жаулап алу жорықтарын жүргізеді.
Ол соғыста досқа адал, қасқа қатал сақтар жеңіп шығады. Кирден кейін де
Парсы елі сақтарға жаулап алу мақсатында жорықтар жасап отырған. Б.з.д.
519-518жж. патша Дарий І сақ тайпаларын бағындыруға күш салған. Уақытша
сақтарды бағындырған Дарий І сақтардың қажырлы қарсылық көрсетуі
нәтижесінде жеңіліске ұшыраған.
Сақ-массагет тайпалар одағы әскери демократиялық құрылыстың алғашқы
сатысында өмір кешті. Әскери демократия дегеніміз-алғашқы қауымдық
қоғамының ыдырау кезеңі. Әскери демократия кезеңіндегі көшпелілердің
қоғамдық құрылысы: шағын туыс отбасылар тобы-ру-тайпа, үлкен әлеуметтік
ұйым-тайпалар одағы.
Сақ-массагеттер тайпалар одағының басында Геродот патша деп атаған
сайланбалы көсемдер тұрды. Тайпа өміріне қатысты барлық мәселе тайпа
мүшелерінің қатысуымен өткен халық жиналысында қаралып шешілді. Көсемдер
халық жиналысында сайланған. Көсемді сайлауға халық жиналысының барлық
мүшелері (оның ішінде әйелдер де) қатысқан.
Көсем тайпалық одақтың әскербасы, судья, мәдени шараларды жүзеге
асырушы. Көсем билігі мен беделі соғыс кезінде арта түсті, әскери
жасақтарды басқарып, әскерді азық-түлік және қару-жарақпен қамтамасыз
етті. Соғыста түскен олжаны әскерлеріне бөліп беріп отырған. Тайпа атынан
соғыс және бейбітшілік туралы келісімдер жасады. Тайпа ішіндегі
қақтығыстарды қадағалайтын.
Көшпелілер үшін жайылымды маусымға қарай бөлудің маңызы өте зор.
Сондықтан да бұл қызмет тайпа көсемінің негізгі міндеті болып табылады.
Тайпалық одақ көсемінің негізгі функциясы жайылымдық жерлерді рулар мен
тайпаларға иеленуге, пайдалануға бөліп беріп, жер мен жайылымдарды
пайдалану тәртібін бекітеді.
Сонымен қатар көсем әр түрлі дау-дамайларды қарап шешкен. Көсем
билігі халық жиналысының шешімі және әдет-ғұрыппен шектеліп отырды.
Сондықтан да әдет-ғұрып қағидалары көсем үшін де міндетті болған. Әдет-
ғұрып нормаларын бұзған көсем өлтіріліп, орнына дәстүр бойынша оның інісі
таққа отырған. Көсемнің жеке басына дәріптеліп, күнге теңестіріледі, ол
иерархиялық сатының биік тұғырында тұрады[1]. Көсем билігін дәріптеу
сакрализация деп аталады. Көсем билігі мұрагерлік жолмен ағадан ініге
беріліп, көсем билігі институты қалыптасады. Биліктің мұрагерлік жолмен
берілу институты қалыптасады.
Көсем тағайындаған сатраптар (наместниктер) белгілі бір аймақты
немесе тайпаны басқарған.
Сақ-массагеттер қоғамында салт атты жауынгерлер, яғни әскери-тайпалық
аристократия жетекші роль атқарады. Әйелдер де соғыс шайқастарына ер
адамдармен бірдей қатысып отырған. Грек авторы Ктеси: сақ әйелдері
ержүрек келеді, соғыс қаупі төнгенде ерлеріне көмек көрсетеді[2],-дейді.
Сегізаяқтылар жігі, яғни соқаға жегетін екі өгізі барлар, олардың
малы көп, қоныс аударған кезде мүлкін екі өгіз арбамен алып жүрген.
Көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан сақ-массагеттер осы топқа
жатқызылады.
Тайпа ақсүйектері, қарапайым қауым мүшелерімен қатар абыздар да
деректемелерде аталады.
Қоғамдық жіктелудің төменгі сатысында тәуелді адамдар, жаяу
жауынгерлер мен құлдар орналасқан. Соғыс жорықтарында қолға түскен
тәуелді адамдар бас бостандығын сақтап, өз шаруашылығын жеке жүргізе
алған. Тек белгіленген мөлшерде натуралды салық төлеп отырады. Тәуелді
адамдар өзара ру, тайпаға бірігіп, ішкі басқаруда өз дербестігін сақтады.
Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы экономиканың жетекші
түріне айналуына байланысты алыс жерлерге көшуге және қыста тебінгілі
жайылымға бейімделген қой мен жылқының үлес салмағы күрт өседі. Кең
даланы игеруде, көрші тайпалармен, шалғай жатқан халықпен экономикалық
және мәдени байланыстар орнатуда жылқының ролі артады. Жылқысы жоқтар
қоғамның әлеуметтік төменгі тобына жатқызылып, олар жаяу әскер сапына
тұрды.
Құлдар үй шаруашылығында еңбек етті. Геродоттың мәліметі бойынша сақ
қоғамында құлдар сату-сатып алу объектісі болмаған. Сондықтан да құл
еңбегі шаруашылықта жетекші роль атқарған жоқ. Көшпелі өмір жағдайында
құл еңбегі өндіруші күш бола алмайды. Мал өнімдерін өңдеуде негізінен
әйелдер еңбегі пайдаланылды. Сеніп тапсырылған мүлікті алып қашып кетпес
үшін құлдарды иелері көз жанарынан айырған[3].
Жер қауымдық меншікте болды, жайылымдық жерлер мен су көздері
пайдалану үшін әр маусымда бөлініп беріліп отырды.
Суармалы егіншілік пен отырықшылық кең тараған аудан-оңтүстік
Қазақстанда жерді пайдалану құқығы бір жылдық мерзімге беріліп отырған.
Демек, қауымдық меншіктегі жер қауымға кіретін отбасына жыл сайын
көктемде пайдалануға қайта бөлініп беріліп отырады. Пайдаланудағы жерді
жалға беру сақтарға қоағмына белгілі. Жал ақысын төлемеген жағдайда ғана
сақтар соғысқа шығады. Жал ақысы жоғары болмаған, күнделікті қажеттілікті
қанағаттандыратын мөлшерде белгіленген. Жал ақысы төленбеген жағдайда
ғана сақтар соғысқа шыққан[4].
Отбасының ортақ меншігі оның мүшелерінің ортақ пайдалануында болған,
ал жеке меншіктегі әшекейлі бұйымдар қайтыс болған адамның моласына бірге
көмілген. Мал отбасының жеке меншігінде болды.
Ұл балалар ортақ меншіктен өзіне тиесілі үлесін алып бөлек шыға алған
(Геродот, ІV, 114, 115). Туыстық әке жағынан болғандықтан мұрагерлік
құқыққа да ер адамдар ие болады. Көп әйел алушылық көп кездескен. Күйеуі
қайтыс болған жесір әйел мұрагерлерге мирас болып қалады.
Қылмыс жасаған отбасының мүшесіне өлім жазасы тағайындалса,
қылмыскермен қатар сол отбасының барлық ер адамдары өлтіріліп, әйел
адамдары отбасының тәркіленген мүлкімен бірге жәбірленушінің қарамағына
өткен. Отбасы өз мүшелерінің әрекеті үшін жауапты, әулет ұрпақ жалғастыру
құқығынан айырылады (Геродот, ІV, 114, 115). Туыстар арасындағы дау-
дамайлар көсемнің бақылауымен жекпе-жекте шешілген.
1.2 Усун, кангюй, ғұндардың әскери демократиялық одағы
Б.з.д. ІV-ІІІ ғасырлар тоғысында Қазақстан аумағында жаңа
тайпалар одағы пайда болады. Сол кезеңдегі жазбаларда сақ-массагет
тайпалар одағы туралы еш дерек кездеспейді. Сақ-массагет тайпалары өздері
мекендеген аймақта басқа тайпалар одағының құрамында өмір сүрді. Қоғамның
экономикалық, шаруашылық және саяси дамуы тереңдейді.
Ірі тайпалық бірлестіктердің пайда болуы қоғамдық-саяси дамудың,
адамдар қауымы формасының, материалдық және рухани мәдениеттің, тілдің
жоғары дәрежеде дамуына үлкен үлес қосады.
Сақ-массагеттер тайпалық одағының орнына б.з.д. ІІІ ғасырда саяси
аренаға жаңа ұйым-алғашқы мемлекеттер шығады. Алғашқы протомемлекеттер-
усун, кангюй. Усун, кангюй және ғұндар ежелгі Қазақстан тарихында елеулі
із қалдырды, тұрақты ірі одақтар құрады. Аталған тайпалар одағы тарих
сахнасында өте ұзақ өмір сүрді-б.з.д. ІІІ және біздің заманымыздың V
ғасырлары аралығында.
Ірі тайпалық бірлестік-усун тайпалар одағы батыста Шу, Талас
өзендерін, шығыста Тәңіртаудың (Тяньшань) шығыc сілемін, Солтүстік Балқаш
көлінен бастап оңтүстік-батыста Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауына дейінгі
ұлан байтақ өңірді алып жатты. Усундердің батыс шекарасы Талас өзені
болды. Орталығы-Чыгу қаласы[5]. Усундер алып жатқан аумақ қазіргі
Евразияның өмірлік маңызды артериясы, Жібек жолы бойындағы негізгі шешуші
аймақ.
Усундер одағының б.з.д. 138ж. жан саны 105 000, отбасының саны 21
000, әскер саны 30 000 болса, кемеліне келіп дәуірлеген кезеңінде, яғни
б.з.д І ғасырдың соңында халқының саны 630 мыңға жетеді. Түтін саны-120
мыңға жетіп, 188 800 әскер шығара алған[6].
Қаралып отырған кезеңде батыс өңірінде 40 тайпаға 39 895 түтін
біріккен. Ол бірлестіктегі жан саны-309 757, әскер саны-70 499[7].
Усундердің халық саны олардан үш есе, әскер саны 1,5 есе көп болған.
Мұның өзі усундер әскери демократиялық одағының күшті болғанын көрсетеді.
Усундер одағының басшысы-гуньмо (күнби), гуньмо-князьдердің князі,
яғни ұлы билеуші деген мағынаны білдіреді. Гуньмо сайланбалы лауазым
емес, оның билігі мирасқорлық жолмен атадан балаға беріліп отырған.
Биліктің атадан балаға көшу институты қалыптасады.
Гуньмо усун тайпалық одағын басқара отырып, маңызды экономикалық және
саяси қызметтерді атқарды, тайпалар мен ірі мал иеленушілердің арасындағы
жайылымдарды белгіледі, сот істерін қарады.
Гуньмодан кейін оның көмекшісі, кеңесшісі уәзір тұрды. Уәзірдің
қолында әскери билік те болған. Уәзір ақсүйектер арасынан тағайындалған.
Уәзірден кейін сол қол және оң қол сардарлар тұрады. Сардар-жоғары әскери
лауазым[8].
Усундер одағы рулық топтарға бөлініп, оларды гуньмо өзі тағайындаған
әскери-әкімдік ұлықтары арқылы басқарған.
Аумақтың үлкендігі, билік үшін талас-тартыс б.з.д. 73 жылы усундер
одағын үш қанатқа бөлінуге әкеліп соқты. Сол қанат (шығыс), оң қанат
(батыс) және гуньмоның өзіне қарасты орталық қанатқа бөлінеді. Бұл әскери-
әкімшілік бөлініс еді, мемлекеттің белгілері айқындала бастайды. Сол
қанат пен оң қанатты гуньмоның мұрагерлері биледі, олар гуньмоға жоғары
дәрежеде тәуелді болған. Осылайша усундер одағы үш ұлысқа бөлініп, бірақ
барлығы үлкен гуньмоға бағынған. Әр қанатта 10 мың жауынгер болып,
басқарудың ондық жүйесі қалыптасады.
Б.з.д. 64-53 жылдары аралығында таққа таласқан ішкі қырқыс, Хан
патшалығының усундердің ішкі істеріне араласуы нәтижесінде усун халқы мен
аумағы екі бөлікке-Ұлы және Кіші гуньмоға бөлінуімен аяқталады. Олардың
қарамағындағы жерлердің шекарасына межелер қойылады. Ұлы гуньмоға
Ыстықкөл алқабы мен Іле өзені аймағы, кіші гуньмоға Жетісу жазығы
бекітіледі. Ұлы гуньмоға алпыс мың, кіші гуньмоға қырық мыңнан аса түтін
қаратылады.
Усундердің дәуірлеген кезеңі-б.з.д. 45-14 жылдар аралығы, кіші гуньмо
билікті берік ұстады, иеліктерде алаңсыз тыныштық пен бейбітшілік
орнады[9].
Усундер жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан, мал
шаруашылығы экономикада өзінің жетекші ролін сақтап қалды, шаруашылықты
жүргізу және жайылымдарды пайдалану жүйесін жетілдіріп отырды.
Усундердің иелігінде жылқы көп, жекелеген отбасыларында жылқы
саны 4-5 мыңға дейін жеткен[10]. Мал отбасының жеке меншігінде болады.
Оларға салынатын белгі-таңба пайда болады. Металдан, тастан және қыштан
жасалған мөрлер жеке меншіктің пайда болғанын көрсетеді.
Жылжымайтын мүлік-жер пайдалану және иелену объектісі бола тұра
байлық ретінде жеке меншікке көшпеді. Усундерде жерді иелену, пайдалану
мирастық жолмен ұрпақтан-ұрпаққа көшіп отырды. Жер иесі гуньмо
болғандықтан Ұлы гуньмо Цыли жұрт жылқы мен мал баққанда жайылымға
кірмесін деп жариялады[11]. Қысқы жайылым ірі меншік иелерінің жеке
меншігінде болса керек. Бұл жайылымдық жерді пайдалану құқығын бекітеді.
Гуньмо өзінің жоғары меншік құқығын қамтамасыз етеді.
Жерді маусымдық жайылымдарға бөлу оны мұрагерлік жолмен иелену
құқығын бекітеді. Қоғамда шұрайлы жайылымдар билеуші топтың иелігінде
болған.
Жылжымайтын мүлік усун қоғамы жоғары топтарының қолында шоғырланды.
Мүліктік теңсіздік қоғамды билеушілер мен тәуелділерге бөлді. Усундер
қоғамының әлеуметтік жіктелінуі: ірі меншік иелері, шаруашылығын жеке
жүргізе алатын еріктілер, қатардағы қауым мүшелері және тәуелді ұсақ
өндірушілер мен құлдар.
Құлдықтың басқа да халықтардағыдай негізгі қайнар көзі-соғыс
тұтқындары. Құлдар еңбегі үй шаруашылығында ғана пайдаланылады, мал
шаруашылығымен айналысқан усундер одағында құлдар еңбегін пайдалану
кеңінен тарамады.
V ғасырда усундердің әскери-саяси одағы ұсақ иеліктерге бөлініп
кетті. Усундер қазақ халқының этногенезінде жетекші орын алады.
Б.з.д. ІІ ғасырдың екінші жартысындағы Халықтардың ұлы қоныс
аударуы нәтижесінде Қазақстан аумағында жаңа тайпалық бірлестік-
кангюйлер одағы пайда болады.
Кангюйлер одағы Ташкент жазирасы мен Сырдария және Жетісудің
оңтүстік бөлігін, оңтүстік Қазақстанды алып жатты. Одақтың аумағы б.з.д.
І ғасырының аяғында Ферғанаға дейін кеңейген.
Кангюйлердің даму дәрежесі усундер одағы даму дәрежесімен бір сатыда
болғаны қытай деректерінен белгілі[12].
Кангюйлердің жоғары билеушісі-хан, ханның орынбасары әскери басшы
міндетін атқарған. Тайпа одағының ісін басқаратын ханның үш уәзірі
болған.
Кангюйлердің саяси орталығы-Битянь қаласы болды. Ежелгі кангюйлер
Сырдарияның төменгі бойында қыстап, жаз мезгілінде Арыс, Шу, Талас
өзендерінің бойында шөбі шүйгін жайылымдарда қоныстанған.
Б.з.д. кангюйлердің саяси орталығы Отырар қаласына ауысады. Жалпы
Битянь қаласының да орналасқан жері ғалымдардың пікірінше, қазіргі
Түркістан қаласының маңайында[13].
Кангюйлер одағы өз ішінен бес иелікке бөлінген. Кангюйлердің бес
иелікке бөліну кезеңі-б.з.д. ІІғ.-Іғ. басы. Иеліктерді кіші хандар
басқарып, олар ұлы ханға бағынған. Иеліктердің аттары мен орналасқан
орындары (Сырдария өзеннің бойында):
• Юегань – Хорезм;
• Ги – Сырдария сағасы:
• Фуму – Жаңақорғанның солтүстік-батысынан Қазалыға дейін;
• Сусе – Сырдарияның орта ағысы, Арыс өзенінің аңғары, Қаратау
беткейі;
• Юени-Ташкент жазирасы[14].
Кангюйлердің билеушілері өздерін тәуелсіз, батыл ұстаған. Кангюй
(усунмен салыстырғанда) өркөкірек, батыл және біздің елшілеріміз алдында
бас июге ешбір көнбейді. Наместниктен жіберілген чиновниктерді усун
елшілерінен төмен отырғызады[15],-деп Хан наместнигі императорға
хабарлаған.
Әр жылдың маусым айында барлық иеліктер жиналып, ата-баба рухына
табынып, одақ өміріне қатысты маңызды мәселелерді шешкен.
Б.з.д. ІІ-І ғасырларда кангюйлер батыс өңірдегі күшті тайпалардың
бірі болған, 600 000 адам, 120 000 әскері болыпты. Сол кезеңде кангюйлер
күшті одақ құрған[16].
Қытай деректері кангюйлердің жазба заңы болғанынан хабар береді.
Б.з.д. ІІ ғасырда кангюйлер Азия көшпелі халықтарының тарихында бірінші
болып заң құрастырған. Ол заң хан сарайында сақталып, қылмыскер сол заң
қағидаларымен жазаланған. Заң бойынша өте ауыр қылмыс жасағандардың
тұқымы құртылған. Одан соңғылары өлім жазасына үкім етілген. Ұрлық
істегендердің қолы кесілген[17].
Біздің дәуіріміздің басында кангюйлер одағында ақша жүйесінің
қалыптасуы, билеушілердің таңбасы басылған монеталардың шығарылуы
әлеуметтік, экономикалық қатынастарды құқықтық реттеудің едәуір жоғары
дәрежеде болғанын көрсетеді.
Б.з.д. ІV-ІІІ ғасырларда Қытайдың солтүстігін мекен еткен
тайпалардың бірігу процесі жүріп жатты, олар ғұндар тайпалық одағына
бірігеді. Ғұндар одағы өз кезіндегі тарихи оқиғаларға белсене араласып,
шекаралас елдердің тарихына да зор әсерін тигізеді. Ғұндар Қытайдың
солтүстік және батысындағы аумақтарды, соның ішінде Қазақстанның шығысы
мен орталығын алып жатты. Қытай деректері ғұндардың басты резиденциясының
Орхон өзені бойында (қазіргі Моңғолия) болғандығынан хабар береді.
Ғұндар-ежелгі тайпа, олар туралы деректер б.з.д. ІХ ғасырда пайда
болған. Олардың этникалық шыққан тегі бүгінге дейін анықталмаған.
Зерттеушілердің көпшілігі ғұндарды прототүркілер деп есептейді.
Ғұндар тайпалық бірлестігінің дәуірлеу кезінде бірлестік құрамына
көптеген тайпалар енеді. Сондықтан да ғұн деген термин этникалық емес,
саяси мәнге ие. Ғұндар тайпалық одағында мемлекеттің белгілері айқындала
түседі.
Ғұндардың саяси дамуына себепші болған Қытаймен болған соғыс,
ғұндар мен Қытай төрт ғасыр бойы соғысады. Ғұндар даму тарихының әр
кезеңінде Қытаймен соғыста жеңіске жетіп отырады. Б.з.д. 188 жылы ғұндар
жеңіп, Қытай ғұндарға алым төлеп тұруға міндеттенеді.
Ғұндардың негізін құраған төрт ру, соның ішіндегі ең атақтысы чугэ
руы, ол ең батыр және ұлық болады, сондықтан шаньюй (тәңірқұт) солардан
шықты[18]. Билік мұрагерлік жолмен әкеден балаға беріледі. Тайпалар
одағын шаньюй (тәңірқұт) басқарады. Тайпа ақсүйектері-князьдер бөлініп
шығады. Оларға қарамағында он мыңнан әскері бар ақсақалдар (старейшиндер)
бағынады.
Ғұндар б.з.д. 206 жылы бірігіп топтасты. Олардың бір одаққа бірігуі
Модэ (Маодунь) көсемнің есімімен байланысты[19].
Шаньюй Модэ әскери-әкімшілік реформалар жүргізеді. Халық аумақ
жағынан біріктіріліп, мемлекеттің белгілері айқындала түседі. Ғұндар
тайпалық одағы 14 бөлікке бөлініп, оларға белгілі аймақтар бекітіледі.
Бөліктерді басқарған шаньюй тағайындаған старейшиндер, оларға
шаньюйдің рұқсатынсыз қоныс аударуға тыйым салынған.
Ғұндар одағының халқы мен әскері ондық, жүздік, мыңдық және
түмендікке бөлінеді. Түмендерді басқарған шаньюйдың балалары және жақын
туыстары. Түменбасы өзінен төмен тұрған лауазымдарды тағайындайды.
Шаньюй бүкіл аумақтың иесі, сыртқы саясатты жүргізіп, көрші елдермен
қарым-қатынас жасады. Әскери қолбасшы ретінде соғыс жариялап, бейбітшілік
мәселесін шешеді. Соттық істерді қарап, өлім жазасы тағайындалатын
істерді өз қарауына алады.
Шаньюйдің жанында ақсақалдар кеңесі болған. Кеңестің құрамына
шаньюйдің жақындары, старейшиндер және әскери басшылар енеді. Шаньюй
ақсақалдар кеңесіне ақыл салып отырғанымен соңғы сөз өзінде болады. Модэ
старейшиндер ақылы ойынан шықпаса, олардың басын шауып отырған. Дунху
билеушісі бос жатқан жерді сұратқан кезде шаньюй пайдаланылмай жатқан
жерді беруге кеңес берген ақсақалдар кеңесі мүшелерінің түгелдей басын
шапқызған. Өйткені ...жер кез келген қоғамның басты байлығы,
негізі[20].
Шаньюйден кейінгі лауазым-бекзаттар, олар әскердің оң және сол
қанатын басқарумен қатар одақтың шығыс және батыс аумағын билейді.
Ғұндарда соғыс тұтқындарынан, бағынышты өңірлердің халқынан тұратын
құлдар болған. Олардың еңбегі үй қызметінде, яғни бақташы немесе
қолөнерші ретінде пайдаланылған.
Көшпелі өмір кешкен ғұндардың тұрақты жері болмаса да, егістікпен
айналыспаса да, әр тайпа мен рудың өзіне бекітіліп берілген жер
участоктері болған. Сондықтан да ғұндардың әдеттік құқығы бойынша
шайқаста қолға түскен олжа, тұтқынға алынғандар жаудың басын алған адамға
беріледі ұрыста қаза тапқан адамның бар мүлкін оның сүйегін әкелген адам
алған[21].
Ғұндарда малға әулеттік және жеке меншік болғаны туралы деректер
бар. Жер қауымдық, маусымдық меншікте болған. Ауыр қылмыстар үшін өлім
жазасы тағайындалып, жеңіл қылмыстар үшін айыпкердің беті тілінген. Дене
мүшелеріне зақым келтіргені үшін де өлім жазасы тағайындалған. Ұрлық
жасағандардың отбасы түгелімен жәбірленушінің қарамағына берілген.
Көшпелі қылмыстыны отбасынан айыру үлкен жаза, панасыз, қорғансыз
адамның күні не болады?[22]. Қару-жарақ ұрлағандар ең ауыр жаза-өлім
жазасына кесілген. Сот істі қарауды он күннен артыққа созбаған.
3. Батыс Түркі қағанатының қоғамдық-саяси
құрылымы мен құқығы
Ортағасырлық Қазақстан тарихындағы өзекті мәселе-Батыс Түркі
қағанатының тарихы. Түркі деген сөз халықтың атауы ретінде VI ғасырда
пайда болады. Араб географтарының еңбектерінде түркі сөзі бір халықтың
немесе мемлекеттің атауы емес, халық тобының атауы ретінде берілген. Олар
өзара түсінесе алған, түркі тілдес халық.
Түркілерді біріктірген Бумын, ол 534ж. ұлы жабғу деген титулға ие
болады. Формальді түрде жужандарға тәуелді болған түркілер оларға алым-
салық төлеп тұрған. 546ж. Орта Азия өңірін мекендеген теле тайпалары
жужандарға қарсы аттанады. Сәтті жағдайды пайдаланған түркілер Бумынның
жетекшілігімен теле тайпаларына тұтқиылдан шабуыл жасап, 50 мың әскерін
тұтқынға алады. Дәстүр бойынша тұтқынға түскен әскерлер жеңген жақтың
әскеріне қосылады. Телеліктермен әскерін күшейткен Бумын жужандықтарға
қарсы соғыс ашып, оларды талқандайды. Бумын иелігін кеңейту мақсатында
шығысқа жылжып, Хуанхэ өзенінің жағалауына жетеді. Қытай базарларында
жылқыларын жібек мата мен астыққа айырбастап отырады.
Түркілердің тайпалық одағы Алтай мен Хуанхэ өзені аралығында билік
жүргізеді. Алғаш рет Бумынның ордасына 545ж. Қытайдан елшілік келеді.
Келер жылы түркілер Қытайға елшілік жіберіп, әскери одақ құрады.
Елшіліктер алмасып, әскери одақ жасау түркілерді халықаралық дәрежеде
мойындау еді.
VIғ. ортасында түркілер одағы Евразия аумағында экономикалық, саяси
және мәдени байланыстарды дамытуға мүмкіндік беретін жаңа саяси
бірлестіктің қажеттілігін сезінеді. Жайылымдық жерлердің маусымға қарай
дұрыс бөлінбеуі көшпелі мал шаруашылығын дамытуға кедергі болады.
Биліктің орталықтандырылмауы ру-тайпалар арасындағы қақтығысқа жиі-жиі
ұшыратты, егіншілік аймақпен экономикалық айырбасқа кедергі жасады.
Көшпелі түркі тілдес тайпалар бірігуге ұмтылады. Оларды біріктірген саяси
бірлестік – Түркі қағанаты.
Түркі мемлекетінің даму процесін тездеткен сыртқы факторлар-көрші
тайпа, халықтармен күрес. Түркі қағанаты Қазақстан мен Орталық Азиядағы
түркі тілдес тайпалардың тұңғыш мемлекеті. Түркі қағанатының пайда болу,
даму процесі 600-700 жылға созылып, Орталық Азия аумағында Түркі қағанаты
күшті мемлекетке айналады.
Қағанаттың негізін қалаушы Бумын 551ж. ақ киізге көтеріліп, Түркі
елінің қағаны деген титулға ие болады. Қаған деген термин хан деген
терминмен барабар. Ғ дыбысы түсіп қалып, қаан-қан болып қалыптасқан.
Қоғамдық дамудың алғашқы сатысында қан термині қан (кровь) деген
мағынамен қатар көсем (вождь) деген мағына берсе керек. Көсем мағынасында
кейін хан болып енген.
Ел деген термин арабтың халық деген сөзімен барабар. Ел дегеніміз-
белгілі бір аумақта өмір сүріп, бір қағанның билігін мойындаған халық,
әскери-әкімшілік ұйым. Ел-әскери демократиялық құрылымның мемлекет
белгісімен сабақтасқан формасы. Билік аристократиялық рудың-ашина руының
қолына көшеді. Елдің құрамына көптеген тайпалар енеді, бірақ барлық тайпа
ел деген атауға ие болған жоқ.
Халық, мемлекет, заң деген түсініктер бір-біріне кірігіп кетеді.
Бумын қаған, Истеми қаған таққа отырып, ел (мемлекет) құрады және заңды
белгіледі дейді жазбаша деректер.
552ж. Бумын қайтыс болып, билік басына мұрагерлік жолмен інісі Истеми
келеді. Биліктің мұрагерлік жолмен ағадан ініге берілу институты
қалыптасады. Қағанды таққа отырғызу дәстүрі ресми жүзеге асырылады. Тақ
мұрагерін киізге отырғызып, тоғыз рет айналдырып, мойнына жібек матаны
орап, тартып тұрып қағанның неше жыл билегісі келетінін сұрайды[23].
Истеми қаған жаулап алу саясатын жүргізіп, Орталық Азия мен Оңтүстік
Сибирьді өзіне қаратады. Солтүстік Қытай мемлекеттері Түркі еліне тәуелді
болып, алым төлем тұрады.
Түркі қағанатының үстінен әйгілі Жібек жолы өтеді. Қытай, Иран,
Византия елдерімен саяси, халықаралық экономикалық және мәдени
байланыстар орнатуына ықпал етті. Қытай мен Византия арасындағы Жібек
жолы өткен Түркі қағанатының жол жағалауларында қалалар өркендеп дамиды.
Түркі қағанаты Византиямен қарым-қатынаста болып, әскери одақ құру
туралы келіссөздер жүргізген. 568ж. Византиядан елшілік келіп, сол жылы
Константинопольге Түркі қағанатының елшілігі барады[24].
Қағанатта өркениет белгісі-жазба мәдениеті болды. Орхон өзенінің
бойынан табылған (1889ж.) Білге қаған мен Күлтегінге қойылған
ескерткіштер түркі алфавитінде 35 әріп болғандығынан хабар береді.
Жазудың бағыты оңнан солға қарай оқылады[25].
Алға күншығысқа, артқа қарай күн батысына, солға солтүстікке қарай
созылған аралықтағы бар халықты мейлінше түздім. Ілгері (шығыста) Шантуң
жазығына дейін қол бастадым, мұхитқа сәл жетпедім. Оңға тоғыз ерсенге
дейін қол бастадым, тибетке сәл жетпедім[26].
Мұның бәрі Түркі қағанатының өз кезінде күшті мемлекет болып, кең-
байтақ аумақты алып жатқандығын дәлелдейді. Тасқа жазудан қағазға жазуға
дейін көтерілген түркілер VІІІ-ХІІІ ғасырларда бай әдеби дәстүрдің
негізін қалайды.
556-576 жылдары Түркі қағанаты жужан, қидан және Сибирь
қырғыздарын, эфталиттерді талқандап, өздеріне бағындырады. VІ ғасырдың 70-
ші жылдарында түркілер Қара теңіз бен Қиыр Шығысқа дейінгі аралықта билік
жүргізеді. Өзінің өркендеу кезінде (576ж.) Түркі қағанаты Маньчжуриядан
Керчь бұғазына дейін, Енисейдің жоғары ағысынан Амударияның жоғары ағысы
аралығында созылып жатқан. Бірлік, шаруашылықты жүргізудің өз кезіндегі
озық тәсілін меңгеру, қарулы күштерді ұйымдастыра білу түркілердің күшті
мемлекет құруына және сол арқылы дүниежүзілік тарихтың даму барысына
әсерін тигізген. ХІІІғ. моңғолдар, ХVІІІ-ХІХ ғасырларда Россия империясы
түркілердің саяси тәжірибесін қайталайды.
Түркі қағанатының өркендеуі ұзаққа созылған жоқ. Аға-інілер
арасындағы билік үшін талас-тартыс, Қытайдың шекараға шабуылы, әлеуметтік
қайшылықтардың шиеленісуі VІ ғасырдың соңында Түркі қағанатының
әлсіреуіне әкеліп соқты. 581-588 жылдары басталған әлеуметтік-саяси
дағдарыс нәтижесінде Түркі қағанаты 603 жылы Батыс, Шығыс және Хазар
қағанаттарына бөлінеді.
Қазақстан аумағын Батыс Түркі қағанаты алып жатты. Қағандық негізінің
саяси-этникалық ұйытқысы он оқ елінің қоныс тепкен жері ежелгі усундер
атамекені-Жетісу. Ордасы Шу өзені бойындағы Суяб қаласы.
Батыс Түркі қағанатының он оқ елі болып аталуы оның әкімдік -
аумақтық бөлінуіне байланысты. Он оқ елі бес округ-дулғаларға, бес округ
нушибелерге бөлінеді. Бес округ Шу және Іле өзендерінің, бес округ Шу мен
Талас өзендерінің аралығын мекен еткен.
Батыс Түркі қағанатындағы шаруашылықтың басым саласы-көшпелі мал
шаруашылығы. Жетісудағы отырықшы аудандар мен қала халқы егіншілік,
қолөнерімен және сауда-саттықпен айналысқан. Сауда өсіп-өркендеп, қалалар
дамыды. Тараз, Меркі мен Құлан сияқты ірі қалалар сауда мен қолөнерінің
орталығына айналады. Ұлы Жібек жолының сауда керуендері тоқтап, алтын-
күміс бұйымдар мен жібек маталарды мал өнімдеріне, малға айырбастайды.
Халықаралық сауданың дамуына байланысты ақша айналысы пайда болып,
қағанның таңбасына басылған монеталар соғылады.
Таулы аймақтар металл өңдеп, құрал-жабдықтар жасаса, көшпенділер
мал өнімдерін дайындайды. Ұлы дала халқы өздерінің көшпелі мал
шаруашылығын отырықшы егіншілікпен және қалалардағы кәсіпкерлікпен
ұштастырып отырады.
Қағанаттағы еңбек бөлінісі бірінің өніміне екіншісін мұқтаж етті.
Қала мен дала бір-бірін толықтыратын және бір-біріне өзара қажет біртұтас
шаруашылық-саяси органға айналады.
Сөйтіп экономикалық зоналар арасындағы қарым-қатынас, айырбас және
сауда-саттық пен кәсіпкерлік Қазақстан экономикасын өркендетуге зор
үлесін қосады.
Еңбек бөлінісі жеке меншікті күшейтіп, қоғамның әлеуметтік топтарға-
байлар мен кедейлерге бөліну процесін жеделтете түсті. Батыс Түркі
қағанаты әлеуметтік сатысының басында ру ақсүйектері тұрды. Үстемдік
еткен ашина руы, қағанды өз арасынан сайлады. Ашина Йоллыг тегіннің
аударуы бойынша көк, яғни аспан көк деген мағынаны білдіреді.
Қоғамның әлеуметтік жіктелуі мен сыртқы жаудан қорғану қажеттілігі
күшті саяси билікті қажет етті. Сондықтан да алғашқы Түркі қағандарының
билігі оның жеке басының қасиеттеріне емес, биліктің нақты күші болып,
малға және жерге иелік етеді. Қағандардың иелігінде мал өте көп
болғандықтан қарамағында ірі әскери ұлан болған. Тек қағанға бағынған
ұланның құрамына туыстарымен бірге жауланып алынған жерлердегі ру-
тайпалардың ер адамдары енеді. Ұлан басқа ру-тайпалардың көсемдерін
бағындыру үшін қызмет етіп, Түркі қағандарына мемлекет деп аталатын саяси
құрылымды құруға көмектесті.
Түркі қағанатының идеологы Тоныкөктің пікірінше, мемлекеттің
бастауы:
• тайпалардың бірігуі;
• халықтың әл-ауқатын көтеру үшін жаулау, жаулап алынған жерлердің
халқын құлға айналдыру;
• мемлекеттің құрылысын нығайтуды ұйымдастыру;
• тайпалар одағынан жоғары тұрған елді ұйымдастыру[27].
Түркі қағанаты ұйымдасу, даму барысында көшпелі тайпаларды жаулап
алып өзіне қосып, аумағын кеңейтіп отырған. Батыс Түркі қағанатына тән
мемлекеттің белгілері:
• белгілі бір аумақтың болуы;
• халықты аумақ жағынан біріктіру элементінің пайда болуы
(әсіресе, отырықшы Жетісу өңірінде);
• өркениет белгісі-руникалық жазудың пайда болуы. Бас идеолог
Төныкөк болып табылады;
• сауда-саттық пен өндірістің орталығы ғана емес, рухани өмірдің
және идеологияның өзегі болған ірі қалалардың болуы.
Батыс Түркі қағанатына мемлекеттің барлық белгілері тән, Орта Азия
аумағындағы алғашқы мемлекет. Қағанатта жоғары билікті жүзеге асырған-
қаған. Билік мұрагерлік жолмен ағадан ініге қалдырылып отырды. Билікке
келудің сатылық жүйесі қалыптасады. Қағанның барлық інілері тақ мұрагері
болып танылады. Тақ мұрагерлері тегін деген титулға ие болады. Ең кіші
інісінен кейін билік үлкен інісінің ұлына көшеді.
Қаған бүкіл елдің иесі, қарулы күштердің жоғары қолбасшысы, бас абыз,
бас судья, мемлекеттің ішкі және сыртқы саяси істеріне басшылық етті. Жер
формальді түрде қағанның меншігінде болып, өзі немесе өз өкілдері арқылы
жекелеген ру-тайпаларға пайдалануға бөліп беріп отырды. Жерді бөлу
бұрыннан қалыптасқан құқықтық жер қатынастарын бекіту формасында
жүргізілген.
Қағанның негізгі тірегі тайпа ақсүйектері-бектер. Бектердің арасынан
айгучи (кеңесшілер) мен әскердің жоғары басшылары (3 ішкі және 6 сыртқы)
бұйрық тағайындалған[28].
Қаған билігінің атқарушы органы-кеңес. Құрамына қағанның туыстары мен
тайпа көсемдері, ұлық, бұйрықтар мен тархандар енген. Кеңес жылына
кемінде 2 рет шақырылып тұрады. Онда күрделі саяси мәселелер қаралған.
Қағаннан кейінгі екінші адам ұлық, қаған жоқ кезде оның функциясын
атқарған. Қағанаттың саяси құрылысында басты роль атқарғандар-таттар мен
жабғулар. Соғыс кезінде әскердің сол және оң қанаттарын басқарып, бейбіт
кезде жаулап алынған жерлердегі қағанның өкілі-наместниктері.
Қаған ру ақсүйектеріне тархан атағын беріп отырған. Тархандар салық
жинау қызметімен айналысып, өздері алық-салық төлеуден босатылған, сот
шешімдерін орындаушы. Сот билігін жүзеге асырғандар-қаған және бұйрықтар.
Ақсүйектер арасынан шыққан тутуқтар ұсақ руларды, ал ірі руларды
елтеберлер биледі.
Батыс Түркі қағанатының этникалық құрамында басты роль
атқарғандар-таттар. Жетісуда таттар отырықшы өмір кешіп, жер өңдеумен
айналысқан. Таттар көне Соғды мемлекетінің негізін құрап, қолөнерін,
сауда-саттықты жете меңгергендігімен ерекшеленген. Зерттеушілердің бір
тобы таттарды феодалдарға тәуелді әлеуметтік төменгі топқа жатқызады.
Деректерге сүйенсек, таттар сырттан келген кірмелер. Татсыз түркі
болмас, бассыз бөрік болмас,-деген сөз тіркесі таттардың тәуелді адам
болғандығын көрсетеді. Білге қаған ескерткішінде де мынандай жолдар бар:
менің шын жүректі сөзімді сендер оған қарап отырып, он оқ жебе ұлдарына
және олардың таттарына жеткізіңдер[29].
Қағанаттағы халықтың негізгі бұқарасы қара будун (қара бұқара)
деп аталды. Қара будун еңбекші халықтың жинақтық аты, көшпелілер де,
қалалықтар да, егіншілікпен айналысқан ру-тайпалардың өкілі осы топқа
енеді. Әскери міндеткерлік бойынша қара будунның ер адамдары әскер
құрамына кіреді. Көшпелі мал шаруашылығымен айналысу, сыртқы жаулардың
шабуылынан ұдайы қорғану қажеттігі ер азаматтардың қажет болған жағдайда
жауынгерлер сапына тұруын талап етті. Соғыста қолға түскендер қара
будундар қатарын көбейткен.
Қоғамның ең төменгі сатысында тұрғандар-құлдар. Соғыста қолға
түскендер құлға айналып, құл еңбегі үй шаруашылығында пайдаланылған.
Түркі қағанатының құқығы туралы деректер аз. Барлық қарым-
қатынастар торумен реттелген. Тору-әдет-ғұрып нормаларының жинағы, сот
шешімдері. Тору Орхон ескерткішінде және М.Қашғари мен Ж.Баласағұни
еңбектерінде заң, әдет ұғымын береді[30]. Тору кейінірек қағанның
сот шешімдері деген мағынада жиі қолданылған. Қағанның сот шешімдері сот
прецеденті ретінде қолданылған болса керек.
Қылмыстық құқық саласы жүйеленіп, қағанның ордасында сақталынған
қылмыстық құқық нормалары жеке меншікті қорғауға бағытталған. Қылмыстық
құқыққа тән институт-кек алу. Қайтыс болған адамның туыстары кек алуға
тиісті.
Қағанның, тайпа ақсүйектерінің жеке басына қарсы жасалған қылмыстық
әрекеттер үшін қылмыскерге қатаң үкім кесілген-өлім жазасы. Бүлік
шығарушылар, оны ұйымдастырушылар, Отанын сатқандарға тағайындалатын жаза-
өлім жазасы.
Ұрланған мал немесе зат үшін оның тоғыз есе құны өндірілген.
Сәйгүлік жылқы негізгі әскери күш, сондықтан сәйгүлік жылқы ұрлаған
қылмыскер өлім жазасына бұйырылған.
Денеге жарақат салғаны үшін айыпкер айыпқа жылқы төлеген. Ал,
адамның көзіне зақым келтірілсе, айыпқа қызын, ал қызы болмаған жағдайда
әйелінің қымбат бұйымын береді. Әйел арын жоғары қойған түркілер біреудің
әйелін ақ жолдан тайдырып, отбасын бұзған қылмыскерге де өлім жазасын
тағайындаған. Қыз баланың намысына тигендер айып төлеп, күйеуі бар әйелге
тіл тигізген адам өлім жазасына кесілген.
Отбасында үй иесі-ер адам жетекші роль атқарды. Ақсүйектерге
қарапайым халықпен некелесуге тыйым салынған. Ер адамның бірнеше әйел
алуға құқығы болған. Бар байлықтың иесі ер адам, күйеуі, әкесі
болғандықтан қызын құлдыққа сатқан немесе қарызының орнына бере алған.
Әйелінің жасауына да иелік етеді.
Әйелдің міндеті үй шаруашылығын жүргізу, сөйте тұра деректер түркі
әйелдері арқылы көп нәрсені шешуге болатындығынан хабар береді. Левириат
дәстүрі сақталынып, жесір қалған әйел күйеуінің жақын туыстарына тұрмысқа
шығуға тиіс болады.
Батыс Түркі қағанаты халқының басым көпшілігі көшпелі өмір кешті.
Сондықтан да жеке меншікте мал, еңбек құралдары мен қару-жарақ, қымбат
әшекейлі бұйымдар болады. Негізгі өндіріс құралы-жер қауымдық меншікте,
оған иелік еткендер қаған және оның наместниктері. Қауым мүшелеріне жерді
пайдалануға бөліп беру олардың негізгі міндеті болып табылады.
Көшпелілердің тұрақты жері болмағанымен олардың тұрақты қолданатын
жайылымдық жерлері болды. Жайылымдық жерлерді иелену және пайдалануға
бөліп беру қалыптасқан дәстүр бойынша жүргізілді.
Жетісу өңірін мекендеген түркі тайпалары егіншілікпен айналысқан.
Бұл өңірде егістік жерлер жеке меншікте болса керек, ол жерлерді иелену,
пайдалану және билік ету туралы ештеңе белгісіз.
Міндеттемелік құқықтың қарапайым формалары өзара көмек, бірін-бірі
қорғау, құтқару қағанатта көрініс тапты. Өзара қолдау, өзара көмек, бірін-
бірі қорғау болмаса көшпелі өмір жағдайында өмір сүру қиындай түскен
болар еді.
Сот төрелігін жүзеге асырғандар қаған мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz