Шөлдер



Жоспар

Кіріспе

І. Шөлдер туралы жалпы түсінік
1.1 Шөлдердің түзілуі мен таралу заңдылықтары
1.2 Шөлдердің географиялық ерекшеліктері
1.3 Шөлдердің жіктелуі
1.4 Шөлдердегі тіршілік

ІІ. Сахара шөліне физикалық.географиялық баға беру.
2.1 Географиялық орны мен ерекшелігі
2.2 Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары
2.3 Жер бедері
2.4 Климаты
2.5 Су қоры
2.6 Топырақ және өсімдік жамылғысы
2.7 Жануарлар әлемі
2.8 Сахараның құрылымдық.морфологиялық айырмашылықтары (Батыс Сахара, Орталық Сахара, Орталық таулы аудандар, Шығыс Сахара)

ІІІ. Шөл және адам
3.1 «Шөл және адам» мәселесінің экологиялық.географиялық және әлеуметтік. экономикалық аспектісі
3.2 Шөлдерді игеру мәселелері
3.3 Шөлдену және табиғатты қорғау мәселелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Сахара – дүние жүзіндегі ең ыстық шөлдердің бір. Оның зор кеңістігіне алғаш рет тап болған адам қандай сезімде болатыны анық. Күннің өте үлкен отты шары көкжиек үстіне көтерілгенде шөл қызады. Құмның ыстықтығы сондай, түйенің құс аяғы ғана оның аптабын сезбейді – тасқа қол тигізу қиын... Құмның қызуынан ауа да қызады. Оның үстінде ауаның құрғақтығы соншама, одан ерін күйіп, жарыла бастайды. Көгілдір аспан күңгірт тартып, ауа мүлде тымық күйге енеді. Талтүстегі нағыз үрейлі аптап басталады.
Күндізгі адам төзгісіз аптап сүйектен өтетін түнгі суықпен алмасады. Температураның кенет төмендеуі нәтижесінде шөл бетінде бірден-бір ылғал көзі–шық тамшылары пайда болады.
Жер бетіндегі ең әйгілі де, үлкен шөлдің ашылмаған жұмбақтарына, ерекше табиғи жағдайы қызықпайтын адам табылмас. Шынында Сахара – ерекше табиғи жағдайы мен көптеген халық коныстанған, таңғажайып ежелгі тарихтан тұратын тұтас аумақ. Шексіз кеңістігі мен қатал ландшафттары оны одан аса ерекшелендіреді.
Сахара туралы шексіз көптеген ғылыми есептер, жұмыстар, кітаптар жазған. Яғни шөлді зерттеу көп ғалымдарды аса қызықтырған.
Бұл курстық жұмыста Сахара шөл болып табылатындықтан, ал шөлдердің даму, қалыптасу үрдістері, биологиялық жағдайлары да ұқас болып келетіндіктен, алдымен шөлдерге жалпы түсінік беріледі. Яғни Сахара шөлін қарастырмас бұрын шөл дегеніміз не екенін анықталынады. Одан кейін Сахараның географиялық орнына, геологиялық құрылысына, жер бедеріне, климат және су ресурстарына, флора және фаунасына сипаттама беріледі. Ары қарай шөлге антропогендік фактордың әсерін қарастырылады.
Сахара – тек ғана өлі шөл ғана емес, бұл - ертегідегі қалалар секілді көрінетін ғажайып көпірлі, мұнаралы қатпарлықты ландшафтар, бұл – мыңжылдық гүлдейтін ағаштары бар далалы алқап, бұл – алтынды түстес құмдақты дюналар. Шөл өзінің ерекше анағұрлым жасырынды, тыныш және басқа жер шары облыстарымен салыстырғанда қозғалмалы тіршілігін кешеді. Өзендер пайда болып, қайта кеуіп кетеді. Жаңбыр мен желдер тауларды бұзады. Құрғақ жерлер құнарлы болып, кейн оны құрғақшылық қайта құртады. Мұнда осы аймақтың қатал климаттық жағдайына бейімделіп, үйреніп кеткен жануарлар мекендеп, өсімдіктер өседі. Егер ұзақ ыстық айлар бойы тіршілік тоқтап қалғандай көрінсе, жаңбырлы уақыттарда тіршілік қызу үстінде болады.
Тұрақтылық пен шыдамдылық шөлдегі өмірді сипаттайды. Адам шөлде жүз мың жылдай тіршілік етуде. Осы уақыт бойы адам да, басқа да тіршілік иелері секілді климаттық барлық ауытқуын көтеріп келеді.
Сахара - Атлант мұхиты жағалауынан шығысқақарай бүкіл Африка арқылы және Қызыл теңізге дейін 5 мың шақырымға созылып жатыр. Сахара оңтүстіктен солтүстікке қарай 2 мың шақырымға созылып, Жерорта теңізі жағалауында оны құмы ежелгі Рим қалаларының қираған орнын басқады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Петров М. П., Пустыни земного шара, Л., 1973; Капо-Рей Р.,
2. Французская Сахара, пер. с франц., М., 1958;
3. Сахара. [Сб. ст.], пер. с нем., М., 1971;
4. Силин-Бекчурин А. И., Подземные воды Северной Африки, М., 1962;
5. Furon R., Le Sahara. Géologic ressources minérales, 2 éd., P., 1964;
6. «http://ru.wikipedia.org/wiki/»Категория: Пустыня Сахара
7. Сахара. – науч. издание (ред Фадеев ЛА). – М.: Наука, 1971. – 144 с.
8. Нахтигаль, Г. – Сахара и Судан.: Результаты шестилетнего путешествия в Африке. – М.: Наука, 1987. – 306 с.
9. Галеш, И. – Сахара – не только песок. – научное издание. – М.: Наука, 1986. 144 с.
10. Физическая география материков и океанов: Учеб. для геогр. Спец ун-ов/ Ю.Г. Ермаков, Г.М. Игнатьев, Л.И. Куракова и др; Под общей ред. А.М. Рябчикова. – М.: Высш. шк., 1988. – 592 с.
11. Власова Т.В., Физическая география материков. Евразия, Африка. – Учебник для студентов географических специальностей пед. институтов. – Изд. 3-е, перераб. и доп. М.: «Просвещение», 1975.
12. И.Б. Галай. - Физическая география материков и океанов, І часть. - Минск. – 1988 г.

Тақырыбы: Шөлдердің зерттелуі (Сахара шөлі мысалында)

Жоспар

Кіріспе

І. Шөлдер туралы жалпы түсінік
1.1 Шөлдердің түзілуі мен таралу заңдылықтары
1.2 Шөлдердің географиялық ерекшеліктері
1.3 Шөлдердің жіктелуі
1.4 Шөлдердегі тіршілік

ІІ. Сахара шөліне физикалық-географиялық баға беру.
2.1 Географиялық орны мен ерекшелігі
2.2 Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары
2.3 Жер бедері
2.4 Климаты
2.5 Су қоры
2.6 Топырақ және өсімдік жамылғысы
2.7 Жануарлар әлемі
2.8 Сахараның құрылымдық-морфологиялық айырмашылықтары (Батыс Сахара,
Орталық Сахара, Орталық таулы аудандар, Шығыс Сахара)

ІІІ. Шөл және адам
3.1 Шөл және адам мәселесінің экологиялық-географиялық және әлеуметтік-
экономикалық аспектісі
3.2 Шөлдерді игеру мәселелері
3.3 Шөлдену және табиғатты қорғау мәселелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе
Сахара – дүние жүзіндегі ең ыстық шөлдердің бір. Оның зор
кеңістігіне алғаш рет тап болған адам қандай сезімде болатыны анық. Күннің
өте үлкен отты шары көкжиек үстіне көтерілгенде шөл қызады. Құмның
ыстықтығы сондай, түйенің құс аяғы ғана оның аптабын сезбейді – тасқа қол
тигізу қиын... Құмның қызуынан ауа да қызады. Оның үстінде ауаның
құрғақтығы соншама, одан ерін күйіп, жарыла бастайды. Көгілдір аспан
күңгірт тартып, ауа мүлде тымық күйге енеді. Талтүстегі нағыз үрейлі аптап
басталады.
Күндізгі адам төзгісіз аптап сүйектен өтетін түнгі суықпен алмасады.
Температураның кенет төмендеуі нәтижесінде шөл бетінде бірден-бір ылғал
көзі–шық тамшылары пайда болады.
Жер бетіндегі ең әйгілі де, үлкен шөлдің ашылмаған жұмбақтарына, ерекше
табиғи жағдайы қызықпайтын адам табылмас. Шынында Сахара – ерекше табиғи
жағдайы мен көптеген халық коныстанған, таңғажайып ежелгі тарихтан тұратын
тұтас аумақ. Шексіз кеңістігі мен қатал ландшафттары оны одан аса
ерекшелендіреді.
Сахара туралы шексіз көптеген ғылыми есептер, жұмыстар, кітаптар жазған.
Яғни шөлді зерттеу көп ғалымдарды аса қызықтырған.
Бұл курстық жұмыста Сахара шөл болып табылатындықтан, ал шөлдердің даму,
қалыптасу үрдістері, биологиялық жағдайлары да ұқас болып келетіндіктен,
алдымен шөлдерге жалпы түсінік беріледі. Яғни Сахара шөлін қарастырмас
бұрын шөл дегеніміз не екенін анықталынады. Одан кейін Сахараның
географиялық орнына, геологиялық құрылысына, жер бедеріне, климат және су
ресурстарына, флора және фаунасына сипаттама беріледі. Ары қарай шөлге
антропогендік фактордың әсерін қарастырылады.
Сахара – тек ғана өлі шөл ғана емес, бұл - ертегідегі қалалар секілді
көрінетін ғажайып көпірлі, мұнаралы қатпарлықты ландшафтар, бұл – мыңжылдық
гүлдейтін ағаштары бар далалы алқап, бұл – алтынды түстес құмдақты дюналар.
Шөл өзінің ерекше анағұрлым жасырынды, тыныш және басқа жер шары
облыстарымен салыстырғанда қозғалмалы тіршілігін кешеді. Өзендер пайда
болып, қайта кеуіп кетеді. Жаңбыр мен желдер тауларды бұзады. Құрғақ жерлер
құнарлы болып, кейн оны құрғақшылық қайта құртады. Мұнда осы аймақтың қатал
климаттық жағдайына бейімделіп, үйреніп кеткен жануарлар мекендеп,
өсімдіктер өседі. Егер ұзақ ыстық айлар бойы тіршілік тоқтап қалғандай
көрінсе, жаңбырлы уақыттарда тіршілік қызу үстінде болады.
Тұрақтылық пен шыдамдылық шөлдегі өмірді сипаттайды. Адам шөлде жүз мың
жылдай тіршілік етуде. Осы уақыт бойы адам да, басқа да тіршілік иелері
секілді климаттық барлық ауытқуын көтеріп келеді.
Сахара - Атлант мұхиты жағалауынан шығысқақарай бүкіл Африка арқылы және
Қызыл теңізге дейін 5 мың шақырымға созылып жатыр. Сахара оңтүстіктен
солтүстікке қарай 2 мың шақырымға созылып, Жерорта теңізі жағалауында оны
құмы ежелгі Рим қалаларының қираған орнын басқады.
Мұндай үлкен кеңістіктегі алуан түрлі шөл беті әртүрлі тау жыныстарынан
тұрады. Ұшы-қиыры жоқ сусыз жазықтардың бетін үлкен, жұмыр және шағыл
тастар басып жатады - бұл тасты шөл. Сахараның нақ ортасында Тибести және
Ахаггар ткалы үстірттері орналасқан. Желдің әрекетінен жартастар
таңқаларлық пішінге ие болған. Жел жұмыр тастар мен құмды ұшырып,
жартастардың бетіне соғады, құмтастағы сызаттарды тереңдете түседі. Сахара
жер көлемінің шамамен 20%-ын құмды шөлдералып жатыр. Бұл құм төбелерден
тұратын орасан зор құм теңізі. Құм төбелердің өсімдік жамылғысы жоқ бөлігі
ұдайы көшумен болады. Басқа құмдар қозғалмайды. Оларды өте ұзын тамырлы
өсімдіктер бекітіп тұрады. Сахара да сазды шөлдер де бар.
Тропиктік шөлде тұтас өсімдік жамылғыс жоқ. Тасты бөліктерде өсмдіктер
жартастардың сызаттары мен жарықтарында ғана өседі. Құмды бөліктерде сирек
өсімдік жамылғысы түзеді. Мұнда жүзген, селеу және басқа да өсімдіктер
өседі. Бір қарағанда шөлде тіршілік жоқ секілді көрінеді. Алайда ол олай
емес, мұнда ұсақ бунақденелерден бастап, шаяндар, өрмекшілер, кесірткілер,
жыландар, құстар түрлері кездеседі. Сүтқоректілер де баршылық. Ұзақ уақыт
бойы су тапшылығына төзу – шөлде тіршілік етудің басты шарты. Қалың тері
жамылғысы жануарлардың өз ылғауын сақтауға септігін тигізеді. Денесінің
пішіні олардың болмашы сызаттар мен құм ішіне жасырынуға мүмкіндік береді.
Сахараны ежелден көшпелі тайпалар мекендеген. Жазиралар ертеден керуендер
тынығатын орын болған. Онда жер асты сулары жер бетіне жақын орналасқан.
Аумақта құрма пальмасы өседі. Ніл атырауы – Сахараның ең ежелгі және үлкен
жазирасы.
Соңғы жылдары тропикалық шөлдердің көлемі тез өсіп келеді. Сахараның өзі
ғана саванналардың көлемі есебінен жыл сайын 1 млн шаршы шақырымға ұлғаюда.
Мұны шөлдену үрдісі деп атайды.

І. Шөлдер туралы жалпы түсінік

1.1 Шөлдердің түзілуі мен таралу заңдылықтары
Шөлдердің жер бетіндегі қалыптасуының басты механизмі алдымен жердегі
жылу мен ылғалдың біркелкі таралмауына, біздің ғаламшардағы географиялық
қабықтың зоналдылығына тәуелді. Ауа температурасы мен атмосфералық қысымның
зональды таралуы желдердің негізі бағытын, жалпы атмосфералық циркуляцияны
анықтайды. Экватордың жоғары бөлігінде, мұнда құрлық пен су анағұрлым
қызып, ауаның қозғалысы үдемелілігі артады. Мұнда әлсіз ауыспалы желдердің
облысы түзеді. Экватордан жоғары көтерілген жылы ауа біршама салқындап,
тропикалық жаңбыр (нөсер) түрінде жауатын үлкен мөлшерде ылғалдылығын
жоғалтады. Содан кейін атмосфераның жоғары қабатында ауа солтүстікке және
оңтүстікке тропиктер жаққа қарай қозғалады. Бұл ауа ағындарын антипассаттар
деп атайды. Жердің айналуының әсерінен солтүстік жарты шарда антипассаттар
оңтүстікке шегінсе, оңтүстік жарты шарда солтүстікке шегінеді. 30-400 С
ендік үстінде (субтропиктерде) олардың шегіну бұрышы 900 С құрайды, және
олар ендік параллельдер бойынша орналаса бастайды. Осы ендіктерде ауа
массалары қызған жер бетіне түседі, ол жерде одан астам қызады. Осыған орай
тропиктерде жыл бойы жоғары атмосфералық қысым, ал экваторда, керсінше
жоғары атмосфералық қысым қалыптасқан. Сондықтан, жер бетінде үнемі ауа
массалары (пассатар) субторпиктерден экваторға қарай қозғалып отырады.
Экваторлық-тропиктік ендіктерде пасссаттар атмосфераның тұрақты
стратификациясын анықтайды, бұлттардың түзуімен, жауын-шашын түсуіне әсер
ететін тік қозғалысынан кедергі келтіреді. Сондықтан бұл ендіктерде
бұттылық өте сирек байқалады, ал күн радиациясының ағыны өте жоғары. Осыған
байланысты бұл аймақтарда ауа өте құрғақ болады (салыстырмалы ылғалдылық
жазғы уақыттарда орташа шамамен 30%-ды құрайды) және жазғы айларда
температура өте жоғары болады. Тропиктік белдеудегі құрлықтарда ортша ауа
температурасы 30-350 С-қа жетеді; мұнда жер шарындағы ең жоғары ауа
температурасы +580 С. Орташа жылдық ауа температурасының амплитудасы – 200
С, ал тәуліктік 500 С, топырақ беті кейде 800 С-қа жетеді. Жауын-шашын
өте сирек түседі, нөсер түрінде.
Қоңыржай белдеуінде шөлдердің қалыптасуы үшін қажетті жағдай ішкі
құрлықтық аудандарда болады. Онда жауын-шашын 200 мм-ден аз түседі. Мысалы,
Орталық Азияға циклондар мен муссондардың өтуіне таулы көтерілімдер кедергі
жасайды, бұл жерде жазда барикалық депрессия орнайды. Ауа өте
құрғақтылығымен ерекшеленеді, температура өте жоғары (400 С және одан да
жоғары) және өте шаңды. Мұнда Арктикадан және мұхиттардан енген циклонды
ауа массалары тез қызып, құрғап кетеді.
Сонымен, атмосфера циркуляциясының жалпы сипаты ғалымшарлық ерекшілктерге
негізделген және жергілікті географиялық жағдайлар солтүстікке қарай және
экватордан оңтүстікке қарай, 15 және 450 С ендіктер аралығында шөл зонасын
қалыптастыратын өзіндік климаттық орта туғызады. Оған тропиктік
ендіктердегі суық ағыстар әсер етуі қосылады (Перу, Бенгаль, Батыс-
Австралия, Канар және Калифорния ағыстары).
Аридтіліктің (шөлді) деңгейі бойынша көптеген аумақтардың құрғақтылығы
бірдей емес. Осыған байланысты біз аридті жерлерді экстрааридті, аридті
және шөлейтті немесе өте құрғақ, құрғақ және жартылай құрғақ деп бөлеміз.
Эстрааридті облыстарға тұрақты құрғақтылық -100%, аридті облыстарда – 50-
75% және шөлейтті аудандарда – 20-40%.
М.П. Петров бойынша (1975ж), шөлдерге өте құрғақ климатты аумақтар
жатады. Онда жауын-шашын шөлдерінің түсуі жылына 250 мм-ден аз, Булану
мөлшері жауын-шашын мөлшерінен бірнеше есе көп.
Шөлдер жазғы жоғары температурамен, аз жауын-шашын мөлшерімен (100-200
мм) ерекшеленді. Мұнда эолды үрдістер жиі байқалады және жер беті сулары,
топырақ құрамында тұз мөлшері жоғары және бірелкі емес. Шөлдердік
таралуының басты ерекшелігі –аралдық, олардың географиялық орналасуының
локальды сипаты. Бірде-бір материкте шөлді жерлер тұтас жолақты болып
жатпайды. Бұл жағдайда шөлдер толығымен зоналдылық заңдылығына бағынбайды.
Солтүстік жарыт шарды Африка континентінде шөлді аумақтар 150 С және
300 С с.е. аралығында орналасқан, онда дүние жүзіндегіең ірі шөл – Сахара
орналасқан. Оңтүстік жарты шарда олар 6 және 330 С о.е. аралығында
орналасқан. Оған Калахари, Намиб и Карру, және де Сомали және Эфиопия
аумақтарындағы шөлдер кіреді. Солтүстік Америкада шөлдер континенттің
оңтүстік-батысында 22 және 240 С с.е. аралығында орналасқан, олар Сонора,
Мохаве, Хила және т.б. шөлдерді қамтиды. Оңтүстік Америкада шөлдер 5 және
300 С о.е. аралықтарын қамтиды. Мұнда Сечура, Пампа-дель-Тамаругаль,
Атакама шөлдері орналасқан. Азияда шөлдер 15 және 48-500 С с.е. аралығында
орналасқан және оған мынандай ірі шөлдер жатады, Арабия түбегіндегі Руб-
эль-Хали, Үлкен Нефуд, Эль-Хаса; Иран мен Ауғанстандағы Деште-Кевир, Деште-
Лут, Дашти-Марго, Регистан, Харан; Түркменстандағы Карақұм; Өзбекстандағы
Қызылкқұм; Қазақстандағы Мойынқұм; Индияда Тар; Пәкістанда Тхал; Монғолия
мен Қытайда Гоби; Қытайда Такла-Макан, Алашань, Бейшань, Цайдаси.
Австралияда шөлдер үлкен аумақты алып жатыр, 20 және 340 С о.е. аралығын
қамтиды, оған Үлкен Виктория, Симпсон, Гибсона және Үлкен Құмдақ шөлдері
кіреді.
Мейгл бойынша дүние жүзіндегі шөлді аумақтардың жалпы ауданы 48810 мың
шаршы шақырымды құрайды (кесте 1), яғни құрлықтың 33,6%-ын алып жатыр
экстрааридтердің көлемі - 4%, аридтер – 15 және шөлейттер – 14,6%.Кестеге
сәйкес, типтік шөлдердің шөлейттерді қоспағанда аумағы 28 млн. шаршы
шақырымды құрайды, яғни жер шары аумағының 19%-ын алып жатыр.

Кесте 1. Континенттер бойынша аридті аумақтардың ауданы, млн. шаршы шақырым
(Мейгл бойынша, 1955 ж).
Континенттер Экстра-Арид-тіШөлейтті Континенттің Барлығы
ридті ауданы санына
аридті және
шөлейтті
жерлердің
салыстырмалы
ауданы, %
есебінде
1. Австралия — 3,86 2,52 83 6,38
2. Африка 4,56 7,30 6,10 59 17,96
3. Азия 1,05 7,91 7,51 38 16,74
4. Солтүстік және0,03 1,28 2,66 10 3,97
Орталық Америка
5. Оңтүстік 0,17 1,22 1,63 8 3,02
Америка
6. Еуропа — 0,17 0,84 1 1,01
Жер шарында 5,18 21,74 21,26 199 48,81

1977 жылы ЮНЕСКО бойынша дүние жүзіндегі аридті аудандардың нақты
аумақтары, шекаралары белгіленген 1 : 25000000 масштабтағы карта
құрастырылды. Картада төрт биоклиматтық зоналар белгіленді.
Экстрааридті зона.Жауын-шашын мөлшері 100 мм шамасында немесе одан да аз;
өсімдік жамылғысы жоқ, тек кей жерлерде эфемерлер мен бұталар кездеседі.
Мал шаруашылығына жарамсыз. Бұл зона анық белгіленген.
Аридті зона. Жауын-шашын мөлшері 100-200 мм. Өсмідіктер жамылығысы өте
кедей, мұнда көпжылдық және бір жылдық өсімдіктер кездеседі. Көшпенді мал
шаруашылығының зонасы.
Шөлейт зонасы. Жауын-шашын мөлшері 200-400 мм. Бұталы өсімдіктер, шөп
жамылғысы қалыптасқан. Ауыл шаруашылығына, соның ішінде егнішілік пен мал
шаруашылығына жарамды.
Осы картаға сай әлемдегі аридті ауамқтардың ауданы 48 млн. шаршы шақырым,
ол барлық құрлықтың тура 13 алып жатыр.

1.2 Шөлдердің географиялық ерекшеліктері
Жер бетіндегі көптеген шөлдер геологиялық платформаларда қалыптасқан
және олар құрлықтың ежелгі учаскелерін алып жатыр. Азия, Африка және
Австралиядағы шөлдер теңіз деңгейінен 200-600 м биіктікте орналасқан, ал
Орталық Африка мен Солтүстік Америкада – теңіз деңгейінен 1 мың биіктікте
орналасқан. Шөлдер – Жердің ландшафттарының бірі, ол да басқа ландшафтар
сияқты заңдылықты түрде жер бетіндегі ылғал мен жылудың әркелкі таралуына
байланысты қалыптасқан, осыған орай органикалық дүниенің дамиды. Шөлдер –
белгілі даму тарихымен қалыптасқан географиялық құбылыс, ландшафт, оның да
даму немесе тозу кезінде қалыптасқан өзгеру белгілері мен пішіндері бар.
Шөлдерді ғаламдық құблыс ретінде айтқанда оны бір типті немесе бір түрлі
деп қабылдауға болмайды. Көптеген шөлдер таулармен қоршалған, кейбіреулері
таулармен шектеседі. Кейбір шөлдер жас тау жүйелерімен көршілес жатады,
басқасы – ежелгі бұзылған таулармен қатарлас орналасады. Біріншісіне,
Орталық Азиядағы Қарақұм мен Қызылқұмды, Алашань мен Ордос шөлдерін және
Оңтүстік Америка шөлдерін жатқызсақ, екіншісіне, Солтүстік Сахарына жатады.

Таулар шөлдер үшін сұйық ағындардың қалыптасу облыстары, олар жазыққа
соқыр салаларымен транзиттік өзендер ретінде өтеді. Шөлдер үшін жерасты
суларының маңызы зор. Өзендер жазықтарға көптеген қалдық заттарды тасиды.
Олар мұндақ сұрыпталып, өте ұсақ ұнтақтарға айналып, кұм бетіне шөгеді. Көп
ғасырлар өткен соң жазықтардағы өзендер бірнеше метрлік аллювиальды
жыныстарға толады.
Шөлдердің беткі жыныстары әртүрлі. Бұл аумақтың геологиялық құрылымы мен
табиғи үрдістерге байланысты. М. П. Петрова (1973) бойынша, шөлдердің беткі
жыныстары барлық жерде бірдей. Бұл үштік және бор дәуірлерінде түзілген
тастақты, құмдақты элювиалдьды жыныстар. Шөлдерге бірнеше бір типті табиғи
үрдістер тән: эрозия, су аккумуляциясы, құмдақтық массаның эолдық жиналуы.
Шөлдер көп белгілері бойынша ұқсас болып келеді. Айырмашылықтар көбінесе
шөлдердің Жердегі әртүрлі жылу белдеулерінде географиялық орналасуымен
байланысты: тропикалық, субтропикалық, қоңыржай. Бірінше екі белдеуде
Солтүстік және Оңтүстік Америка және Таяу және Орталық Шығыс, Үндістан,
Австралия шөлдері орналасқан. Олардың ішінде континенттік және мұхиттық
шөлдер ажыратылады.
Мұхиттық шөлдерде климат мұхитпен жақын орналасқандықтан жұмсарады,
мұндағы жылу және су баланстары аралығындағы айырмашылық, жауын-шашын
мөлшері, буланушылық мөлшері континенттік шөлден айырма жасайды. Мұхит маңы
шөлдер үшін жылы және суық ағыстардың әсері зор. Жылы ағыстар мұхиттан
келетін ауа массасын ылғалдандырады да, олар жағалауға жауын-шашын әкеледі,
керсінше суық ағыстар ауа массасын құрғатады. Мұхит маңы шөлдері Африка мен
Оңтүстік Американың батыс жағалауларында қалыптасқан.
Азия мен Солтүстік Американың қоңыржай белдеулерінде континентті шөлдер
орналасқан. Олар материк ішінде орналасқан (Орталық Азия шөлдері) және
олар аридті және экстрааридті жағдайлармен ерекшеленді. Шөлдердің
табиғатына оның биіктік орналасуы да әсер етеді.
Таулы шөлдер өте күшті аридті климатпен ажыратылады. Шөлдердің
ұқсастықтары мен айырмашылықтары көбінесе олардың екі жарыт шардың әртүрлі
ендіктерінде, Жердің ыстық және қоңыржай белдеулерінде орналасуына
байланысты. Осыған орай Сахара австралиялық шөлдермен ұқсас болып, Орталық
Азияның шөлдерінен басқаша болуы мүмкін.

1.3 Шөлдердің жіктелуі
Шөлді аумақтар біркелкі болып көрінгендерімен, олардың табиғатының
өзіндік ерекшеліктері болады. Жер бедері бірдей болғанымен, топырақтары
әртүрлі болады; егер топырақтары бірдей болса, су режимдері әртүрлі; егер
су режимдері бірдей болса, өсмідіктер дүнинесі әркелкі болып келеді және
т.б.
Осыған орай, шөлді аумақтардың табиғат жағдайлары өзара байланысты
факторлардың тұтас кешеніне байланысты, шөлдерің түрлерін жіктеу және
аудандастыру - өте күрделі іс.
Кеңестік және шетелдік әдебиеттерде шөлдердің жітелуіне көптеген
жұмыстар арналған.Өкінішке орай ешқайсысында бұл сұрақты шешетін біртұтас
тәсіл-әдіс жоқ. Кейбіреулері климаттық көрсеткіштерді негізге алса,
екіншісі – топырақты, үшіншісі – флоралық құрылымын негізге алып жіктейді.
М.П. Петров өзінің Жер шарындағы шөлдер деген кітабында (1973 ж.)
жер шары шөлдері үшін он литоэдафикалық түрден тұратын көп сатылы
жіктеуді ұсынады:

* ежелгі аллювиальды жазықтың құмдақты қопсылған жыныстары;
* төрттік дәуірдегі гипстелген құрылымды жазықтар мен тау алды жазықтардағы
құмдақтар мен ұсақ тасты жыныстар;
* төрттік дәуірдегі жазықтардағы ұсақ тасты, гипстелген жыныстар;
* тау маңы жазықтардағы ұсақ тасты жыныстар;
* аласа таулар мен ұсақ шоқылардағы тастақты жыныстар;
* жазықтардағы аз карбонатты ұнтақталған құмдар;
* тау маңы жазықтарындағы лессті жыныстар;
* аласа таулардағы батпақтар;
* тұздақты депрессиялық сортаңдар және теңіздік жағалаулар бойынша.
Жер шарындағы және жеке континенттерде шөлді аумақтардың түрлерін жіктеу
шетелдік әдебиеттерде де кездеседі. Олардың көбі климаттық көрсеткіштерге
негізделіп жасалған. Салыстырмалы басқа табиғат орталарының басқа
элементтері бойынша жіктеулер аз. (жер бедері, өсімдік жамылғысы,
жануарлар дүниесі және т.б.)
1964 жылы К. Троль зональды климаттық жіктеуді ұсынды. Жіктеу:
• Солтүстік жарты шар.
• Солтүстікамерика тобы:
• Суық тип:
• Үлкен Бассейн
• Әйгілі жазықтар
• Мохаве шөлі
• Жылы тип:
• Сонора шөлі
• Оңтүстік Калифорния шөлі
• Чиуауа.
• Афро-азиаттық тобы:
• Жылы тип:
• Солтүстікафрика подгруппасы:
• Солтүстікафрикалық дала
• Сахара
• Шығыс Сахара (Ливия-Египеттік шөл)
• Сахель даласы
• Африканского ауданы;
• Сирия-Аравия подгруппасы:
• Аравия
• Руб-эль-Хали;
• Иран-Индия подгруппасы:
• Иран жазығы
• Деште-Кевир
• Деште-Лут
• Белуджистан
• Ауғанстан
• Тар шөлі
• Арал-каспий подгруппасы:
• Түркістан (Қарақұм,Қызылқұм)
• Суық тип:
• Арал-каспий даласы (Қазақстан, Үстірт және т.б.);
• Ортылқ Азиялық подгруппа:
• Жоңғария
• Такла-Макан
• Гоби
• Бейшань
• Алашань
• Ордос
• Цайдам
• Тибет жазығы.
• Оңтсүтік жарты шар .
• Оңтүстікамерикандық топ:
• Перу жағалауы
• Атакама
• Андылық биік таулы өлке
• Гран-Чако
• Аргентина таулары
• Патагония
• Солтүстік-Батыс Бразилия
• Венесуэла жағалауы .
• Оңтүстікафрикалық топ:
• Намиб
• Калахари
• Карру
• Оңтүстік-батыс Мадагаскар.
• Австралиялық топ:
• Симпсон шөлі
• Үлкен Виктория шөлі
• Гибсон шөлі
• Үлкен Құмдақты шөл
• Полярлы шөлдер
Кесте 2. Дүние жүзіндегі шөлдердің негізгі географиялық сипаттары.
Шөлдер ГеографиялАудан,мың. АбсолтюттіТемпературТемператОрт аша
ық орны шаршы. к аның ураның жылдық
шақырым. биіктігі, абсолюттікабсолюттжауын-шашы
м максимум, ік н
0С минимумымөлшері,мм
, 0С
Орта Азия және
Қазақстан
Қарақұм 37-420 С 350 100-500 +50 -35 70-100
с.е.;
57-650 С
ш.б.
Үстірт 42-450 С 200 200-300 +42 -40 80-150
және с.е.;
Манғышла51-58 0С
қ ш.б.
Қызылқұм42-44 0С 300 50-300 +45 -32 70-180
с.е.;
60-67 0С
ш.б.
Аралмаңы46-48 0С 35 400 +42 -42 130-200
Қарақұмыс.е.;
57-65 0С
ш.б.
Бетпақ-Д44-460 С 75 300-350 +43 -38 100-150
ала с.е.;
67-720 С
ш.б.
Мойынқұм43-44 0С 40 100-660 +40 -45 170-300
с.е.;
67-730 С
ш.б.
Орталық
Азия
Такла-Ма37-42 0С 271 800-1500 +37 -27 50-75
кан с.е.;
76-880 С
ш.б.
Алашань 39-410 С 170 800-1200 +40 -22 70-150
с.е.;
101-1070 С
ш.б.
Бэйшань 40-420 С 175 900-2000 +38 -24 40-80
с.е.;
91-1000 С
ш.б.
Ордос 38-400 С 95 1100-1500 +42 -21 150-300
с.е.;
107-1110С
ш.б.
Цайдам 36-390 С 80 2600-3100 +30 -20 50-250
с.е.;
92-97 0С
ш.б.
Гоби 42-470 С 1050 900-1200 +45 -40 50-200
с.е.;
98-118 0С
ш.б.
Иран таулы
қыраты
Деште-Ке33-360 С 55 600-800 +45 -10 60-100
вир с.е.;
52-570 С
ш.б.
Деште-Лу28-330 С 80 200-800 +44 -15 50-100
т с.е.;
56-600 С
ш.б.
Регистан29-320 С 40 500-1500 +42 -19 50-100
с.е.;
64-66 0С
ш.б.
Арабия
түбегі
Руб-эль-17-203 С 60 100-500 +47 -5 25-100
Хали с.е.;
46-550 С
ш.б.
Үлкен 27-300 С 80 600-1000 +54 -6 50-100
Нефуд с.е.;
39-410 С
ш.б.
Дехна 21-280 С 54 450 +45 -7 500-100
с.е.;
44-480 С
ш.б.
Сирия 31-340 С 101 500-800 +47 -11 100-150
шөлі с.е.;
37-420 С
ш.б.
Оңтүстік
Африка
Сахара 15-280 С 7000 200-500 +59 -5 25-200
с.е.; 15
б.б.-330 С
ш.б.
Ливия 23-300 С 1934 100-500 +58 -4 25-100
шөлі с.е.;
18-300С
ш.е.
Нубия 15-23 0С 1240 350-1000 +53 -2 25
шөлі с.е.;
31-37 0С
ш.б.
Солтүстік
Африка
Намиб 19-290 С 150 200-1000 +40 -4 2-75
о.е.;
13-17 0С
ш.б.
Калахари21-27 0С 600 900 +42 -9 100-500
о.е.;
20-27 0С
ш.б.
Карру 32-34 0С 120 450-750 +44 -11 100-300
о.е.;
18-260 С
ш.б.
Үндістан
түбегі
Тар 26-29 0С 300 350-450 +48 -1 150-500
с.е.;
69-74 0С
ш.е.
Тхал 30-32 0С 26 100-200 +49 -2 50-200
с.е.;
71-72 0С
ш.б.
Солтүстік
Америка
Үлкен 36-44 0С 1036 100-1200 +41 -14 100-300
Бассейн с.е.;
112-1190 С
б.б.
Мохаве 35-370 С 30 600-1000 +56,7 -6 45-100
с.е.;
116-118 0С
б.б.
Сонора 28-350 С 355 900-1000 +44 -4 50-250
с.е.;
109-1130 С
б.б.
Чиуауа 22-300 С 100 900-1800 +42 -6 75-300
с.е.;
105-108 0С
б.б.
Оңтүстік
Америка
Атакама 22-290 С 90 300-2500 +30 -15 10-50
о.е.;
69-700 С
б.б.
Патагони39-53 0С 400 600-800 +40 -21 150-200
я о.е.;
68-720 С
б.б.

Австралия
Үлкен 18-230 С 360 400-500 +44 +2 125-250
Құмдақ о.е.;
121-1280 С
ш.б.
Гибсон 23-25 0С 240 300-500 +47 0 200-250
о.е.;
121-1280 С
ш.б.
Үлкен 25-290 С 350 200-700 +50 -3 125-250
Викторияо.е.;
шөлі 125-1300 С
ш.б.
Симпсон 24-27 С 300 0-200 +48 -6 100-150
о.е.;
135-1380 С
ш.б.

1.4 Шөлдердегі тіршілік
Барлық шөлдердегі мекендеушілер әртүрлі болғандарымен, олардың ортақ
белгілері бар: барлығы дерлік судың, қоректің, баспананың жетіспеушілігіне
және температураның ауытқушылығына үйренген.
Шөл өсімдіктері. Шөлдердегі өсімдіктерінің бір қатар сипатты қабілеттері
бар. Олардың біреуі өзіне еш зиян келтірмей қурайды. Ескі, жас жапырақтар
толығымен қурап қалады, бірақ жас жапырақтар келесі жаңбыр жауғанша өсуін
жалғастырады.
Басқа өсімдіктер құрғашылықтан қорғана алады. Олардың даму аралығы аза
уақыт аралығында бітеді, сондықтан өсімдік құрғақ кезеңдерді тұқым түрінде
өткізеді. Шөлді өсімдіктердің тұқымдары бірінші жаңбырдан кейін өнбейді, ол
түрдің тірі қалуына көмектеседі.
Құрғақшылыққа шыдамдылық – ең кең тараған қорғаныс тәсілі. Біріншісінің
жапырақ дамымаған, екіншісінің тамырлары өте тереңге жайылады, арқылы
ылғалды тереңнен алады. Сексеуіл мен акацияның тамыры 15 және 21 м-ге дейін
кетеді. Кейбір шөлді өсімдіктер, керсінше, тамыр жүйесінің беткі бөлігі
қалың болып дамыған, себебі олар аз уақыттық жаңбыр суын тез сіңіріп алады.
Көптеген өсімдіктердің жер бетіндегі бөліктері қурап қалады да, тек
түбіртегі, тамыры ғана қалады. Ал кейбір өсімдіктер ылғалды жапырақтарында
жинайды, мысалы, алоэ, кактус. Олардың қорғаныс ретінде және аз булану үшін
жапырақтарында тікенектер болады.
Бунақденелер. Шөлде бунақденелер өте көп және олардың сол жерде
мекендеушілер үшін қорек ретінде рөлі зор. Жануарлар шөлдің құрғақ
климатына бейімделген. Кейбіреулері індерін жер беті температурасы
жетпейтіндей өте тереңге салады. Олар сыртқа қорек үшін ғана шығады.
Көптеген бунақденелер тек түнде ғана белсенді, ал күндіз олар індерінде
тығылып жатады. Күндізгі бунақденелердің құйрықтары ұзын немесе ұша алады.
Көбі өсімдіктердің астына тығылады.
Бауырмен жорғалаушылар – бұл шөлде мекендейтін топтардың бірі. Олар
күндіз індерінде немесе өсімдік түбінде жатса, күнде суықтан қорғаныс
іздейді. Өте көп тараған түрі – жылан, бірақ олардың көбі тек түнде
жүретіндіктен, сирек байқалады. Көптеген түрлеріне денелеріндегі майлары
көмектеседі.
Шөл құстары. Олар тұқымдар мен жасыл өсімдіктермен қоректенеді. Құстар тез
қозғалып, ұша алатындықтан олар жағымсыз ауа райында қолайлы аумаққа ауыса
алады.
Шөл сүтқоректілер. Құстар сияқты, сүтқоректілер шөлде өте аз кездеседі.
Көбінесе ірі түрлері басқа зоналармен салыстырғанда аз мекендейді. Тек ғана
қатал климаттық жағдайға бейімделген түрлері ғана шыдап, мекен етеді.
Кемірушілер – шөлдегі ең қарапайым мекен етушілер. Көбі түнде ғана
белсенді, ал күндіз індерінде жатады. Көбінесе олар су ішпейді, өсімдік
шырынын қорек етеді. Табиғат орталары көптеген әртүрлі жануарларды
ұқсастырады. Африка мен Азиядағы тышқандар, Солтүстік Америкадағы секіретін
жануарлар, Австралиядағы кенгрулар бір-біріне ұқсас болғанымен, олар
туыстас та емес және әртүрлі құрлықтарда пайда болған.
Шөлде салыстырмалы санаулы ғана жыртқыштар мекендейді: гепардтар, шөл
мысықтары, манул, олар да түнде ғана белсенді әрекет етеді.

ІІ. Сахара шөліне физикалық географиялық баға беру

2.1 Географиялық орны мен ерекшелігі
Саха́ра (араб. صحراء‎‎) — Жер бетіндегі ең ірі шөл. Сахара" ежелгі арабтың
ас-сахра деген сөзінен шыққан, ол шөл, шөлді дала деген мағынаны
білдіреді. Шөлді сөзінің өзі өсімдікті жазығы жоқ аймақ дегенді мағынаны
білдіреді. Өте ежелгі ұғым, әйгілі солтүстікафрика шөлі ретінде б.з.д. І
ғасырдан бері мерзімделіп келе жатады. Сахара – бұл шөлді мұхит. Бұл
көзқарас саяхатшы-зерттеушілер үшін Үлкен Шығыс Эрг шексіз құмды төбелі
шөлі ашылған соң, XVIII ғасырда пайда болған. XIX ғасырдың ортасында
Александр Гумбольдт Сахараны Үндістанға дейін созылған құмды шөл деп
тұжырымдағанының өзі де жеткілікті. Көптеген тараған көзқарастарға сүйесек,
Сахараның жалпы ауданының 20%-ын құмдақты шөлдер алып жатыр. Сахараны
көлемі мен бұрынғы тарихына сүйеніп, жиі әйгілі шөл деп атайды. Дүние
жүзінде бірде-бір шөл өзінің шекарасы, аумағы бойынша Сахараға тең
келмейді. Оның шекарасын әртүрлі географиялық белгілерге қарап анықтаған.
Осыған орай шөлдің ауданы 6,2 млн шаршы шақырымнан 11 млн шақырымға дейін
ауытқиды. Кейбір әдебиет көздерінде 8,6 млн шаршы шақырым, 9 млн шаршы
шақырымға жуық деп беріледі. Ол Африка материгі аумағының 30% алып жатыр,
салыстырмалы түрде, Бразилияның аумағынан сәл үлкен. Сахара африка
материгінің солтүстік бөлігінде орналасқан, Ол Атлант мұхитынан Ніл
өзенінің батыс аңғарына дейін 5 мың шақырымнан астам жерге дейін созылған
немесе шығыста Қызыл теңіздің жағалауына дейін созылады. Солтүстік шекарасы
Сахаралық Атлас тауларының оңтүстік бөлігіне дейін жетеді. Оңтүстік шекара
жыл сайын оңтүстікке қарай жылжуда, әсіресе құрғақ жаз кездерінде және
ылғалды жылдары солтүстікке қарай бағытталады (Нуакшот сызығы – Пшджикджа -
Калета – Асселяр – Адраф – Ифорас – Агадес – Фада). Сахара Сахельге өтеді,
ол араб тілінен аударғанда жағалау - шөлдің жағасы деген мағынаны
білдіреді. Шөлдің оңтүстік шекарасы 16° с.е.-те аз қозғомалы ежелгі
құмдақты дюндардан тұрады, оның оңтүстігінде Сахель орналасқан, Сахель –
Судан саваннасына өтпелі зона болып табылады. Солтүстіктен оңтүстікке қарай
Сахара 2000 шақырымға созылады. Ал батыстан шығысқа қарай 4800 шақырымға
созылып жатыр. Сахараны батысында Атлант мұхиты шайып жатса, солтүстігінде
ол Атлас тауларымен және Жерорта теңізімен шектседі, ал шығысында Қызыл
теңізімен шекстесіп жатыр. Сахара басқа да шөлдер сияқты бұл – шөлдердің
топтары, олардың ішінде ірі бірқатар шөлдер ерекшеленеді. Оның шығыс бөлігі
Ливия шөлінен тұрады. Ніл өзенінің жағалауында Қызыл теңізіне дейінгі
аумақта Арабия шөлі орналасқан, оның оңтүстігіне қарай Судан аумағына кіре
берісте Нубия шөлі жатыр. Бұлардан басқа кіші көлемдегі шөлдер де бар.
Жоғары да айтқандай Сахар бір типті шөлдерге жатпайды. Дегенмен, көбінесе
шөлдер құмдақты-тастақты типті болып келеді. Шөлдердің құрамының ішінде
көптеген аймақтар ерекшеленеді: Тенере, Үлкен Шығыс Эрг, Үлкен Батыс Эрг,
Танезруфт, Хамада-эль-Хамра, Эрг-Игиди, Эрг-Шеш, Арабия, Ливия, Нубия
шөлдері. Сахара біртіндеп оннан астам мемлекеттердің аумақтарын қамтуда -
Алжира, Египет, Батыс Сахара, Ливия, Мавритания, Мали, Марокко, Нигер,
Судан, Тунис, Чад. Сахараның көптеген кеңістіктерінде халық қоныстанбаған,
кейбір жазиралы аудандарында (оазис) адамдар мекендейді. Сахара шөліне
жоғары деңгейдегі дүние жүзілік көрсеткіштер тән: Жер шарындағы ең жоғары
температура тіркелген; +59°С Алжирда, ең үлкен көлмедегі құмдақты шөлдер -
600 мың шаршы шақырым; Ең аз мөлшердегі жауын-шашын (кейбір аумақтарда
мүлде жаумайды); Батыс Сахарадағы ауа температурасының тәуліктік түсуі 30
°С. жетеді. Сахарада жыл сайын 160 мыңдаған сағымдар байқалады.

Сахараның ғарыштағы көрінісі

2.2 Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары
Геологиялық мәліметтерге сүйенсек, Сахара өте ежелгі шөл болып табылады.
Сахара түгелімен Африка платформасының шегінде орналасқан, оның көпшілік
бөлігі негізгі кристалдық және жанартаулық жыныстардан түзіліп, көлденең
тұнба шөгінді қабаттарымен көмкерілген үстірт болып табылады. Кей жерлерде
жер бетінде ежелгі қатпарлы жыныстар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қазақстанда шөлдену мәселесі
Бірлестіктер мен экожүйелердің экологиясы (синэкология)
Қазақстан өсімдік жамылғысының картасын құрастыру
Балқаш Жер асты суы
Гоби шөлінің климаты
Қазақстанның табиғат зонасы
Тұран ойпатының климаты, ішкі сулары, органикалық дүниесі
Галофитті өсімдіктер және олардың биологиялық екрешеліктері
Қазақстанның шөлді аймақтары
Таулы аймақтардың шөл зонасы
Пәндер