Қылмыстық жаза тағайындау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.6
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ ИНСТИТУТЫНЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Қылмыстық жаза тағайындау институтының қалыптасу ... ..7.14
1.2 Қазақстан Республикасының жаза тағайындау институтының кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15.18
1.3 Қылмыстық жаза тағайындау институтының қағидаларының маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19.21
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫ ЖЕКЕ ДАРАЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Жазаны жеке даралау кезінде қылмыстың сипаты, қоғамға қауіптілігі
дәрежесін есепке алу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.34
2.2 Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән.жайлар...35.48
2.3 Қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән.жайлар49.59
3 ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІ ЖАҒДАЙЫНДА ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ ЕРЕКШЕЛІГІ
3.1 Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан неғұрлым жеңіл жаза белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60.64
3.2 Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза белгілеу ... ... ... ... ... ..65.70
3.3 Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза белгілеу ... ... ... ... ... ..71.74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75.77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78.82
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.6
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ ИНСТИТУТЫНЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Қылмыстық жаза тағайындау институтының қалыптасу ... ..7.14
1.2 Қазақстан Республикасының жаза тағайындау институтының кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15.18
1.3 Қылмыстық жаза тағайындау институтының қағидаларының маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19.21
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫ ЖЕКЕ ДАРАЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Жазаны жеке даралау кезінде қылмыстың сипаты, қоғамға қауіптілігі
дәрежесін есепке алу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.34
2.2 Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән.жайлар...35.48
2.3 Қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән.жайлар49.59
3 ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІ ЖАҒДАЙЫНДА ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ ЕРЕКШЕЛІГІ
3.1 Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан неғұрлым жеңіл жаза белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60.64
3.2 Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза белгілеу ... ... ... ... ... ..65.70
3.3 Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза белгілеу ... ... ... ... ... ..71.74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75.77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78.82
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Адам адам болғалы, өркениет әлемі өз көшін түзегелі бері қылмыс пен жаза атты телі ұғым қаншалықты сөз болып, сынға түсіп келе жатқанына қарамастан адамзат тарихындағы ең ұлы, ең қилы-киямет оқиғаларға толы ғасыр болып өткен ХХ-ғасырдың басында айтылған осынау пікірдің, қойылған осыну сауалдың күні бүгінге дейін бір жақты жауабын таппай, маңызын жоймай келе жатқандығы таңдандырмай қоймайды.
Жаза шарасын сот заң санкцияларының кең көлемде «әділдік сана-сезімінің» субьективтік негізінде тағайындайды. Бірақ осының барлығын шешетін сана-сезім мейілінші тұрақсыз және барынша бұлдыр өлшем болып табылады.
Бүгінде әлем бойынша, әлбетте әр елдің ұлттық, мемлекеттік, құрылымдық ерекшеліктеріне негізделген қылмыстық құқық жүйесі берік қалыптасқан. Ғылым қашанда тоқтап тоқырап қалмақ емес.Осы үрдісте қылмыстық кұқық саласы да үздіксіз даму, жетілу үстінде. Әсіресе, оның толғақты бір буыны-жаза, жаза белгілеу мәселесінің, жоғарыда айтылғандай, әлі күнге нақтылы жауабын таппай, талқыдан түспей келе жатқаны ақиқат.
Заңгер-зерттеушілердің осы жаза белгілеу мәселесін басты тақырып етіп алып, тұрақты түрде зерделеп жазып келе жатқанына біраз жылдардың жүзі болды. Жаза белгілеу проблемасын зерттеуде көптеген қылмыстық істер қарастырылып, ғлыми зерттеулер мен әлеуметтік сауалнамалар жүргізілген.
Сөз жоқ жаза белгілеу-қылмыстық құқықты қолдану барысындағы ең жауапты кезең.
Қазақстанның тәуелсiздiгi жылдары iшiнде демократиялық және құқықтық мемлекеттiң сұранысына сай келетiн құқық қорғау жүйесi қалыптасып, тұтас алғанда тиiмдi жұмыс iстеп келедi.
Елiмiздiң құқық қорғау жүйесiнiң ұйытқысы прокуратура органдары, ішкi iстер органдары, сот жүйелері болып табылады. Олардың басты мiндеттерi қоғамдық тәртiптi қорғау және қоғамдық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету, жеке
Тақырыптың өзектілігі: Адам адам болғалы, өркениет әлемі өз көшін түзегелі бері қылмыс пен жаза атты телі ұғым қаншалықты сөз болып, сынға түсіп келе жатқанына қарамастан адамзат тарихындағы ең ұлы, ең қилы-киямет оқиғаларға толы ғасыр болып өткен ХХ-ғасырдың басында айтылған осынау пікірдің, қойылған осыну сауалдың күні бүгінге дейін бір жақты жауабын таппай, маңызын жоймай келе жатқандығы таңдандырмай қоймайды.
Жаза шарасын сот заң санкцияларының кең көлемде «әділдік сана-сезімінің» субьективтік негізінде тағайындайды. Бірақ осының барлығын шешетін сана-сезім мейілінші тұрақсыз және барынша бұлдыр өлшем болып табылады.
Бүгінде әлем бойынша, әлбетте әр елдің ұлттық, мемлекеттік, құрылымдық ерекшеліктеріне негізделген қылмыстық құқық жүйесі берік қалыптасқан. Ғылым қашанда тоқтап тоқырап қалмақ емес.Осы үрдісте қылмыстық кұқық саласы да үздіксіз даму, жетілу үстінде. Әсіресе, оның толғақты бір буыны-жаза, жаза белгілеу мәселесінің, жоғарыда айтылғандай, әлі күнге нақтылы жауабын таппай, талқыдан түспей келе жатқаны ақиқат.
Заңгер-зерттеушілердің осы жаза белгілеу мәселесін басты тақырып етіп алып, тұрақты түрде зерделеп жазып келе жатқанына біраз жылдардың жүзі болды. Жаза белгілеу проблемасын зерттеуде көптеген қылмыстық істер қарастырылып, ғлыми зерттеулер мен әлеуметтік сауалнамалар жүргізілген.
Сөз жоқ жаза белгілеу-қылмыстық құқықты қолдану барысындағы ең жауапты кезең.
Қазақстанның тәуелсiздiгi жылдары iшiнде демократиялық және құқықтық мемлекеттiң сұранысына сай келетiн құқық қорғау жүйесi қалыптасып, тұтас алғанда тиiмдi жұмыс iстеп келедi.
Елiмiздiң құқық қорғау жүйесiнiң ұйытқысы прокуратура органдары, ішкi iстер органдары, сот жүйелері болып табылады. Олардың басты мiндеттерi қоғамдық тәртiптi қорғау және қоғамдық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету, жеке
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
[1] Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995 жылғы 30 тамызда өткізілген Республиакалық референдумда қабылданған), (1998 жылғы 7 қазандағы №284-І, 2007 жылғы 21 мамырдағы №254-ІІІ Заңдарымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен) – Алматы: «ЮРИСТ» баспасы, 2007 ,- 118 б.
[2] Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі.-Алматы: Жеті-жарғы, 1995.-432 б.
[3] Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.-Алматы: Жеті-жарғы, 1997.-2246. (1999 1 тамызында енгізілген өзгертулер және толықтырулармен).
[4] Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі.-Алматы: Жетіжарғы, 1998.-384 6.
[5] Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының №18 нормативтік қаулысы, 2001 жылғы 13 желтоқсан. «Соттардың сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстық істерді қару практикасы туралы». - Қазакстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетені, 2001. №12.-36 б.
[6] Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының №20 номативтік қаулысы, 2001 жылғы 13 желтоқсан, «Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату және жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түріне ауыстыру туралы». Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының бюллетені, 2001. №12.-50 б.
[7] Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының №15 нормативтік қаулысы,
2001 жылғы 19 қазан. «Бас бостандығынан айыру жазасын белгілеудың кейбір мәселелері туралы». - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотыньщ бюллетені, 2001. №10.-36 б.
[8] Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының №6 нормативтік қаулысы,
2002 жылғы 11 сәуір. «Кәмелетке толмағандардың қылмыстары және олардың қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға тарту жөніндегі істер бойынша сот практикасы туралы». - Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының бюллетені, 2002. №4.-28 б.
[9] Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының №15 қаулысы, 2001 жылғы 19 казан. «Бас бостандығынан айыру жазасын белгілеудың кейбір мәселелері туралы». - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетені, 2001. №6.-36 б.
[10] Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2002 жылғы 15 тамыздағы «Сот үкімі туралы» нормативтік қаулысы.
[11] Ағыбаев А. Көптік қылмыстар // Тураби, 1998/№3. -66-75 б.
[12] Ағыбаев А. Қылмыстық құқықтың принциптері // Тураби, 201-01. №5. -25-32 б.
[13] Алауханов Е. Жаза. 1. Жаза және оның мақсаты. 2. Жазалар жүйесі және олардың түрі // Заң, 1999. №7. -57-67 б.
[14] Бажанов М.И. Назначение наказания по советскому уголовному праву.
-Киев, 1980.-С. 104-105.
[15] Бажанов М.И. Назначение наказания по советскому уголовному праву.
-Киев, 1980.-216 с.
[16] Бурлаков В.Н. Личность преступника и назначение наказания. -Л.: Изд-воЛГУ. 1986. -88 с.
[17] Бурчак В.Г. Соучастие: социальные, криминологические и правовые проблемы. -М., 1986. -182 с.
[18] Воронин А.И. О некоторых проблемах назначения наказания по совокупности преступлений и приговоров. Юридическая наука сибири. -Кемерево, 1997.-С. 155-166.
[19] Горелик А.С. Проблемы формализации правил о назначения наказания // Гарантии прав личности и проблемы применения уголовного и уголовного-процессуального законодательства. -Ярославль: Яросл. Ун-т, 1989. -С. 57-69.
[20] Гаверов Г.С. Общие начала назначение наказания в советском уголовном праве. -Иркутск, 1976, - 17 с.
[21] Гаверов Г.С. Проблемы наказания несовершеннолетних преступников.
- Иркутск: Изд-во Иркут. Ун-та, 1986.-232 с.
[22] Горелик А.С. Назначение наказания по совокупности. -Красноярск, 1975-С. 64-65.
[23] Дулатбеков И.О. Қылмыстык жаза белгілеу (теориясы және практика мәселесі): монография. -Алматы: «Фолиант», 2002 ж. -446 б.
[24] Келина С.Г., Кудряцев В.Н. Принципы советского углоловного права.
-М., 1988.-С.131.
[25] Коробейников Б., Орлов М. Ответственность за взяточество. // советская юстиция, 1970. №20.-С.19.
[26] Кругликов Л.Л. Тяжкие обстоятельства как обстоятельство, о. -тягчающее ответственность // Советская юстиция, 1976. №9.-112 с.
[27] Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсініктеме.-Алматы: Баспа, 2001. -70 б.
[28] Молдабаев С.С. Проблемы субъекта преступления в уголовном праве Республики Казахстан. Алматы, 1998, -317 с.
[29] Михеев Р.И. Проблемы вменяемости и невменяемости в советском уголовном праве. Владивосток, 1983,-294 с.
[30] Михеев Р.И. Уголовная ответственность лиц с психофизиологическими особенностями и психогенетическими аномалиями. Хабаровск, 1989,-412 с.
[31] Михлин Н.И. Способ совершения преступления и уголовная ответственность. Харьков, 1982,-108 с.
[32] Никифоров Б.С. Борьба с мошенническими посягательствами на социалистическую и личную собственность по уголовному праву. -М., изд-во АН СССР, 1952,-103 с.
[33] Никифоров Б.С. Объект преступления по советскому уголовному праву, М., Госюриздат, 1960,- 29 с.
[34] Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекции. Издательство БЕК М., 1996,-456 с.
[35] Никифоров Б.С. Объект преступления по советскому уголовному праву. М., 1960,-301 с.
[36] Орымбаев Р.О. Специальный субъект преступления. Алма-Ата, 1977,-268 с.
[37] Панов Н.И. Понятие предмета преступления по советскому уголовному праву// Проблемы проведения -Киев, 1984 Вып.45,-72 с.
[38] Пионтковский А.А. Учение о преступлений по советскому уголовному праву. - М., 1961,-С.138-142.
[39] Панов Н. И. Способ совершения преступления и уголовная ответственность. Харьков, 1982,-98 с.
[40] Сергиевский В., Рахметов С. Квалификация преступлений. Алматы, 1999. -С. 23-36
[41] Тихенко С.И. Борьба с хищениями социалистической собственности, связанньши с подлогами документов. Кисв, 1959,- С. 170.
[42] Тихенко С.И. Борьба с хищениями социалистической соб-ственности, связанными с подлогами документов, изд. Киевского университета, 1959,-С. 139.
[43] Таций В.Я. Объект и предмет преступления по советскому уголовному праву. Харьков, 1982,-С. 42.
[44] Трайнин А.Н. Должностные и хозяйственные преступления. М., 1988,-С. 65.
[45] Тер-Акопов А.А. Бездействие как форма преступного поведения. М., 1990,-С. 54-65.
[46] Тимейко Г.В. Общее учение об объективной стороне преступления. Ростов-на-Дону, 1987,-С. 25-35.
[47] Трахтеров В.С. Вменяемость и невменяемость в уголовном праве. Харьков, 1992,- С. 47-50
[48] Таций В.Я. Объект и предмет преступления по советскому уголовному праву. — Харьков, 1982.-С. 42-43.
[49] Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. — М., 1957,-132 с.
[51] Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть, — Алматы, 1999,-79 с.
[53] Федоров М.И. Понятие объекта преступления по советскому уголовному праву// Уч. Записи Пермского ун-та -Пермь, 1957. Вып. 4. Кн.2-188 с.
[54] Церетели Т.В. Причинная связь в уголовном праве. М., 1963,-168 с.
[1] Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995 жылғы 30 тамызда өткізілген Республиакалық референдумда қабылданған), (1998 жылғы 7 қазандағы №284-І, 2007 жылғы 21 мамырдағы №254-ІІІ Заңдарымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен) – Алматы: «ЮРИСТ» баспасы, 2007 ,- 118 б.
[2] Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі.-Алматы: Жеті-жарғы, 1995.-432 б.
[3] Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.-Алматы: Жеті-жарғы, 1997.-2246. (1999 1 тамызында енгізілген өзгертулер және толықтырулармен).
[4] Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі.-Алматы: Жетіжарғы, 1998.-384 6.
[5] Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының №18 нормативтік қаулысы, 2001 жылғы 13 желтоқсан. «Соттардың сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстық істерді қару практикасы туралы». - Қазакстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетені, 2001. №12.-36 б.
[6] Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының №20 номативтік қаулысы, 2001 жылғы 13 желтоқсан, «Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату және жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түріне ауыстыру туралы». Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының бюллетені, 2001. №12.-50 б.
[7] Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының №15 нормативтік қаулысы,
2001 жылғы 19 қазан. «Бас бостандығынан айыру жазасын белгілеудың кейбір мәселелері туралы». - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотыньщ бюллетені, 2001. №10.-36 б.
[8] Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының №6 нормативтік қаулысы,
2002 жылғы 11 сәуір. «Кәмелетке толмағандардың қылмыстары және олардың қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға тарту жөніндегі істер бойынша сот практикасы туралы». - Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының бюллетені, 2002. №4.-28 б.
[9] Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының №15 қаулысы, 2001 жылғы 19 казан. «Бас бостандығынан айыру жазасын белгілеудың кейбір мәселелері туралы». - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетені, 2001. №6.-36 б.
[10] Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2002 жылғы 15 тамыздағы «Сот үкімі туралы» нормативтік қаулысы.
[11] Ағыбаев А. Көптік қылмыстар // Тураби, 1998/№3. -66-75 б.
[12] Ағыбаев А. Қылмыстық құқықтың принциптері // Тураби, 201-01. №5. -25-32 б.
[13] Алауханов Е. Жаза. 1. Жаза және оның мақсаты. 2. Жазалар жүйесі және олардың түрі // Заң, 1999. №7. -57-67 б.
[14] Бажанов М.И. Назначение наказания по советскому уголовному праву.
-Киев, 1980.-С. 104-105.
[15] Бажанов М.И. Назначение наказания по советскому уголовному праву.
-Киев, 1980.-216 с.
[16] Бурлаков В.Н. Личность преступника и назначение наказания. -Л.: Изд-воЛГУ. 1986. -88 с.
[17] Бурчак В.Г. Соучастие: социальные, криминологические и правовые проблемы. -М., 1986. -182 с.
[18] Воронин А.И. О некоторых проблемах назначения наказания по совокупности преступлений и приговоров. Юридическая наука сибири. -Кемерево, 1997.-С. 155-166.
[19] Горелик А.С. Проблемы формализации правил о назначения наказания // Гарантии прав личности и проблемы применения уголовного и уголовного-процессуального законодательства. -Ярославль: Яросл. Ун-т, 1989. -С. 57-69.
[20] Гаверов Г.С. Общие начала назначение наказания в советском уголовном праве. -Иркутск, 1976, - 17 с.
[21] Гаверов Г.С. Проблемы наказания несовершеннолетних преступников.
- Иркутск: Изд-во Иркут. Ун-та, 1986.-232 с.
[22] Горелик А.С. Назначение наказания по совокупности. -Красноярск, 1975-С. 64-65.
[23] Дулатбеков И.О. Қылмыстык жаза белгілеу (теориясы және практика мәселесі): монография. -Алматы: «Фолиант», 2002 ж. -446 б.
[24] Келина С.Г., Кудряцев В.Н. Принципы советского углоловного права.
-М., 1988.-С.131.
[25] Коробейников Б., Орлов М. Ответственность за взяточество. // советская юстиция, 1970. №20.-С.19.
[26] Кругликов Л.Л. Тяжкие обстоятельства как обстоятельство, о. -тягчающее ответственность // Советская юстиция, 1976. №9.-112 с.
[27] Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсініктеме.-Алматы: Баспа, 2001. -70 б.
[28] Молдабаев С.С. Проблемы субъекта преступления в уголовном праве Республики Казахстан. Алматы, 1998, -317 с.
[29] Михеев Р.И. Проблемы вменяемости и невменяемости в советском уголовном праве. Владивосток, 1983,-294 с.
[30] Михеев Р.И. Уголовная ответственность лиц с психофизиологическими особенностями и психогенетическими аномалиями. Хабаровск, 1989,-412 с.
[31] Михлин Н.И. Способ совершения преступления и уголовная ответственность. Харьков, 1982,-108 с.
[32] Никифоров Б.С. Борьба с мошенническими посягательствами на социалистическую и личную собственность по уголовному праву. -М., изд-во АН СССР, 1952,-103 с.
[33] Никифоров Б.С. Объект преступления по советскому уголовному праву, М., Госюриздат, 1960,- 29 с.
[34] Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекции. Издательство БЕК М., 1996,-456 с.
[35] Никифоров Б.С. Объект преступления по советскому уголовному праву. М., 1960,-301 с.
[36] Орымбаев Р.О. Специальный субъект преступления. Алма-Ата, 1977,-268 с.
[37] Панов Н.И. Понятие предмета преступления по советскому уголовному праву// Проблемы проведения -Киев, 1984 Вып.45,-72 с.
[38] Пионтковский А.А. Учение о преступлений по советскому уголовному праву. - М., 1961,-С.138-142.
[39] Панов Н. И. Способ совершения преступления и уголовная ответственность. Харьков, 1982,-98 с.
[40] Сергиевский В., Рахметов С. Квалификация преступлений. Алматы, 1999. -С. 23-36
[41] Тихенко С.И. Борьба с хищениями социалистической собственности, связанньши с подлогами документов. Кисв, 1959,- С. 170.
[42] Тихенко С.И. Борьба с хищениями социалистической соб-ственности, связанными с подлогами документов, изд. Киевского университета, 1959,-С. 139.
[43] Таций В.Я. Объект и предмет преступления по советскому уголовному праву. Харьков, 1982,-С. 42.
[44] Трайнин А.Н. Должностные и хозяйственные преступления. М., 1988,-С. 65.
[45] Тер-Акопов А.А. Бездействие как форма преступного поведения. М., 1990,-С. 54-65.
[46] Тимейко Г.В. Общее учение об объективной стороне преступления. Ростов-на-Дону, 1987,-С. 25-35.
[47] Трахтеров В.С. Вменяемость и невменяемость в уголовном праве. Харьков, 1992,- С. 47-50
[48] Таций В.Я. Объект и предмет преступления по советскому уголовному праву. — Харьков, 1982.-С. 42-43.
[49] Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. — М., 1957,-132 с.
[51] Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть, — Алматы, 1999,-79 с.
[53] Федоров М.И. Понятие объекта преступления по советскому уголовному праву// Уч. Записи Пермского ун-та -Пермь, 1957. Вып. 4. Кн.2-188 с.
[54] Церетели Т.В. Причинная связь в уголовном праве. М., 1963,-168 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
1 Мазмұны
2
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .3-6
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ ИНСТИТУТЫНЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
Қылмыстық жаза тағайындау институтының қалыптасу ... ..7-14
Қазақстан Республикасының жаза тағайындау институтының
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .15-18
Қылмыстық жаза тағайындау институтының қағидаларының
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...19-21
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫ ЖЕКЕ ДАРАЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Жазаны жеке даралау кезінде қылмыстың сипаты, қоғамға қауіптілігі
дәрежесін есепке алу мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .22-
34
2.2 Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар...35-48
2.3 Қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар49-59
ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІ ЖАҒДАЙЫНДА ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ ЕРЕКШЕЛІГІ
3.1 Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан неғұрлым жеңіл жаза
белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...60-64
3.2 Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза белгілеу ... ... ... ... ... ..65-70
3.3 Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза белгілеу ... ... ... ... ... ..71-74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...75-77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...78-
82
3
4
5
6 КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Адам адам болғалы, өркениет әлемі өз көшін түзегелі
бері қылмыс пен жаза атты телі ұғым қаншалықты сөз болып, сынға түсіп келе
жатқанына қарамастан адамзат тарихындағы ең ұлы, ең қилы-киямет оқиғаларға
толы ғасыр болып өткен ХХ-ғасырдың басында айтылған осынау пікірдің,
қойылған осыну сауалдың күні бүгінге дейін бір жақты жауабын таппай,
маңызын жоймай келе жатқандығы таңдандырмай қоймайды.
Жаза шарасын сот заң санкцияларының кең көлемде әділдік сана-сезімінің
субьективтік негізінде тағайындайды. Бірақ осының барлығын шешетін сана-
сезім мейілінші тұрақсыз және барынша бұлдыр өлшем болып табылады.
Бүгінде әлем бойынша, әлбетте әр елдің ұлттық, мемлекеттік, құрылымдық
ерекшеліктеріне негізделген қылмыстық құқық жүйесі берік қалыптасқан. Ғылым
қашанда тоқтап тоқырап қалмақ емес.Осы үрдісте қылмыстық кұқық саласы да
үздіксіз даму, жетілу үстінде. Әсіресе, оның толғақты бір буыны-жаза, жаза
белгілеу мәселесінің, жоғарыда айтылғандай, әлі күнге нақтылы жауабын
таппай, талқыдан түспей келе жатқаны ақиқат.
Заңгер-зерттеушілердің осы жаза белгілеу мәселесін басты тақырып етіп алып,
тұрақты түрде зерделеп жазып келе жатқанына біраз жылдардың жүзі болды.
Жаза белгілеу проблемасын зерттеуде көптеген қылмыстық істер қарастырылып,
ғлыми зерттеулер мен әлеуметтік сауалнамалар жүргізілген.
Сөз жоқ жаза белгілеу-қылмыстық құқықты қолдану барысындағы ең жауапты
кезең.
Қазақстанның тәуелсiздiгi жылдары iшiнде демократиялық және құқықтық
мемлекеттiң сұранысына сай келетiн құқық қорғау жүйесi қалыптасып, тұтас
алғанда тиiмдi жұмыс iстеп келедi.
Елiмiздiң құқық қорғау жүйесiнiң ұйытқысы прокуратура органдары, ішкi iстер
органдары, сот жүйелері болып табылады. Олардың басты мiндеттерi қоғамдық
тәртiптi қорғау және қоғамдық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету, жеке адамға,
меншiкке қарсы қылмыстарға және басқа да жалпы қылмыстарға қарсы күрес
болып табылады. Азаматтардың қауiпсiздiгi мен тыныштығы, елiмiздегi
қылмыстың жай-күйi пен криминогендiк жағдайдың деңгейi iшкi iстер органдары
қызметiнiң тиiмдiлiгiне байланысты, сондықтан iшкi iстер органдарын
жетiлдiру процесi қылмыстық көрiнiстер мен құқық бұзушылықтардың алдын
алуда олардың жылдам әрi барабар әрекет етуiн қамтамасыз етуге бағытталуға
тиiс.
ҚР ҚК 52-бабында: Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға... әділ жаза
тағайындалады. Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардын
алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуы тиіс- деп атап
көрсетілген. Осы орайда заң әдебиеттеріндегі: Қылмысты дұрыс санаттау
қаншалықты маңызды болса да, қылмыстық заңнаманың нақтылы тиімділігі ең
алдымен қылмыс жасауға айыпты болып танылған адамға тағайындалған жазадан
көрніс береді,-деген барынша негізді пікірге еріксіз ден қоясыз [3].
Жаза белгілеу проблемасы ұлттық заң әдебиеттерінде тұрақты сөз болып,
зерттеу обьектісіне айналып келе жатыр.
Зерттеудің мақсаты: Тақырыптың маңыздылығы жоғарыда айтылғандай, осынау
адамзат өркениетінің сан ғасырлық даму жолындағы маңызын жоймай келе жатқан
жаза белгілеу мәселесінің мән-маңызын ашып көрсету.Әдебиет көздерін
келтіру.М: Дулатбеков, Ағыбаев А.Н.
Зерттеудің міндеттері:
- қылмыс ұғымын әдістемелік, әлеуметтік- саяси, қылмыстық құқықтық тұрғыда
зерттеп білу;
- қылмыстық заңның даму тарихының ерекшелігін анықтап білу және мәнін ашу;
- құқық қорғау органдарының тәжірибелік қызметінде әділсоттылықты жүзеге
асырудың маңыздылығын арттыру;
- жаза белгілеу мәселесіне тарихи тұрғыда, тарихтың қалаулы бір қайнар көзі
болып табылатын әдет-ғұрып заңдарындағы жаза белгілеу мәселесінен бастап
сол жібек желі, алтын арқауды үзбей, одан кейінгі қилы заман, дүбірлі
кезеңдердегі жаза белгілеу институтының даму-қалыптасу дәстүрлерімен берік
сабақтастырып, бір ізбен, бір жүйемен қысқаша баяндап көрсету;
- жаза белгілеудың жалпы негіздері, қағидалары, жазаны жеке даралаудың
аспектілері, сонымен қоса Қылмыстық кодекстің 4 тарауында көзделген іргелі
мәселелер мәселенің желісі ретінде қарастыру;
- жаза белгілеу мәселесіне байланысты бұрын соңды айтылған, білікті
мамандар, ғалымдар тарапынан лайықты бағасын алған ой-пікірлерді саралау,
даулы мәселелерге қатысты екі жақты пікірлерді алдыға тарта отырып, батыл
байламдарды негіздеу;
- бұл үшін сот тәжірибесінен алынған дерек-дәйектерге ерекше көңіл бөлу;
Зерттеу обьектісі: Қазақстан Республикасындағы жаза белгілеу проблемасы.
Зерттеу әдістері: Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізгі жоғарыда
көрсетілген міндеттерді орындау жолында зерттеу диалектикалық материалистік
заңдарын,таным әдістерін басшылыққа алып, криминогендік мазмұндағы құқықтық
деректерді ашу болып табылады. Сонымен қатар осы жұмысты жазу барысында
салыстырмалы құқықтық, жазалауды саралау, нақты- әлеуметті- логикалық
әдістері қолданылды.
Зерттеу пәні: Қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге заңды дұрыс қолданып, қылмыс
құрамының элементтерін дұрыс анықтап, әділ соттылықты , жазаны жүзеге асыру
қылмыстың пәні болып табылады
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Қазіргі кезде қоғамымызда қауіпті
құбылысқа айналып отырған қылмыстар жеткілікті, оларды сот, тергеу,
прокуратура органдарында анықтау әрине, қиындық тудыратыны дәлел.
Анықталған қылмыстарға қазіргі кезде көптеген жазалау түрлері қолданылып,
көптеген заңдар шығарылуда. Құрамына жаңа қосымшалар мен мазмұндары бүгінгі
күнде жаңартылуда.
Зерттеу жұмысының практикалық мағыздылығы: Жаза белгілеу-қылмыстық құқықты
қолдану барысындағы ең жауапты кезең. Қылмысқа қарсы өз жұмыстарын құқық
қорғау органдары- сот, пракуратура, ішкі істер департаменті т.б.
айналасуда. Олардың деген қызметтері ҚР заңдары бойынша жүргізілуде.
Жұмыстың құрлымы үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ ИНСТИТУТЫНЫҢ
ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1. Қылмыстық жаза тағайындау институтының қалыптасу
Қазақ елі тарихының тамаша бір тармағы - қазақтың ата жолы, қазіргі құқық
деп аталатын ұғымға толық сәйкес келетін әдет -ғұрыптары мен салт
-дәстүрлері және қоғамдық өмірдегі қатынастары. Бұл қастерлі қазынамызды
баға жетпес байлық ретінде зерек көңілмен зерделейтін әрі еңбек-халқымыздың
рухани мұрасын молайтатын жүйелі жұмыс нәтижесі.
Қазақ құқығының әлемдік өркениетте алатын орны жайлы академик С.З.Зиманов
Қазақ құқығы-қазақ халқының және барлық көшпелі өркениеттің негізін
құраған мәдени байлығы. Ол мыңжылдық тарихтың ерекшелігі және өміршеңдігі
мен, адам еркіндігін жақтаған сипаттарымен әлем назарына ілінді. Ұлы далада
көшпелі өркениеттің негізін құраған, қыпшақтар даңқының үстемдігінің ерте
құлдырауы, тиісінше қазақтың құқықтық мәдениетінің беделі мен рөлінің
құлдырауына соқтырмағандығы таң қаларлық жағдай. Бұл қайшылықты Қазақ ата
заңының аумағы кең даланың еркіндік қабылетінің сақталыуымен оқшау
орналасуы мен түсіндіруге болады1, -деп атап өтті.
Қазақ елінің құқық тарихын зерттеп, оған ғылыми тұрғыда баға берген және
сараптама жасаған А.Алекторов, А.Якуткевич, А Лапшин, Л. Баллюзек, Д.
Андре, Е. Бекмағанов, И. Козлов, И.Кради, Т. Күлтеев, С. Фукс, Ә. Марғұлан,
С. Зиманов сияқты ғалымдар бұл салада елеулі еңбек атқарды.
Ертедегі қазақтардың күнделікті өмірінде кездесіп тұратын азаматтық және
қылмыстық істерді шешу міндеті билерге жүктелетін. Қазак даласында би
ешқашан сайланбалы қызметте болған емес, ел ақсақалдарының ұйғарымы, өзара
келісімі мен шешімі бойынша елдің салт- дәстүрін, шежіреден хабары бар,
аузы дуалы, сөзі уалі, шаруасы түзу, ата тегі белгілі және елге беделді
сыйлы адамдар ғана би болған. Ел ішінде көпшілік жұртқа әділ, тура
билігімен танылған билер беделі әрқашан күшейіп, олардың орны маңыздала
түседі. Әділ билеріміз тарихына көз жүгіртер болсақ, тіліміздің ұшына ең
алдымен үш жүздің ұлы билері - Төле, қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке
есімдерінің оралуы жайдан емес.
Қазақ халқының бірлігін, тұтастығын саясат қылып ұстаған Тәуке ханның
қазаққа жасаған көп игілігінің бірі - ескіден келе жатқан әдет-ғұрып
нормаларын қайтадан жүйелеп, өз заманы талабына сай Жеті жарғыны
қабылдауы. Бұл заң жобасын қабылдау кезінде үш бидің және басқа билердің
кеңес - ақылдары Тәуке ханға толыққанды заңды дүниеге әкелуге көп септігін
тигізді. Жеті жарғы - көшпелі қазақ халқының Ата заңы. Ол Қасым салған
қасқа жол, Есім салған ескі жол сияқты дала заңдарының заман талабына
сай өңделіп, дамытылып, толықтырылған билік, үкім, нұсқауларының жинағы.
Күні бүгінге дейін Жеті жарғының толық нұсқасы табылған жоқ.
Қазақ әдет-ғұрып заңдары бойынша күйеуі бар әйелді ойнас үстінде ұстаған
ерінің сол сәтте екеуінде өлтіруге және осы қылығы үшін жазасыз қалуға
мүмкіндігі болған. Егер әйелдің ойнас жасағанына төрт адам куә болса оның
қылмысы әшкере болды деп саналған ондай жағдайда күйеуінің шешімімен өлім
жазасына кесу құқығы берілген. Өзгенің әйелін ықтиярсыз алып қашқаны үшін
өлім жазасына, не болмаса құн төлеуге кеседі. Егер әйел өз еркімен қашса
оны алып қашқан адам қалың малын қайтарып, үстіне қыз қосып береді.
Қазақ заңы бойынша қызды зорлап, арын төгу кісі өліміне тең, кінәлі кісі
өлім жазасына кесіледі. Егер қыз атастырылмаған болып, зорлаушы қалың мал
төлеп үйленсе, онда қыздың туыстарының келісімі арқылы құн төлеуден де,
өлім жазасынан да босатылады. Осылайша ата - бабаларымыз қыз өссе елдің
көркі, гүл өссе жердің көркі деп әлпештеп өсірген қыз баласының арын да
қызғыштай қорғап, қызға қырық үйден тыйым деген тәрбиелік қағиданы қатты
ұстанған.
Жоғарыда қарастырылған қазақтың әдет-ғұрып заңдарының қалыптасуы, дамуының
тарихы, толғақты мәселелері төңірегінде нақтылы мысалдарға сүйене отырып,
белгілі бір дәрежеде біршама сөз еттік. Ендігі ретте содан кейін бастау
алатын, халқымыз тарихындағы ақтаңдақтармен, қилы қиямет оқиғалармен
белгілі отаршылдық саясат кезеңіндегі қылмыстық заңдардағы жаза белгілеу
проблемасына қысқаша тоқтам жасайық.
Қазақстан аумағында қолданыста болған Ресей империясының заңдары сол
кезеңдегі негізгі мемлекеттік-құқықтық институттардың саяси және
экономикалық мазмұны мен ерекшеліктерін сипаттайды.
Ресей империясы қылмыстық-құқықтық нормаларының алғашқы барынша жүйеленген
жиынтығы 1845 жылғы қылмыстық және түзеу жазалары туралы уложение болды.
Жазалар туралы уложение бойынша жаңа қонысқа аударудың екі түрі болды:
Сібірге және Закавказьеге. Қазақтар үшін Сібірге және Ресейдің шалғай
мекендеріне жер аудару жазаның ең қатаң түрі болып саналған. Жазаның бұл
түрін қолдану барысында қазақтар қарым қатынас ортасынан, шаруашылықты
жүргізудің дәстүрлі тәртібінен айырылды, ал бұл өз кезегінде
сотталушылардың жүйкесіне кері әсерін тигізді. Қазақтар жазаның бұл түрінен
қатты қорықты, сондықтан да Итжеккенге айдалу өлім жазасымен пара-пар
болды. Уложениенің 90- бабында айтылғандай, жаңа заң қаулысының нақты
негізі ретінде анықталады. 4- бап кылмыстық жазаны жеке даралау қағидасы
бөлінеді, соған сәйкес жаза шараларына мыналар ықпал етеді: көбірек немесе
азырақ қасақаналық шарасы, қылмыстың ниеті жүзеге асыру дәрежесі, бірлесіп
жасаған қылмысқа қатысу сипаты. 129, 134- баптарда жазаны ауырлататын және
жеңілдететін мән-жайлар атап көрсетілген.
Қылмыстық заңдардың келесі нормативтік сатысы 1903 жылғы 22 наурыздағы II
Николай патша бекіткен Қылмыстық уложение болды. 1903 жылғы Қылмыстық
уложение 1845 жылғы уложениеден өзгеше болды. Онда 687 бап болды (ал 1845,
1885 жылдардағы ондай құжатта баптардың саны 1711-ге жететін).Ол өз
мазмұнына оның алдындағы заңдардың өміршең өзгешелерін, қылмыстық құқық
саласындағы біліктілікті мамандардың озық ой-толғамдарының сарабымен
жазылған еді. Жинақта ант бергендер соты айыпкерге жаза белгілеу
барысында басшылыққа алынатын өлшемдерді айқындайтын жаза белгілеуды
рәсімдеу нормалары көрініс тапқан.
Ресей империясында құқықтық жүйені жетілдіру процесі Қазан төңкерісіне
байланысты тоқтап, тоқырап қалды. Жаңа үкімет патшалық Ресейдің барлық
зандарын толығымен қолданыстан алып тастады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастарды жекелеген актлер, деректер, қаулылармен
реттеу бұл актлерді жүйелеп, кодификациялау қажеттілігін туғызды. Мұндай
бірінші кодификацияланған акт 1919 жылғы жетекші бастамалар болды.
Оның 11, 12, және 25- баптарында жаза белгілеудың тәртібі анықталған
болатын. 11- бапта сот жаза тағайындаған кезде басшылыққа алынатын өлшем
нақтылы берілді: Жасалған қылмысқа ықпал ету шараларын анықтаған кезде сот
қылмыскердің жеке басы және сондай-ақ оның жасаған қылмысының қоғамдық өмір
үшін қауіптілігінің дәрежесі мен сипаты (ерекшелігін) қарастырады. Бұл
мақсатта сот біріншіден, жасалған қылмыстың барлық жай жапсарын зерттеумен
ғана шектелмей, қылмыскердің жеке басын тексереді, өйткені оның жасаған
әрекеті ниетінде сондай пиғылдар көрініс табуы және де оның өткені мен
қазіргі өмір салты негізінде оны анықтау мүмкін; екіншіден, әрекеттің өзі
уақыт пен орынның нақтылы жағдайында қоғамдық қауіптілік негіздерін
қаншалықты дәрежеде бұзатынын анықтайды [3].
12- бапта соттың қарауына жататын және қылмыс жасаған адамның жеке басы
сипаты мен жауаптылық дәрежесіне ықпал ететін деректердің нақты тізімі
келтірілген:
Әрбір жекелеген жағдайда жаза шарасын анықтауда мыналарды айыра білу
қажет:
а) меншік құқымен байланысты қандайда бір артықшылықтарды қалпына келтіру,
сақтау немесе иелену мақсатында қоғамның дәулетті табына жататын адамның
қылмыс жасауы немесе аштық, не мұқтаждық жағдайында кедей адамның қылмыс
жасауы;
ә) іс-әрекет қанаушы таптың билігін қалпына келтіру тұрғысында жасалды ма,
немесе іс әрекетті жасаған адамның жеке басының мүддесіне орай жасалды ма;
б) іс-әрекет келтірілетін зардапты білі отырып қасақана жасалды ма, немесе
көргенсіздігі не санасыздығы салдарынан жасады ма;
г) іс-әрекетті кінәлі қылмыскер жасады ма немесе бірінші рет жасады ма;
д) іс-әрекет адамға күш көрсету арқылы жасалды ма не ондай орын алмады ма;
е) іс-әрекет жеке адамға немесе мүлікке қарсы бағытталды ма;
ж) іс-әрекетте алдын ала ойластырылған ниет, қаталдық, залымдық қылық
немесе жауыздық ниет болды ма немесе әрекет қызбалық, жеңілтектік әлде
немқұрайдылық салдарынан орын алды ма.
Аталмыш нормативтік актының 25-бабында жазалар тізімі келтірілген.
Жетекші бастамаларда ерекше бөлім болған жоқ. Қылмыстың нақтылы құрамының
бөлім белгілері мен оларды жасағаны үшін қолданылатын санкциялардың заңды
бекітілмеуі, қасаң қылмыстық саясат осы нормативтік актідегі барлық ұнамды,
ұғынықты мәмілелердің баршасын дерлік жоққа шығарғандай еді.
Жаза белгілеу институтын қалыптастырудағы келесі қадам 1922 жылғы РКФСР
қылмыстық кодексінің қабылдануы болды.
1922 жылығы қылмыстық кодекстің қабылдануы қылмыскердің жеке басына қатысты
мән-жайларды алға шығарған және іс-әрекеттің қоғамдық
қауіптілігінің маңызын бірінші кезекте бағаламаған. Жетекші бастамалар мен
салыстырғанда алға қарай жасалынған қарышты қадам болды.
1922 жылы КСРО құрылғаннан кейін, 1924 жылғы Конституцияға сәйкес КСРО мен
Одақтас республикалардың қылмыстық заңдарының негізгі бастамалары
қабылданған болатын. Бұл заңда жаза тағайыдаудың төмендегідей тәртібі
белгіленген: қылмыскердің жеке басының сипаты мен қауіптілік дәрежесін
ауырлататын және жеңілдететін жән-жайларды есепке алу. Жаза белгілеу
институты дамуының маңызды кезеңдерінің бірі 1958 жылғы КСРО мен Одақтас
респуликалардың қылмыстық заңдары негіздерінің қабылдануы болып табылады.
Осы заңның үшеуі де И.В. Сталин қайтыс болғаннан кейін жеке басқа табыну
саясаты айыпталып өрескел заң бұзушылықтар жөнінде жария болған, жылымың
деп аталған кезеңде қабылданған еді. Қылмыстык заңды ұқсастығы бойынша
қолданудан бас тарту және Кеңестік қылмыстық құқықтың Заңда ол туралы
белгіленбесе онда қылмыс жоқ қағидасына көшуі қоғамды демократияландыру
бағытындағы біршама илгерінді қадам болды. КСРО конституциясына сәйкес
барлық он бес Одақтас республика өзінің ішкі қылмыстық заңдарын қабылдай
бастады. Қазақстан КСРО ның субьектісі ретінде 1960 жылғы 1-қаңтарда күшіне
еңген өзінің қылмыстық заңын 1959 жылы 22 шілдеде қабылдады. Бұл Қазақ КСР-
ның өзіндік тұнғыш Қылмыстық кодексі болды. Қылмыстық заңның 4-тарауында
қылмыстық кодекстің жаза белгілеуға қатысты алты бабы (34-39) болды [1].
Қылмыстық кодекстің 34-бабында жалпы одақтық заңдардың жоғарыда келтірілген
ережелерін сөзбе сөз қайталанатын жаза белгілеудың жалпы негізі
қарастырылған. 35 және 36 баптарда жауаптылықты жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлар көзделген.
Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар болып мыналар танылды:
1) жасалған қылмыстың зиянды салдарын айыпкердің жоюы немесе өз еркімен
келтірлген залалдың толтыруы немесе келтірілген залалды жоюы;
2) ауыр жеке басылық немесе отбасылық мән-жайлардың тоғысуы салдарынан
қылмыс жасау;
3) күштеп немесе мәжбүрлеу салдарынан не материальдық не өзге тәуелділігі
себепті қылмыс жасау;
4) жабірленушінің құқыққа қайшы әрекетін тудырған күшті жан күйзелісі
әсерінен қылмыс жасау;
5) қажетті корғану шегінен шыға отырып, қоғамдық қауіпті қол сұғушылықтан
қорғану кезінде қылмыс жасау;
6) кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауы;
7) жүктілік жағдайында әйелдердің қылмыс жасауы;
8) шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келу.
Қылмыскық жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар болып мыналар
танылды:
1) Бұрын қандайда болсын қылмыс жасаған адамның қылмыс жасауы;
2) ұйымдасқан топтың қылмыс жасауы;
3) пайдақорлық немесе өзге де қара ниетпен қылмыс жасау;
4) қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтіру;
5) жас балаға, қарт адамға немесе дәрменсіз жағдайдағы адамға қатысты
қылмысты жасауы;
6) кәмелетке толмағандарды қылмыс жасауға азғыру немесе кәмелетке
толмағандарды қылмыс жасауға тарту;
7) аса қатыгездікпен немесе жәбірленушіні қинап қылмыс жасау;
8) қоғамдық нәубат жағдайларды пайдаланып қылмыс жасау;
9) жалпыға қауіпті әдіспен қылмыс жасау;
10) мастық күйдегі адамның қылмыс жасауы;
37 және 38 баптарда бірнеше қылмыстар жасау кезінде және бірнеше үкімдер
бойынша жаза белгілеу жайында айтылады. Көбінесе, егер адам қылмыстық
заңның әртүрлі баптарымен қарастырылған немесе оданда көп қылмыстар
жасағаны үшін айыпты деп танылса және олардын ешқайсысы үшін жеке-жеке жаза
тағайындай отырып, онша қатаң емес жазаға біршама қатаң жазаны
қарастырылатын заң бабында көрсетілген шекте тағайындалған жазаларды
толығымен немесе ішінара қосу жолымен, олардың жиынтығы бойынша соңғы
жазаны анықтайды.
1961 жылғы жаңа Қылмыстық кодекс ширек ғасырдан астам уақыт қызмет етті.
Осы жылдар ішінде Ерекше бөлімнің, сол сиякты Жалпы бөлімнің жекелеген
баптары көптеген өзгерістермен толықтыруларға ұшырады, ал жаза белгілеу
мәселелерін реттейтін ережелер еш өзгерген жоқ.
Қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде жаза белгілеу жүйесін жетілдіру жөнінде
ұсыныстар болып жатты, алайда өкінішке орай, мәнді өзгерістер болмады. Бұл
уақыт аралығында 1961 жылы 4 науырыздағы Қылмыстық заңдарды қолдану
бойынша сот тәжірибесі туралы, 1972 жылғы 11 шілдедегі Соттардың бас
бостандығынан айырусыз түзеу жұмыстарын қолдану тәжірибесі туралы, 1980
жылғы 29 тамыздағы Соттардың қосымша жазаларды белгілеу тәжрибесі туралы,
1981 жылғы 31 шілдедегі Бірнеше қылмыстар жасау кезінде және бірнеше
үкімдер бойынша жаза белгілеу тәжрибесі туралы, 1979 жылғы 29 маусымдағы
КСРО Жоғарғы Сотының Пленумы қаулыларын орындау барысы туралы, 1991 жылғы
29 тамыздағы Соттардың жаза белгілеудың жалпы негіздерін қолдану тәжрибесі
туралы сияқты маңызды қаулылар қабылданған болатын [3].
Расында, Москва сол кезде федарацияның субьектілерін қызметтің барлық
салаларында соның ішінде құқық шығарушылық саласында қатаң шектей отырып,
шынайы егемендікті тіпті де бергісі келмеді. Дегенмен, ұлы державаның
құлауына байланысты бұл мәселелер өз өзінен шешілді. Демократиялық
идеолагиямен жаңа мемлекет кұру өзіндік ұлттық заңнамаларды: Конституцияны,
азаматтық, қылмыстық және де басқа да заңдарды қабылдау мәселесін алға
шығарды.
1.2 Қазақстан Республикасының жаза тағайындау
институтының кезеңдері
Қазақстанда құқықтық мемлекет құру азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғаумен, жаза тағайындау байланысты арнайы институттарды
одан әрi жетiлдiрудi талап етедi.
Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын қорғау жүйесiндегi
маңызды тетiгi Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл институты болып табылады. Бұл
мемлекеттiк құқық қорғау институтын құру Қазақстандағы демократияның
дамуындағы үлкен қадам болды. Осы институт қызметiнiң нәтижелiгiн арттыру
мәселесiн қарау керектiгiн тәжiрибе көрсетiп отыр.
Құқық қорғау институттары жүйесiндегi жетекшi рөлге азаматтарға
заңгерлiк көмек көрсету жүйесiнiң негiзi болып табылатын адвокатура ие.
Азаматтардың бiлiктi заңгерлiк көмек алуға конституциялық құқығын
iске асыру әдiл сот төрелiгiне қол жеткiзудiң шарты мен кепiлi болып
табылады. Осы құқықтың iске асырылу тетiктерi жетiлдiрудi қажет етедi [2].
Алқабилер сотын енгiзу, қамау санкциясын соттарға беру адвокатура
рөлiне жағымды әсерiн тигiздi. Алайда, қылмыстық iс жүргiзудiң белсендi
қатысушысы ретiндегi iс жүргiзудегi адвокаттың құқықтарын iске асырудың
тиiмдi құқықтық тетiктерiн талап етедi.
Заңгерлiк көмек көрсету жүйесiнiң өзi де жетiлдiрудi талап етедi. Ең
алдымен табыс деңгейi төмен адамдарға құқықтық көмек көрсету жүйесiн
жақсарту қажет.
Қалалық және ауылдық жерлерде бiркелкi емес адвокаттық қызмет
көрсетумен қамтудың мәселесiн бiрте-бiрте шешу қажет.
Ақысыз заңгерлiк көмек көрсететiн адвокаттардың еңбегiне ақы төлеуге
әкiмшiлiк ету жүйесi де түзетудi қажет етедi. Аталған жүйенi
шоғырландырылған және ашық ету қажет, бұл бюджет қаражатын тиiмдi
пайдалануға мүмкiндiк бередi.
Адвокаттардың жауапкершiлiгiн мiндеттi сақтандыру институты
енгiзiлген елдер тәжiрибесiн ескере отырып, мұндай сақтандыруды бiздiң елде
енгiзу мүмкiндiгiн қарастыру қажет.
Маңызды мiндеттердiң бiрi нотариат қызметiнiң жүйесiн жетiлдiру болып
табылады. Нотариаттың азаматтық айналымдағы қатынастардың қосымша
тұрақтылығын және заңдық қауiпсiздiгiн, азаматтар мен ұйымдардың құқықтары
мен заңды мүдделерiн сапалы қорғауды қамтамасыз ететiн құқықтық
инфрақұрылымның бiр бөлiгi ретiндегi рөлiн нормативтiк-құқықтық айқындау
қажет. Нотариаттың ұлттық моделi нотариаттың көмегiне барлық ел аумағында
қол жеткiзудi қамтамасыз етуге тиiс [2].
Қылмыстық құқық ең алдымен қоғамдық қауіпті іс-әрекет жасаудың салдарынан
пайда болатын қоғамдық қатынастарды зерттеуге бағытталатыны мәлім. Саяси
егемендік жағдайында әрі нарықтық экономикаға көшу барысында қалыптасқан
жаңа қоғамдық қатынастарды мүлде басқаша негіздегі қылмыстық құқық аясына
алу қажеттілігі туды.
Егемен Қазақстанның қазіргі қолданыстағы қылмыстық кодексінің алдындағы
қылмыстық заң 1960 жылы қабылданған. Ол 30-40 жылдардағы қуғын сүргіннің
қаруы болған сталиндік заңнамаларды ауыстырған және онымен салыстырғанда,
сөз жоқ жаңашыл және демократиялық мазмұны мен айшықталды. Дегенмен, ол
әкімшілік-әміршілік жүйеде дүниеге келді, тоталитаризмнің тоқырау кезеңінің
салқыны қатты тиді. Бұрынғы қылмыстық заңнама мәжбүрлеудің, қудалаудың
құдыретіне деген сенімге, шаруашылықтың кемшіл тұстарын тиісті экономикалық
және әлеуметтік жазғыртулардың орнына қылмыстық заңның күшімен қалыпқа
келтіруге негізделді. Онда жалпы адамзаттық құндылықтар, адамның құқықтары
мен бостандықтарына деген құрмет, елдің халықаралық міндеттемелеріне деген
құрмет көрініс таппады. ҚазКСР ҚК нормаларына шектен тыс идеология,
жалтауындырық, көптеген ережелердің жолаңдығы тән болды.
Құқық қолдану тәжірибесі үнемі қылмыстық заңнамалардың тұрақсыздығын
сезініп отырды. ҚазКСР ҚК-не 500 ден астам өзгертулер мен толықтырулар
еңгізілді, оның ішінде кейбір нормалар бестен жеті рет ауыстырылды, сонымен
қатар, Кодекс өте сирек қолданылатын өлі нормаларға толы болды; жаңа
нормалар мүлдем аз енгізілді, жекелеген нормалар қайталанып, бір-біріне
қайшы келіп жатты. Жалпы алғанда, қылмыстық заңнамада қылмыстық және
қылмыстық емес құқық бұзушылықтардың ара жігі ашылмады. Жиналып келгенде,
жоғарыда айтылған мән-жайлар қылмыстық заңнаманың қажетті жүйелілігінің
бұзылуына әкеп соқты [4].
Заңның осындай негізсіздігі, бұлдырлығы тұрғындардың тиісті іс-әрекеттерді
қылмыстық емес деп қабылдануына ұштасып жатты. Нәтижесінде заң шығарушының
өзі құқықтық менмендіктің етек алуына жол салып берді.
Ескірген, демократиялық емес заңнамалар қазақ қоғамында өріс алған
өзгерістерге, жаңалықтарға сай тиімді жұмыс істеуге қабылетсіз болды.
Экономикадағы қатаң, орталықтандырылған жоспарлау қағидаларына негізделуі
себепті, ол өтпелі кезеңде нарықтық қатынастарға қиындықсыз көшуді де
қамтамасыз ете алмады.
А.Н. Ағыбаев, А.Н. Ақпанов, З.О. Атитов, Н.М. Әбдіров, К.Ж. Балтабаев, Ғ.
Баймұрзин, К.А. Тағалиев, И.Ш. Борчашвили, Е.Ғ. Жәкітов және тағы басқа да
көптеген криминалис ғалымдар, практик мамандар жаңа қылмыстық заңның
негізіне көптеген идеялар ұсыну арқылы егемен Қазақстанның жаңа қылмыстық
заңының қалыптасуы мен дамуына есепсіз еңбек сіңірді.
ҚР Парламентінде жаңа қылмыстық кодексті қабылдау жөнінде қортынды жұмыстар
басталды, оны дайындаушылар Қазақстан Республикасының Конституциясында
белгіленген, құқықтық мемлекетте қабылданған әлеуметтік кұндылықтардын
қазіргі заманғы шындықтарымен ҚР қылмыстық заңдарын сәйкестендіру
міндеттерін алға қойды. Яғни қылмыстық жауаптылықтың бірынғай негізін
сақтай отырып, адамның әрекетінде қылмыс құрамының болуы шарт, ал ауыр және
аса ауыр қылмыстар үшін жазаның қатаң түрін, өзге соттылықты қатал қарауды
қажет етпейтін адамдар үшін басқа шараларды қарастыратын қылмыстық
жауаптылықтың қатаң дифференциясын қамтамасыз
ету; Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдарын жалпыға ортақ халықаралық
нормаларға сәйкестендіру және басқа мемлекеттердің заң шығару тәжрибесінде
сыннан өткен құқықтық шешімдерді қолдану; қолданыстағы қылмыстық заңдарға
тән болып келген көз бояушылық және идеологиялық келеңсіздіктерді алып
тастау. Көпжылдық жан-жақты еңбектің лайыкты баяны 1997 жылғы 16- шілдеде
жаңа қылмыстық кодекстің қабылдануы болды. Қазақстан Республикасының ҚР
қылмыстық кодексін күшіне еңгізу туралы заңы қабылданды. Онда: ҚР кылмыстық
кодексін 1998 жылғы 1-қаңтардан бастап күшіне енгізіліп, бұған осы заңмен
күшіне енгізудің өзге мерзімдері белгіленген ережелері қосылмайды, - деп
көрсетілді.
1.3 Қылмыстық жаза тағайындау институтының
қағидаларының маңызы
Қағидалар мен ережелер-біркелкі емес қылмыстық-құқықтық категориялар. Олар
бірлесе отырып жаза белгілеудың жалпы негіздерін құрайтын басты ұғымдар
болып табылады. Қағидалар аталған процестің негізінде жатқан және оның мән
- маңызын ашып көрсететін жетекші идеяларды, концецияларды білдіреді, ал
ережелер заңдағы баптың қылмыстық-құқықтық санкцияларын жасалған қылмысқа
және айыпкердің жеке басына қатысты салыстыру мен қолданудын
қажеттілігінен, тәртібі және прцедурасынан құрылады.
Жаза қолданудың кағидалары мен ережелері амал тәсілдері мен қатар,
қылмыстық жауаптылықты жүзеге асыру механизмінде (жүйесінде) ерекше мән
маңызға ие. Бұл ретте жаза қағидалары мен жаза белгілеудың қағидаларының
ара жігін ашып ала білген жөн, өйткені бірінші жағдайда қағидалар қылмыстық
жауаптылықтың түрінің мәнін анықтайтын ережелері қамтыса, екінші жағдайда
оны жүзеге асырудың мазмұнын, сипатын білдіреді.
Жаза белгілеу қағидаларына қылмыстық - құқықтық мағынада жалпы
құқықтықтардан (заңдылық, негізділік т.б) басқа мынадай қағидаларды
жатқызуға болады.
Барынша жауаптылық қағидасы. Ол сотталушыға заңда көзделген тәсілмен жоғары
немесе басқа түрде, екі мөлшерде жаза белгілеу мүмкін емес дегенді
білдіреді. Заңда белгіленгеннен неғүрлым жеңіл жаза белгілеу тек ҚР
қылмыстык кодексінің 55-бабында көзделген ерекше ережелер бойынша жүзеге
асырылады. Жазадан толық, ішінара немесе шартты түрде босату, жазаны
өтеусіз шартты түрде соттау арнаулы ережелердің негізінде анықталады.
Аталған қағида жалпылама болып табылады және сонымен қатар қылмыстардың
және үкімдердің жиынтығы бойынша жаза белгілеуға орай келеді. ҚР ҚК 58-
бабында қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза белгілеу кезінде бас
бостандығынан айырудың ең жоғарғы мөлшері 25 жыл болып белгіленген, яғни
жекелеген қылмыс үшін тағайындалатын жазадан (20) әлдеқайда көп. ҚР ҚК 60-
бабында үкімдердің жиьштығы бойынша жаза белгілеудың ең жоғарғы мөлшері 30
жыл болып белгіленген.
Жазаның басқа түрлері бойынша олардың ең шекті мөлшері Қылмыстық кодекстің
Жалпы бөлімінің тиісті баптарында белгіленген. Бұл дегеніміз олардың
жиынтығының қорытынды нәтижелерін анықтаған кезде нақ сол жаза түрі үшін
белгілеген ең жоғары мөлшерден аспауы керек дегенді білдіреді.
Жазаның қылмыстың және айыпкердің жеке басының қоғамдьқ қауіптілігі
дәрежесі және сипатына қатыстылығы қағидасы.
Жазаның түрі, шарасы, оны өтеудің шарты мен тәртібі, сондай-ақ жазадан
босату немесе шартты түрде соттау негізі қылмыс санатына және іс-әрекеттің
қоғамдық қауіптілігіне тікелей тәуелді болып келеді. Сонымен қатар, сот
жаза тағайындай отырып, сотталушының жеке басының ерекшеліктерін, оның
бұрынғы соттылығын, топтасып жасаған қылмыстарға қатысудағы рөлі мен қосқан
үлесін, жас шамасын, жынысын, денсаулығын, еңбек жағдайын, жасалған іс-
әрекетке деген көзқарасын, шын жүректен, оны жеңіп келтірілген зиянның
орнын толтыруға талпынысын, қылмыс жасалғанға дейінгі және кейінгі мінез-
құлқын және т.б ескереді. Аталған барлық факторлар қылмыс құрамын немесе
айыпкердің жауаптылығын жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды
айқындайтын белгілер ретінде есепке алынады.
Өкінішке орай, ешбір жерінде қылмыс пен айыпкердің жеке басының қоғамдық
қауіптілігі ұғымының, олардың сипаты мен дәрежесінің нақтылы мазмұны атап
көрсетілмеген. Құқықтық ілім мен тәжрибе аталған дәрежелерді барлық
реттерде бір тұрғыда және жеткілікті деңгейде ашып қарастырмайды. Тек соңғы
уақыттарда ғана ыңғайды салыстырмалы түрде біршама нақтылаған кепілдемелер
пайда болды.
ҚР Жоғарғы сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі Соттардың жаза белгілеу кезінде
заңдылықтарды сақтауы туралы №1 қаулысында нақтылы жөн-жоба ұсынбаған.
Онда жаза тағайндау кезінде сот ескертуге тиіс мән-жайларды жүйесіз
тізбектей бергеннен басқа ештеңе жоқ, қылмыстың қоғамдық қауіптілік сипатын
анықтайтын факторлар тіпті де аталмаған. Қаулыда сот ескеруге тиіс мән-
жайлар қатарында мыналар атап көрсетілген: қылмыстың ауырлығы дәрежесі,
рецидивтің болуы және оның түрі, қылмыстың аяқталу сатысы, адамдар тобының,
ұйымдасқан топтың не қылмыстық қауымдастықтың құрамында қылмыс жасау
кезіндегі соталушының қоштау дәрежесі, қылмыс мақсатына жету барысындағы
оның әрекетінің маңызы және оның келтірілген немесе мүмкін боларлық зиянның
сипаты мен көлеміне ықпалы, қылмыстардың жиынтығы орын алды ма, нақ сол
қылмыс үшін көзделген жазадан неғұрлым жеңіл жаза белгілеуға негіз бар ма,
сотталушының жынысы мен жас шамасы, сыбайласқан қылмыстарға қатысы, бұрын
сотты болған, түзеу жолына түскісі келмейтін адамның қылмыс жасауы
жауаптылықты және жазаны жеңілдететін және ауырлататын не басқа да мән-
жайлардың болуы.
Жоғарғы сот жергілікті соттарды жасалған қылмыстың қоғамдық қауіптілік
дәрежесін айырмаған кезде, қылмыстардың ауырлығы дәрежесін, сондай-ақ
барлық мән-жайлардың жиынтығын (кінәнің нысанын, себеп салдары, амал-
тәсілдері, қылмыс жасаудың мән-жайлары және сатылары, орын алған
зардаптардың ауырлығы, әрбір сотталушының қылмыс жасауға қатысу дәрежесі
мен сипаты және басқалар) басшылыққа алуға міндеттейді.
Жаза белгілеуға ықпал ететін мән-жайлардың келтірілген толық емес тізімі
оларды қолдану, соттардың ескеруі анықтаушы критерийлер ретінде пайдалануы
механизімін ашып көрсетпейді.
Қылмыстьқ кодекстің Ерекше және жалпы бөлімінің баптарының өзара байланысы
және өзара негізділігі қағидасы.
Ерекше бөлімнің бабы бойынша кез келген жазаны тағайындай отырып сот
міндетті түрде ҚК жалпы бөліміне еріксіз көңіл аударады. Өйткені, біріншісі
екіншісінің заңдылықтары мен өзіндік ерекшеліктеріне негізделіп жүйеленген.
Мәселен, бас бостандығынан айыру түрінде жаза тағайындалғаннан кейін, сот
режим түрін анықтаған кезде ҚР ҚК 10-бабында белгіленген қылмыстарды
санаттауға назар аударады.
Бұл қағида қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындаған кезде де жүзеге
асырылады. Жиынтықты құрайтын жекелеген қылмыстар үшін жаза ҚК Ерекше
бөлімі қылмыстық-құқықтық санкциясының негізінде белгіленеді, ол өз
кезегінде ҚК Жалпы бөлімінің ережелеріне сүйенеді. Түпкілікті жиынтық жаза
ҚР ҚК 58- бабының ережелері бойынша тағайындалады. Жаза белгілеудың
жекелеген жағдайларын шешу кезінде құқықтық нормалар арасындағы қарама-
қайшылықтардан келіп туатын қателіктерге ұрынып қалмас үшін көңіл бөлініп
отырады.
Онша қаатаң емес жазаның неғұрлым қатаң жазадан басымдығы қағидасы.
Заң (ҚР ҚК 52-6. 2-6) қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа
қылмыстардың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуы тиіс
екендігін атап көрсетеді. Сөйтіп ол қудалау шараларын үнемдеуге көңіл
қояды. Жасалған қылмыс үшін көзделгендердің ішінен жазаның неғүрлым қатаң
түрі, егер оның онша қатаң емес түрі жазаның мақсатына жетуді қамтамасыз
ете алмайтын жағдайда ғана тағайындалады.
Айталық, жоғарыда аталып кеткен Жоғарғы сот пленумының қаулысында мынадай
кепілдеме берілген: Егер сол бойынша адам айыпты деп танылған заңның
санкциясы жазаның әртүрлі (баламаны) түрлерін көздейтін болса, соттарға ҚК
52- бабының 2 бөлігіне сәйкес, егер жасалған қылмыс үшін көзделген жазаның
онша қатаң емес түрі жазаның мақсатына жетуді қамтамасыз ете алмайтын болса
ғана ол үшін көзделгендері арасынан неғүрлым қатаң жаза белгілеу арнайы
көзделгенін ескере отырып, олардың арасынан онша қатаң емес жаза белгілеу
мүмкіндігі туралы мәселені қарастыруы және қабылдаған шешім жөнінде ашып
айтуы керек.
Жаза белгілеуды жеке даралау қағидасы жауаптылыктың дербестігі қағидасынан
келіп шығады. Ол ерекше ұстанымды білдіреді - сот нақтылы іс-әрекетке және
айыпкердің жеке басына жазаның деңгейлестігін (сәйкестілігін) анықтау
мақсатында, оларды тікелей талқыға салады. Судья үшін, заң шығарушыға
қарағанда, қылмыстық-құқықтық нормаларды жүзеге асыратын қылмыс туралы
абыстырактылы, екі ұшты ұғым-түсінік жоқ. Ол нақтылы айыпты адам жасаған
нақтылы іс-әрекетті қарастырады. Дәлме-дәл ұқсас қылмыстар болуы мүмкін
емес, қылмыс құрамы белгілері, қосалқы мән-жайлар не басқа да сипатты өздік
ерекшеліктері бойынша олардың қашанда бір бірінен айырмасы болады. Алға
койылған міндеттер есебімен барынша оңтайлы шешім табу жаза белгілеу
кезінде тек жеке, дербес тұрғыдан келгенде ғана мүмкін болады.
Жиынтық жазаны анықтау кезінде жаза белгілеуды жеке даралау қағидасы жеке
жауапкершілік қағидасы арқылы жүзеге асырылады. Жеке жауапкершілік қағидасы
дегеніміз жиынтық бойынша тағайындалған жазалар сындарлы түрде жеке
дараланған, жеке жеке айшықталған дегенді білдіреді.
Олардың әрқайсысы жиынтықтың бөлшектеген жағдайында өздерінің құқықтық мән-
жайын жоймайды және өз алдына дербес қолданылуы мүмкін.
Тағайындалған жазаның үшінші тұлғаларға кері әсер етуіне жол
берілмейтіндігі қағидасы. Бұл жаза шындығында, құқық бұзушыға ықпал етудің
жеке дара құралы, тікелей бағытталған дербес сипатқа ие дегенді білдіреді.
Жаза тағайындай отырып, қолданылған қылмыстық заңның әрекет ету аумағына
тікелей енбейтін үшінші тұлғаларға елеулі түрде залал келтіруі мүмкіндігі
туралы мәселені анықтап алуы қажет. Мәселен, сотталушы адамның отбасының
немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалы жауаптылықты
жеңілдететін мән-жай ретінде ескерілуі мүмкін (ҚР ҚК 52-6. З-б.). Бас
бостандығынан айыруға сотталған адамнын кәмелетке толмаған балалары, қар
ата-анасы, қараусыз қалған басқа да асырауындағы адамдары бар болған кезде,
сот айыптылық үкімін қабылдаумен бір мезгілде аталған адамдарды қамқорлыққа
немесе туысқандарының не басқа адамдардың немесе мекемелердің
қорғаншылығына өткізу туралы, ал сотталушының қараусыз қалатын мүлкі немесе
үй-жайы бар болған кезде оларды күзету жөнінде шара қолдану туралы қаулы
шығарады (ҚРҚІЖК 388-6. 1-6.). Тағы бір айта кететін нәрсе, осы қағида жаңа
қабылдаған заңда бірінші рет көрініс тауып отыруы.
Жеңілдететін мән-жайларды өз бетіпше белгілеу қағидасы. Сот жаза белгілеу
кезінде тек ҚР ҚК 53-бабының диспозицияларына ғана байланып қалмайды және
жеңілдетуші ретінде қосымша мән-жайларды ескере алады, мәселен, отан және
қоғам алдында сіңірген еңбегі болуы, жәбірленушімен туысқандық қарым-
қатынастығы болуы, жәбірленуші тарапынан айып-шағымдардың болмауы, т.б.
Құқықтық білімділіктің бұлайша көрніс табуы заңда қылмыстық іс жүргізу
саласында сот төрелігіне барынша адамшылық тұрғысынан келу қажеттілігімен
түсіндіріледі, соттарға жауаптылықты жеке даралау үшін қолдарында бар
құқықтық құралдарды, амал-тәсілдерді барынша кең көлемде қолдануға
мүмкіндік береді.
Ауырлататын мән-жайларды міндетті түрде ескеру қағидасы. (ҚР ҚК 54-6. 1-6.
М тармақшасынан басқа) соттың жаза белгілеу кезінде заңда белгіленген
ауырлатушы мән-жайлардың болуын, қылмысты мас күйінде, есірткілік немесе
уытқұмарлық заттарды пайдалану арқылы есенгіреген күйде жасалған
жағдайлардан басқа ретте, көпе-көрнеу ескермеуіне хақысы жоқтығы жөніндегі
мәселеден көрініс табады. Алғашқысы міндетті түрде жауаптылықты күшейтуге
алып келеді. Қылмыстық құқықтың заңдылық, әділдік, демократия,
обьективтілік және адамгершлік сияқты барынша ортақ қағидалары өздерінің
ерекше мән-жайларына орай ҚК 1-бөлімінде айшық табуға тиіс. ҚР ҚК 1-бабының
бланкеттілігі және оның ҚР-ның Конституциясына және халықаралық нормаларға
сілтеме жасауы биік парасат және кең көлемділігі тұрғысына мақтау-марапатқа
лайық, дегенмен біздің мемлекетіміздің қылмыстық-құқықтық саясаты
концепциясын анықтайтын заңның жүйелік негізін жеткілікті дәрежеде әлі де
ашып көрсетпейді.
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫ ЖЕКЕ ДАРАЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Жазаны жеке даралау кезінде қылмыстың сипаты, қоғамға қауіптілігі
дәрежесін есепке алу мәселелері
Жеке адам мәселесі қашанда болсын философтардың, социологтардың,
психологтардың, педогогтардың, зерттеулерінде ауқымды орын алып келеді.
Жеке адамның қалыптасуы бізді қоршаған қоғамдық ортамен, адамдар арасындағы
қарым - қатынастармен тығыз байланысты болып сабақтасьш жатады. Сондықтан
Жеке адам-қоғамдық қатынастар арасындағы бұл байланыс тек жалпы
социологиялық тұрғыда ғана емес, сонымен бірге басқа ғылым салалары арқылы
да терең, әрі түбегейлі зерттелуі қажет. Қоғамдық ғылымдардың оның ішінде
заң ғылымдарының бір саласы-қылмыстық құқық және адам мәселесін қылмыстық
заң, қылмыстың ұғымы, қылмыстық жауапқа тарту, қылмыстық жаза белгілеу,
одан босату тағы басқа институттарды зерттеу кезінде жіті қарап, қадағалап
отырады.
Жоғарыда айтылғандай, ҚР ҚК-нің 52-бабының 3-тармағына сәйкес жаза белгілеу
кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесі айыпкердің жеке
басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-
құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар,
сондай-ақ тағайындалған жазаны сотталған адамның түзелуіне және оның
отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалы
ескеріледі [9].
Осы бапта жаза белгілеу кезінде заң ең алдымен айыптының жеке басын,
жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды емес, қылмыстың
сипатын және қоғамға қауіптілік дәрежесін бірінші кезекте есепке алу
керектігін көрсеткен.
Қылмыстарға жаза белгілеу тәжірибесін зертеу барысында соттар айыптау
үкімінде жасалған қылмыс сипаты немен мазмұндалатындығы, жазаны жеке
даралау кезіндегі оның орны туралы өте сирек айтатындығына куә болдық.
Негізгі заң-Конституцияның қағидасы -әрбір адамның заң алдындағы теңдігін
есепке ала отырып, соттар қылмыстың қауіптілігін әрқашанда үкімде ашып
көрсетуге міндетті екендігін ұмытпағыны дұрыс. Жаза белгілеу кезінде
қылмыстың сипатын ескерумен қоса, оның сандық касиетін, қылмыстың
қауіптілік дәрежесін ескерудің маңызы зор. Заң әдебиеттеріндегі қылмыстың
қауіптілік дәрежесі қалай түсініледі, соған тоқтала кетсек. М.И. Бажанов
қылмыстың қоғамдың қауіптілік дәрежесінің деңгейі белгілі бір қылмыстың
ауырлығымен есептеледі дейді1. Н.А. Беляев, Л.А. Прохоров еңбектерінде бұл
мәселе терең зерттелмей, тек қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесін
сипаттайтын белгілерді тізіп берумен шектелген2.
Қайсыбір қылмыстық істі алсақ та, олардың сипаттары бірегей болғанымен,
қоғамдық қауіптілік дәрежесі әрдайым әртүрлі болады. Сондықтан соттар жаза
белгілеу кезінде бұл мәселелерге мұқият қарауы керек. Алматы қаласы Әуезов
аудандық қалалық сотының үкімімен азамат Б. ҚР ҚК-ның 96-бабының 4-
бөлімімен айыпталып, 7 жылға бас бостандығынан айыру жазасына кесілді.
Істің қысқаша мазмүны (фабуласы): істегі деректер бойынша сотталушы Б.
Дүкеннен 2 жарты арақ алып, көңілдес әйелі А-ның үйіне келеді. А-ның үйінде
Б. танымайтын Толик А. деген отырады. Үшеуі бірігіп арақ ішкен соң, мас
болып қалған Толик А. Б.-ның намысына тиіп, балағаттай бастайды. Оның бұрын
сотталғандығын, түрмеде жүргенде активис болғанын бетіне салық ете
береді. Толик А.-ның айтқан сөздеріне кектенген Б. қолына түскен пышақты
ала салып, оның кеудесіне сұғып алады. Сот жаза тағайындай отырып, үкімде
қылмыстың қоғамға қауіптілік деңгейін жәбірленушінің адамгершілікке
жатпайтын қылығы едәуір төмендететінін атап көрсетті3. Қылмыстың сипатына
қарағанда оның қоғамдық қауіптілік дәрежесі әр қылмыс бойынша жеке
дараланып тұрады. Сондықтан да олар қылмыс құрамынан тысқары болып, саралау
кезінде ешқандай рөл атқармаса да, тек қыллмысқа дайындалу және оқталу,
қылмысқа қатысу, жаза белгілеу мәселелерін шешетін кезде ерекше
ескерілетінін айта кеткен дұрыс.
Қазақстанның сот жүйесi тұтас алғанда азаматтардың құқықтары мен
бостандығының, ұйымдар мен мемлекеттiң заңмен қорғалатын мүдделерiнiң сотта
тиiмдi қорғалуын қамтамасыз етудiң қажеттiлiктерiне сай келедi.
Сот-құқық жүйесiн дамыту сабақтастық және кезеңдiлiк негiзiнде жүзеге
асырылады және мынадай бағыттарды көздейдi [6].
Оны дамытудың негiзгi арқауы соттар мен судьяларды мамандандыру, оның
iшiнде ювеналдық соттарды дамыту, қылмыстық iстердi қарайтын
мамандандырылған соттар құру болып табылады, келешекте салық және басқа да
мамандандырылған соттар құрылуы мүмкiн. Бұл ретте ювеналдық соттар елiмiзде
құрылатын ювеналдық әдiлет жүйесiнiң орталық буыны болуы тиiс.
Алдағы уақытта қазiргi әкiмшiлiк соттар базасында әкiмшiлiк құқық
бұзушылықтар туралы iстердi жалпы құзырлы соттардың ведомстволық бағынысына
беретiн, жариялы-құқықтық дауларды қарайтын әкiмшiлiк әдiлет жүйесiн құру
қажет.
Сот жүйесiнiң жетiлдiру нәтижесiнде түрлi сот инстанциялары
функцияларының қосарлануы жойылуға тиiс.
Сот жүйесiнiң даму перспективасы сотқа дейiнгi iс жүргiзудегi сот
бақылауының шегiн кезең-кезеңiмен кеңейту мүмкiндiгiмен де байланысты
болмақ.
Аралық және төрелiк соттар жүйелерi дамитын болады.
Қоғам сот билiгiнiң қызметiн толық, объективтi және бейтарап жария
етiлуiне мүдделi. Осы мақсатта халықтың сот қызметi туралы ақпаратқа
барынша қол жеткiзуiн ұсыну арқылы сот жүйесiнiң ашықтығы мен айқындылығы
деңгейiн арттыру қажет.
Сот ақпараттарын тiркеудiң заманға сай құралдарын енгiзу сот iсiнде
бәсекелестiк принципiн iске асыруға ықпал етедi. Сот жүйесiн жоспарлы түрде
ақпараттандыру сот төрелiгiн iске асыру процесiнде жедел ақпараттық-
құқықтық қолдауды қамтамасыз етуге, iстердi қарау мерзiмдерiн қысқартуға,
сот шешiмiнiң орындалу тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiк бередi.
Сот кадрларын iрiктеу тәртiбiн одан әрi жетiлдiру жөнiндегi шаралар
қажет, бұл ретте судьялардың кәсiбилiгi мен биiк адамгершiлiк қасиеттерi -
сапалы судьялар корпусын қалыптастырудың негiзi болып табылатындықтан,
судьяға үмiткерлерге қойылатын бiлiктiлiк талаптарын қатаңдату мәселесi
өзектi болып табылады. Сот қауымдастығының өз тарапынан да судьялардың
Судья әдебi кодексiнiң талаптарын сақтауына қатаң бақылау, жол берiлген
барлық жөнсiздiктерге барабар әрi шұғыл әрекет етуi қажет.
Судья тәуелсiздiгi кепiлдiктерiн орнықтыру үшiн соттарды қаржыландыру
және судьяларды тұрғын үймен қамтамасыз ету "сот төрелiгiн толық әрi
тәуелсiз жүзеге асыру мүмкiндiгiн қамтамасыз етуге тиiс" дейтiн Конституция
талаптарының толыққанды iске асырылуы маңызды мәселе болып қала беруде, бұл
мемлекеттiң қаржылық мүмкiндiктерiн ескере отырып, судьялардың әлеуметтiк
қорғалуы және соттардың материалдық-техникалық қамтамасыз етiлуi деңгейiн
кезең-кезеңмен көтерудi көздейдi.
Сонымен қатар сот төрелiгiн iске асыруға араласқаны үшiн, сотқа
құрмет көрсетпегенi үшiн кiнәлi адамдар заңда белгiленген жауапқа тартылуға
тиiс.
Сот iсiн жүргiзудiң аяқтау сатысы сот актiлерiн орындау болып
табылады, сондықтан олардың мүлтiксiз орындалуын қамтамасыз ететiн шаралар
қабылдануы қажет. Осыған байланысты мемлекеттiк сот орындаушыларымен қатар
жеке сот орындаушыларының институтын енгiзу - сот iсiн жүргiзудiң
тиiмдiлiгiн арттырудың маңызды шарасы. Сот шешiмдерiн орындаудың аралас
моделi шеңберiнде мемлекеттiк сот орындаушылары мемлекеттiң кiрiсiне
өндiрiп алу, сондай-ақ мемлекеттен өндiрiп алу туралы құжаттарды мәжбүрлеп
орындату құқығына ие болуға тиiс.
Сот актiлерiн мүлтiксiз орындауға, оның iшiнде сот шешiмiн орындаудан
бас тартқаны үшiн жауапкершiлiктi күшейту, борышкерлерге қатысты шектеу
шараларын қолдануды одан әрi кеңейту, атқарушылық iс жүргiзуге iс
жүргiзушiлiк сот бақылауын күшейту арқылы қол жеткiзу қажет.
1999 жылғы сәуірдің 30 жұлдызы болып өткен ҚР Жоғарғы Сотының
Пленумының қаулысында Үкімде істелген әрбір қылмыстардың сипатын, оның
қауіптілік мөлшерін заңға сәйкес шешу керек1 деп атап көрсетілген.
Өкінішке орай, бүл айтылған талаптар көпшілік соттардың үкімінде өз орнын
таппай отыр. Соттар көбіне істегі мән-жайды көрсетпей, үкімде тек қана
оларды есептегендігін көрсетумен ғана шектеліп жүр.
Негізінде, сот үкімінде қылмыстың сипатын ескеретіндігін жай ғана сөз етіп,
содан кейін барып оның қауіптілік деңгейінің дәрежесін түгел түстеуі керек.
Тура осы мәселеге жоғарыда аталған ҚР Жоғарғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .3-6
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ ИНСТИТУТЫНЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
Қылмыстық жаза тағайындау институтының қалыптасу ... ..7-14
Қазақстан Республикасының жаза тағайындау институтының
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .15-18
Қылмыстық жаза тағайындау институтының қағидаларының
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...19-21
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫ ЖЕКЕ ДАРАЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Жазаны жеке даралау кезінде қылмыстың сипаты, қоғамға қауіптілігі
дәрежесін есепке алу мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .22-
34
2.2 Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар...35-48
2.3 Қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар49-59
ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КӨПТІГІ ЖАҒДАЙЫНДА ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ ЕРЕКШЕЛІГІ
3.1 Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан неғұрлым жеңіл жаза
белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...60-64
3.2 Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза белгілеу ... ... ... ... ... ..65-70
3.3 Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза белгілеу ... ... ... ... ... ..71-74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...75-77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...78-
82
3
4
5
6 КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Адам адам болғалы, өркениет әлемі өз көшін түзегелі
бері қылмыс пен жаза атты телі ұғым қаншалықты сөз болып, сынға түсіп келе
жатқанына қарамастан адамзат тарихындағы ең ұлы, ең қилы-киямет оқиғаларға
толы ғасыр болып өткен ХХ-ғасырдың басында айтылған осынау пікірдің,
қойылған осыну сауалдың күні бүгінге дейін бір жақты жауабын таппай,
маңызын жоймай келе жатқандығы таңдандырмай қоймайды.
Жаза шарасын сот заң санкцияларының кең көлемде әділдік сана-сезімінің
субьективтік негізінде тағайындайды. Бірақ осының барлығын шешетін сана-
сезім мейілінші тұрақсыз және барынша бұлдыр өлшем болып табылады.
Бүгінде әлем бойынша, әлбетте әр елдің ұлттық, мемлекеттік, құрылымдық
ерекшеліктеріне негізделген қылмыстық құқық жүйесі берік қалыптасқан. Ғылым
қашанда тоқтап тоқырап қалмақ емес.Осы үрдісте қылмыстық кұқық саласы да
үздіксіз даму, жетілу үстінде. Әсіресе, оның толғақты бір буыны-жаза, жаза
белгілеу мәселесінің, жоғарыда айтылғандай, әлі күнге нақтылы жауабын
таппай, талқыдан түспей келе жатқаны ақиқат.
Заңгер-зерттеушілердің осы жаза белгілеу мәселесін басты тақырып етіп алып,
тұрақты түрде зерделеп жазып келе жатқанына біраз жылдардың жүзі болды.
Жаза белгілеу проблемасын зерттеуде көптеген қылмыстық істер қарастырылып,
ғлыми зерттеулер мен әлеуметтік сауалнамалар жүргізілген.
Сөз жоқ жаза белгілеу-қылмыстық құқықты қолдану барысындағы ең жауапты
кезең.
Қазақстанның тәуелсiздiгi жылдары iшiнде демократиялық және құқықтық
мемлекеттiң сұранысына сай келетiн құқық қорғау жүйесi қалыптасып, тұтас
алғанда тиiмдi жұмыс iстеп келедi.
Елiмiздiң құқық қорғау жүйесiнiң ұйытқысы прокуратура органдары, ішкi iстер
органдары, сот жүйелері болып табылады. Олардың басты мiндеттерi қоғамдық
тәртiптi қорғау және қоғамдық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету, жеке адамға,
меншiкке қарсы қылмыстарға және басқа да жалпы қылмыстарға қарсы күрес
болып табылады. Азаматтардың қауiпсiздiгi мен тыныштығы, елiмiздегi
қылмыстың жай-күйi пен криминогендiк жағдайдың деңгейi iшкi iстер органдары
қызметiнiң тиiмдiлiгiне байланысты, сондықтан iшкi iстер органдарын
жетiлдiру процесi қылмыстық көрiнiстер мен құқық бұзушылықтардың алдын
алуда олардың жылдам әрi барабар әрекет етуiн қамтамасыз етуге бағытталуға
тиiс.
ҚР ҚК 52-бабында: Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға... әділ жаза
тағайындалады. Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардын
алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуы тиіс- деп атап
көрсетілген. Осы орайда заң әдебиеттеріндегі: Қылмысты дұрыс санаттау
қаншалықты маңызды болса да, қылмыстық заңнаманың нақтылы тиімділігі ең
алдымен қылмыс жасауға айыпты болып танылған адамға тағайындалған жазадан
көрніс береді,-деген барынша негізді пікірге еріксіз ден қоясыз [3].
Жаза белгілеу проблемасы ұлттық заң әдебиеттерінде тұрақты сөз болып,
зерттеу обьектісіне айналып келе жатыр.
Зерттеудің мақсаты: Тақырыптың маңыздылығы жоғарыда айтылғандай, осынау
адамзат өркениетінің сан ғасырлық даму жолындағы маңызын жоймай келе жатқан
жаза белгілеу мәселесінің мән-маңызын ашып көрсету.Әдебиет көздерін
келтіру.М: Дулатбеков, Ағыбаев А.Н.
Зерттеудің міндеттері:
- қылмыс ұғымын әдістемелік, әлеуметтік- саяси, қылмыстық құқықтық тұрғыда
зерттеп білу;
- қылмыстық заңның даму тарихының ерекшелігін анықтап білу және мәнін ашу;
- құқық қорғау органдарының тәжірибелік қызметінде әділсоттылықты жүзеге
асырудың маңыздылығын арттыру;
- жаза белгілеу мәселесіне тарихи тұрғыда, тарихтың қалаулы бір қайнар көзі
болып табылатын әдет-ғұрып заңдарындағы жаза белгілеу мәселесінен бастап
сол жібек желі, алтын арқауды үзбей, одан кейінгі қилы заман, дүбірлі
кезеңдердегі жаза белгілеу институтының даму-қалыптасу дәстүрлерімен берік
сабақтастырып, бір ізбен, бір жүйемен қысқаша баяндап көрсету;
- жаза белгілеудың жалпы негіздері, қағидалары, жазаны жеке даралаудың
аспектілері, сонымен қоса Қылмыстық кодекстің 4 тарауында көзделген іргелі
мәселелер мәселенің желісі ретінде қарастыру;
- жаза белгілеу мәселесіне байланысты бұрын соңды айтылған, білікті
мамандар, ғалымдар тарапынан лайықты бағасын алған ой-пікірлерді саралау,
даулы мәселелерге қатысты екі жақты пікірлерді алдыға тарта отырып, батыл
байламдарды негіздеу;
- бұл үшін сот тәжірибесінен алынған дерек-дәйектерге ерекше көңіл бөлу;
Зерттеу обьектісі: Қазақстан Республикасындағы жаза белгілеу проблемасы.
Зерттеу әдістері: Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізгі жоғарыда
көрсетілген міндеттерді орындау жолында зерттеу диалектикалық материалистік
заңдарын,таным әдістерін басшылыққа алып, криминогендік мазмұндағы құқықтық
деректерді ашу болып табылады. Сонымен қатар осы жұмысты жазу барысында
салыстырмалы құқықтық, жазалауды саралау, нақты- әлеуметті- логикалық
әдістері қолданылды.
Зерттеу пәні: Қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге заңды дұрыс қолданып, қылмыс
құрамының элементтерін дұрыс анықтап, әділ соттылықты , жазаны жүзеге асыру
қылмыстың пәні болып табылады
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Қазіргі кезде қоғамымызда қауіпті
құбылысқа айналып отырған қылмыстар жеткілікті, оларды сот, тергеу,
прокуратура органдарында анықтау әрине, қиындық тудыратыны дәлел.
Анықталған қылмыстарға қазіргі кезде көптеген жазалау түрлері қолданылып,
көптеген заңдар шығарылуда. Құрамына жаңа қосымшалар мен мазмұндары бүгінгі
күнде жаңартылуда.
Зерттеу жұмысының практикалық мағыздылығы: Жаза белгілеу-қылмыстық құқықты
қолдану барысындағы ең жауапты кезең. Қылмысқа қарсы өз жұмыстарын құқық
қорғау органдары- сот, пракуратура, ішкі істер департаменті т.б.
айналасуда. Олардың деген қызметтері ҚР заңдары бойынша жүргізілуде.
Жұмыстың құрлымы үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ ИНСТИТУТЫНЫҢ
ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1. Қылмыстық жаза тағайындау институтының қалыптасу
Қазақ елі тарихының тамаша бір тармағы - қазақтың ата жолы, қазіргі құқық
деп аталатын ұғымға толық сәйкес келетін әдет -ғұрыптары мен салт
-дәстүрлері және қоғамдық өмірдегі қатынастары. Бұл қастерлі қазынамызды
баға жетпес байлық ретінде зерек көңілмен зерделейтін әрі еңбек-халқымыздың
рухани мұрасын молайтатын жүйелі жұмыс нәтижесі.
Қазақ құқығының әлемдік өркениетте алатын орны жайлы академик С.З.Зиманов
Қазақ құқығы-қазақ халқының және барлық көшпелі өркениеттің негізін
құраған мәдени байлығы. Ол мыңжылдық тарихтың ерекшелігі және өміршеңдігі
мен, адам еркіндігін жақтаған сипаттарымен әлем назарына ілінді. Ұлы далада
көшпелі өркениеттің негізін құраған, қыпшақтар даңқының үстемдігінің ерте
құлдырауы, тиісінше қазақтың құқықтық мәдениетінің беделі мен рөлінің
құлдырауына соқтырмағандығы таң қаларлық жағдай. Бұл қайшылықты Қазақ ата
заңының аумағы кең даланың еркіндік қабылетінің сақталыуымен оқшау
орналасуы мен түсіндіруге болады1, -деп атап өтті.
Қазақ елінің құқық тарихын зерттеп, оған ғылыми тұрғыда баға берген және
сараптама жасаған А.Алекторов, А.Якуткевич, А Лапшин, Л. Баллюзек, Д.
Андре, Е. Бекмағанов, И. Козлов, И.Кради, Т. Күлтеев, С. Фукс, Ә. Марғұлан,
С. Зиманов сияқты ғалымдар бұл салада елеулі еңбек атқарды.
Ертедегі қазақтардың күнделікті өмірінде кездесіп тұратын азаматтық және
қылмыстық істерді шешу міндеті билерге жүктелетін. Қазак даласында би
ешқашан сайланбалы қызметте болған емес, ел ақсақалдарының ұйғарымы, өзара
келісімі мен шешімі бойынша елдің салт- дәстүрін, шежіреден хабары бар,
аузы дуалы, сөзі уалі, шаруасы түзу, ата тегі белгілі және елге беделді
сыйлы адамдар ғана би болған. Ел ішінде көпшілік жұртқа әділ, тура
билігімен танылған билер беделі әрқашан күшейіп, олардың орны маңыздала
түседі. Әділ билеріміз тарихына көз жүгіртер болсақ, тіліміздің ұшына ең
алдымен үш жүздің ұлы билері - Төле, қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке
есімдерінің оралуы жайдан емес.
Қазақ халқының бірлігін, тұтастығын саясат қылып ұстаған Тәуке ханның
қазаққа жасаған көп игілігінің бірі - ескіден келе жатқан әдет-ғұрып
нормаларын қайтадан жүйелеп, өз заманы талабына сай Жеті жарғыны
қабылдауы. Бұл заң жобасын қабылдау кезінде үш бидің және басқа билердің
кеңес - ақылдары Тәуке ханға толыққанды заңды дүниеге әкелуге көп септігін
тигізді. Жеті жарғы - көшпелі қазақ халқының Ата заңы. Ол Қасым салған
қасқа жол, Есім салған ескі жол сияқты дала заңдарының заман талабына
сай өңделіп, дамытылып, толықтырылған билік, үкім, нұсқауларының жинағы.
Күні бүгінге дейін Жеті жарғының толық нұсқасы табылған жоқ.
Қазақ әдет-ғұрып заңдары бойынша күйеуі бар әйелді ойнас үстінде ұстаған
ерінің сол сәтте екеуінде өлтіруге және осы қылығы үшін жазасыз қалуға
мүмкіндігі болған. Егер әйелдің ойнас жасағанына төрт адам куә болса оның
қылмысы әшкере болды деп саналған ондай жағдайда күйеуінің шешімімен өлім
жазасына кесу құқығы берілген. Өзгенің әйелін ықтиярсыз алып қашқаны үшін
өлім жазасына, не болмаса құн төлеуге кеседі. Егер әйел өз еркімен қашса
оны алып қашқан адам қалың малын қайтарып, үстіне қыз қосып береді.
Қазақ заңы бойынша қызды зорлап, арын төгу кісі өліміне тең, кінәлі кісі
өлім жазасына кесіледі. Егер қыз атастырылмаған болып, зорлаушы қалың мал
төлеп үйленсе, онда қыздың туыстарының келісімі арқылы құн төлеуден де,
өлім жазасынан да босатылады. Осылайша ата - бабаларымыз қыз өссе елдің
көркі, гүл өссе жердің көркі деп әлпештеп өсірген қыз баласының арын да
қызғыштай қорғап, қызға қырық үйден тыйым деген тәрбиелік қағиданы қатты
ұстанған.
Жоғарыда қарастырылған қазақтың әдет-ғұрып заңдарының қалыптасуы, дамуының
тарихы, толғақты мәселелері төңірегінде нақтылы мысалдарға сүйене отырып,
белгілі бір дәрежеде біршама сөз еттік. Ендігі ретте содан кейін бастау
алатын, халқымыз тарихындағы ақтаңдақтармен, қилы қиямет оқиғалармен
белгілі отаршылдық саясат кезеңіндегі қылмыстық заңдардағы жаза белгілеу
проблемасына қысқаша тоқтам жасайық.
Қазақстан аумағында қолданыста болған Ресей империясының заңдары сол
кезеңдегі негізгі мемлекеттік-құқықтық институттардың саяси және
экономикалық мазмұны мен ерекшеліктерін сипаттайды.
Ресей империясы қылмыстық-құқықтық нормаларының алғашқы барынша жүйеленген
жиынтығы 1845 жылғы қылмыстық және түзеу жазалары туралы уложение болды.
Жазалар туралы уложение бойынша жаңа қонысқа аударудың екі түрі болды:
Сібірге және Закавказьеге. Қазақтар үшін Сібірге және Ресейдің шалғай
мекендеріне жер аудару жазаның ең қатаң түрі болып саналған. Жазаның бұл
түрін қолдану барысында қазақтар қарым қатынас ортасынан, шаруашылықты
жүргізудің дәстүрлі тәртібінен айырылды, ал бұл өз кезегінде
сотталушылардың жүйкесіне кері әсерін тигізді. Қазақтар жазаның бұл түрінен
қатты қорықты, сондықтан да Итжеккенге айдалу өлім жазасымен пара-пар
болды. Уложениенің 90- бабында айтылғандай, жаңа заң қаулысының нақты
негізі ретінде анықталады. 4- бап кылмыстық жазаны жеке даралау қағидасы
бөлінеді, соған сәйкес жаза шараларына мыналар ықпал етеді: көбірек немесе
азырақ қасақаналық шарасы, қылмыстың ниеті жүзеге асыру дәрежесі, бірлесіп
жасаған қылмысқа қатысу сипаты. 129, 134- баптарда жазаны ауырлататын және
жеңілдететін мән-жайлар атап көрсетілген.
Қылмыстық заңдардың келесі нормативтік сатысы 1903 жылғы 22 наурыздағы II
Николай патша бекіткен Қылмыстық уложение болды. 1903 жылғы Қылмыстық
уложение 1845 жылғы уложениеден өзгеше болды. Онда 687 бап болды (ал 1845,
1885 жылдардағы ондай құжатта баптардың саны 1711-ге жететін).Ол өз
мазмұнына оның алдындағы заңдардың өміршең өзгешелерін, қылмыстық құқық
саласындағы біліктілікті мамандардың озық ой-толғамдарының сарабымен
жазылған еді. Жинақта ант бергендер соты айыпкерге жаза белгілеу
барысында басшылыққа алынатын өлшемдерді айқындайтын жаза белгілеуды
рәсімдеу нормалары көрініс тапқан.
Ресей империясында құқықтық жүйені жетілдіру процесі Қазан төңкерісіне
байланысты тоқтап, тоқырап қалды. Жаңа үкімет патшалық Ресейдің барлық
зандарын толығымен қолданыстан алып тастады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастарды жекелеген актлер, деректер, қаулылармен
реттеу бұл актлерді жүйелеп, кодификациялау қажеттілігін туғызды. Мұндай
бірінші кодификацияланған акт 1919 жылғы жетекші бастамалар болды.
Оның 11, 12, және 25- баптарында жаза белгілеудың тәртібі анықталған
болатын. 11- бапта сот жаза тағайындаған кезде басшылыққа алынатын өлшем
нақтылы берілді: Жасалған қылмысқа ықпал ету шараларын анықтаған кезде сот
қылмыскердің жеке басы және сондай-ақ оның жасаған қылмысының қоғамдық өмір
үшін қауіптілігінің дәрежесі мен сипаты (ерекшелігін) қарастырады. Бұл
мақсатта сот біріншіден, жасалған қылмыстың барлық жай жапсарын зерттеумен
ғана шектелмей, қылмыскердің жеке басын тексереді, өйткені оның жасаған
әрекеті ниетінде сондай пиғылдар көрініс табуы және де оның өткені мен
қазіргі өмір салты негізінде оны анықтау мүмкін; екіншіден, әрекеттің өзі
уақыт пен орынның нақтылы жағдайында қоғамдық қауіптілік негіздерін
қаншалықты дәрежеде бұзатынын анықтайды [3].
12- бапта соттың қарауына жататын және қылмыс жасаған адамның жеке басы
сипаты мен жауаптылық дәрежесіне ықпал ететін деректердің нақты тізімі
келтірілген:
Әрбір жекелеген жағдайда жаза шарасын анықтауда мыналарды айыра білу
қажет:
а) меншік құқымен байланысты қандайда бір артықшылықтарды қалпына келтіру,
сақтау немесе иелену мақсатында қоғамның дәулетті табына жататын адамның
қылмыс жасауы немесе аштық, не мұқтаждық жағдайында кедей адамның қылмыс
жасауы;
ә) іс-әрекет қанаушы таптың билігін қалпына келтіру тұрғысында жасалды ма,
немесе іс әрекетті жасаған адамның жеке басының мүддесіне орай жасалды ма;
б) іс-әрекет келтірілетін зардапты білі отырып қасақана жасалды ма, немесе
көргенсіздігі не санасыздығы салдарынан жасады ма;
г) іс-әрекетті кінәлі қылмыскер жасады ма немесе бірінші рет жасады ма;
д) іс-әрекет адамға күш көрсету арқылы жасалды ма не ондай орын алмады ма;
е) іс-әрекет жеке адамға немесе мүлікке қарсы бағытталды ма;
ж) іс-әрекетте алдын ала ойластырылған ниет, қаталдық, залымдық қылық
немесе жауыздық ниет болды ма немесе әрекет қызбалық, жеңілтектік әлде
немқұрайдылық салдарынан орын алды ма.
Аталмыш нормативтік актының 25-бабында жазалар тізімі келтірілген.
Жетекші бастамаларда ерекше бөлім болған жоқ. Қылмыстың нақтылы құрамының
бөлім белгілері мен оларды жасағаны үшін қолданылатын санкциялардың заңды
бекітілмеуі, қасаң қылмыстық саясат осы нормативтік актідегі барлық ұнамды,
ұғынықты мәмілелердің баршасын дерлік жоққа шығарғандай еді.
Жаза белгілеу институтын қалыптастырудағы келесі қадам 1922 жылғы РКФСР
қылмыстық кодексінің қабылдануы болды.
1922 жылығы қылмыстық кодекстің қабылдануы қылмыскердің жеке басына қатысты
мән-жайларды алға шығарған және іс-әрекеттің қоғамдық
қауіптілігінің маңызын бірінші кезекте бағаламаған. Жетекші бастамалар мен
салыстырғанда алға қарай жасалынған қарышты қадам болды.
1922 жылы КСРО құрылғаннан кейін, 1924 жылғы Конституцияға сәйкес КСРО мен
Одақтас республикалардың қылмыстық заңдарының негізгі бастамалары
қабылданған болатын. Бұл заңда жаза тағайыдаудың төмендегідей тәртібі
белгіленген: қылмыскердің жеке басының сипаты мен қауіптілік дәрежесін
ауырлататын және жеңілдететін жән-жайларды есепке алу. Жаза белгілеу
институты дамуының маңызды кезеңдерінің бірі 1958 жылғы КСРО мен Одақтас
респуликалардың қылмыстық заңдары негіздерінің қабылдануы болып табылады.
Осы заңның үшеуі де И.В. Сталин қайтыс болғаннан кейін жеке басқа табыну
саясаты айыпталып өрескел заң бұзушылықтар жөнінде жария болған, жылымың
деп аталған кезеңде қабылданған еді. Қылмыстык заңды ұқсастығы бойынша
қолданудан бас тарту және Кеңестік қылмыстық құқықтың Заңда ол туралы
белгіленбесе онда қылмыс жоқ қағидасына көшуі қоғамды демократияландыру
бағытындағы біршама илгерінді қадам болды. КСРО конституциясына сәйкес
барлық он бес Одақтас республика өзінің ішкі қылмыстық заңдарын қабылдай
бастады. Қазақстан КСРО ның субьектісі ретінде 1960 жылғы 1-қаңтарда күшіне
еңген өзінің қылмыстық заңын 1959 жылы 22 шілдеде қабылдады. Бұл Қазақ КСР-
ның өзіндік тұнғыш Қылмыстық кодексі болды. Қылмыстық заңның 4-тарауында
қылмыстық кодекстің жаза белгілеуға қатысты алты бабы (34-39) болды [1].
Қылмыстық кодекстің 34-бабында жалпы одақтық заңдардың жоғарыда келтірілген
ережелерін сөзбе сөз қайталанатын жаза белгілеудың жалпы негізі
қарастырылған. 35 және 36 баптарда жауаптылықты жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлар көзделген.
Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар болып мыналар танылды:
1) жасалған қылмыстың зиянды салдарын айыпкердің жоюы немесе өз еркімен
келтірлген залалдың толтыруы немесе келтірілген залалды жоюы;
2) ауыр жеке басылық немесе отбасылық мән-жайлардың тоғысуы салдарынан
қылмыс жасау;
3) күштеп немесе мәжбүрлеу салдарынан не материальдық не өзге тәуелділігі
себепті қылмыс жасау;
4) жабірленушінің құқыққа қайшы әрекетін тудырған күшті жан күйзелісі
әсерінен қылмыс жасау;
5) қажетті корғану шегінен шыға отырып, қоғамдық қауіпті қол сұғушылықтан
қорғану кезінде қылмыс жасау;
6) кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауы;
7) жүктілік жағдайында әйелдердің қылмыс жасауы;
8) шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келу.
Қылмыскық жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар болып мыналар
танылды:
1) Бұрын қандайда болсын қылмыс жасаған адамның қылмыс жасауы;
2) ұйымдасқан топтың қылмыс жасауы;
3) пайдақорлық немесе өзге де қара ниетпен қылмыс жасау;
4) қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтіру;
5) жас балаға, қарт адамға немесе дәрменсіз жағдайдағы адамға қатысты
қылмысты жасауы;
6) кәмелетке толмағандарды қылмыс жасауға азғыру немесе кәмелетке
толмағандарды қылмыс жасауға тарту;
7) аса қатыгездікпен немесе жәбірленушіні қинап қылмыс жасау;
8) қоғамдық нәубат жағдайларды пайдаланып қылмыс жасау;
9) жалпыға қауіпті әдіспен қылмыс жасау;
10) мастық күйдегі адамның қылмыс жасауы;
37 және 38 баптарда бірнеше қылмыстар жасау кезінде және бірнеше үкімдер
бойынша жаза белгілеу жайында айтылады. Көбінесе, егер адам қылмыстық
заңның әртүрлі баптарымен қарастырылған немесе оданда көп қылмыстар
жасағаны үшін айыпты деп танылса және олардын ешқайсысы үшін жеке-жеке жаза
тағайындай отырып, онша қатаң емес жазаға біршама қатаң жазаны
қарастырылатын заң бабында көрсетілген шекте тағайындалған жазаларды
толығымен немесе ішінара қосу жолымен, олардың жиынтығы бойынша соңғы
жазаны анықтайды.
1961 жылғы жаңа Қылмыстық кодекс ширек ғасырдан астам уақыт қызмет етті.
Осы жылдар ішінде Ерекше бөлімнің, сол сиякты Жалпы бөлімнің жекелеген
баптары көптеген өзгерістермен толықтыруларға ұшырады, ал жаза белгілеу
мәселелерін реттейтін ережелер еш өзгерген жоқ.
Қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде жаза белгілеу жүйесін жетілдіру жөнінде
ұсыныстар болып жатты, алайда өкінішке орай, мәнді өзгерістер болмады. Бұл
уақыт аралығында 1961 жылы 4 науырыздағы Қылмыстық заңдарды қолдану
бойынша сот тәжірибесі туралы, 1972 жылғы 11 шілдедегі Соттардың бас
бостандығынан айырусыз түзеу жұмыстарын қолдану тәжірибесі туралы, 1980
жылғы 29 тамыздағы Соттардың қосымша жазаларды белгілеу тәжрибесі туралы,
1981 жылғы 31 шілдедегі Бірнеше қылмыстар жасау кезінде және бірнеше
үкімдер бойынша жаза белгілеу тәжрибесі туралы, 1979 жылғы 29 маусымдағы
КСРО Жоғарғы Сотының Пленумы қаулыларын орындау барысы туралы, 1991 жылғы
29 тамыздағы Соттардың жаза белгілеудың жалпы негіздерін қолдану тәжрибесі
туралы сияқты маңызды қаулылар қабылданған болатын [3].
Расында, Москва сол кезде федарацияның субьектілерін қызметтің барлық
салаларында соның ішінде құқық шығарушылық саласында қатаң шектей отырып,
шынайы егемендікті тіпті де бергісі келмеді. Дегенмен, ұлы державаның
құлауына байланысты бұл мәселелер өз өзінен шешілді. Демократиялық
идеолагиямен жаңа мемлекет кұру өзіндік ұлттық заңнамаларды: Конституцияны,
азаматтық, қылмыстық және де басқа да заңдарды қабылдау мәселесін алға
шығарды.
1.2 Қазақстан Республикасының жаза тағайындау
институтының кезеңдері
Қазақстанда құқықтық мемлекет құру азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғаумен, жаза тағайындау байланысты арнайы институттарды
одан әрi жетiлдiрудi талап етедi.
Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын қорғау жүйесiндегi
маңызды тетiгi Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл институты болып табылады. Бұл
мемлекеттiк құқық қорғау институтын құру Қазақстандағы демократияның
дамуындағы үлкен қадам болды. Осы институт қызметiнiң нәтижелiгiн арттыру
мәселесiн қарау керектiгiн тәжiрибе көрсетiп отыр.
Құқық қорғау институттары жүйесiндегi жетекшi рөлге азаматтарға
заңгерлiк көмек көрсету жүйесiнiң негiзi болып табылатын адвокатура ие.
Азаматтардың бiлiктi заңгерлiк көмек алуға конституциялық құқығын
iске асыру әдiл сот төрелiгiне қол жеткiзудiң шарты мен кепiлi болып
табылады. Осы құқықтың iске асырылу тетiктерi жетiлдiрудi қажет етедi [2].
Алқабилер сотын енгiзу, қамау санкциясын соттарға беру адвокатура
рөлiне жағымды әсерiн тигiздi. Алайда, қылмыстық iс жүргiзудiң белсендi
қатысушысы ретiндегi iс жүргiзудегi адвокаттың құқықтарын iске асырудың
тиiмдi құқықтық тетiктерiн талап етедi.
Заңгерлiк көмек көрсету жүйесiнiң өзi де жетiлдiрудi талап етедi. Ең
алдымен табыс деңгейi төмен адамдарға құқықтық көмек көрсету жүйесiн
жақсарту қажет.
Қалалық және ауылдық жерлерде бiркелкi емес адвокаттық қызмет
көрсетумен қамтудың мәселесiн бiрте-бiрте шешу қажет.
Ақысыз заңгерлiк көмек көрсететiн адвокаттардың еңбегiне ақы төлеуге
әкiмшiлiк ету жүйесi де түзетудi қажет етедi. Аталған жүйенi
шоғырландырылған және ашық ету қажет, бұл бюджет қаражатын тиiмдi
пайдалануға мүмкiндiк бередi.
Адвокаттардың жауапкершiлiгiн мiндеттi сақтандыру институты
енгiзiлген елдер тәжiрибесiн ескере отырып, мұндай сақтандыруды бiздiң елде
енгiзу мүмкiндiгiн қарастыру қажет.
Маңызды мiндеттердiң бiрi нотариат қызметiнiң жүйесiн жетiлдiру болып
табылады. Нотариаттың азаматтық айналымдағы қатынастардың қосымша
тұрақтылығын және заңдық қауiпсiздiгiн, азаматтар мен ұйымдардың құқықтары
мен заңды мүдделерiн сапалы қорғауды қамтамасыз ететiн құқықтық
инфрақұрылымның бiр бөлiгi ретiндегi рөлiн нормативтiк-құқықтық айқындау
қажет. Нотариаттың ұлттық моделi нотариаттың көмегiне барлық ел аумағында
қол жеткiзудi қамтамасыз етуге тиiс [2].
Қылмыстық құқық ең алдымен қоғамдық қауіпті іс-әрекет жасаудың салдарынан
пайда болатын қоғамдық қатынастарды зерттеуге бағытталатыны мәлім. Саяси
егемендік жағдайында әрі нарықтық экономикаға көшу барысында қалыптасқан
жаңа қоғамдық қатынастарды мүлде басқаша негіздегі қылмыстық құқық аясына
алу қажеттілігі туды.
Егемен Қазақстанның қазіргі қолданыстағы қылмыстық кодексінің алдындағы
қылмыстық заң 1960 жылы қабылданған. Ол 30-40 жылдардағы қуғын сүргіннің
қаруы болған сталиндік заңнамаларды ауыстырған және онымен салыстырғанда,
сөз жоқ жаңашыл және демократиялық мазмұны мен айшықталды. Дегенмен, ол
әкімшілік-әміршілік жүйеде дүниеге келді, тоталитаризмнің тоқырау кезеңінің
салқыны қатты тиді. Бұрынғы қылмыстық заңнама мәжбүрлеудің, қудалаудың
құдыретіне деген сенімге, шаруашылықтың кемшіл тұстарын тиісті экономикалық
және әлеуметтік жазғыртулардың орнына қылмыстық заңның күшімен қалыпқа
келтіруге негізделді. Онда жалпы адамзаттық құндылықтар, адамның құқықтары
мен бостандықтарына деген құрмет, елдің халықаралық міндеттемелеріне деген
құрмет көрініс таппады. ҚазКСР ҚК нормаларына шектен тыс идеология,
жалтауындырық, көптеген ережелердің жолаңдығы тән болды.
Құқық қолдану тәжірибесі үнемі қылмыстық заңнамалардың тұрақсыздығын
сезініп отырды. ҚазКСР ҚК-не 500 ден астам өзгертулер мен толықтырулар
еңгізілді, оның ішінде кейбір нормалар бестен жеті рет ауыстырылды, сонымен
қатар, Кодекс өте сирек қолданылатын өлі нормаларға толы болды; жаңа
нормалар мүлдем аз енгізілді, жекелеген нормалар қайталанып, бір-біріне
қайшы келіп жатты. Жалпы алғанда, қылмыстық заңнамада қылмыстық және
қылмыстық емес құқық бұзушылықтардың ара жігі ашылмады. Жиналып келгенде,
жоғарыда айтылған мән-жайлар қылмыстық заңнаманың қажетті жүйелілігінің
бұзылуына әкеп соқты [4].
Заңның осындай негізсіздігі, бұлдырлығы тұрғындардың тиісті іс-әрекеттерді
қылмыстық емес деп қабылдануына ұштасып жатты. Нәтижесінде заң шығарушының
өзі құқықтық менмендіктің етек алуына жол салып берді.
Ескірген, демократиялық емес заңнамалар қазақ қоғамында өріс алған
өзгерістерге, жаңалықтарға сай тиімді жұмыс істеуге қабылетсіз болды.
Экономикадағы қатаң, орталықтандырылған жоспарлау қағидаларына негізделуі
себепті, ол өтпелі кезеңде нарықтық қатынастарға қиындықсыз көшуді де
қамтамасыз ете алмады.
А.Н. Ағыбаев, А.Н. Ақпанов, З.О. Атитов, Н.М. Әбдіров, К.Ж. Балтабаев, Ғ.
Баймұрзин, К.А. Тағалиев, И.Ш. Борчашвили, Е.Ғ. Жәкітов және тағы басқа да
көптеген криминалис ғалымдар, практик мамандар жаңа қылмыстық заңның
негізіне көптеген идеялар ұсыну арқылы егемен Қазақстанның жаңа қылмыстық
заңының қалыптасуы мен дамуына есепсіз еңбек сіңірді.
ҚР Парламентінде жаңа қылмыстық кодексті қабылдау жөнінде қортынды жұмыстар
басталды, оны дайындаушылар Қазақстан Республикасының Конституциясында
белгіленген, құқықтық мемлекетте қабылданған әлеуметтік кұндылықтардын
қазіргі заманғы шындықтарымен ҚР қылмыстық заңдарын сәйкестендіру
міндеттерін алға қойды. Яғни қылмыстық жауаптылықтың бірынғай негізін
сақтай отырып, адамның әрекетінде қылмыс құрамының болуы шарт, ал ауыр және
аса ауыр қылмыстар үшін жазаның қатаң түрін, өзге соттылықты қатал қарауды
қажет етпейтін адамдар үшін басқа шараларды қарастыратын қылмыстық
жауаптылықтың қатаң дифференциясын қамтамасыз
ету; Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдарын жалпыға ортақ халықаралық
нормаларға сәйкестендіру және басқа мемлекеттердің заң шығару тәжрибесінде
сыннан өткен құқықтық шешімдерді қолдану; қолданыстағы қылмыстық заңдарға
тән болып келген көз бояушылық және идеологиялық келеңсіздіктерді алып
тастау. Көпжылдық жан-жақты еңбектің лайыкты баяны 1997 жылғы 16- шілдеде
жаңа қылмыстық кодекстің қабылдануы болды. Қазақстан Республикасының ҚР
қылмыстық кодексін күшіне еңгізу туралы заңы қабылданды. Онда: ҚР кылмыстық
кодексін 1998 жылғы 1-қаңтардан бастап күшіне енгізіліп, бұған осы заңмен
күшіне енгізудің өзге мерзімдері белгіленген ережелері қосылмайды, - деп
көрсетілді.
1.3 Қылмыстық жаза тағайындау институтының
қағидаларының маңызы
Қағидалар мен ережелер-біркелкі емес қылмыстық-құқықтық категориялар. Олар
бірлесе отырып жаза белгілеудың жалпы негіздерін құрайтын басты ұғымдар
болып табылады. Қағидалар аталған процестің негізінде жатқан және оның мән
- маңызын ашып көрсететін жетекші идеяларды, концецияларды білдіреді, ал
ережелер заңдағы баптың қылмыстық-құқықтық санкцияларын жасалған қылмысқа
және айыпкердің жеке басына қатысты салыстыру мен қолданудын
қажеттілігінен, тәртібі және прцедурасынан құрылады.
Жаза қолданудың кағидалары мен ережелері амал тәсілдері мен қатар,
қылмыстық жауаптылықты жүзеге асыру механизмінде (жүйесінде) ерекше мән
маңызға ие. Бұл ретте жаза қағидалары мен жаза белгілеудың қағидаларының
ара жігін ашып ала білген жөн, өйткені бірінші жағдайда қағидалар қылмыстық
жауаптылықтың түрінің мәнін анықтайтын ережелері қамтыса, екінші жағдайда
оны жүзеге асырудың мазмұнын, сипатын білдіреді.
Жаза белгілеу қағидаларына қылмыстық - құқықтық мағынада жалпы
құқықтықтардан (заңдылық, негізділік т.б) басқа мынадай қағидаларды
жатқызуға болады.
Барынша жауаптылық қағидасы. Ол сотталушыға заңда көзделген тәсілмен жоғары
немесе басқа түрде, екі мөлшерде жаза белгілеу мүмкін емес дегенді
білдіреді. Заңда белгіленгеннен неғүрлым жеңіл жаза белгілеу тек ҚР
қылмыстык кодексінің 55-бабында көзделген ерекше ережелер бойынша жүзеге
асырылады. Жазадан толық, ішінара немесе шартты түрде босату, жазаны
өтеусіз шартты түрде соттау арнаулы ережелердің негізінде анықталады.
Аталған қағида жалпылама болып табылады және сонымен қатар қылмыстардың
және үкімдердің жиынтығы бойынша жаза белгілеуға орай келеді. ҚР ҚК 58-
бабында қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза белгілеу кезінде бас
бостандығынан айырудың ең жоғарғы мөлшері 25 жыл болып белгіленген, яғни
жекелеген қылмыс үшін тағайындалатын жазадан (20) әлдеқайда көп. ҚР ҚК 60-
бабында үкімдердің жиьштығы бойынша жаза белгілеудың ең жоғарғы мөлшері 30
жыл болып белгіленген.
Жазаның басқа түрлері бойынша олардың ең шекті мөлшері Қылмыстық кодекстің
Жалпы бөлімінің тиісті баптарында белгіленген. Бұл дегеніміз олардың
жиынтығының қорытынды нәтижелерін анықтаған кезде нақ сол жаза түрі үшін
белгілеген ең жоғары мөлшерден аспауы керек дегенді білдіреді.
Жазаның қылмыстың және айыпкердің жеке басының қоғамдьқ қауіптілігі
дәрежесі және сипатына қатыстылығы қағидасы.
Жазаның түрі, шарасы, оны өтеудің шарты мен тәртібі, сондай-ақ жазадан
босату немесе шартты түрде соттау негізі қылмыс санатына және іс-әрекеттің
қоғамдық қауіптілігіне тікелей тәуелді болып келеді. Сонымен қатар, сот
жаза тағайындай отырып, сотталушының жеке басының ерекшеліктерін, оның
бұрынғы соттылығын, топтасып жасаған қылмыстарға қатысудағы рөлі мен қосқан
үлесін, жас шамасын, жынысын, денсаулығын, еңбек жағдайын, жасалған іс-
әрекетке деген көзқарасын, шын жүректен, оны жеңіп келтірілген зиянның
орнын толтыруға талпынысын, қылмыс жасалғанға дейінгі және кейінгі мінез-
құлқын және т.б ескереді. Аталған барлық факторлар қылмыс құрамын немесе
айыпкердің жауаптылығын жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды
айқындайтын белгілер ретінде есепке алынады.
Өкінішке орай, ешбір жерінде қылмыс пен айыпкердің жеке басының қоғамдық
қауіптілігі ұғымының, олардың сипаты мен дәрежесінің нақтылы мазмұны атап
көрсетілмеген. Құқықтық ілім мен тәжрибе аталған дәрежелерді барлық
реттерде бір тұрғыда және жеткілікті деңгейде ашып қарастырмайды. Тек соңғы
уақыттарда ғана ыңғайды салыстырмалы түрде біршама нақтылаған кепілдемелер
пайда болды.
ҚР Жоғарғы сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі Соттардың жаза белгілеу кезінде
заңдылықтарды сақтауы туралы №1 қаулысында нақтылы жөн-жоба ұсынбаған.
Онда жаза тағайндау кезінде сот ескертуге тиіс мән-жайларды жүйесіз
тізбектей бергеннен басқа ештеңе жоқ, қылмыстың қоғамдық қауіптілік сипатын
анықтайтын факторлар тіпті де аталмаған. Қаулыда сот ескеруге тиіс мән-
жайлар қатарында мыналар атап көрсетілген: қылмыстың ауырлығы дәрежесі,
рецидивтің болуы және оның түрі, қылмыстың аяқталу сатысы, адамдар тобының,
ұйымдасқан топтың не қылмыстық қауымдастықтың құрамында қылмыс жасау
кезіндегі соталушының қоштау дәрежесі, қылмыс мақсатына жету барысындағы
оның әрекетінің маңызы және оның келтірілген немесе мүмкін боларлық зиянның
сипаты мен көлеміне ықпалы, қылмыстардың жиынтығы орын алды ма, нақ сол
қылмыс үшін көзделген жазадан неғұрлым жеңіл жаза белгілеуға негіз бар ма,
сотталушының жынысы мен жас шамасы, сыбайласқан қылмыстарға қатысы, бұрын
сотты болған, түзеу жолына түскісі келмейтін адамның қылмыс жасауы
жауаптылықты және жазаны жеңілдететін және ауырлататын не басқа да мән-
жайлардың болуы.
Жоғарғы сот жергілікті соттарды жасалған қылмыстың қоғамдық қауіптілік
дәрежесін айырмаған кезде, қылмыстардың ауырлығы дәрежесін, сондай-ақ
барлық мән-жайлардың жиынтығын (кінәнің нысанын, себеп салдары, амал-
тәсілдері, қылмыс жасаудың мән-жайлары және сатылары, орын алған
зардаптардың ауырлығы, әрбір сотталушының қылмыс жасауға қатысу дәрежесі
мен сипаты және басқалар) басшылыққа алуға міндеттейді.
Жаза белгілеуға ықпал ететін мән-жайлардың келтірілген толық емес тізімі
оларды қолдану, соттардың ескеруі анықтаушы критерийлер ретінде пайдалануы
механизімін ашып көрсетпейді.
Қылмыстьқ кодекстің Ерекше және жалпы бөлімінің баптарының өзара байланысы
және өзара негізділігі қағидасы.
Ерекше бөлімнің бабы бойынша кез келген жазаны тағайындай отырып сот
міндетті түрде ҚК жалпы бөліміне еріксіз көңіл аударады. Өйткені, біріншісі
екіншісінің заңдылықтары мен өзіндік ерекшеліктеріне негізделіп жүйеленген.
Мәселен, бас бостандығынан айыру түрінде жаза тағайындалғаннан кейін, сот
режим түрін анықтаған кезде ҚР ҚК 10-бабында белгіленген қылмыстарды
санаттауға назар аударады.
Бұл қағида қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындаған кезде де жүзеге
асырылады. Жиынтықты құрайтын жекелеген қылмыстар үшін жаза ҚК Ерекше
бөлімі қылмыстық-құқықтық санкциясының негізінде белгіленеді, ол өз
кезегінде ҚК Жалпы бөлімінің ережелеріне сүйенеді. Түпкілікті жиынтық жаза
ҚР ҚК 58- бабының ережелері бойынша тағайындалады. Жаза белгілеудың
жекелеген жағдайларын шешу кезінде құқықтық нормалар арасындағы қарама-
қайшылықтардан келіп туатын қателіктерге ұрынып қалмас үшін көңіл бөлініп
отырады.
Онша қаатаң емес жазаның неғұрлым қатаң жазадан басымдығы қағидасы.
Заң (ҚР ҚК 52-6. 2-6) қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа
қылмыстардың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуы тиіс
екендігін атап көрсетеді. Сөйтіп ол қудалау шараларын үнемдеуге көңіл
қояды. Жасалған қылмыс үшін көзделгендердің ішінен жазаның неғүрлым қатаң
түрі, егер оның онша қатаң емес түрі жазаның мақсатына жетуді қамтамасыз
ете алмайтын жағдайда ғана тағайындалады.
Айталық, жоғарыда аталып кеткен Жоғарғы сот пленумының қаулысында мынадай
кепілдеме берілген: Егер сол бойынша адам айыпты деп танылған заңның
санкциясы жазаның әртүрлі (баламаны) түрлерін көздейтін болса, соттарға ҚК
52- бабының 2 бөлігіне сәйкес, егер жасалған қылмыс үшін көзделген жазаның
онша қатаң емес түрі жазаның мақсатына жетуді қамтамасыз ете алмайтын болса
ғана ол үшін көзделгендері арасынан неғүрлым қатаң жаза белгілеу арнайы
көзделгенін ескере отырып, олардың арасынан онша қатаң емес жаза белгілеу
мүмкіндігі туралы мәселені қарастыруы және қабылдаған шешім жөнінде ашып
айтуы керек.
Жаза белгілеуды жеке даралау қағидасы жауаптылыктың дербестігі қағидасынан
келіп шығады. Ол ерекше ұстанымды білдіреді - сот нақтылы іс-әрекетке және
айыпкердің жеке басына жазаның деңгейлестігін (сәйкестілігін) анықтау
мақсатында, оларды тікелей талқыға салады. Судья үшін, заң шығарушыға
қарағанда, қылмыстық-құқықтық нормаларды жүзеге асыратын қылмыс туралы
абыстырактылы, екі ұшты ұғым-түсінік жоқ. Ол нақтылы айыпты адам жасаған
нақтылы іс-әрекетті қарастырады. Дәлме-дәл ұқсас қылмыстар болуы мүмкін
емес, қылмыс құрамы белгілері, қосалқы мән-жайлар не басқа да сипатты өздік
ерекшеліктері бойынша олардың қашанда бір бірінен айырмасы болады. Алға
койылған міндеттер есебімен барынша оңтайлы шешім табу жаза белгілеу
кезінде тек жеке, дербес тұрғыдан келгенде ғана мүмкін болады.
Жиынтық жазаны анықтау кезінде жаза белгілеуды жеке даралау қағидасы жеке
жауапкершілік қағидасы арқылы жүзеге асырылады. Жеке жауапкершілік қағидасы
дегеніміз жиынтық бойынша тағайындалған жазалар сындарлы түрде жеке
дараланған, жеке жеке айшықталған дегенді білдіреді.
Олардың әрқайсысы жиынтықтың бөлшектеген жағдайында өздерінің құқықтық мән-
жайын жоймайды және өз алдына дербес қолданылуы мүмкін.
Тағайындалған жазаның үшінші тұлғаларға кері әсер етуіне жол
берілмейтіндігі қағидасы. Бұл жаза шындығында, құқық бұзушыға ықпал етудің
жеке дара құралы, тікелей бағытталған дербес сипатқа ие дегенді білдіреді.
Жаза тағайындай отырып, қолданылған қылмыстық заңның әрекет ету аумағына
тікелей енбейтін үшінші тұлғаларға елеулі түрде залал келтіруі мүмкіндігі
туралы мәселені анықтап алуы қажет. Мәселен, сотталушы адамның отбасының
немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалы жауаптылықты
жеңілдететін мән-жай ретінде ескерілуі мүмкін (ҚР ҚК 52-6. З-б.). Бас
бостандығынан айыруға сотталған адамнын кәмелетке толмаған балалары, қар
ата-анасы, қараусыз қалған басқа да асырауындағы адамдары бар болған кезде,
сот айыптылық үкімін қабылдаумен бір мезгілде аталған адамдарды қамқорлыққа
немесе туысқандарының не басқа адамдардың немесе мекемелердің
қорғаншылығына өткізу туралы, ал сотталушының қараусыз қалатын мүлкі немесе
үй-жайы бар болған кезде оларды күзету жөнінде шара қолдану туралы қаулы
шығарады (ҚРҚІЖК 388-6. 1-6.). Тағы бір айта кететін нәрсе, осы қағида жаңа
қабылдаған заңда бірінші рет көрініс тауып отыруы.
Жеңілдететін мән-жайларды өз бетіпше белгілеу қағидасы. Сот жаза белгілеу
кезінде тек ҚР ҚК 53-бабының диспозицияларына ғана байланып қалмайды және
жеңілдетуші ретінде қосымша мән-жайларды ескере алады, мәселен, отан және
қоғам алдында сіңірген еңбегі болуы, жәбірленушімен туысқандық қарым-
қатынастығы болуы, жәбірленуші тарапынан айып-шағымдардың болмауы, т.б.
Құқықтық білімділіктің бұлайша көрніс табуы заңда қылмыстық іс жүргізу
саласында сот төрелігіне барынша адамшылық тұрғысынан келу қажеттілігімен
түсіндіріледі, соттарға жауаптылықты жеке даралау үшін қолдарында бар
құқықтық құралдарды, амал-тәсілдерді барынша кең көлемде қолдануға
мүмкіндік береді.
Ауырлататын мән-жайларды міндетті түрде ескеру қағидасы. (ҚР ҚК 54-6. 1-6.
М тармақшасынан басқа) соттың жаза белгілеу кезінде заңда белгіленген
ауырлатушы мән-жайлардың болуын, қылмысты мас күйінде, есірткілік немесе
уытқұмарлық заттарды пайдалану арқылы есенгіреген күйде жасалған
жағдайлардан басқа ретте, көпе-көрнеу ескермеуіне хақысы жоқтығы жөніндегі
мәселеден көрініс табады. Алғашқысы міндетті түрде жауаптылықты күшейтуге
алып келеді. Қылмыстық құқықтың заңдылық, әділдік, демократия,
обьективтілік және адамгершлік сияқты барынша ортақ қағидалары өздерінің
ерекше мән-жайларына орай ҚК 1-бөлімінде айшық табуға тиіс. ҚР ҚК 1-бабының
бланкеттілігі және оның ҚР-ның Конституциясына және халықаралық нормаларға
сілтеме жасауы биік парасат және кең көлемділігі тұрғысына мақтау-марапатқа
лайық, дегенмен біздің мемлекетіміздің қылмыстық-құқықтық саясаты
концепциясын анықтайтын заңның жүйелік негізін жеткілікті дәрежеде әлі де
ашып көрсетпейді.
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫ ЖЕКЕ ДАРАЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Жазаны жеке даралау кезінде қылмыстың сипаты, қоғамға қауіптілігі
дәрежесін есепке алу мәселелері
Жеке адам мәселесі қашанда болсын философтардың, социологтардың,
психологтардың, педогогтардың, зерттеулерінде ауқымды орын алып келеді.
Жеке адамның қалыптасуы бізді қоршаған қоғамдық ортамен, адамдар арасындағы
қарым - қатынастармен тығыз байланысты болып сабақтасьш жатады. Сондықтан
Жеке адам-қоғамдық қатынастар арасындағы бұл байланыс тек жалпы
социологиялық тұрғыда ғана емес, сонымен бірге басқа ғылым салалары арқылы
да терең, әрі түбегейлі зерттелуі қажет. Қоғамдық ғылымдардың оның ішінде
заң ғылымдарының бір саласы-қылмыстық құқық және адам мәселесін қылмыстық
заң, қылмыстың ұғымы, қылмыстық жауапқа тарту, қылмыстық жаза белгілеу,
одан босату тағы басқа институттарды зерттеу кезінде жіті қарап, қадағалап
отырады.
Жоғарыда айтылғандай, ҚР ҚК-нің 52-бабының 3-тармағына сәйкес жаза белгілеу
кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесі айыпкердің жеке
басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-
құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар,
сондай-ақ тағайындалған жазаны сотталған адамның түзелуіне және оның
отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалы
ескеріледі [9].
Осы бапта жаза белгілеу кезінде заң ең алдымен айыптының жеке басын,
жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды емес, қылмыстың
сипатын және қоғамға қауіптілік дәрежесін бірінші кезекте есепке алу
керектігін көрсеткен.
Қылмыстарға жаза белгілеу тәжірибесін зертеу барысында соттар айыптау
үкімінде жасалған қылмыс сипаты немен мазмұндалатындығы, жазаны жеке
даралау кезіндегі оның орны туралы өте сирек айтатындығына куә болдық.
Негізгі заң-Конституцияның қағидасы -әрбір адамның заң алдындағы теңдігін
есепке ала отырып, соттар қылмыстың қауіптілігін әрқашанда үкімде ашып
көрсетуге міндетті екендігін ұмытпағыны дұрыс. Жаза белгілеу кезінде
қылмыстың сипатын ескерумен қоса, оның сандық касиетін, қылмыстың
қауіптілік дәрежесін ескерудің маңызы зор. Заң әдебиеттеріндегі қылмыстың
қауіптілік дәрежесі қалай түсініледі, соған тоқтала кетсек. М.И. Бажанов
қылмыстың қоғамдың қауіптілік дәрежесінің деңгейі белгілі бір қылмыстың
ауырлығымен есептеледі дейді1. Н.А. Беляев, Л.А. Прохоров еңбектерінде бұл
мәселе терең зерттелмей, тек қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесін
сипаттайтын белгілерді тізіп берумен шектелген2.
Қайсыбір қылмыстық істі алсақ та, олардың сипаттары бірегей болғанымен,
қоғамдық қауіптілік дәрежесі әрдайым әртүрлі болады. Сондықтан соттар жаза
белгілеу кезінде бұл мәселелерге мұқият қарауы керек. Алматы қаласы Әуезов
аудандық қалалық сотының үкімімен азамат Б. ҚР ҚК-ның 96-бабының 4-
бөлімімен айыпталып, 7 жылға бас бостандығынан айыру жазасына кесілді.
Істің қысқаша мазмүны (фабуласы): істегі деректер бойынша сотталушы Б.
Дүкеннен 2 жарты арақ алып, көңілдес әйелі А-ның үйіне келеді. А-ның үйінде
Б. танымайтын Толик А. деген отырады. Үшеуі бірігіп арақ ішкен соң, мас
болып қалған Толик А. Б.-ның намысына тиіп, балағаттай бастайды. Оның бұрын
сотталғандығын, түрмеде жүргенде активис болғанын бетіне салық ете
береді. Толик А.-ның айтқан сөздеріне кектенген Б. қолына түскен пышақты
ала салып, оның кеудесіне сұғып алады. Сот жаза тағайындай отырып, үкімде
қылмыстың қоғамға қауіптілік деңгейін жәбірленушінің адамгершілікке
жатпайтын қылығы едәуір төмендететінін атап көрсетті3. Қылмыстың сипатына
қарағанда оның қоғамдық қауіптілік дәрежесі әр қылмыс бойынша жеке
дараланып тұрады. Сондықтан да олар қылмыс құрамынан тысқары болып, саралау
кезінде ешқандай рөл атқармаса да, тек қыллмысқа дайындалу және оқталу,
қылмысқа қатысу, жаза белгілеу мәселелерін шешетін кезде ерекше
ескерілетінін айта кеткен дұрыс.
Қазақстанның сот жүйесi тұтас алғанда азаматтардың құқықтары мен
бостандығының, ұйымдар мен мемлекеттiң заңмен қорғалатын мүдделерiнiң сотта
тиiмдi қорғалуын қамтамасыз етудiң қажеттiлiктерiне сай келедi.
Сот-құқық жүйесiн дамыту сабақтастық және кезеңдiлiк негiзiнде жүзеге
асырылады және мынадай бағыттарды көздейдi [6].
Оны дамытудың негiзгi арқауы соттар мен судьяларды мамандандыру, оның
iшiнде ювеналдық соттарды дамыту, қылмыстық iстердi қарайтын
мамандандырылған соттар құру болып табылады, келешекте салық және басқа да
мамандандырылған соттар құрылуы мүмкiн. Бұл ретте ювеналдық соттар елiмiзде
құрылатын ювеналдық әдiлет жүйесiнiң орталық буыны болуы тиiс.
Алдағы уақытта қазiргi әкiмшiлiк соттар базасында әкiмшiлiк құқық
бұзушылықтар туралы iстердi жалпы құзырлы соттардың ведомстволық бағынысына
беретiн, жариялы-құқықтық дауларды қарайтын әкiмшiлiк әдiлет жүйесiн құру
қажет.
Сот жүйесiнiң жетiлдiру нәтижесiнде түрлi сот инстанциялары
функцияларының қосарлануы жойылуға тиiс.
Сот жүйесiнiң даму перспективасы сотқа дейiнгi iс жүргiзудегi сот
бақылауының шегiн кезең-кезеңiмен кеңейту мүмкiндiгiмен де байланысты
болмақ.
Аралық және төрелiк соттар жүйелерi дамитын болады.
Қоғам сот билiгiнiң қызметiн толық, объективтi және бейтарап жария
етiлуiне мүдделi. Осы мақсатта халықтың сот қызметi туралы ақпаратқа
барынша қол жеткiзуiн ұсыну арқылы сот жүйесiнiң ашықтығы мен айқындылығы
деңгейiн арттыру қажет.
Сот ақпараттарын тiркеудiң заманға сай құралдарын енгiзу сот iсiнде
бәсекелестiк принципiн iске асыруға ықпал етедi. Сот жүйесiн жоспарлы түрде
ақпараттандыру сот төрелiгiн iске асыру процесiнде жедел ақпараттық-
құқықтық қолдауды қамтамасыз етуге, iстердi қарау мерзiмдерiн қысқартуға,
сот шешiмiнiң орындалу тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiк бередi.
Сот кадрларын iрiктеу тәртiбiн одан әрi жетiлдiру жөнiндегi шаралар
қажет, бұл ретте судьялардың кәсiбилiгi мен биiк адамгершiлiк қасиеттерi -
сапалы судьялар корпусын қалыптастырудың негiзi болып табылатындықтан,
судьяға үмiткерлерге қойылатын бiлiктiлiк талаптарын қатаңдату мәселесi
өзектi болып табылады. Сот қауымдастығының өз тарапынан да судьялардың
Судья әдебi кодексiнiң талаптарын сақтауына қатаң бақылау, жол берiлген
барлық жөнсiздiктерге барабар әрi шұғыл әрекет етуi қажет.
Судья тәуелсiздiгi кепiлдiктерiн орнықтыру үшiн соттарды қаржыландыру
және судьяларды тұрғын үймен қамтамасыз ету "сот төрелiгiн толық әрi
тәуелсiз жүзеге асыру мүмкiндiгiн қамтамасыз етуге тиiс" дейтiн Конституция
талаптарының толыққанды iске асырылуы маңызды мәселе болып қала беруде, бұл
мемлекеттiң қаржылық мүмкiндiктерiн ескере отырып, судьялардың әлеуметтiк
қорғалуы және соттардың материалдық-техникалық қамтамасыз етiлуi деңгейiн
кезең-кезеңмен көтерудi көздейдi.
Сонымен қатар сот төрелiгiн iске асыруға араласқаны үшiн, сотқа
құрмет көрсетпегенi үшiн кiнәлi адамдар заңда белгiленген жауапқа тартылуға
тиiс.
Сот iсiн жүргiзудiң аяқтау сатысы сот актiлерiн орындау болып
табылады, сондықтан олардың мүлтiксiз орындалуын қамтамасыз ететiн шаралар
қабылдануы қажет. Осыған байланысты мемлекеттiк сот орындаушыларымен қатар
жеке сот орындаушыларының институтын енгiзу - сот iсiн жүргiзудiң
тиiмдiлiгiн арттырудың маңызды шарасы. Сот шешiмдерiн орындаудың аралас
моделi шеңберiнде мемлекеттiк сот орындаушылары мемлекеттiң кiрiсiне
өндiрiп алу, сондай-ақ мемлекеттен өндiрiп алу туралы құжаттарды мәжбүрлеп
орындату құқығына ие болуға тиiс.
Сот актiлерiн мүлтiксiз орындауға, оның iшiнде сот шешiмiн орындаудан
бас тартқаны үшiн жауапкершiлiктi күшейту, борышкерлерге қатысты шектеу
шараларын қолдануды одан әрi кеңейту, атқарушылық iс жүргiзуге iс
жүргiзушiлiк сот бақылауын күшейту арқылы қол жеткiзу қажет.
1999 жылғы сәуірдің 30 жұлдызы болып өткен ҚР Жоғарғы Сотының
Пленумының қаулысында Үкімде істелген әрбір қылмыстардың сипатын, оның
қауіптілік мөлшерін заңға сәйкес шешу керек1 деп атап көрсетілген.
Өкінішке орай, бүл айтылған талаптар көпшілік соттардың үкімінде өз орнын
таппай отыр. Соттар көбіне істегі мән-жайды көрсетпей, үкімде тек қана
оларды есептегендігін көрсетумен ғана шектеліп жүр.
Негізінде, сот үкімінде қылмыстың сипатын ескеретіндігін жай ғана сөз етіп,
содан кейін барып оның қауіптілік деңгейінің дәрежесін түгел түстеуі керек.
Тура осы мәселеге жоғарыда аталған ҚР Жоғарғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz