Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысушылардың жалпы сипаттамасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.8
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысудың негіздері ... ... ..9.12
1.2. Қылмысқа қатысушылықтың белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13.23
2. ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУДЫҢ НЫСАНДАРЫ ЖАУАПТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1. Қылмысқа қатысушылардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24.43
2.2. Қылмысқа қатысушылық нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44.59
2.3. Қылмысқа қатысушыларға жаза тағайындау негіздері ... ... ... ... ... ..60.75
3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Қылмыстық құқықтағы қылмысқа қатысушылықтың теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76.90
3.2. Қылмыстык заң бойынша катысушылардың түрлері, олардың заңды сипаттамасы ... ... ... ... 91.126
4. ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ЖАУАПТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
4.1. Қылмысқа қатысушылырға тағайындалатын жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән.жайлар..127.135
4.2. Қылмысқа қатысқан адамдарға жаза тағайындау барысында шешілетін мән.жайлар ... ... ... ...136.146
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..147.155
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...156.159
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.8
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысудың негіздері ... ... ..9.12
1.2. Қылмысқа қатысушылықтың белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13.23
2. ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУДЫҢ НЫСАНДАРЫ ЖАУАПТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1. Қылмысқа қатысушылардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24.43
2.2. Қылмысқа қатысушылық нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44.59
2.3. Қылмысқа қатысушыларға жаза тағайындау негіздері ... ... ... ... ... ..60.75
3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Қылмыстық құқықтағы қылмысқа қатысушылықтың теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76.90
3.2. Қылмыстык заң бойынша катысушылардың түрлері, олардың заңды сипаттамасы ... ... ... ... 91.126
4. ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ЖАУАПТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
4.1. Қылмысқа қатысушылырға тағайындалатын жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән.жайлар..127.135
4.2. Қылмысқа қатысқан адамдарға жаза тағайындау барысында шешілетін мән.жайлар ... ... ... ...136.146
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..147.155
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...156.159
КІРІСПЕ
Таңдалған тақырыбының өзектiлiгi. Еліміз тәуелсіз алғалы бері 1991 жылы Қазақстан Республикасы егемендігін алуына байланысты, еліміздің экономикалық, саяси әлеуметтік өмірінің барлық саласы түгелімен өзгерді. Республиканың қалыптасуы, елде экономикалық құқықтық реформаларды жүзеге асыру және нарықтық қатынастарға өту, жаңа заңдарды қабылдауды қажет етті.
Елімізде жүргізіліп жатқан реформаны іске асыру және барлық заңды мүдделерді қорғау үшін қылмыстылықпен күрес шараларын күшейтуді өжет етеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев қылмысқа қарсы күрес жіне құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндег мәжілісте қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұнды баяндамасында «еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті құру жолында ең күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың шегіне жетті. Бұл шын мәнінде реформа саясатына,қоғамның тұрақтығына, азамттардың өмірі мен игіліктеріне қауіп тудырды деді [1].
Бұл бір жағынан заңды құбылыс ретінде бағаланады. Себебі қоғамның даму бағытын өзгертуі, ол елде алғашқы уақыттарда экономикалық саяси дағдарыстың орын алуына соқтыра алды.
Бұл мәселе туралы профессор Ү.С. Жекебаев «жаңа әлеуметтік саяси,экономикалық жағдайға бейімделудің күрделілігі, барлық күшіндегі заңдардың өзгертілуін талап етті.
Соның ішінде 1997 жылы 16 шілдеде жаңа “Қылмыстық кодекс” қабылданды.
Ол 1998 жылдың 1-қаңтарынан бастап заңды күшіне енді. Сондықтан өмірдің өзі ескі иделогиядан арылған, нарықтық қатынастар жағдайына үйлесетін қатынастар жағдайына үйлесетін, адам құқықтары мен
Таңдалған тақырыбының өзектiлiгi. Еліміз тәуелсіз алғалы бері 1991 жылы Қазақстан Республикасы егемендігін алуына байланысты, еліміздің экономикалық, саяси әлеуметтік өмірінің барлық саласы түгелімен өзгерді. Республиканың қалыптасуы, елде экономикалық құқықтық реформаларды жүзеге асыру және нарықтық қатынастарға өту, жаңа заңдарды қабылдауды қажет етті.
Елімізде жүргізіліп жатқан реформаны іске асыру және барлық заңды мүдделерді қорғау үшін қылмыстылықпен күрес шараларын күшейтуді өжет етеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев қылмысқа қарсы күрес жіне құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндег мәжілісте қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұнды баяндамасында «еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті құру жолында ең күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың шегіне жетті. Бұл шын мәнінде реформа саясатына,қоғамның тұрақтығына, азамттардың өмірі мен игіліктеріне қауіп тудырды деді [1].
Бұл бір жағынан заңды құбылыс ретінде бағаланады. Себебі қоғамның даму бағытын өзгертуі, ол елде алғашқы уақыттарда экономикалық саяси дағдарыстың орын алуына соқтыра алды.
Бұл мәселе туралы профессор Ү.С. Жекебаев «жаңа әлеуметтік саяси,экономикалық жағдайға бейімделудің күрделілігі, барлық күшіндегі заңдардың өзгертілуін талап етті.
Соның ішінде 1997 жылы 16 шілдеде жаңа “Қылмыстық кодекс” қабылданды.
Ол 1998 жылдың 1-қаңтарынан бастап заңды күшіне енді. Сондықтан өмірдің өзі ескі иделогиядан арылған, нарықтық қатынастар жағдайына үйлесетін қатынастар жағдайына үйлесетін, адам құқықтары мен
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Қазақстан Республикасынын Қылмыстық кодексі (1997 ж. 16 шілдесінде қабылданған). Алматы Юрист 2010.
2 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексне. Түсінік. – Алматы ЖШС “Издательство “Норма-К”, 2008. – 11 б.
3 Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть (изд. 3-е, дополн.). Алматы, 2003. С. 96
4 Бурчак Ф.Г. Учение о соучастии по советскому уголовному праву. Киев 1969. С. 79,57,
5 Пионтковский А.А. Учение о преступлении. М.:1961 С. 158
6 Гришаев П.И., Кригер Г.А. Соучастие по уголовному праву. М.:1959. С. 220,112
7 Шаргородский Н.Д. Некоторые вопросы общего учения о соучастии [[ Правоведение 1965 .№1 . С. 59
8 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлiмi. Оқулық. – Алматы: Жетi жарғы, 2008. – 56 б.
9 Ю.Ковалев М.И. Соучастие в преступлении. Свердловск.1960. С. 67
10 Дагель А.С. Учение о личности преступника в советском уголовном праве. М. 1990. стр – 526.
11 Кригер Г.А. "Причинная связь в советском уголовном праве", Советская юстиция N1. 1999- С. 76.
12 Қазақ ССР-нің Қылмыстық кодексі (1971 жылдың 1 қараша айына дейінгі өзгерістер мен қосымшалар енгізілген ресми текст) Алматы – 1972 . 211 б
13 Указ Президента Республики Казахстан «О мерах по усилению борьбы с организованными формами преступности и коррупцией» от 17 марта 1992 года. Алматы Жети Жаргы 1995 С. 34
14 Постановление Президента Республики Казахстан «О дополнительных мерах по обеспечению законности и правопорядок» от 9 июня 1994 года.
15 САПП 1994 № 5 С. 358
16 Алауханов Е. Қылмыстық құқық (ерекше бөлім) оқу құралы- Алматы Жеті жарғы 2007- 51 бет
17 Қазақстан Республикасы Қылмыстық құқығы Оқулық – Қарағанды Болашақ- Баспа 2008 – 39 бет
18 Бапанов Т.Ә., Әбілезов Е.Т.Қазақстан Республикасы Қылмыстық құқығы альбом үлгісі жалпы бөлім Алматы Дәнекер 1998.- 58 бет.
19 Уголовное право РФ. Общая часть. Под.ред В.Н.Кудряцева., А.В. Наумова. М. БЕК 2001. 68 с.
20 Борчашвили И.Ш., Рахимжанова Г.К. Комментарий к уголовному кодексу РК Караганда. 1999г. С.59.
21 Наумов А.В. Қылмыстық құқығы Жалпы бөлім Лекциялар курсы – 2- бас Н.О.Дулатбеков, - Астана: Фолиант, 2002. 43б.
22 Каиржанов Е.И. Уголовное право РК. Учеб. пос. Особен. Часть. - Алматы, 2007. С. 78
23 Бажанов М.И. Назначение наказания по совокупности преступлений и совокупности приговоров. Харьков, 1977, С.143
24 Шаргородский М.Д. Вопросы общей части уголовного права. Л.:1955 С. 56-52
25 Комментарий уголовному кодексу РК. Под ред. И.И. Рогова, С.М. Рахметова. - Алматы. 1999. С. 808
26 Кауфман М.А. Обстоятельство, исключающие преступность деяния. Лекция.-М.:МЮН МВД Россий,1998. С. 214
27 Дурманов Н.Д. Обстоятельство, исключающие преступность и пративоправность деяния.-М.,1991 С. 236
28 Учебное и практическое пособие: "Наказание". Под.Ред.к.ю.н. А.А.Нурымбетова Алматы 1999 С. 120
29 Ахметшин Х.М. Обстоятельство, исключающие преступность и пративоправность деяния.-М.,1998. С. 420
30 Чубаров В.А. Общественная опасность преступления и наказания (Количественные методы изучения).-М.,1992.С. 118
31 Беккариа Ч. О преступлениях и наказаниях. –М.,1999. С. 102
32 Лохвицкий А.В. Курс русского уголовного права СПБ.1871.С.246
33 Ковалев М.И. Соучастие в преступлении. Свердловск.1962. С. 420
34 Калишева Ж.Г. Уголовное право РК. Альбом схем.-Алматы,2003. С. 320
35 Дурманов Н.Д. Вопросы соучастие в судебной практике Верховного Суда СССР. «Социалистическая законность» 1947.№8.С.34
36 Гапьперин Организованная преступность, коррупция и уголовное законодательство. Социалистическая законность. 1999 .№4.С.48
37 Ағыбаев А.Н.Қылмысқа қатысу туралы түсінік және оның түрлері мен нысандары. «Әділет министрлігінің жаршысы» 1995ж №5. 35б.
38 Ковалев М.И. Соучастие в преступлении. Свердловск. 1992 М.С.132
39 Уголовное право РФ. Общая часть.Под.ред.В.Н.Кудряцева и А.В. Наумова. М.1996. С. 5
40 Иванов Н.Г Организовнная преступность и совершенствование уголовного законодательства о соучастии. «Советское государства и право» 1990 №7 С. 27
41 Программа действии Правительства Республики Казахстан по углублению реформ на 1996-1998 гг. «Вести Казахстан» от 21 декабря 1995 года.
42 Постановление Пленума Верховного Суда от 30 ноября 1962 года.По делу К. «Бюллетень ВС СССР» 1963 г.№2
43 Трайнин А.Н. Учение о соучастии. М.:1941.С. 61,26
44 Пионковский А.А.Учение о престулении.М.1961.С.65
45 Указ Президента Республики Казахстан «Об образовании Совета по борьбе с преступностью» от 11 февраля 1994 года
46 Шнейдер М.А. Советское уголовное право. Общая часть. Выпуск 11.
47 Тельнов П.Ф. Соучастие в преступлении М.: 1992. С. 40
48 Тельнов П.Ф. Кто отвечает за соучастие в преступлении. М.:1981 С. 19
49 Вышинский А.Я. Вопросы теории государства и права. М.: 1989. С. 126
50 Постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан «О некоторых вопрасах квалификации хищении чужого имущества» от 25 июля 1996 года.
51 Сахаров А.Б. Некоторые вопросы соучастия и прекосновенности в связи с кодификацией уголовного законодательства. «Советское государство и право 1956 № 2 С. 5
52 Қазақстан Республикасының Конституциясы- Алматы: Жеті жарғы, 2010.–136 б.
53 Трайнин А.Н. «Некоторые вопросы учении о соучастии». «Социалистическая законность» 1957.№2. С. 25,27
54 Бородин С. «Еще раз о соучастии» «Социалистическая законность» 1957.№12.С.123.
55 Тельнов П.Ф. Ответственность за соучастие в преступлении. М.: 1974.С. 12
56 Указ Президента Республики Казахстан «Об образовании Республиканской комиссии по борьбе с оргонизованной преступностью и коррупцией» от 21 сентября 1994 года.
57 Меркушев М.Н. Ответственность за укрывательство. «Социалистическая законность» 1955. №1.С. 24.
58 Пинчук Шайка-вид преступной организаци. «Правоведение» 1959.№4.С.32.
59 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлiмi. – Алматы: Жетi жарғы, 2008 – 345 б.
1 Қазақстан Республикасынын Қылмыстық кодексі (1997 ж. 16 шілдесінде қабылданған). Алматы Юрист 2010.
2 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексне. Түсінік. – Алматы ЖШС “Издательство “Норма-К”, 2008. – 11 б.
3 Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть (изд. 3-е, дополн.). Алматы, 2003. С. 96
4 Бурчак Ф.Г. Учение о соучастии по советскому уголовному праву. Киев 1969. С. 79,57,
5 Пионтковский А.А. Учение о преступлении. М.:1961 С. 158
6 Гришаев П.И., Кригер Г.А. Соучастие по уголовному праву. М.:1959. С. 220,112
7 Шаргородский Н.Д. Некоторые вопросы общего учения о соучастии [[ Правоведение 1965 .№1 . С. 59
8 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлiмi. Оқулық. – Алматы: Жетi жарғы, 2008. – 56 б.
9 Ю.Ковалев М.И. Соучастие в преступлении. Свердловск.1960. С. 67
10 Дагель А.С. Учение о личности преступника в советском уголовном праве. М. 1990. стр – 526.
11 Кригер Г.А. "Причинная связь в советском уголовном праве", Советская юстиция N1. 1999- С. 76.
12 Қазақ ССР-нің Қылмыстық кодексі (1971 жылдың 1 қараша айына дейінгі өзгерістер мен қосымшалар енгізілген ресми текст) Алматы – 1972 . 211 б
13 Указ Президента Республики Казахстан «О мерах по усилению борьбы с организованными формами преступности и коррупцией» от 17 марта 1992 года. Алматы Жети Жаргы 1995 С. 34
14 Постановление Президента Республики Казахстан «О дополнительных мерах по обеспечению законности и правопорядок» от 9 июня 1994 года.
15 САПП 1994 № 5 С. 358
16 Алауханов Е. Қылмыстық құқық (ерекше бөлім) оқу құралы- Алматы Жеті жарғы 2007- 51 бет
17 Қазақстан Республикасы Қылмыстық құқығы Оқулық – Қарағанды Болашақ- Баспа 2008 – 39 бет
18 Бапанов Т.Ә., Әбілезов Е.Т.Қазақстан Республикасы Қылмыстық құқығы альбом үлгісі жалпы бөлім Алматы Дәнекер 1998.- 58 бет.
19 Уголовное право РФ. Общая часть. Под.ред В.Н.Кудряцева., А.В. Наумова. М. БЕК 2001. 68 с.
20 Борчашвили И.Ш., Рахимжанова Г.К. Комментарий к уголовному кодексу РК Караганда. 1999г. С.59.
21 Наумов А.В. Қылмыстық құқығы Жалпы бөлім Лекциялар курсы – 2- бас Н.О.Дулатбеков, - Астана: Фолиант, 2002. 43б.
22 Каиржанов Е.И. Уголовное право РК. Учеб. пос. Особен. Часть. - Алматы, 2007. С. 78
23 Бажанов М.И. Назначение наказания по совокупности преступлений и совокупности приговоров. Харьков, 1977, С.143
24 Шаргородский М.Д. Вопросы общей части уголовного права. Л.:1955 С. 56-52
25 Комментарий уголовному кодексу РК. Под ред. И.И. Рогова, С.М. Рахметова. - Алматы. 1999. С. 808
26 Кауфман М.А. Обстоятельство, исключающие преступность деяния. Лекция.-М.:МЮН МВД Россий,1998. С. 214
27 Дурманов Н.Д. Обстоятельство, исключающие преступность и пративоправность деяния.-М.,1991 С. 236
28 Учебное и практическое пособие: "Наказание". Под.Ред.к.ю.н. А.А.Нурымбетова Алматы 1999 С. 120
29 Ахметшин Х.М. Обстоятельство, исключающие преступность и пративоправность деяния.-М.,1998. С. 420
30 Чубаров В.А. Общественная опасность преступления и наказания (Количественные методы изучения).-М.,1992.С. 118
31 Беккариа Ч. О преступлениях и наказаниях. –М.,1999. С. 102
32 Лохвицкий А.В. Курс русского уголовного права СПБ.1871.С.246
33 Ковалев М.И. Соучастие в преступлении. Свердловск.1962. С. 420
34 Калишева Ж.Г. Уголовное право РК. Альбом схем.-Алматы,2003. С. 320
35 Дурманов Н.Д. Вопросы соучастие в судебной практике Верховного Суда СССР. «Социалистическая законность» 1947.№8.С.34
36 Гапьперин Организованная преступность, коррупция и уголовное законодательство. Социалистическая законность. 1999 .№4.С.48
37 Ағыбаев А.Н.Қылмысқа қатысу туралы түсінік және оның түрлері мен нысандары. «Әділет министрлігінің жаршысы» 1995ж №5. 35б.
38 Ковалев М.И. Соучастие в преступлении. Свердловск. 1992 М.С.132
39 Уголовное право РФ. Общая часть.Под.ред.В.Н.Кудряцева и А.В. Наумова. М.1996. С. 5
40 Иванов Н.Г Организовнная преступность и совершенствование уголовного законодательства о соучастии. «Советское государства и право» 1990 №7 С. 27
41 Программа действии Правительства Республики Казахстан по углублению реформ на 1996-1998 гг. «Вести Казахстан» от 21 декабря 1995 года.
42 Постановление Пленума Верховного Суда от 30 ноября 1962 года.По делу К. «Бюллетень ВС СССР» 1963 г.№2
43 Трайнин А.Н. Учение о соучастии. М.:1941.С. 61,26
44 Пионковский А.А.Учение о престулении.М.1961.С.65
45 Указ Президента Республики Казахстан «Об образовании Совета по борьбе с преступностью» от 11 февраля 1994 года
46 Шнейдер М.А. Советское уголовное право. Общая часть. Выпуск 11.
47 Тельнов П.Ф. Соучастие в преступлении М.: 1992. С. 40
48 Тельнов П.Ф. Кто отвечает за соучастие в преступлении. М.:1981 С. 19
49 Вышинский А.Я. Вопросы теории государства и права. М.: 1989. С. 126
50 Постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан «О некоторых вопрасах квалификации хищении чужого имущества» от 25 июля 1996 года.
51 Сахаров А.Б. Некоторые вопросы соучастия и прекосновенности в связи с кодификацией уголовного законодательства. «Советское государство и право 1956 № 2 С. 5
52 Қазақстан Республикасының Конституциясы- Алматы: Жеті жарғы, 2010.–136 б.
53 Трайнин А.Н. «Некоторые вопросы учении о соучастии». «Социалистическая законность» 1957.№2. С. 25,27
54 Бородин С. «Еще раз о соучастии» «Социалистическая законность» 1957.№12.С.123.
55 Тельнов П.Ф. Ответственность за соучастие в преступлении. М.: 1974.С. 12
56 Указ Президента Республики Казахстан «Об образовании Республиканской комиссии по борьбе с оргонизованной преступностью и коррупцией» от 21 сентября 1994 года.
57 Меркушев М.Н. Ответственность за укрывательство. «Социалистическая законность» 1955. №1.С. 24.
58 Пинчук Шайка-вид преступной организаци. «Правоведение» 1959.№4.С.32.
59 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлiмi. – Алматы: Жетi жарғы, 2008 – 345 б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 141 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 141 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .3-8
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысудың негіздері ... ... ..9-12
1.2. Қылмысқа қатысушылықтың
белгілері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..13-23
2. ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУДЫҢ НЫСАНДАРЫ ЖАУАПТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1. Қылмысқа қатысушылардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24-43
2.2. Қылмысқа қатысушылық
нысандары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .44-59
2.3. Қылмысқа қатысушыларға жаза тағайындау
негіздері ... ... ... ... ... ..60- 75
3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Қылмыстық құқықтағы қылмысқа қатысушылықтың теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76-90
3.2. Қылмыстык заң бойынша катысушылардың түрлері, олардың заңды
сипаттамасы ... ... ... ... 91-126
4. ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ЖАУАПТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
4.1. Қылмысқа қатысушылырға тағайындалатын жазаны жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлар..127-135
4.2. Қылмысқа қатысқан адамдарға жаза тағайындау барысында шешілетін
мән-жайлар ... ... ... ...136-146
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .147-155
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ..156-159
КІРІСПЕ
Таңдалған тақырыбының өзектiлiгi. Еліміз тәуелсіз алғалы бері 1991 жылы
Қазақстан Республикасы егемендігін алуына байланысты, еліміздің
экономикалық, саяси әлеуметтік өмірінің барлық саласы түгелімен өзгерді.
Республиканың қалыптасуы, елде экономикалық құқықтық реформаларды жүзеге
асыру және нарықтық қатынастарға өту, жаңа заңдарды қабылдауды қажет етті.
Елімізде жүргізіліп жатқан реформаны іске асыру және барлық заңды
мүдделерді қорғау үшін қылмыстылықпен күрес шараларын күшейтуді өжет
етеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев қылмысқа қарсы күрес
жіне құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндег мәжілісте қылмыстылықпен
күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді бағдарламасын
ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұнды баяндамасында еліміз
әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті құру жолында ең
күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың шегіне жетті.
Бұл шын мәнінде реформа саясатына,қоғамның тұрақтығына, азамттардың өмірі
мен игіліктеріне қауіп тудырды деді [1].
Бұл бір жағынан заңды құбылыс ретінде бағаланады. Себебі қоғамның даму
бағытын өзгертуі, ол елде алғашқы уақыттарда экономикалық саяси дағдарыстың
орын алуына соқтыра алды.
Бұл мәселе туралы профессор Ү.С. Жекебаев жаңа әлеуметтік
саяси,экономикалық жағдайға бейімделудің күрделілігі, барлық күшіндегі
заңдардың өзгертілуін талап етті.
Соның ішінде 1997 жылы 16 шілдеде жаңа “Қылмыстық кодекс” қабылданды.
Ол 1998 жылдың 1-қаңтарынан бастап заңды күшіне енді. Сондықтан өмірдің өзі
ескі иделогиядан арылған, нарықтық қатынастар жағдайына үйлесетін
қатынастар жағдайына үйлесетін, адам құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық
құқықтық қорғауды барынша қамтамасыз ететін жаңа қылмыстық заңның болуын
қажет етті.
Жаңа Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам, қоғам мемлекет
мүддесін қорғау болып табылады. Қылмыстық заңның міндеттері жөнінде,
қылмыстық заңның мезгілге және кеңістікке қарай қолданылуы қылмыстың
түсінігі және іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын
жоятын мән-жайлар туралы, қылмыс істеудің сатылары және оны істеуден өз
еркімен бас тарту, қылмысқа қатысу ұғымы туралы және оған жанасушылық,
қылмыстық жазаның түсінігі, жүйелері мен түрлері туралы толық түсінік беру
болып табылады.
Қылмыс, бір тұлғаның жалғыз өзі ғана жасауымен қатар,бірнеше тұлғалардың
бірлескен әрекеті немесе әрекетсіздігі арқылы да жасалуы мүмкін. Бірнеше
тұлғалардың бірлесіп күш салуы нәтижесінде жасалған қылмыстар, жасалып
жүрген қылмыстардың негізгі бөлігін құрайды және мұндай жағдайлар бірлесіп
қылмысқа қатысу болып табылады. Қылмыстың бірнеше тұлғалардың бірігуі
арқылы жасалуының қоғамдық қауіптілігі, әдетте, жалғыз тұлғаның қылмыс
жасауына қарағанда, анағұрлым зор. Мысалы айта кетсек, қылмыстық ұйымға
қатысу, заңсыз әскерилендірілген құрама
Қазақстан Республикасының қылмысқа қатысудың алдын-алу және қылмыстық
заңның дамуын жеке сала ретінде қарастыруға арналады.
Бүгінгі танда қоғамымызда қылмыстың күн санап өсуі, оның ішінде қатысушылық
арқылы қылмыс жасау мемлекетіміздегі көкейтесті мәселелердің біріне
айналғаны рас. Қылмысқа қатысушылық мәселесі қылмыстық құқық ғылымында ең
маңызды мәселенің бірі болып табылады да, сот әділдігін жүзеге асыруға
үлкен үлес қосады.
Қазіргі таңда елімізде болып жатқан 3-ші шабуыл жасап тонаудың біреуін, 2-
ші қорқытып алушылықтың біреуін осы қылмыстық топтар жасайды.
Қылмыспен күресті күшейту мақсатында Республика Президентінің бір қатар
Жарлықтары мен Қаулылары жарияланды. Құқық қорғау заңдарының даму бағытын
анықтайтын, құқық органдары қызметінің тиімділігін жоғарылататын
қылмыстылықпен күресу бағдарламасы жүзеге асуда. Мемлекет басшысының
Жарлықтары мен Қаулыларының арасында 1992 жылғы 17-ші наурыздағы
Ұйымдасқан қылмыспен коррупцияга қарсы күресті күшейту шаралары туралы
Жарлықты, 1994 жылы 11-ақпандағы Қылмыстылықпен күресу Кеңесінің қыруы
туралы Жарлықты, 1994 жылғы 9-шы маусымдағы Заңдылық пен құқықтық тәртіпті
қамтамасыз етудің қосымша шаралары туралы Қаулыны, 1994 жылғы 21-
қыркүйектегі Коррупция және ұйымдасқан қылмыспен күресу Республикалық
комиссия құру туралы Жарлығын айта кету керек. Осы аталған жарлықтар мен
қаулыларда қылмыстылыққа қарсы күресті күшейтуді бағыттайтын ұйымдастыру
шаралары ұсынылады.
Қылмысқа қатысушылардың жауапкершілігі туралы мәселенің тәжірибелік маңызы
да зор. Бұл мәселенің дұрыс шешілуі, бір жағынан, қылмыс жасаған адамдардық
барлығын жауапқа тартуға мүмкіндік берсе, екінші жағынан, қылмыс жасамаған
адамдарды қатысушылар ретінде негізсіз жауапқа тартудан сақтандырады.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 шілдеде қабылдаған Қылмыстық
Кодексінің 27-31 баптарында қылмысқа қатысушылықтың түсінігі,
қатысушылардың түрлері, олардың жауапкершілігі, қылмысқа қатысушылық
нысандары туралы заң нормалары бекітілген. Осы зерттеу барасында Кеңестік
және Қазақстандық қылмыстық құқық доктринасының өкілдеріннің еңбектері
пайланылды.
Осыған орай, жалпы қылмыстық құқықтын, бір институты ретінде қылмысқа
қатысушылық институты ұйымдасқан қылмыспен күресудің қылмыстық құқықтық
құрамдарының бірі болып танылады.
Ол 1997 жылы қабылданғанмен де, одан бері бірнеше өзгертулер мен
толықтырулар енгізілді. Мысалға, 2002 жылы халықаралық терроризмнің өршуіне
байланысты бірнеше өзгертулер енгізілсе, 2002 жылдық соңында ҚР қүқықтық
реформаның тұжырымдамасының шығуына байланысты ең соңғы рет 22 желтоқсанда
қомақты өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Жұмыс алдына заңшығарушылық
ұсыныстар енгізуді мақсат етіп қойған жоқ, тек қылмысқа қатысушылық
институтының теориялық және практиткалық маңызы бар қырларының ғылыми
аспектілерін ашуды көздеді.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі.
Қылмысқа қатысу мәселелері әрдайым қай қоғамдық даму сатысына қарамастан
зерттеуде болатын тақырыптың бірі. Осы ілімді зерттеп, жетілдіруге іргелі
ғылыми еңбектер арнаған ғалымдар көптеп саналады, олардың қатарына – Ашитов
З.О., Абдиров Н.М., Ағыбаев А.Н., Баймурзин Г.Р., Жекебаев У.С.,
Т.Ә.Бапанов., Кайыржанов Е., Алауханов Е.О., Рахметов С.М., Трайнин А.Н,
Пионтковский А.А., Кригер Г.А жєне т.б. еңбектерін айтуға болады. Осы
аталған ғалымдардың зерттеулеріндегі қорытындылар теориялық, тәжiрибелiк
ұсыныстарға көңіл бөлінді.
Зерттеу жүмысының пәні және нысаны.
Осы жұмыстың нысаны қылмысқа қатысу нысандары, түрлері, олардың
ерекшеліктері мен кейбір ара қатынастарының қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы.
Зерттеудiң пәнін қылмысқа қатысу нысандары, түрлерінің қылмыстық нормада
көрсетілген саралау белгілерінің құққы қорғау органдарында дұрыс қолдануын
құрайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi.
Осы зерттеу өзiнiң алдына қылмысқа қатысу нысандары, түрлерінің тарихына
шолу жасау арқылы қылмысқа қатысу нысандары, түрлерін терең жан-жақты
зерттеу мақсаты көзделіп отыр.
Аталған мақсатқа жету үшiн зерттеу барысында төмендегiдей мiндеттердi шешу
көзделедi:
Қылмысқа қатысушылықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасын теориялық тұрғыдан
талдау.
Қылмысқа қатысушылыққа сипаттама беріліп, оның объектитвік және
субъектитвік мәселелері анықтау;
Қылмысқа қатысушылықтың нысандары көрсетіліп, олардың әрқайсысының
түсінігіне, белгілеріне, ерекшеліктеріне талдау жасалады.сол сияқты
кімдерді қылмысқа қатысушылар деп тануға болатындығы және олардың
жауаптылығы туралы, өзіне тән белгілері мен ерекшеліктерін ашып көрсету;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Ұсынылып отырған жұмыс Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдарын
қалыптары мен доктринасын ескере отырып, кешендi түрде қылмысқа қатысу
нысандары мен түрлері теориялық және тәжiрибелiк тұрғыда зерттелiндi.
Қылмысқа қатысу нысандарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасын берумен қатар
зерттеу нәтижесінде мәселе кешенді шешемін тапты. Қылмысқа қатысу нысандары
мен түрлеріне қатысты қылмыстық заңдардың кейбір қалыптарын жетілдіру
бойынша бірқатар ұсыныстар жасалды.
Зерттеу жұмыс нәтижелерінің тәжiрибелiк құндылығы және теориялық
маңыздылығы. Жұмыстағы қол жеткізген тұжырымдар мен ұсыныстар қылмысқа
қатысумен жасалған қылмыстық іс-әрекеттеріне сәйкес және тиімді шараларын
өңдеу үшін қажетті алғы шарттары құрады.
Тұжырымдар мен ұсыныстар қылмысқа қатысумен жасалатын қылмыстармен
қылмыстық-құқықтық күрес саласында қылмыстық заңдарды одан әрі жетілдіруге
мүмкіндік береді.
Жоғарғы оқу орындарында заң факультеттерінде Қылмыстық құқық,
Криминология пәндері бойынша дәріс және семинар сабақтарын жүргізуде,
оқулық және әдістемелік құралдарды даярлау барысында қолданылуы мүмкін.
Жұмыстың негiзгi ережелерi құқық қорғау органдарында қызметтік дайындық,
біліктілікті арттыру курстарында кеңінен қолданылуы мүмкін.
Зерттеу жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері.
Қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы ғылыми әдістер осы
жұмыстың әдістемелік негізін құрайды. Тақырыпты зерттеу барысында талдау
мен синтез әдістері, тарихи, формалды-логикалық, жүйелі-құрылымдық және
жүйелі-функционалдық әдістерді, статистика мен жинақтау әдістері кеңінен
пайдаланылды. Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдарын зерттеу
салыстырмалы-құқықтық әдіспен пайымдалды.
Зерттеу жұмыстың теориялық негізін қылмыстық құқық, криминология
салаларында жазылған қазақстандық, ресейлік заңгерлердің еңбегі болып
табылады. Осы зерттеу отандық заңи әдебиеттерге негізделген. Жұмыста
Қазақстан Республикасының Конституциясы, қылмыстық заңдары, қылмыстық іс
жүргізу заңдары, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының нормативтік
қаулылары, қылмысқа қатысуңмен жасалған қылмыстар туралы мәліметтік есептер
мен шолулар, құжаттар, жинақтар осы еңбектің нормативтік теориялық базасын
құрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысудың негіздері
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 27-31 баптарында қылмысқа
қатысушылық түсінігі, орындаған әрекеттеріне байланысты нақты қатысушыларды
сипаттайтын белгілер, оларға жаза тағайындаудың жалпы ережелері көрсетілген
[2, 11 б.].
Қылмыстық құқық қылмысқа қатысушылықты қоғамға қауіптілік дәрежесі жоғары,
қылмыс жасаудың ерекше түрі деп қарастырады. Мұндай қылмыстардың қоғамға
қауіптілік дәрежесінің жоғары болуы қылмыстық элементтердің жай ғана
бірігуі емес, олардың әрекеттеріне жаңа сапа беретін күштердің
біріктірілуіне байланысты.
Бір топ адамдардың бірлесіп қылмыс жасауы кезінде, әдетте, жалғыз адамның
қылмысына қарағанда ауырырақ зардаптар туады. Бұдан басқа, қылмысқа
қатысушылық кезінде қоғаммен бір емес, бір топ адам қайшылыққа түседі. Осы
жағдай қылмысқа қатысушылықтың қоғамға өте қауіпті қылмыстық әрекет екенін
көрсетеді [3, 96 б.].
Кей жағдайда қатысушылар жеке-жеке жүріп істей алмаған қылмыстарды
қатысушылық арқылы жасау мүмкіндігі туады. Қылмысты жалғыз істегенде адам
өзін бүкіл қоғамға қарсы қоя отырып, басқа тараптан көмектің болмайтынын
біледі. Өзінің қоғамнан бөлініп қалғанын сезіну, белгілі бір жағдайларда
қылмыс жасаудан бас тартуға, қылмыстық ниетін жүзеге асыруыны күмәндануына
әкеліп соғады. Ал, қылмысты бір топ адам болып жасағанда жағдай басқаша.
Мұнда әрбір қатысушы басқа қатысушылардан көмек және тірек табады,
сондықтан, бірлесіп жасайтын қылмысқа өз үлесін қосу шешімін бекітеді.
Қатысушылық арқылы жасалатын қылмыстардың қоғамға қауіптілік дәрежесі
қатысушылық кезіндегі қылмыс ізін жасыру және қылмыстық жауапкершіліктен
құтылу мүмкіндігінің жоғарылауына да тәуелді [4, 79 б.].
Қылмысқа қатысушылықтың заңда көрсетілген анықтамасын зерттеуге кіріспестен
бұрын, қылмысқа қатысушылық терминінің түсінігін анықтау қажет. Себебі,
бұл термин қылмыстық құқықтық әдебиетте екі түрлі мағынада қолданылады.
Біріншіден, бұл термин бір қылмыс жасауға бірнеше адамның қатысуын
көрсетсе, екіншіден, қатысушылар арасында орындайтын рөлдерді бөлу
жүргізілетін бірлесіп жасалатын әрекеттерді көрсетеді [5, 158 б.].
Қылмысқа қатысушылықтың екінші түсінігіне байланысты қылмысқа қатысушылық
терминін қолданудың жоғарыда көрсетілген аспектін жіктеу мақсатында
қылмыстық құқықта тар [6, 220 б.] және кең [7, 59 б.] мағынадағы
қатысушылық туралы айтылады.
Егер бұл түсініктер араласпаса, бір терминді екі түрлі мағынада-кең және
тар қолдану қарсылық тудырмайды. Өйткені тар мағынадағы қылмысқа
қатысушылық бір бөлімі болып кетеді. Қатысушылық түсінігінің осы екі
аспектісіне ортақ белгі болып, екі жағдайда да қылмысқа екі немесе оданда
көп адамдардың қатысуы саналады. Тар мағынадағы қатысушылықтың айырмашылығы
қатысушылар арасындағы функциялады бөлу, олардың әрекеттерінің біртектес
болмауында. Осы жағдайға байланысты заң шығарушы арнайы заң-техникалық
әдісін қолданады: ұйымдастырушының, айдап салушынық, көмектесушінін,
әртүрлі қылмыстарындағы рөлдері бойынша ортақ әрекеттерін бөліп, олардың
жауаптылығын Қылмыстық кодекстің жалпы бөлімінде реттейді.
Біздің пікірімізше, М.Д.Шаргородскийдің: бірлесіп қылмыс жасаған
адамдардың әрқайсысының әрекетінде Ерекше бөлімнің бабында көрсетілген
қылмыстық құрам болса, олардын, әрекеттерін саралауда қылмысқа қатысушылық
институтына сілтеме жасаудың қажеті жоқ [8, 56 б.] -деген пікірін дұрыс деп
есептеу керек.
Бірақ жоғарыда көрсетілген жағдайларды нақтылай келе профессор М.Д.
Шаргородский қатысушылық мәселесін мынадай жағдайларда ғана туындайды деп
көрсетеді:
заңда көрсетілген қылмыстық әрекет екі немесе бірнеше адамдардың
әрекеттерінің жиынтығымен жасалады;
қылмыстық зардап олардың әрекеттерінің жиынтығынан туындайды;
субьектінің (қатысушының) қоғамға қауіптілігі және кінәлі әрекетінің
қылмыстылығы оның әрекетімен себепті байланысқан басқа адамдардың
(орындаушының) қылмыстық әрекетімен анықталады.
Басқаша айтқанда, автор қатысушылық институтының әрекетін тар мағынадағы
қатысушылыққа ғана емес, сонымен бірге, қатысушылардың әрқайсысы жеке-жеке
әрекеттер жасаған жағдайда да қолданады.
Қатысушылардың жеке-жеке әрекеттерінің жиынтығы заңмен тиым салынған
әрекетті немесе ортақ қылмыстық нәтижеге әкелетін әрекеттерді құрайды [9,
67 б.].
Бұл жағдайды профессор Шаргородский ортақ кінәң деп атап, оны бірге
орындаушылыққа қарсы қояды. Шаргородскийдің пікірінше бірге орындаушылыққа
қатысушылық мүлде жоқ.
Профессор М.Д.Шаргородский бірге орындаушылықты қатысушылық институтынан
бөле отырып, бұл институтқа қылмыстық ұйымды жатқызады, яғни, мұндай
ұйымдарға қатысушылардың әрекеттерін саралауда Жалпы бөлімге сілтеме
жасаудың қажеті жоқ [7, 58 б.].
Басқа авторлар да қатысушылықтың тар және кең мағынадағы түсініктерін нақты
ажыратып көрсетпейді. Мысалы, Ковалев М.И. қатысушылық рөлдерді бөлу
арқылы, сондай-ақ бөлмей-ақ мүмкінң деп көрсетеді [9, 46 б.].
Қатысушылық түсінігін анықтауда қылмыстық құқық теориясында ғалымдар әлі де
бір шешімге келмеген. Ковалев теориядагы қатысушылық концепциясын
топтастырып, үш бағытта бөледі [9, 107 б.]. Қасақаналық қылмысқа екі немесе
оданда көп адамдардың қасақана қатысуы. Бұл пікірді криминалистердің басым
көпшілігі ұсынады. Себепті байланысты қатысушылықтың міндетті белгісі,
элементі ретінде жоққа шығару. Бұл концепцияны Вышинский А.Я., Мишунин П.Г.
қолдайды. Абайсызда жасалатын қылмыстарда қатысушылықтың болуы. Мысалы,
Трайнин: Қатысушылық-бірнеше адамдардың бірлесіп бір абайсызда жасаған
қылмыстарында да орын алады -дейді. Кейбір зерттеушілер қатысушылықтың
қасақаналық сипатымен қоса, қатысушылар арасында алдын-ала келісім болу
қажеттілігін көрсетеді.
Өз еңбегінде Лаптев: Кеңестік қылмыстық құқыққа қатысушылықты бір немесе
қылмыстар жасау туралы келісімге негізделген бірнеше адамдардың қатысуы деп
көрсетеді. Бірақ, бұл анықтама қатысушылардың көлемін тарылтады және
атқаратын рөлдеріне қарамастан қатысушылардың әрекеттерін алдын-ала
келісімен бекітілген формасын шектейді. Мишунин қылмысқа қатысушылық
түсінігі үшін қылмысқа қатысушылардың арасында субьективті байланыстың
болуын қажет етеді [10, 89 б].
Бұл субьективті байланыс айдап салушы мен көмектесушінің өз әрекеттерімен
орындаушыға қылмыс жасауға көмектесіп отырғанын білуінен көрінуі тиіс.
Қоғамға қауіпті әрекет жасағандары үшін бәрі бірге қылмысқа қатысушылық
ережесі бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылуы тиіс[11, 76 б.].
Қатысушылыққа анықтама бергенде Ковалев бір қыллмысты жүзеге асыруда барлық
қатысушылардың бірлесіп жасаған әрекеттерін көрсетіп, қажетті шарт ретінде
қылмысқа қатысушының есі дұрыстығын және ниетін көрсетеді.
Қылмысқа қатысушылықтың түсінігі алғаш рет заң жүзінде 1959 жылғы Қылмыстық
Кодексте орын алды. Осы кодекске сай, екі немесе одан көп адамдардың
қасақана бірлесіп қылмыс істеуге қатысуы-қылмысқа қатысуы деп танылды.
Қылмысты екі немесе одан көп адамдардың бірлесіп жасау процесінде олардың
арасында осындай қылмысты қатысушылардың бәріне ортақ деп табуға мүмкіндік
беретін байланыс орнайды [12, 26 б.].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне сәйкес (27-бап) екі немесе
одан да көп адамдардың қасақана қылмыс жасауға қасақана бірлесіп қатысуы-
қылмысқа қатысуы деп танылады [1, 11 б.].
Осы мәтінен көрініп тұрғандай, қылмысқа екі немесе одан да көп адам
қатысқанда, қылмысқа бірлесіп қатысқанда, қылмысқа қасақана қатысқанда ғана
қатысушылық туралы айтуға болады. Бұлардың алғашқы екеуі обьективті белгі
де, соңғысы субьективті белгі болып табылады.
1.2 Қылмысқа қатысушылықтың белгілері
Көп жағдайда қылмысты бір адам емес, қылмыстық нәтижеге жету жолында өз
күштерін біріктірген адамдар тобы жасайды[13, б. 4[. Топ болып қылмыс
жасағанда олар орындайтын рөлдерін бөліп алуы мүмкін. Қылмысты топ болып
жасаған қылмыс қылмыстық әрекеттің ерекше нысаны болып табылады да, қылмыс
жасауды және онық ізін жасыруды жеңілдетеді, сондықтан осындай қылмыстардың
қоғамға қауіптілік дәрежесін күшейтеді. Осыған байланысты бірлесіп жасаған
қылмыстары үшін жауап беретін адамдар тобын, олардың жауаптылығының
негіздері мен шектерін, кінә дәрежесі мен жазаны заң көлемінде белгілеудің
маңызы зор.
Басқа құқық салаларына қарағанда қылмыстық құқық қоғамдық қатынастардың
ерекше саласын қорғайды. Оның міндеті жеке адам мен азаматтардың
құқықтарының бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың
құқықтары мен занды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған
ортаны Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысы мен аумақтық
тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық
қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілікпен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау,
сондай-ақ, қылмыстың алдын-алу болып табылады [14, 28 б.].
Қатысушылық белгілерінің өзін объектіитік жене субъективтік белгілер деп
жіктеуге болады.
Объективтік белгілер. Қылмысқа қатысушылықтың ең жалпы белгісі болып бір
қылмыс жасауға бірнеше субьектінің қатысуы саналады.
Бұл сандық белгі болмай қатысушылықты көзге елестету мүмкін емес. Бірақ,
бір ғана сандық белгінің қылмысқа қатысушылықты анықтауға жеткіліксіз болуы
мүмкін [15, 59 б.].
Қатысушылық болу үшін бір қылмысты жасағанда қатысушылардың әрқайсысы нақты
қылмыстық нәтижеге жету жолында елеулі әрекеттер жасауы тиіс. Қылмыстық
құқық бойынша қатысушылардың болмағанда біреуі қылмыстық нәтижеге елеулі
түрде әсер ететін әрекеттер жасамаса, бұл қылмысқа қатысушылық болып
табылмайды.
Қылмысқа қатысушының әрекеттері обьективтік жағынан әрекетсіздікпен
сипатталған кезде де қылмысқа қатысушылықтын, болуы мүмкін емес. Бірақ, бұл
қылмысқа қатысушылық әрқашан белсенді әрекетпен көрінеді деген сөз емес
[16, 51 б.].
Орыс ғалымы Колоколов қылмысқа қатысушылық-қатысушылар тек белсенді әрекет
етіп, қылмыстық нәтижеге жетуге ұмтылғанда ғана болады,-деп есептеді.
Трайнин Колоколовтың пікіріне қарсылық білдіре отырып, қатысушы нәтижеге
жету жолында әрекетсіздікпен де қатысуы мүмкін,- деп көрсетті.
Қылмысқа қатысушылық үшін қылмыстық нәтижеге жету жолында әрқашан белсенді
әрекет жасау міндетті емес деген пікірді қолдасақ, Трайниннің пікірімен
келісу керек. Бірақ әрбір қатысушы қылмыстық нәтижеге жетуге әрекетсіздік
арқылы қатысадың деген пікір қате. Бұл пікір орындаушы мен көмектесуші үшін
дұрыс болуы мүмкін, өйткені, орындаушылық әрекет етумен қатар,
әрекетсіздікпен де көрінуі мүмкін. Айдап салушының ішкі табиғаты сондай,
айдап салушылықты жүзеге асыру тек белсенді әрекет ету арқылы ғана мүмкін
болады, сондықтан әрекетсіздікпен жүзеге асыруға болады деген пікірмен
келісуге болмайды. Ұйымдастырушының да қылмысқа қатысуы тек белсенді
әрекетпен сипатталады [17, 39 б.]. Сонымен, қылмысқа қатысушылық үшін
қылмыстық нәтижеге жету жолында екі немесе оданда көп адамдардың әрекет
етуі қажет әрі қатысушылардың әрекеттері ортақ қылмыстық нәтижеге елеулі
түрде үлес қосуы тиіс. Бірақ, тек сандық көрсеткіштің болуы қатысушылық
үшін жеткіліксіз. Қылмысқа қатысушылықты анықтау үшін қатысушылықты басқа
екі немесе оданда көп адамдардың әрекеттерінің кездейсоқ тоғысу
жағдайларынан ажырататын белгі қажет. Мұндай белгі болып қатысушылардың
әрекеттерінің бірлесуі саналады. Қылмысқа қатысушылық үшін бір қылмысқа
қатысушылардың бірлесіп әрекет еткендігі қажет. Кеңестік заң әдебиеттерінде
әрекет бірлесімі мәселесі толық, жан-жақты ашылып көрсетілмеген.
Ғалымдар Гришаев Г.А мен Кригер П.И [6, 37 б.] әрекет бірлесімі түсінігін
төрт элементтен тұрады деп көрсетеді:
қылмысты бірнеше адам бірлесіп жасайды;
қылмыстық нәтиже бұл адамдар үшін ортақ, біртұтас болады;
әр қатысушының әрекеті басқа қатысушының әрекеті үшін қажетті шарт болып
табылады;
қылмыстың нәтижесінде қылмыс жасау факті қатысушылардың
әрқайсысының әрекетімен себепті байланысты.
Бірлесім белгісін осылайша жіктеу белгілі бір дәрежеде жасанды болып
табылады, өйткені, біріншіден, әрекет бірлесімі түсінігіне басқа обьективті
моменттерді қосу арқылы қалыптан тыс ұлғайтады, екіншіден, бұл түсініктің
психологиялық субьективтік мазмұнын жоққа шығарады.
Кейбір Кеңестік криминалистер әрекет бірлесімі-қатысушылардың қол сұғу
обьектісінің бір болуынан көрінеді дейді. Мысалы, Соловьев: Қылмыс жасауға
қатысқан адамдардың әрекеттері бір обьектіге бағытталса, қылмысқа
қатысушылық орын алады, яғни, бір қоғамдық қатынастарға зиян келтіреді
немесе осындай қауіп төндіреді [4, 49 б,]-дейді.
Қатысушылық арқылы жасалынатын көп қылмыстарда кінәлілер бір обьектіге қол
сұғатындығына қарамастан, қатысушылардың әрекет бірлесімін бұлай
түсіндіруге болмайды. Өйткені, екі адам бір обьектіге қол сұғуы мүмкін,
бірақ оларды қатысушылар деп табуға болмайтын жағдайлар да бар.
Осыған орай, әрекет бірлесімі түсінігін ашу үшін қатысушылардың
әрекеттерінің бір обьектіге зиян келтіруге бағытталғандығы жеткіліксіз.
Демек, қатысушылардың әрекет бірлесімін бір обьектіге қол сұғуымен
түсіндіруге болмайды.
Бірлесім обьективтік моменттен басқа, белгілі бір психикалық ортақтылық
болуын қамтиды. Бұл мәселе қылмысқа қатысушылардың бар мағынасына қатысты
туындайды, өйткені, бірге орындаушылықта немесе қылмыстық ұйым нысанындағы
қатысушылықта әрекет бірлесімін анықтау қиын емес. Бірлесімді анықтау
қатысушылар арасында келісім болғанда да қиын емес. Мұндай келісім жоқ
болғанда әрекет бірлесімін анықтау қиынға соғады. 1. Бұл жағдайда
әрекеттері бір қылмыстық нәтиженің тууына әсер ететін бірнеше
субьектілердің арасында психикалық байланыстың бар немесе жоқтығын зерттеу
мәселесі сыртқы, обьективті сферадан ішкі сфераға, қатысушының санасында
болатын психикалық процестерді зерттеу сферасына өтеді.
Өз әрекетімен ортақ нәтижеге әсер ететін адамдардың мінез-құлқы олардың
арасындағы байланыс туралы айтуға мүмкіндік береді.
Өзара келісіммен әрекет ететін адамдар арасындағы психикалық байланысты
зерттеу қиын да болса, мүмкін. Мұндай зерттеудің міндеті қатысушылар
арасындағы психикалық байланысты абстрактылы зерттеуде емес, әрекет
бірлесімі туралы айтуга мүмкіндік беретін минимальды байланыстың болуын
анықтау.
Мұндай минимальды байланысты анықтаудың критерийлерін Бурчак адамнын, мінез
құлқындағы екі моменттің болуымен байланыстырады:
1)барлық әрекет етуші адамдарға ортақ белгілі бір нәтижеге жетуге ұмтылу;
2) осы ортақ нәтижеге үмтылған басқа адамдардың әрекеттері туралы білуі
және ескеруі.
Осыған байланысты бір қылмыс жасайтын бірнеше адамдардың әрекеттерінің
бірлесімі обьективті моменттен басқа-нәтижеге бірлескен әрекет арқылы
жетуі, субьективті моменті-басқа адамдардың қосылғанын білу және нақты бір
нәтижеге күштерді біріктіру арқылы жетуге ұмтылу қамтиды.
Осы жерде: Қатысушылардың қылмысқа басқа адамдардың да қатысатынын белгілі
бір дәрежеде білуі, қатысушылар арасында ішкі психологиялық бірлесімнің
болуы, алдын-ала келісім мен ұйымдасу-қылмыс жасаудағы әрекет бірлесімінің
дәлелі бола алады, - деген Куриновтың пікірін толық қолдауға болады [18, 58
б.].
Қатысушылардың бір-бірінің әрекеттері туралы білуі мәселесін шешу
орындайтын рөлдерді бөліскенде қиындайды, өйткені, әрбір қатысушының
әрекеттері арасында біршама уақыт өтуі мүмкін. Ал айдап салушы мен
көмектесушінің әрекеттері сырт көзге көріне бермейді. Кейде орындаушының
өзі де олардың әрекеттерінен ешқандай қылмыс көрмеуі мүмкін. Бірқатар
қылмыстарда айдап салушы өзі шетте қалып, жауаптылықтан қашып құтылу
мақсатында орындаушының көмегіне жүгінеді.
Орындаушының басқа адамдарды айдап салушылық немесе көмектесушілік рөлін
біле бермеуі-олар бірлесіп әрекет жасаған жоқ деген сөз емес. Бұл жерде
айдап салушының орындаушыны қылмыс жасауға көндіргенін білуі, ал
көмектесушінің орындаушыға қылмыстық ниетін жүзеге асыруға көмектескендігін
білуі маңызды.
Көмектесуші мен айдап салушының орындаушының қылмыстық әрекеті туралы білуі
және өздерінің рөлдерін білуі олардың бірлесіп әрекет еткендігін көрсетеді,
яғни, қылмысқа қатысушылық туралы айтуға мүмкідік береді. Керісінше,
көмектесуші мен айдап салушының орындаушының қылмыстық әрекеті туралы
білмеуі, қылмысқы қатысушылықты жоққа шығарады.
Кейбір авторлар қатысушылықты біржақты байланыс, яғни, айдап салушы мен
көмектесуші орындаушының қылмыстық ниеті туралы білуі, болғанда ғана мүмкін
дейді.
Екінші бір авторлар қатысушылық үшін екі жақты байланыстың, болуын міндетті
деп табады.
Басқа адамдарды әрекеттері туралы білмеуі орындаушының айдап салушы мен
көмектесушінің әрекеттеріне ғана қатысты емес, сонымен бірге соңғы
екеуінің, өзара білмеуіне де қатысты мәселе. Айдап салушы мен көмектесуші
бір бірінің әрекеттері туралы білмеуі мүмкін, бірақ, олар қылмысқа
қатысушылар болып табылады.
Обьективтік жағынан оларды бір қылмысқа қатысуы біріктірсе, субьективтік
жағынан-орындаушының әрекеті туралы білуі біріктіреді [19, 68 б.].
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе мына шешімге тоқтауға болады: қылмысқа
қатысушылық-бір қылмыс жасаудағы екі немесе одан да көп адамдардың бірлесіп
жасаған қылмыстық әрекеттерін; қатысушылар арасындағы психикалық байланыс
ретінде қатысушылардың әрқайсысының басқа адамдардың әрекеттері туралы
білуін; орындайтын рөлдерін бөлісуі жағдайында айдап салушы мен
көмектесушінің орындаушының әрекеті туралы міндетті түде білуін қамтиды.
Субьективтік белгілер. Жоғарыда айтылып кеткендей қылмысқа қатысушылық
обьективті және субьективті белгілердің жиынтығынан тұрады. Субьективті
жағынан қылмысқа қатысушылық тікелей немесе жанама қасақаналықпен жүзеге
асады [20, 59 б.].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 20-бабының 1-бөліміне сәйкес,
тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана жасалған қылмыс деп
танылады.
Абайсызда жасалатын қылмыстарда қатысушылық болмайды. Абайсызда жасалатын
қылмыстар ниеттің немесе қылмыстық салдарға саналы түрде жол берудің
болмауымен сипатталады. Мұндай жағдайларда қылмысқа қатысушылыққа тән
қылмыстық ниеттің біртұтастығы туралы айта алмаймыз, өйткені, ниеттің
немесе қылмыстық салдарға саналы түрде жол берудің болмауы қылмыстық
ниеттің біртұтастығын құрамайды, әрі қылмысқа қатысушылар арасында қажетті
ішкі келісім болмайды [21, 43 б.].
Қылмыстық ниеттің біртұтас болуымен ғана, қылмысқа қатысушылар арасында
келісімнің болуымен ғана қылмысқа қатысушылық, қылмыс жасаудың қоғамға
қауіптілігі жоғары нысаны болып табылады. Сондықтан, кейбір кеңес
криминалистерінің абайсызда қылмысқа қатысушылық мүмкіндігі туралы пікірін
дұрыс деп айтуға болмайды.
Кеңестік қылмыстық құқықта көптеген авторлар қатысушылық тек қасақана
жасалатын қылмыстарда мүмкін деп есептесе, енді біреулері, абайсызда
жасалатын қылмыстарда да қатысушылықтың болуын жоққа шығармайды [22, 78
б.].
Абайсызда азғырушылық үшін қылмыстық жауапкершілік мүмкіндігін тану туралы
Вышинский мынадай пікір айтты: Азғырушылық үшін адам қылмыстың болуы
мүмкін екендігін білген жағдайда және білуге мүмкін жағдайда
жауапкершілікке тартылуы тиіс.
Абайсызда жасалатын қылмыстарда қатысушылықтың болу мүмкіндігін Трайнин де
қолдады. Ол абайсыз кінәда қылмысқа қатысушылық болмайдың деген пікірді
жоққа шығардық.
Осы мәселелерді аша отырып профессор Трайнин мынадай үш жағдайды көрсетеді:
абайсызда қылмыс жасауға қасақана көндіру
қасақана қылмыс жасауға абайсызда көмектесу немесе көндіру;
абайсызда жасалатын қылмысқа абайсызда көмектесу немесе көндіру.
Бірінші жағдайда автор қылмысқа қатысушылық жоқ деп есептеу себебін
тікелей қылмыс жасаушы адам абайсыз әрекет етеді, ал оның әрекетін басқа
адам қасақаналықпен басқарады, сондықтан қылмыстық нәтиже басқа адамдар
арқылы туындайды деп түсіндіреді. Екінші жағдайда қылмысқа қатысушылықтың
болмауын азғырушымен көмектесушінің орындаушының жоспарымен әрекетін
білмеуімен байланыстырады. Трайниннің бұл көзқарасын Шаргородский қолдайды.
Біздің ойымызша-дейді ол,-Трайниннің бірнеше адамның бір абайсыз қылмыс
жасауында қылмысқа қатысушылық бар деген пікірі бірқатар толықтырулар мен
түзетулер енгізгеннен соң, дұрыс болып табылады да, осындай абайсыз зиян
келтіру жағдайында жауапкершілікті дұрыс негіздейді [23, 143 б.].
Толықтырулар мен түзетулердің мәнін аша отырып проф. Шаргородский
әрекет қасақаналықпен жасалып, ал нәтиже абайсызда туатын абайсыз
қылмыстарды жасау кезінде қылмысқа қатысушылық болуы мүмкін, өйткені,
қылмысқа қатысушы орындаушының әрекетінің сипаттамасын түсінеді деп
көрсетті.
Профессор Шаргородскийдің осы пікірін Филановский де қолдайды. Бірнеше
адамның әрекеттері абайсызда жасалса қылмысқа қатысушылық жоқ,-дейді ол,-
ал, олардың әрекеттері қасақана жасалса қылмысқа қатысушылық болады, бұл
жерде тек нәтиже ғана абайсызда туындайды.
Абайсызда жасалатын қылмыстарда қылмысқа қатысушылық құрамын негіздей
отырып Филановский былай деді: Материалдық қылмыстар әрекет және нәтижеден
тұрады, олардың субьективтік жағының анализін жеке-жеке көрсету керек.
Абайсызда және қасақана жасалатын қылмыстарды ажыратудың негізгі белгісі
болып қылмыс жасаған адамның өз әрекетінің зардабына көзқарасы саналады.
Бұл белгі, әсіресе, кінәнің екі нысананын, түйіскен жерде-жанама
қасақаналық және қылмыстық өзіне-өзі сенушілік-жақсы байқалады. Екі
жағдайда да адам өз әрекетінің қоғамға қауіпті екендігін сезеді, қоғамға
қауіпті зардаптарын алдын-ала болжайды, бірақ, бірінші жағдайда осы
зардаптардың тууына саналы түрде жол берсе, екінші жағдайда оның тууына жол
бермеймін деп сенеді. Осыған орай,адам қылмыс жасауға ниеттенген кезде ғана
қасақаналық әрекет туралы айтамыз да, абайсыз әрекет туралы-адамның қылмыс
жасауға ниеті болмаған кезде айтамыз [24, 56 б.].
Бірақ, бұл абайсызда қылмыс жасаған адамның әрекетінде саналы әрекеттің
ерікті белгілері болмайды деген сөз емес.
Абайсыз әрекет ете отырып адам өз ісінің мәнін әрқашан түсінеді, оны саналы
түрде және ерікті түрде жасайды.
Бірақ, мұндай адам ешқашан қоғамға қауіпті зардаптар келтіруге ұмтылмайды,
осындай зардаптардың туу мүмкідігін көріп тұрған кезде де, оны болдырмауға
тырысады. Дәл осы қоғамға қауіпті зардаптарды болдырмау мүмкін деп есептей
отырып, адам белгілі бір әрекеттер жасайды.
Абайсызда қылмыс жасаған адамның әрекетінің саналы және ерікті сипаттамасы
қылмыстық құқықтық мағынада оның әрекетінің қасақаналығы туралы айтуға
негіз емес. Абайсызда қылмыс жасаған адам саналы түрде әрекет етсе де,
белгілі бір әрекетті жүзеге асырғысы келсе де, ол қасақана әрекет етті деп
айта алмаймыз [25, 89 б.]. Тұрмыстық мағынада саналы және ерікті әрекет
туралы қасақана жасалды деп айтуға болса да, қылмыстық құқықтық мағынада
олай атауға болмайды. Қасақаналық-жәй ғана сөз емес, заң шығарушы белгілі
бір мағына берген арнайы термин.
Осыған орай, Бурчак әрекет пен оның нәтиженің субьективті жағына жеке-жеке
анализ беру мүмкіндігін негізсіз деп табады. Оның пікірінше мұндай анализ
беру қасақаналық және абайсыздық терминдерінің заң шығарушы бекіткен
мағынасына қайшы келеді [4, 46 б.].
Көмектесу арқылы қылмысқа қатысу орындаушыға қылмыстық ниетін жүзеге асыру
жолында қасақана көмек көрсетуді қамтиды. Көмектесуші деп табу үшін
қылмысты орындаушыға көмектесуге бағытталған қасақаналық ниетті анықтау
қажет, яғни, көмектесуші болып, қылмыс жасауға тікелей көмектескен адам
ғана саналады.
Мысалы, КСРО Жоғарғы соттың Пленумы 1962 жылғы 30 қарашада қабылдаған
қаулысына сәйкес, X. деген азаматтың өліміне әкеліп соққан Г-нің жол
қауіпсіздігі ережесін бұзуына К. деген азамат қатысушы ретінде жауапқа
тартылмайды, өйткені, қылмыс абайсызда жасалған. Пленумның бұл қаулысы
Абайсызда жасалған қылмыстарда қылмысқа қатысушылықтың болуы мүмкін емес
деген тезиспен жарық көрді.
Осыған сай, сот тәжірибесіне жүгінсек айдап салушылық пен көмектесушілік-
қасақана жасалатын әрекеттер.
Бұл дегеніміз абайсызда жасалатын қылмыстарда қатысушылық болу мүмкіндігін
қолдаушылардың көзқарасы қылмыстық құқықтық теорияға қайшы болумен қатар,
сот органдарының тәжірибесімен де сәйкес келмейді деген сөз.
Қорыта айтқанда, қылмысқа қатысушылық екі немесе одан да көп адамдардың
қасақана бірлесіп қылмыс жасауы кезінде болады. Егер қатысушылардың ең
болмағанда біреуі абайсыз әрекет етсе, қылмысқа қатысушылық болмайды, сол
сияқты, барлық қатысушылар абайсыз әрекет еткенде қылмысқа қатысушылық
мүлдем жоқ.
Кейбір криминалистер қылмысқа қатысушылық ретінде алдын-ала келісімге
келген адамдардың қасақана бірлесіп әрекет етуін көрсетеді. Басқа авторлар
керісінше, қылмысқа қатысушылықтың субьективті жағына алдын-ала келісімді
қосу осы құқық институтын негізсіз шектейді де, қылмысқа қатысушылықты
қылмыс жасаудың ерекше нысаны ретінде жауапкершіліктің ерекше негізіне
айналдырады деп түсіндіреді [26, 53 б.].
Кейбір авторлар алдын-ала келісімді әрбір қылмысқа қатысушының басқа
қатысушының қылмыстық ниеті мен әрекеттері туралы білуін және
қатысушылардың бірлесіп қылмыс жасау туралы ниетімен түсіндіреді. Келісім
кездейсоқ, табан астында пайда болумен қатар, ұзақ ойлану нәтижесінде де
туындайды.
Бірақ, барлық қатысушылар арасында келісімнің болуы қылмысқа қатысушылықтың
міндетті белгісі емес. Кей жағдайларда айдап салушы мен көмектесуші
орындаушының ниеті мен әрекетінің қылмыстық сипатын білсе де, бір-бірі
туралы білмеуі де мүмкін. Сондай-ақ орындаушы да басқа қылмысқа
қатысушылардың бірлесіп қылмыс жасауы туралы ниетін біле бермеуі мүмкін.
Тіпті кей жағдайларда айдап салушы қылмысқа көмектесушінің қатысатынын
немесе көмектесуші орындаушының біреудің азғыруы мен әрекет етіп отырғанын
біле бермеуі мүмкін.
Осыған орай, қылмысқа қатысушылық субьективті жағынан қасақаналықпен-
тікелей және жанама-сипатталады [27, 37 б.].
Әрбір қылмысқа қатысушы келесі жағдайларды біліп, түсінуі тиіс.
орындаушының әрекеті мен ниетінің қылмыстық сипатын;
өз әрекетінің де қоғамға қауіпті екендігін, өйткені ол қылмыс жасаудың
нақты жағдайында орындаушы мен басқада қатысушылардың әрекет етуі үшін
қолайлы жағдай туғызады:
оның әрекеті орындаушының қылмыс жасауға не қылмыстық нәтижеге жетуге
қажетті шарт екендігі.
Орындаушы екеуіне ортақ қылмыстық нәтижеге жетуге бағытталған өзіне және
орындаушының әрекетінің қоғамға қауіпті сипатын сезіне отырып, қылмысқа
қатысушы осы нәтиженің тууын тілейді немесе оған саналы түрде жол береді
[28, 120 б.].
Түйіндей келе, қылмысқа қатысушылықтың тек қасақана жасалатын қылмыстарда
болуы Қазақстан Републикасының Қылмыстық Кодексінің 27-бабында орын алды.
Қылмысқа қатысушылық түсінігі үшін мақсат пен ниеттің маңызын айтпасақ,
қылмысқа қатысушылықтың субьективті жағының сипаттамасы толық болмаған
болар еді.
Қылмыстың мақсаты мен ниеті ерік пен әрекет сипатын анықтайды. Бірақ, олар
әрбір қылмыс құрамының субьективті жағының міндетті белгісі бола бермейді.
Кейбір қылмыстық құрамдарда ғана мақсат пен ниет міндетті белгі ретінде
қажет болады, өйткені оларсыз қылмыстық құрамның субективті жағын анықтау
мүмкін болмай қалады [29, 420 б.].
Мақсат пен ниет субьективті жақтың міндетті белгісі болатын қылмыстарда тек
орындаушы мен ұйымдастырушы үшін ғана қажет. Басқа қатысушылар қылмысқа
бөтен ниетпен қатысуы не басқа қылмыстық мақсаттарды көздеуі мүмкін.
Сондықтан бір қылмыс жасауға қатысатын адамдардың қылмыстық әркеттері
әртүлі мақсатпен ниеттерді көздесе де қылмысқа қатысушылық орын алуы мүмкін
[30, 118 б.]. Бұл жерде айта кететін жәй, егер қылмысқа қатысушылардың
диспозицияда көрсетілген қылмыстық мақсатқа жетуге деген саналы әрекеттері
болмаса, онда олардың әрекеттері осы қылмысқа қатысушы деп табуға негіз
бола алмайды.
Осыған сәйкес, қылмыстық заң барлық қылмысқа қатысушылардың бір мақсатқа
ұмтылуын не ниетпен әрекет етуін талап етпейді. Қылмысқа қатысушылардың
мақсаттары мен ниеттерінің біртұтастығы қылмысқа қатысушылықтың
субьективтік жағының міндетті белгісі болып табылмайды.
2 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУДЫҢ НЫСАНДАРЫ ЖАУАПТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қылмысқа қатысушылардың түрлері
Қылмысты ұйымдастырушы ұйымдастырушы-қылмысқа қатысушылардың ішіндегі ең
қауіпті тұлға. Ол басқа адамдарға ықпал ете отырып, олардың ерік жігерін
қоғамға зиян келтіру мақсатында бағыттайды. Ұйымдастырушы қылмысқа
қатысушылардың қылмыстық әрекетіне белгілі бір жүйе енгізеді. Қылмысқа
қатысушылардың ішінде басқа қатысушыларға қарағанда аз мөлшерде кездесе
отырып, олар бірлесіп қылмыс жасаушылардың әрекеттерінің елеулі бөлігін
реттеп бағыттап отырады.
Алғашқы қылмыстық кодекстерде ұйымдастырушы түсінігінің анықтамасы
берілмеген еді. Қылмыспен күресу тәжірибесі қылмысқа қатысушылардың ішінде
басқа қатысушылардың іс-әрекеттерінен жоғары тұратын және қылмыс жасауда
басшылықты өз қолына алатын адамның бар екендігін көрсетті. Осындай
адамдардың әрекеттерінің шын мәніндегі қауіптілігін танып, сот тәжірибесі
ұйымдастырушының әрекетін тікелей қылмысқа қатыспаған күннің өзінде де
тікелей орындаушы деп саралау жолын ұстады.
Орыс криминалисі А.В. Лохвицкий ұйымдастырушыны Қылмыстың жаны, машинаны
іске қосатын машинист деп атады[31, 102 б.].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 28 бабының 3 бөліміне сәйкес,
қылмыс жасауды ұйымдастырған немесе оның орындалуына басшылық еткен адам,
сол сияқты ұйымдасқан қылмыстық топ немесе қылмыстық қауымдастық (қылмыстық
ұйым) құрған немесе оларға басшылық еткен адам ұйымдастырушы деп танылады.
Теорияда қылмысты үйымдастырушы түсінігіне бірқатар анықтамалар берілген.
Ковалев ұйымдастырушы деп:
қылмысты ұйымдастырған, яғни, басқа адамдарды қылмыс жасауға көндіріп қана
қоймай, сол адамдармен бірге қылмысты тікелей орындаған адамды;
қылмыс жасауға басшы, жетекші ретінде қылмыс құрамын орындауға немесе
қылмыстық әрекеттің жеткілікті дәрежеде аяқталуына басқа да әрекеттер жасау-
жасамауына тәуелсіз, тікелей басшылық жасаған адамды атайды [32,246б]. Егер
Ковалевтің анықтамасының екінші бөлігі ешқандай қарсылық тудырмаса, бірінші
бөлігімен келісуге болмайды, өйткені бұл жерде әңгіме қылмысты орындауға
тікелей қатысқан айдап салушы жайында [33,420 б.]. Дурманов
ұйымдастырушының әрекетін сипаттай отырып: ұйымдастырушы басқа кінәлі
адамдардың қолымен қылмыс құрамын орындаған адам деп қарастыруымыз керек
-деді. Ал, Трайнин болса: ұйымдастырушының нақты рөлі қылмыстық
сыбайластық қорудан, оған мүшелерді тартудан, қылмыстық жоспар жасаудан
және қылмыс жасауды басқарудан көрінеді-деп тұжырымдады [34, 320 б.]. Бұл
анықтаманың басты кемшілігі ұйымдастырушы болу үшін көрсетілген белгілердің
жинағы қажет деген пікір тууына мүмкіндік беруінде. Кригердің пікірінше
ұйымдастырушы болып қылмыстық сыбайластық немесе шайка құрған немесе
олардың әрекеттеріне басшылық жасаған, сондай-ақ жекелеген қылмыстарды
дайындап және оны жүзеге асыруға басшылық жасаған адам саналады [6, 112
б.].
Осы анықтамаға қарсылық көрсете отырып Бурчак өз ойын: Қылмыстық
сыбайластық ұйымдастырған адамның әрекеті Ерекше бөлімнің белгілі бір
баптарында көрсетілген қылмыс болып саналатын әрекеттерге жатады,
сондықтан қылмысқа қатысушылардың жауапкершілігін анықтайтын бапта
ұйымдастырушы туралы айтудың қажеті жоқ- деп дәлелдейді [35, 34 б. ].
Ұйымдастырушының ұйымдасқан қылмыстық топты немесе қылмыстық қаумдастықты
(қылмыстық ұйымды) құру және оны басқару әрекеті үшін жауапкершілік
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 235 бабына сай туындайды [36,
15 б.].
Кезінде осы бапты Қылмыстық кодекске енгізу туралы пікірге Галыерин
қарсылық білдірген еді. Бұл ұсыныс қылмыстық құқықтың кез-келген қылмысқа
қатысушылардың өздері бірлесіп жасаған нақты қылмысы үшін жауап беру
принципін жоққа шығарадың [37, 35 б.].
Ұйымдастырушы қылмыстың инициаторы ретінде қылмыстық әрекетке басқа
адамдарды тартқанда айдап салушы ретінде әрекет етеді. Көп жағдайда мұндай
айдап салушы қылмысқа қатысушыларды тартқаннан кейін, қылмыстың обьективтік
жағын жасауға тікелей қатысады. Бұл жағдайда ол қылмыстық жауапкершілікке
орындаушы ретінде тартылып, оның айдап салушылық әрекетін сот жаза мөлшерін
тағайындағанда ескеруі тиіс. Бірақ, мұндай айдап салушының әрекеті жай
айдап салушының әрекетінен әлдеқайда қауіптілігіне қарамастан ол
ұйымдастырушы болып табылмайды.
Ұйымдастырушы болу үшін басқа адамдардың қылмыс жасауға ниетін тудырып қана
қоймай немесе қылмысты жүзеге асыруға тікелей қатысып қана қоймай басқа да
әрекеттер жасауға тиіс. Заңда көрсетілгендей ұйымдастырушы, қылмыс жасауды
үйымдастыруы тиіс, яғни жоспарын жасау, қылмысқа қатысатындардың
әрқайсысының орнын көрсету немесе тіпті бір орындаушының рөлін нақты
көрсетеді. Басқаша айтқанда, үйымдастырушы орындаушының қылмыс жасауға
ниетін тудырып қана қоймай, ол үшін ойлап әрекет жоспарын дайындауы тиіс.
Бұл жерде ұйымдастырушының орындаушылық қызметін жүзеге асыруға қатыспауы
да мүмкін.
Кейбір ғалымдар ұйымдастырушы мен айдап салушы түсініктерін ажыратады.
Бурчактың пікірінше айдап салушының әрекеті қылмыс жасауға көндірумен
шектеледі, яғни орындаушының қылмыс жасау ниеті мен шешімін тудырғанда өз
қызметін аяқталды деп есептейді. Ұйымдастырушы мұнымен шектелмейді.
¥йымдастырушы жоспар жасап, орындаушының қылмыс жасау ниетін тудырып қана
қоймай, өзі жасаған жоспар бойынша әрекет жасау қажеттілігіне сенімін
тудырады [4, 88 б.].
Қылмысты ұйымдастыру барысында ұйымдастырушының атқаратын рөлдері мен
функциялары алуан түрлі болады: қылмысқа қатысушыларды қылмыс жасауга
көндіру; ңатысушылар арасында үшрақты байланыс орнату және қылмыстық эрекет
тәсілдерін белгілеу; қылмысқа қатысушыларды болашақ қылмыстық әрекет
қылмыстарымен таныстыру; қатардағы қатысушылар арасында рөлдермен
функцияларды бөлу; қылмыс жасаушыларды құрал - саймандарымен қамтамасыз
ету; қылмыс жоспарын жасау және т.б. көптеген әрекеттер. Ұйымдастырушының
әрекетінің осындай және басқа да нақты нысандары әртүрлі қылмыстарда
араласып келе береді, әрбір қылмыс үшін олардың жиынтығы міндетті емес.
Әрбір нақты жағдайларда адамның қылмысты үйымдастырушы екені, яғни басқа
қатысушылардың күштерін біріктіріп, қылмысты дайындау немесе тікелей жүзеге
асыру кезеңінде бірлескен қылмыстық әрекетті бағыттап отыратындығы шешуші
рөл атқаруы тиіс. Бұл жерде ұйымдастырушы ретінде қылмыс жасауға тікелей
қатысқан адамның жауапкершілігі мен қылмыс жасауға тікелей қатыспаса да,
қылмыстық топ құрып оған басшылық еткен адамның жауапкершілігі арасында
үлкен айырмашылық болмауы керек.
Бірнеше адамның бірлесіп жасаған қылмыстық әрекетінің басшы бола отырып,
ұйымдастырушы қатардағы қатысушылар жасайтын әрекеттердін, сипаты туралы
білуі тиіс. Ұйымдастырушыға өзі құрған қылмыстық топтың құрамы белгілі,
оның әрбір мүшесімен тікелей немесе басқа адамдар арқылы байланыс жасап
тұрады және қылмыстық ниетті жүзеге асыру кезінде қатысушылар қолданатын
тәсілдер мен қүралдар туралы біледі. Осылардың бәрі ұйымдастырушыға
басшылықты жүзеге асыруға және бүкіл қылмыстық топтың әрекетін алдын ала
белгілеген мақсатқа жетуге бағыттауға мүмкіндік береді.
Қылмыстық сыбайластық немесе ұйымдасқан топ құру кезінде және олардың
әрекеттеріне басшылық жасауда ұйымдастырушы құпиялық сақтау мақсатында
немесе қылмыстық топ мүшелерінің көп болуына байланысты қатардағы
қатысушыларды тікелей білмеуі, олар жасаған нақты қылмыстар туралы білмеуі
мүмкін, бірақ, ол қылмыстық сыбайластықтың немесе ұйымдасқан топ құрамын,
құрылысын, байланыс нысандарын, жекелеген мүшелердің қылмыстық әрекеттерін,
нысандары мен тәсілдерін, олар жасайтын қылмыстардың сипаттамасын білуі
тиіс. Ұйымдастырушы қылмыстық сыбайластық не қылмыстық топтың шын мәніндегі
басшысы болса, ол осы мәселелер туралы білмеуі мүмкін емес.
Қылмысты ұйымдастырушының жауапкершілігі туралы айта отырып, оның әрекетін
саралау мәселесіне тоқтау керек. Кей криминалистердің пікірінше
ұйымдастырушының әрекетін орындаушының әрекеті сияқты тек Ерекше бөлімнің
баптарымен саралау керек дейді [37,35 б.].
Бірақ, Бурчак бүл пікірге қарсылық көрсете отырып, бұл көз қарасты бұрынғы
сот тәжірибесіне тән деп есептейді, яғни қылмысты ұйымдастырушыны
жауапкершілікке тартқанда бұрын Жалпы бөлім баптарына сілтеме жасау мүмкін
емес еді [4, 47 б].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Жалпы бөлімінде
ұйымдастырушының қылмыстық жауапкершілігін бекітетін арнайы бап болуына
байланысты біз Бурчактың көзқарасын қолдауымыз керек.
Қылмыстық ұйымдастырушының әрекетін Ерекше бөлімнің баптарымен саралауды
қолдаушылардың пікірінше ұйымдастырушы қылмысқа тікелей қатысып отырады,
сондықтан Жалпы бөлімге сілтеме жасаудың қажеті жоқ. Бірақ, айдап салушымен
көмектесуші қылмыс жасауға тікелей қатысқанда олардың әрекеті Жалпы
бөлімнің баптарына сілтемесіз сараланады, себебі айдап салушымен
көмектесушінің орындаушылық әрекеттері олардың басқа әрекеттерінің
маңызынан басым болады. Қылмысты ұйымдастырушының да жағдайы дәл осындай.
Ұйымдастырушы басқа адамдармен бірге Ерекше бөлімнің белгілі бір баптарында
көрсетілген қылмыстық құрамның обьективтік жағын жүзеге асырғанда, оның
әрекетін саралауда Жалпы бөлімге сілтеме жасаудын, қажеті жоқ. Бұл жағдайда
оның ұйымдастырушылық қызметі жаза тағайындағанда кінәні ауырлататын мән-
жағдай болып саналады. Ұйымдастырушылық қызмет ұйымдастырушының қылмысқа
қатысуының дәрежесі мен сипатын анықтайды.
Ал ұйымдастырушы Ерекше бөлімнің нақты бір бабында көрсетілген қылмыстың
обьективті жағын жүзеге асыруға тікелей қатыспаса, оның ұйымдастырушылық
әрекетін қатысушылардың қылмыстық құрамын анықтайтын Жалпы бөлімге
сілтемесіз саралау мүмкін емес [38, 132 б.].
Сыртқы, объективті белгілерден басқа ұйымдастырушының, әрекетіне ішкі
субьективті белгілер тән. Ұйымдастырушы деп бірлесіп қылмыс жасауда өзінің
ұйымдастырушылық қызметін сезінген, өзінің басшылығымен жасалатын қол
сұғушылықтың сипатымен түсінген қатысушыларға ортақ қылмыстық зардаптардың
келу мүмкіндігін көрген онын, келуін тілеген адамды айтуға болады.
Ұйымдастырушының ниеті қылмысқа қатысушылықтың әртүрлі нысандарында және
жасалған қылмыстардың сипатының алуан түрлілігіне байланысты бірдей бола
бермейді. Ұйымдастырушылық әрекеті үшін айыптауға кінәлі адам кімді
басқарғанын және өзі басқарған адамдардың қандай қылмыстар жасағанын
білгендігін дәлелдеу керек [39, 51 б.].
Қылмысты орындаушы. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 28 бабының
1-бөлігіне сәйкес, ұйымдастырушы, айдап салушы немесе көмектесуші
орындаушымен бірге қылмысқа қатысушылар деп танылады.
Қылмысқа қатысушылық тарихы жағынан біртұтас және біртектес түсінік болып
отырып, алғашқыда қылмысқа қатысушы болып, белгілі бір нысанда қылмысқа
жанасқан кез-келген адам саналады. Уақыт өте келе қылмысқа қатысушылық
институты нақты белгілерге ие болып, қылмысқа қатысушылардың жекелеген
түрлері анықтала бастады [40, 27 б.].
Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығынын, обьективті және субьективті
(себептілік және кінәлілік) негіздері болады. Осы мағынада қылмысқа
қатысушылар өзара тең. Бірақ бұдан қатысушылардың теңдігі туралы тұжырым
жасау-екі түсінікті араластыру болар еді: жауаптылық негіздері және жазалау
негіздері. Қылмыстық жауаптылықтың бірдей негіздері әрбір қатысушының
бірлесіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .3-8
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысудың негіздері ... ... ..9-12
1.2. Қылмысқа қатысушылықтың
белгілері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..13-23
2. ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУДЫҢ НЫСАНДАРЫ ЖАУАПТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1. Қылмысқа қатысушылардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24-43
2.2. Қылмысқа қатысушылық
нысандары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .44-59
2.3. Қылмысқа қатысушыларға жаза тағайындау
негіздері ... ... ... ... ... ..60- 75
3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Қылмыстық құқықтағы қылмысқа қатысушылықтың теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76-90
3.2. Қылмыстык заң бойынша катысушылардың түрлері, олардың заңды
сипаттамасы ... ... ... ... 91-126
4. ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ЖАУАПТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
4.1. Қылмысқа қатысушылырға тағайындалатын жазаны жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлар..127-135
4.2. Қылмысқа қатысқан адамдарға жаза тағайындау барысында шешілетін
мән-жайлар ... ... ... ...136-146
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .147-155
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ..156-159
КІРІСПЕ
Таңдалған тақырыбының өзектiлiгi. Еліміз тәуелсіз алғалы бері 1991 жылы
Қазақстан Республикасы егемендігін алуына байланысты, еліміздің
экономикалық, саяси әлеуметтік өмірінің барлық саласы түгелімен өзгерді.
Республиканың қалыптасуы, елде экономикалық құқықтық реформаларды жүзеге
асыру және нарықтық қатынастарға өту, жаңа заңдарды қабылдауды қажет етті.
Елімізде жүргізіліп жатқан реформаны іске асыру және барлық заңды
мүдделерді қорғау үшін қылмыстылықпен күрес шараларын күшейтуді өжет
етеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев қылмысқа қарсы күрес
жіне құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндег мәжілісте қылмыстылықпен
күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді бағдарламасын
ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұнды баяндамасында еліміз
әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті құру жолында ең
күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың шегіне жетті.
Бұл шын мәнінде реформа саясатына,қоғамның тұрақтығына, азамттардың өмірі
мен игіліктеріне қауіп тудырды деді [1].
Бұл бір жағынан заңды құбылыс ретінде бағаланады. Себебі қоғамның даму
бағытын өзгертуі, ол елде алғашқы уақыттарда экономикалық саяси дағдарыстың
орын алуына соқтыра алды.
Бұл мәселе туралы профессор Ү.С. Жекебаев жаңа әлеуметтік
саяси,экономикалық жағдайға бейімделудің күрделілігі, барлық күшіндегі
заңдардың өзгертілуін талап етті.
Соның ішінде 1997 жылы 16 шілдеде жаңа “Қылмыстық кодекс” қабылданды.
Ол 1998 жылдың 1-қаңтарынан бастап заңды күшіне енді. Сондықтан өмірдің өзі
ескі иделогиядан арылған, нарықтық қатынастар жағдайына үйлесетін
қатынастар жағдайына үйлесетін, адам құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық
құқықтық қорғауды барынша қамтамасыз ететін жаңа қылмыстық заңның болуын
қажет етті.
Жаңа Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам, қоғам мемлекет
мүддесін қорғау болып табылады. Қылмыстық заңның міндеттері жөнінде,
қылмыстық заңның мезгілге және кеңістікке қарай қолданылуы қылмыстың
түсінігі және іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын
жоятын мән-жайлар туралы, қылмыс істеудің сатылары және оны істеуден өз
еркімен бас тарту, қылмысқа қатысу ұғымы туралы және оған жанасушылық,
қылмыстық жазаның түсінігі, жүйелері мен түрлері туралы толық түсінік беру
болып табылады.
Қылмыс, бір тұлғаның жалғыз өзі ғана жасауымен қатар,бірнеше тұлғалардың
бірлескен әрекеті немесе әрекетсіздігі арқылы да жасалуы мүмкін. Бірнеше
тұлғалардың бірлесіп күш салуы нәтижесінде жасалған қылмыстар, жасалып
жүрген қылмыстардың негізгі бөлігін құрайды және мұндай жағдайлар бірлесіп
қылмысқа қатысу болып табылады. Қылмыстың бірнеше тұлғалардың бірігуі
арқылы жасалуының қоғамдық қауіптілігі, әдетте, жалғыз тұлғаның қылмыс
жасауына қарағанда, анағұрлым зор. Мысалы айта кетсек, қылмыстық ұйымға
қатысу, заңсыз әскерилендірілген құрама
Қазақстан Республикасының қылмысқа қатысудың алдын-алу және қылмыстық
заңның дамуын жеке сала ретінде қарастыруға арналады.
Бүгінгі танда қоғамымызда қылмыстың күн санап өсуі, оның ішінде қатысушылық
арқылы қылмыс жасау мемлекетіміздегі көкейтесті мәселелердің біріне
айналғаны рас. Қылмысқа қатысушылық мәселесі қылмыстық құқық ғылымында ең
маңызды мәселенің бірі болып табылады да, сот әділдігін жүзеге асыруға
үлкен үлес қосады.
Қазіргі таңда елімізде болып жатқан 3-ші шабуыл жасап тонаудың біреуін, 2-
ші қорқытып алушылықтың біреуін осы қылмыстық топтар жасайды.
Қылмыспен күресті күшейту мақсатында Республика Президентінің бір қатар
Жарлықтары мен Қаулылары жарияланды. Құқық қорғау заңдарының даму бағытын
анықтайтын, құқық органдары қызметінің тиімділігін жоғарылататын
қылмыстылықпен күресу бағдарламасы жүзеге асуда. Мемлекет басшысының
Жарлықтары мен Қаулыларының арасында 1992 жылғы 17-ші наурыздағы
Ұйымдасқан қылмыспен коррупцияга қарсы күресті күшейту шаралары туралы
Жарлықты, 1994 жылы 11-ақпандағы Қылмыстылықпен күресу Кеңесінің қыруы
туралы Жарлықты, 1994 жылғы 9-шы маусымдағы Заңдылық пен құқықтық тәртіпті
қамтамасыз етудің қосымша шаралары туралы Қаулыны, 1994 жылғы 21-
қыркүйектегі Коррупция және ұйымдасқан қылмыспен күресу Республикалық
комиссия құру туралы Жарлығын айта кету керек. Осы аталған жарлықтар мен
қаулыларда қылмыстылыққа қарсы күресті күшейтуді бағыттайтын ұйымдастыру
шаралары ұсынылады.
Қылмысқа қатысушылардың жауапкершілігі туралы мәселенің тәжірибелік маңызы
да зор. Бұл мәселенің дұрыс шешілуі, бір жағынан, қылмыс жасаған адамдардық
барлығын жауапқа тартуға мүмкіндік берсе, екінші жағынан, қылмыс жасамаған
адамдарды қатысушылар ретінде негізсіз жауапқа тартудан сақтандырады.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 шілдеде қабылдаған Қылмыстық
Кодексінің 27-31 баптарында қылмысқа қатысушылықтың түсінігі,
қатысушылардың түрлері, олардың жауапкершілігі, қылмысқа қатысушылық
нысандары туралы заң нормалары бекітілген. Осы зерттеу барасында Кеңестік
және Қазақстандық қылмыстық құқық доктринасының өкілдеріннің еңбектері
пайланылды.
Осыған орай, жалпы қылмыстық құқықтын, бір институты ретінде қылмысқа
қатысушылық институты ұйымдасқан қылмыспен күресудің қылмыстық құқықтық
құрамдарының бірі болып танылады.
Ол 1997 жылы қабылданғанмен де, одан бері бірнеше өзгертулер мен
толықтырулар енгізілді. Мысалға, 2002 жылы халықаралық терроризмнің өршуіне
байланысты бірнеше өзгертулер енгізілсе, 2002 жылдық соңында ҚР қүқықтық
реформаның тұжырымдамасының шығуына байланысты ең соңғы рет 22 желтоқсанда
қомақты өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Жұмыс алдына заңшығарушылық
ұсыныстар енгізуді мақсат етіп қойған жоқ, тек қылмысқа қатысушылық
институтының теориялық және практиткалық маңызы бар қырларының ғылыми
аспектілерін ашуды көздеді.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі.
Қылмысқа қатысу мәселелері әрдайым қай қоғамдық даму сатысына қарамастан
зерттеуде болатын тақырыптың бірі. Осы ілімді зерттеп, жетілдіруге іргелі
ғылыми еңбектер арнаған ғалымдар көптеп саналады, олардың қатарына – Ашитов
З.О., Абдиров Н.М., Ағыбаев А.Н., Баймурзин Г.Р., Жекебаев У.С.,
Т.Ә.Бапанов., Кайыржанов Е., Алауханов Е.О., Рахметов С.М., Трайнин А.Н,
Пионтковский А.А., Кригер Г.А жєне т.б. еңбектерін айтуға болады. Осы
аталған ғалымдардың зерттеулеріндегі қорытындылар теориялық, тәжiрибелiк
ұсыныстарға көңіл бөлінді.
Зерттеу жүмысының пәні және нысаны.
Осы жұмыстың нысаны қылмысқа қатысу нысандары, түрлері, олардың
ерекшеліктері мен кейбір ара қатынастарының қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы.
Зерттеудiң пәнін қылмысқа қатысу нысандары, түрлерінің қылмыстық нормада
көрсетілген саралау белгілерінің құққы қорғау органдарында дұрыс қолдануын
құрайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi.
Осы зерттеу өзiнiң алдына қылмысқа қатысу нысандары, түрлерінің тарихына
шолу жасау арқылы қылмысқа қатысу нысандары, түрлерін терең жан-жақты
зерттеу мақсаты көзделіп отыр.
Аталған мақсатқа жету үшiн зерттеу барысында төмендегiдей мiндеттердi шешу
көзделедi:
Қылмысқа қатысушылықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасын теориялық тұрғыдан
талдау.
Қылмысқа қатысушылыққа сипаттама беріліп, оның объектитвік және
субъектитвік мәселелері анықтау;
Қылмысқа қатысушылықтың нысандары көрсетіліп, олардың әрқайсысының
түсінігіне, белгілеріне, ерекшеліктеріне талдау жасалады.сол сияқты
кімдерді қылмысқа қатысушылар деп тануға болатындығы және олардың
жауаптылығы туралы, өзіне тән белгілері мен ерекшеліктерін ашып көрсету;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Ұсынылып отырған жұмыс Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдарын
қалыптары мен доктринасын ескере отырып, кешендi түрде қылмысқа қатысу
нысандары мен түрлері теориялық және тәжiрибелiк тұрғыда зерттелiндi.
Қылмысқа қатысу нысандарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасын берумен қатар
зерттеу нәтижесінде мәселе кешенді шешемін тапты. Қылмысқа қатысу нысандары
мен түрлеріне қатысты қылмыстық заңдардың кейбір қалыптарын жетілдіру
бойынша бірқатар ұсыныстар жасалды.
Зерттеу жұмыс нәтижелерінің тәжiрибелiк құндылығы және теориялық
маңыздылығы. Жұмыстағы қол жеткізген тұжырымдар мен ұсыныстар қылмысқа
қатысумен жасалған қылмыстық іс-әрекеттеріне сәйкес және тиімді шараларын
өңдеу үшін қажетті алғы шарттары құрады.
Тұжырымдар мен ұсыныстар қылмысқа қатысумен жасалатын қылмыстармен
қылмыстық-құқықтық күрес саласында қылмыстық заңдарды одан әрі жетілдіруге
мүмкіндік береді.
Жоғарғы оқу орындарында заң факультеттерінде Қылмыстық құқық,
Криминология пәндері бойынша дәріс және семинар сабақтарын жүргізуде,
оқулық және әдістемелік құралдарды даярлау барысында қолданылуы мүмкін.
Жұмыстың негiзгi ережелерi құқық қорғау органдарында қызметтік дайындық,
біліктілікті арттыру курстарында кеңінен қолданылуы мүмкін.
Зерттеу жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері.
Қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы ғылыми әдістер осы
жұмыстың әдістемелік негізін құрайды. Тақырыпты зерттеу барысында талдау
мен синтез әдістері, тарихи, формалды-логикалық, жүйелі-құрылымдық және
жүйелі-функционалдық әдістерді, статистика мен жинақтау әдістері кеңінен
пайдаланылды. Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдарын зерттеу
салыстырмалы-құқықтық әдіспен пайымдалды.
Зерттеу жұмыстың теориялық негізін қылмыстық құқық, криминология
салаларында жазылған қазақстандық, ресейлік заңгерлердің еңбегі болып
табылады. Осы зерттеу отандық заңи әдебиеттерге негізделген. Жұмыста
Қазақстан Республикасының Конституциясы, қылмыстық заңдары, қылмыстық іс
жүргізу заңдары, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының нормативтік
қаулылары, қылмысқа қатысуңмен жасалған қылмыстар туралы мәліметтік есептер
мен шолулар, құжаттар, жинақтар осы еңбектің нормативтік теориялық базасын
құрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысудың негіздері
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 27-31 баптарында қылмысқа
қатысушылық түсінігі, орындаған әрекеттеріне байланысты нақты қатысушыларды
сипаттайтын белгілер, оларға жаза тағайындаудың жалпы ережелері көрсетілген
[2, 11 б.].
Қылмыстық құқық қылмысқа қатысушылықты қоғамға қауіптілік дәрежесі жоғары,
қылмыс жасаудың ерекше түрі деп қарастырады. Мұндай қылмыстардың қоғамға
қауіптілік дәрежесінің жоғары болуы қылмыстық элементтердің жай ғана
бірігуі емес, олардың әрекеттеріне жаңа сапа беретін күштердің
біріктірілуіне байланысты.
Бір топ адамдардың бірлесіп қылмыс жасауы кезінде, әдетте, жалғыз адамның
қылмысына қарағанда ауырырақ зардаптар туады. Бұдан басқа, қылмысқа
қатысушылық кезінде қоғаммен бір емес, бір топ адам қайшылыққа түседі. Осы
жағдай қылмысқа қатысушылықтың қоғамға өте қауіпті қылмыстық әрекет екенін
көрсетеді [3, 96 б.].
Кей жағдайда қатысушылар жеке-жеке жүріп істей алмаған қылмыстарды
қатысушылық арқылы жасау мүмкіндігі туады. Қылмысты жалғыз істегенде адам
өзін бүкіл қоғамға қарсы қоя отырып, басқа тараптан көмектің болмайтынын
біледі. Өзінің қоғамнан бөлініп қалғанын сезіну, белгілі бір жағдайларда
қылмыс жасаудан бас тартуға, қылмыстық ниетін жүзеге асыруыны күмәндануына
әкеліп соғады. Ал, қылмысты бір топ адам болып жасағанда жағдай басқаша.
Мұнда әрбір қатысушы басқа қатысушылардан көмек және тірек табады,
сондықтан, бірлесіп жасайтын қылмысқа өз үлесін қосу шешімін бекітеді.
Қатысушылық арқылы жасалатын қылмыстардың қоғамға қауіптілік дәрежесі
қатысушылық кезіндегі қылмыс ізін жасыру және қылмыстық жауапкершіліктен
құтылу мүмкіндігінің жоғарылауына да тәуелді [4, 79 б.].
Қылмысқа қатысушылықтың заңда көрсетілген анықтамасын зерттеуге кіріспестен
бұрын, қылмысқа қатысушылық терминінің түсінігін анықтау қажет. Себебі,
бұл термин қылмыстық құқықтық әдебиетте екі түрлі мағынада қолданылады.
Біріншіден, бұл термин бір қылмыс жасауға бірнеше адамның қатысуын
көрсетсе, екіншіден, қатысушылар арасында орындайтын рөлдерді бөлу
жүргізілетін бірлесіп жасалатын әрекеттерді көрсетеді [5, 158 б.].
Қылмысқа қатысушылықтың екінші түсінігіне байланысты қылмысқа қатысушылық
терминін қолданудың жоғарыда көрсетілген аспектін жіктеу мақсатында
қылмыстық құқықта тар [6, 220 б.] және кең [7, 59 б.] мағынадағы
қатысушылық туралы айтылады.
Егер бұл түсініктер араласпаса, бір терминді екі түрлі мағынада-кең және
тар қолдану қарсылық тудырмайды. Өйткені тар мағынадағы қылмысқа
қатысушылық бір бөлімі болып кетеді. Қатысушылық түсінігінің осы екі
аспектісіне ортақ белгі болып, екі жағдайда да қылмысқа екі немесе оданда
көп адамдардың қатысуы саналады. Тар мағынадағы қатысушылықтың айырмашылығы
қатысушылар арасындағы функциялады бөлу, олардың әрекеттерінің біртектес
болмауында. Осы жағдайға байланысты заң шығарушы арнайы заң-техникалық
әдісін қолданады: ұйымдастырушының, айдап салушынық, көмектесушінін,
әртүрлі қылмыстарындағы рөлдері бойынша ортақ әрекеттерін бөліп, олардың
жауаптылығын Қылмыстық кодекстің жалпы бөлімінде реттейді.
Біздің пікірімізше, М.Д.Шаргородскийдің: бірлесіп қылмыс жасаған
адамдардың әрқайсысының әрекетінде Ерекше бөлімнің бабында көрсетілген
қылмыстық құрам болса, олардын, әрекеттерін саралауда қылмысқа қатысушылық
институтына сілтеме жасаудың қажеті жоқ [8, 56 б.] -деген пікірін дұрыс деп
есептеу керек.
Бірақ жоғарыда көрсетілген жағдайларды нақтылай келе профессор М.Д.
Шаргородский қатысушылық мәселесін мынадай жағдайларда ғана туындайды деп
көрсетеді:
заңда көрсетілген қылмыстық әрекет екі немесе бірнеше адамдардың
әрекеттерінің жиынтығымен жасалады;
қылмыстық зардап олардың әрекеттерінің жиынтығынан туындайды;
субьектінің (қатысушының) қоғамға қауіптілігі және кінәлі әрекетінің
қылмыстылығы оның әрекетімен себепті байланысқан басқа адамдардың
(орындаушының) қылмыстық әрекетімен анықталады.
Басқаша айтқанда, автор қатысушылық институтының әрекетін тар мағынадағы
қатысушылыққа ғана емес, сонымен бірге, қатысушылардың әрқайсысы жеке-жеке
әрекеттер жасаған жағдайда да қолданады.
Қатысушылардың жеке-жеке әрекеттерінің жиынтығы заңмен тиым салынған
әрекетті немесе ортақ қылмыстық нәтижеге әкелетін әрекеттерді құрайды [9,
67 б.].
Бұл жағдайды профессор Шаргородский ортақ кінәң деп атап, оны бірге
орындаушылыққа қарсы қояды. Шаргородскийдің пікірінше бірге орындаушылыққа
қатысушылық мүлде жоқ.
Профессор М.Д.Шаргородский бірге орындаушылықты қатысушылық институтынан
бөле отырып, бұл институтқа қылмыстық ұйымды жатқызады, яғни, мұндай
ұйымдарға қатысушылардың әрекеттерін саралауда Жалпы бөлімге сілтеме
жасаудың қажеті жоқ [7, 58 б.].
Басқа авторлар да қатысушылықтың тар және кең мағынадағы түсініктерін нақты
ажыратып көрсетпейді. Мысалы, Ковалев М.И. қатысушылық рөлдерді бөлу
арқылы, сондай-ақ бөлмей-ақ мүмкінң деп көрсетеді [9, 46 б.].
Қатысушылық түсінігін анықтауда қылмыстық құқық теориясында ғалымдар әлі де
бір шешімге келмеген. Ковалев теориядагы қатысушылық концепциясын
топтастырып, үш бағытта бөледі [9, 107 б.]. Қасақаналық қылмысқа екі немесе
оданда көп адамдардың қасақана қатысуы. Бұл пікірді криминалистердің басым
көпшілігі ұсынады. Себепті байланысты қатысушылықтың міндетті белгісі,
элементі ретінде жоққа шығару. Бұл концепцияны Вышинский А.Я., Мишунин П.Г.
қолдайды. Абайсызда жасалатын қылмыстарда қатысушылықтың болуы. Мысалы,
Трайнин: Қатысушылық-бірнеше адамдардың бірлесіп бір абайсызда жасаған
қылмыстарында да орын алады -дейді. Кейбір зерттеушілер қатысушылықтың
қасақаналық сипатымен қоса, қатысушылар арасында алдын-ала келісім болу
қажеттілігін көрсетеді.
Өз еңбегінде Лаптев: Кеңестік қылмыстық құқыққа қатысушылықты бір немесе
қылмыстар жасау туралы келісімге негізделген бірнеше адамдардың қатысуы деп
көрсетеді. Бірақ, бұл анықтама қатысушылардың көлемін тарылтады және
атқаратын рөлдеріне қарамастан қатысушылардың әрекеттерін алдын-ала
келісімен бекітілген формасын шектейді. Мишунин қылмысқа қатысушылық
түсінігі үшін қылмысқа қатысушылардың арасында субьективті байланыстың
болуын қажет етеді [10, 89 б].
Бұл субьективті байланыс айдап салушы мен көмектесушінің өз әрекеттерімен
орындаушыға қылмыс жасауға көмектесіп отырғанын білуінен көрінуі тиіс.
Қоғамға қауіпті әрекет жасағандары үшін бәрі бірге қылмысқа қатысушылық
ережесі бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылуы тиіс[11, 76 б.].
Қатысушылыққа анықтама бергенде Ковалев бір қыллмысты жүзеге асыруда барлық
қатысушылардың бірлесіп жасаған әрекеттерін көрсетіп, қажетті шарт ретінде
қылмысқа қатысушының есі дұрыстығын және ниетін көрсетеді.
Қылмысқа қатысушылықтың түсінігі алғаш рет заң жүзінде 1959 жылғы Қылмыстық
Кодексте орын алды. Осы кодекске сай, екі немесе одан көп адамдардың
қасақана бірлесіп қылмыс істеуге қатысуы-қылмысқа қатысуы деп танылды.
Қылмысты екі немесе одан көп адамдардың бірлесіп жасау процесінде олардың
арасында осындай қылмысты қатысушылардың бәріне ортақ деп табуға мүмкіндік
беретін байланыс орнайды [12, 26 б.].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне сәйкес (27-бап) екі немесе
одан да көп адамдардың қасақана қылмыс жасауға қасақана бірлесіп қатысуы-
қылмысқа қатысуы деп танылады [1, 11 б.].
Осы мәтінен көрініп тұрғандай, қылмысқа екі немесе одан да көп адам
қатысқанда, қылмысқа бірлесіп қатысқанда, қылмысқа қасақана қатысқанда ғана
қатысушылық туралы айтуға болады. Бұлардың алғашқы екеуі обьективті белгі
де, соңғысы субьективті белгі болып табылады.
1.2 Қылмысқа қатысушылықтың белгілері
Көп жағдайда қылмысты бір адам емес, қылмыстық нәтижеге жету жолында өз
күштерін біріктірген адамдар тобы жасайды[13, б. 4[. Топ болып қылмыс
жасағанда олар орындайтын рөлдерін бөліп алуы мүмкін. Қылмысты топ болып
жасаған қылмыс қылмыстық әрекеттің ерекше нысаны болып табылады да, қылмыс
жасауды және онық ізін жасыруды жеңілдетеді, сондықтан осындай қылмыстардың
қоғамға қауіптілік дәрежесін күшейтеді. Осыған байланысты бірлесіп жасаған
қылмыстары үшін жауап беретін адамдар тобын, олардың жауаптылығының
негіздері мен шектерін, кінә дәрежесі мен жазаны заң көлемінде белгілеудің
маңызы зор.
Басқа құқық салаларына қарағанда қылмыстық құқық қоғамдық қатынастардың
ерекше саласын қорғайды. Оның міндеті жеке адам мен азаматтардың
құқықтарының бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың
құқықтары мен занды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған
ортаны Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысы мен аумақтық
тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық
қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілікпен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау,
сондай-ақ, қылмыстың алдын-алу болып табылады [14, 28 б.].
Қатысушылық белгілерінің өзін объектіитік жене субъективтік белгілер деп
жіктеуге болады.
Объективтік белгілер. Қылмысқа қатысушылықтың ең жалпы белгісі болып бір
қылмыс жасауға бірнеше субьектінің қатысуы саналады.
Бұл сандық белгі болмай қатысушылықты көзге елестету мүмкін емес. Бірақ,
бір ғана сандық белгінің қылмысқа қатысушылықты анықтауға жеткіліксіз болуы
мүмкін [15, 59 б.].
Қатысушылық болу үшін бір қылмысты жасағанда қатысушылардың әрқайсысы нақты
қылмыстық нәтижеге жету жолында елеулі әрекеттер жасауы тиіс. Қылмыстық
құқық бойынша қатысушылардың болмағанда біреуі қылмыстық нәтижеге елеулі
түрде әсер ететін әрекеттер жасамаса, бұл қылмысқа қатысушылық болып
табылмайды.
Қылмысқа қатысушының әрекеттері обьективтік жағынан әрекетсіздікпен
сипатталған кезде де қылмысқа қатысушылықтын, болуы мүмкін емес. Бірақ, бұл
қылмысқа қатысушылық әрқашан белсенді әрекетпен көрінеді деген сөз емес
[16, 51 б.].
Орыс ғалымы Колоколов қылмысқа қатысушылық-қатысушылар тек белсенді әрекет
етіп, қылмыстық нәтижеге жетуге ұмтылғанда ғана болады,-деп есептеді.
Трайнин Колоколовтың пікіріне қарсылық білдіре отырып, қатысушы нәтижеге
жету жолында әрекетсіздікпен де қатысуы мүмкін,- деп көрсетті.
Қылмысқа қатысушылық үшін қылмыстық нәтижеге жету жолында әрқашан белсенді
әрекет жасау міндетті емес деген пікірді қолдасақ, Трайниннің пікірімен
келісу керек. Бірақ әрбір қатысушы қылмыстық нәтижеге жетуге әрекетсіздік
арқылы қатысадың деген пікір қате. Бұл пікір орындаушы мен көмектесуші үшін
дұрыс болуы мүмкін, өйткені, орындаушылық әрекет етумен қатар,
әрекетсіздікпен де көрінуі мүмкін. Айдап салушының ішкі табиғаты сондай,
айдап салушылықты жүзеге асыру тек белсенді әрекет ету арқылы ғана мүмкін
болады, сондықтан әрекетсіздікпен жүзеге асыруға болады деген пікірмен
келісуге болмайды. Ұйымдастырушының да қылмысқа қатысуы тек белсенді
әрекетпен сипатталады [17, 39 б.]. Сонымен, қылмысқа қатысушылық үшін
қылмыстық нәтижеге жету жолында екі немесе оданда көп адамдардың әрекет
етуі қажет әрі қатысушылардың әрекеттері ортақ қылмыстық нәтижеге елеулі
түрде үлес қосуы тиіс. Бірақ, тек сандық көрсеткіштің болуы қатысушылық
үшін жеткіліксіз. Қылмысқа қатысушылықты анықтау үшін қатысушылықты басқа
екі немесе оданда көп адамдардың әрекеттерінің кездейсоқ тоғысу
жағдайларынан ажырататын белгі қажет. Мұндай белгі болып қатысушылардың
әрекеттерінің бірлесуі саналады. Қылмысқа қатысушылық үшін бір қылмысқа
қатысушылардың бірлесіп әрекет еткендігі қажет. Кеңестік заң әдебиеттерінде
әрекет бірлесімі мәселесі толық, жан-жақты ашылып көрсетілмеген.
Ғалымдар Гришаев Г.А мен Кригер П.И [6, 37 б.] әрекет бірлесімі түсінігін
төрт элементтен тұрады деп көрсетеді:
қылмысты бірнеше адам бірлесіп жасайды;
қылмыстық нәтиже бұл адамдар үшін ортақ, біртұтас болады;
әр қатысушының әрекеті басқа қатысушының әрекеті үшін қажетті шарт болып
табылады;
қылмыстың нәтижесінде қылмыс жасау факті қатысушылардың
әрқайсысының әрекетімен себепті байланысты.
Бірлесім белгісін осылайша жіктеу белгілі бір дәрежеде жасанды болып
табылады, өйткені, біріншіден, әрекет бірлесімі түсінігіне басқа обьективті
моменттерді қосу арқылы қалыптан тыс ұлғайтады, екіншіден, бұл түсініктің
психологиялық субьективтік мазмұнын жоққа шығарады.
Кейбір Кеңестік криминалистер әрекет бірлесімі-қатысушылардың қол сұғу
обьектісінің бір болуынан көрінеді дейді. Мысалы, Соловьев: Қылмыс жасауға
қатысқан адамдардың әрекеттері бір обьектіге бағытталса, қылмысқа
қатысушылық орын алады, яғни, бір қоғамдық қатынастарға зиян келтіреді
немесе осындай қауіп төндіреді [4, 49 б,]-дейді.
Қатысушылық арқылы жасалынатын көп қылмыстарда кінәлілер бір обьектіге қол
сұғатындығына қарамастан, қатысушылардың әрекет бірлесімін бұлай
түсіндіруге болмайды. Өйткені, екі адам бір обьектіге қол сұғуы мүмкін,
бірақ оларды қатысушылар деп табуға болмайтын жағдайлар да бар.
Осыған орай, әрекет бірлесімі түсінігін ашу үшін қатысушылардың
әрекеттерінің бір обьектіге зиян келтіруге бағытталғандығы жеткіліксіз.
Демек, қатысушылардың әрекет бірлесімін бір обьектіге қол сұғуымен
түсіндіруге болмайды.
Бірлесім обьективтік моменттен басқа, белгілі бір психикалық ортақтылық
болуын қамтиды. Бұл мәселе қылмысқа қатысушылардың бар мағынасына қатысты
туындайды, өйткені, бірге орындаушылықта немесе қылмыстық ұйым нысанындағы
қатысушылықта әрекет бірлесімін анықтау қиын емес. Бірлесімді анықтау
қатысушылар арасында келісім болғанда да қиын емес. Мұндай келісім жоқ
болғанда әрекет бірлесімін анықтау қиынға соғады. 1. Бұл жағдайда
әрекеттері бір қылмыстық нәтиженің тууына әсер ететін бірнеше
субьектілердің арасында психикалық байланыстың бар немесе жоқтығын зерттеу
мәселесі сыртқы, обьективті сферадан ішкі сфераға, қатысушының санасында
болатын психикалық процестерді зерттеу сферасына өтеді.
Өз әрекетімен ортақ нәтижеге әсер ететін адамдардың мінез-құлқы олардың
арасындағы байланыс туралы айтуға мүмкіндік береді.
Өзара келісіммен әрекет ететін адамдар арасындағы психикалық байланысты
зерттеу қиын да болса, мүмкін. Мұндай зерттеудің міндеті қатысушылар
арасындағы психикалық байланысты абстрактылы зерттеуде емес, әрекет
бірлесімі туралы айтуга мүмкіндік беретін минимальды байланыстың болуын
анықтау.
Мұндай минимальды байланысты анықтаудың критерийлерін Бурчак адамнын, мінез
құлқындағы екі моменттің болуымен байланыстырады:
1)барлық әрекет етуші адамдарға ортақ белгілі бір нәтижеге жетуге ұмтылу;
2) осы ортақ нәтижеге үмтылған басқа адамдардың әрекеттері туралы білуі
және ескеруі.
Осыған байланысты бір қылмыс жасайтын бірнеше адамдардың әрекеттерінің
бірлесімі обьективті моменттен басқа-нәтижеге бірлескен әрекет арқылы
жетуі, субьективті моменті-басқа адамдардың қосылғанын білу және нақты бір
нәтижеге күштерді біріктіру арқылы жетуге ұмтылу қамтиды.
Осы жерде: Қатысушылардың қылмысқа басқа адамдардың да қатысатынын белгілі
бір дәрежеде білуі, қатысушылар арасында ішкі психологиялық бірлесімнің
болуы, алдын-ала келісім мен ұйымдасу-қылмыс жасаудағы әрекет бірлесімінің
дәлелі бола алады, - деген Куриновтың пікірін толық қолдауға болады [18, 58
б.].
Қатысушылардың бір-бірінің әрекеттері туралы білуі мәселесін шешу
орындайтын рөлдерді бөліскенде қиындайды, өйткені, әрбір қатысушының
әрекеттері арасында біршама уақыт өтуі мүмкін. Ал айдап салушы мен
көмектесушінің әрекеттері сырт көзге көріне бермейді. Кейде орындаушының
өзі де олардың әрекеттерінен ешқандай қылмыс көрмеуі мүмкін. Бірқатар
қылмыстарда айдап салушы өзі шетте қалып, жауаптылықтан қашып құтылу
мақсатында орындаушының көмегіне жүгінеді.
Орындаушының басқа адамдарды айдап салушылық немесе көмектесушілік рөлін
біле бермеуі-олар бірлесіп әрекет жасаған жоқ деген сөз емес. Бұл жерде
айдап салушының орындаушыны қылмыс жасауға көндіргенін білуі, ал
көмектесушінің орындаушыға қылмыстық ниетін жүзеге асыруға көмектескендігін
білуі маңызды.
Көмектесуші мен айдап салушының орындаушының қылмыстық әрекеті туралы білуі
және өздерінің рөлдерін білуі олардың бірлесіп әрекет еткендігін көрсетеді,
яғни, қылмысқа қатысушылық туралы айтуға мүмкідік береді. Керісінше,
көмектесуші мен айдап салушының орындаушының қылмыстық әрекеті туралы
білмеуі, қылмысқы қатысушылықты жоққа шығарады.
Кейбір авторлар қатысушылықты біржақты байланыс, яғни, айдап салушы мен
көмектесуші орындаушының қылмыстық ниеті туралы білуі, болғанда ғана мүмкін
дейді.
Екінші бір авторлар қатысушылық үшін екі жақты байланыстың, болуын міндетті
деп табады.
Басқа адамдарды әрекеттері туралы білмеуі орындаушының айдап салушы мен
көмектесушінің әрекеттеріне ғана қатысты емес, сонымен бірге соңғы
екеуінің, өзара білмеуіне де қатысты мәселе. Айдап салушы мен көмектесуші
бір бірінің әрекеттері туралы білмеуі мүмкін, бірақ, олар қылмысқа
қатысушылар болып табылады.
Обьективтік жағынан оларды бір қылмысқа қатысуы біріктірсе, субьективтік
жағынан-орындаушының әрекеті туралы білуі біріктіреді [19, 68 б.].
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе мына шешімге тоқтауға болады: қылмысқа
қатысушылық-бір қылмыс жасаудағы екі немесе одан да көп адамдардың бірлесіп
жасаған қылмыстық әрекеттерін; қатысушылар арасындағы психикалық байланыс
ретінде қатысушылардың әрқайсысының басқа адамдардың әрекеттері туралы
білуін; орындайтын рөлдерін бөлісуі жағдайында айдап салушы мен
көмектесушінің орындаушының әрекеті туралы міндетті түде білуін қамтиды.
Субьективтік белгілер. Жоғарыда айтылып кеткендей қылмысқа қатысушылық
обьективті және субьективті белгілердің жиынтығынан тұрады. Субьективті
жағынан қылмысқа қатысушылық тікелей немесе жанама қасақаналықпен жүзеге
асады [20, 59 б.].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 20-бабының 1-бөліміне сәйкес,
тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана жасалған қылмыс деп
танылады.
Абайсызда жасалатын қылмыстарда қатысушылық болмайды. Абайсызда жасалатын
қылмыстар ниеттің немесе қылмыстық салдарға саналы түрде жол берудің
болмауымен сипатталады. Мұндай жағдайларда қылмысқа қатысушылыққа тән
қылмыстық ниеттің біртұтастығы туралы айта алмаймыз, өйткені, ниеттің
немесе қылмыстық салдарға саналы түрде жол берудің болмауы қылмыстық
ниеттің біртұтастығын құрамайды, әрі қылмысқа қатысушылар арасында қажетті
ішкі келісім болмайды [21, 43 б.].
Қылмыстық ниеттің біртұтас болуымен ғана, қылмысқа қатысушылар арасында
келісімнің болуымен ғана қылмысқа қатысушылық, қылмыс жасаудың қоғамға
қауіптілігі жоғары нысаны болып табылады. Сондықтан, кейбір кеңес
криминалистерінің абайсызда қылмысқа қатысушылық мүмкіндігі туралы пікірін
дұрыс деп айтуға болмайды.
Кеңестік қылмыстық құқықта көптеген авторлар қатысушылық тек қасақана
жасалатын қылмыстарда мүмкін деп есептесе, енді біреулері, абайсызда
жасалатын қылмыстарда да қатысушылықтың болуын жоққа шығармайды [22, 78
б.].
Абайсызда азғырушылық үшін қылмыстық жауапкершілік мүмкіндігін тану туралы
Вышинский мынадай пікір айтты: Азғырушылық үшін адам қылмыстың болуы
мүмкін екендігін білген жағдайда және білуге мүмкін жағдайда
жауапкершілікке тартылуы тиіс.
Абайсызда жасалатын қылмыстарда қатысушылықтың болу мүмкіндігін Трайнин де
қолдады. Ол абайсыз кінәда қылмысқа қатысушылық болмайдың деген пікірді
жоққа шығардық.
Осы мәселелерді аша отырып профессор Трайнин мынадай үш жағдайды көрсетеді:
абайсызда қылмыс жасауға қасақана көндіру
қасақана қылмыс жасауға абайсызда көмектесу немесе көндіру;
абайсызда жасалатын қылмысқа абайсызда көмектесу немесе көндіру.
Бірінші жағдайда автор қылмысқа қатысушылық жоқ деп есептеу себебін
тікелей қылмыс жасаушы адам абайсыз әрекет етеді, ал оның әрекетін басқа
адам қасақаналықпен басқарады, сондықтан қылмыстық нәтиже басқа адамдар
арқылы туындайды деп түсіндіреді. Екінші жағдайда қылмысқа қатысушылықтың
болмауын азғырушымен көмектесушінің орындаушының жоспарымен әрекетін
білмеуімен байланыстырады. Трайниннің бұл көзқарасын Шаргородский қолдайды.
Біздің ойымызша-дейді ол,-Трайниннің бірнеше адамның бір абайсыз қылмыс
жасауында қылмысқа қатысушылық бар деген пікірі бірқатар толықтырулар мен
түзетулер енгізгеннен соң, дұрыс болып табылады да, осындай абайсыз зиян
келтіру жағдайында жауапкершілікті дұрыс негіздейді [23, 143 б.].
Толықтырулар мен түзетулердің мәнін аша отырып проф. Шаргородский
әрекет қасақаналықпен жасалып, ал нәтиже абайсызда туатын абайсыз
қылмыстарды жасау кезінде қылмысқа қатысушылық болуы мүмкін, өйткені,
қылмысқа қатысушы орындаушының әрекетінің сипаттамасын түсінеді деп
көрсетті.
Профессор Шаргородскийдің осы пікірін Филановский де қолдайды. Бірнеше
адамның әрекеттері абайсызда жасалса қылмысқа қатысушылық жоқ,-дейді ол,-
ал, олардың әрекеттері қасақана жасалса қылмысқа қатысушылық болады, бұл
жерде тек нәтиже ғана абайсызда туындайды.
Абайсызда жасалатын қылмыстарда қылмысқа қатысушылық құрамын негіздей
отырып Филановский былай деді: Материалдық қылмыстар әрекет және нәтижеден
тұрады, олардың субьективтік жағының анализін жеке-жеке көрсету керек.
Абайсызда және қасақана жасалатын қылмыстарды ажыратудың негізгі белгісі
болып қылмыс жасаған адамның өз әрекетінің зардабына көзқарасы саналады.
Бұл белгі, әсіресе, кінәнің екі нысананын, түйіскен жерде-жанама
қасақаналық және қылмыстық өзіне-өзі сенушілік-жақсы байқалады. Екі
жағдайда да адам өз әрекетінің қоғамға қауіпті екендігін сезеді, қоғамға
қауіпті зардаптарын алдын-ала болжайды, бірақ, бірінші жағдайда осы
зардаптардың тууына саналы түрде жол берсе, екінші жағдайда оның тууына жол
бермеймін деп сенеді. Осыған орай,адам қылмыс жасауға ниеттенген кезде ғана
қасақаналық әрекет туралы айтамыз да, абайсыз әрекет туралы-адамның қылмыс
жасауға ниеті болмаған кезде айтамыз [24, 56 б.].
Бірақ, бұл абайсызда қылмыс жасаған адамның әрекетінде саналы әрекеттің
ерікті белгілері болмайды деген сөз емес.
Абайсыз әрекет ете отырып адам өз ісінің мәнін әрқашан түсінеді, оны саналы
түрде және ерікті түрде жасайды.
Бірақ, мұндай адам ешқашан қоғамға қауіпті зардаптар келтіруге ұмтылмайды,
осындай зардаптардың туу мүмкідігін көріп тұрған кезде де, оны болдырмауға
тырысады. Дәл осы қоғамға қауіпті зардаптарды болдырмау мүмкін деп есептей
отырып, адам белгілі бір әрекеттер жасайды.
Абайсызда қылмыс жасаған адамның әрекетінің саналы және ерікті сипаттамасы
қылмыстық құқықтық мағынада оның әрекетінің қасақаналығы туралы айтуға
негіз емес. Абайсызда қылмыс жасаған адам саналы түрде әрекет етсе де,
белгілі бір әрекетті жүзеге асырғысы келсе де, ол қасақана әрекет етті деп
айта алмаймыз [25, 89 б.]. Тұрмыстық мағынада саналы және ерікті әрекет
туралы қасақана жасалды деп айтуға болса да, қылмыстық құқықтық мағынада
олай атауға болмайды. Қасақаналық-жәй ғана сөз емес, заң шығарушы белгілі
бір мағына берген арнайы термин.
Осыған орай, Бурчак әрекет пен оның нәтиженің субьективті жағына жеке-жеке
анализ беру мүмкіндігін негізсіз деп табады. Оның пікірінше мұндай анализ
беру қасақаналық және абайсыздық терминдерінің заң шығарушы бекіткен
мағынасына қайшы келеді [4, 46 б.].
Көмектесу арқылы қылмысқа қатысу орындаушыға қылмыстық ниетін жүзеге асыру
жолында қасақана көмек көрсетуді қамтиды. Көмектесуші деп табу үшін
қылмысты орындаушыға көмектесуге бағытталған қасақаналық ниетті анықтау
қажет, яғни, көмектесуші болып, қылмыс жасауға тікелей көмектескен адам
ғана саналады.
Мысалы, КСРО Жоғарғы соттың Пленумы 1962 жылғы 30 қарашада қабылдаған
қаулысына сәйкес, X. деген азаматтың өліміне әкеліп соққан Г-нің жол
қауіпсіздігі ережесін бұзуына К. деген азамат қатысушы ретінде жауапқа
тартылмайды, өйткені, қылмыс абайсызда жасалған. Пленумның бұл қаулысы
Абайсызда жасалған қылмыстарда қылмысқа қатысушылықтың болуы мүмкін емес
деген тезиспен жарық көрді.
Осыған сай, сот тәжірибесіне жүгінсек айдап салушылық пен көмектесушілік-
қасақана жасалатын әрекеттер.
Бұл дегеніміз абайсызда жасалатын қылмыстарда қатысушылық болу мүмкіндігін
қолдаушылардың көзқарасы қылмыстық құқықтық теорияға қайшы болумен қатар,
сот органдарының тәжірибесімен де сәйкес келмейді деген сөз.
Қорыта айтқанда, қылмысқа қатысушылық екі немесе одан да көп адамдардың
қасақана бірлесіп қылмыс жасауы кезінде болады. Егер қатысушылардың ең
болмағанда біреуі абайсыз әрекет етсе, қылмысқа қатысушылық болмайды, сол
сияқты, барлық қатысушылар абайсыз әрекет еткенде қылмысқа қатысушылық
мүлдем жоқ.
Кейбір криминалистер қылмысқа қатысушылық ретінде алдын-ала келісімге
келген адамдардың қасақана бірлесіп әрекет етуін көрсетеді. Басқа авторлар
керісінше, қылмысқа қатысушылықтың субьективті жағына алдын-ала келісімді
қосу осы құқық институтын негізсіз шектейді де, қылмысқа қатысушылықты
қылмыс жасаудың ерекше нысаны ретінде жауапкершіліктің ерекше негізіне
айналдырады деп түсіндіреді [26, 53 б.].
Кейбір авторлар алдын-ала келісімді әрбір қылмысқа қатысушының басқа
қатысушының қылмыстық ниеті мен әрекеттері туралы білуін және
қатысушылардың бірлесіп қылмыс жасау туралы ниетімен түсіндіреді. Келісім
кездейсоқ, табан астында пайда болумен қатар, ұзақ ойлану нәтижесінде де
туындайды.
Бірақ, барлық қатысушылар арасында келісімнің болуы қылмысқа қатысушылықтың
міндетті белгісі емес. Кей жағдайларда айдап салушы мен көмектесуші
орындаушының ниеті мен әрекетінің қылмыстық сипатын білсе де, бір-бірі
туралы білмеуі де мүмкін. Сондай-ақ орындаушы да басқа қылмысқа
қатысушылардың бірлесіп қылмыс жасауы туралы ниетін біле бермеуі мүмкін.
Тіпті кей жағдайларда айдап салушы қылмысқа көмектесушінің қатысатынын
немесе көмектесуші орындаушының біреудің азғыруы мен әрекет етіп отырғанын
біле бермеуі мүмкін.
Осыған орай, қылмысқа қатысушылық субьективті жағынан қасақаналықпен-
тікелей және жанама-сипатталады [27, 37 б.].
Әрбір қылмысқа қатысушы келесі жағдайларды біліп, түсінуі тиіс.
орындаушының әрекеті мен ниетінің қылмыстық сипатын;
өз әрекетінің де қоғамға қауіпті екендігін, өйткені ол қылмыс жасаудың
нақты жағдайында орындаушы мен басқада қатысушылардың әрекет етуі үшін
қолайлы жағдай туғызады:
оның әрекеті орындаушының қылмыс жасауға не қылмыстық нәтижеге жетуге
қажетті шарт екендігі.
Орындаушы екеуіне ортақ қылмыстық нәтижеге жетуге бағытталған өзіне және
орындаушының әрекетінің қоғамға қауіпті сипатын сезіне отырып, қылмысқа
қатысушы осы нәтиженің тууын тілейді немесе оған саналы түрде жол береді
[28, 120 б.].
Түйіндей келе, қылмысқа қатысушылықтың тек қасақана жасалатын қылмыстарда
болуы Қазақстан Републикасының Қылмыстық Кодексінің 27-бабында орын алды.
Қылмысқа қатысушылық түсінігі үшін мақсат пен ниеттің маңызын айтпасақ,
қылмысқа қатысушылықтың субьективті жағының сипаттамасы толық болмаған
болар еді.
Қылмыстың мақсаты мен ниеті ерік пен әрекет сипатын анықтайды. Бірақ, олар
әрбір қылмыс құрамының субьективті жағының міндетті белгісі бола бермейді.
Кейбір қылмыстық құрамдарда ғана мақсат пен ниет міндетті белгі ретінде
қажет болады, өйткені оларсыз қылмыстық құрамның субективті жағын анықтау
мүмкін болмай қалады [29, 420 б.].
Мақсат пен ниет субьективті жақтың міндетті белгісі болатын қылмыстарда тек
орындаушы мен ұйымдастырушы үшін ғана қажет. Басқа қатысушылар қылмысқа
бөтен ниетпен қатысуы не басқа қылмыстық мақсаттарды көздеуі мүмкін.
Сондықтан бір қылмыс жасауға қатысатын адамдардың қылмыстық әркеттері
әртүлі мақсатпен ниеттерді көздесе де қылмысқа қатысушылық орын алуы мүмкін
[30, 118 б.]. Бұл жерде айта кететін жәй, егер қылмысқа қатысушылардың
диспозицияда көрсетілген қылмыстық мақсатқа жетуге деген саналы әрекеттері
болмаса, онда олардың әрекеттері осы қылмысқа қатысушы деп табуға негіз
бола алмайды.
Осыған сәйкес, қылмыстық заң барлық қылмысқа қатысушылардың бір мақсатқа
ұмтылуын не ниетпен әрекет етуін талап етпейді. Қылмысқа қатысушылардың
мақсаттары мен ниеттерінің біртұтастығы қылмысқа қатысушылықтың
субьективтік жағының міндетті белгісі болып табылмайды.
2 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУДЫҢ НЫСАНДАРЫ ЖАУАПТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қылмысқа қатысушылардың түрлері
Қылмысты ұйымдастырушы ұйымдастырушы-қылмысқа қатысушылардың ішіндегі ең
қауіпті тұлға. Ол басқа адамдарға ықпал ете отырып, олардың ерік жігерін
қоғамға зиян келтіру мақсатында бағыттайды. Ұйымдастырушы қылмысқа
қатысушылардың қылмыстық әрекетіне белгілі бір жүйе енгізеді. Қылмысқа
қатысушылардың ішінде басқа қатысушыларға қарағанда аз мөлшерде кездесе
отырып, олар бірлесіп қылмыс жасаушылардың әрекеттерінің елеулі бөлігін
реттеп бағыттап отырады.
Алғашқы қылмыстық кодекстерде ұйымдастырушы түсінігінің анықтамасы
берілмеген еді. Қылмыспен күресу тәжірибесі қылмысқа қатысушылардың ішінде
басқа қатысушылардың іс-әрекеттерінен жоғары тұратын және қылмыс жасауда
басшылықты өз қолына алатын адамның бар екендігін көрсетті. Осындай
адамдардың әрекеттерінің шын мәніндегі қауіптілігін танып, сот тәжірибесі
ұйымдастырушының әрекетін тікелей қылмысқа қатыспаған күннің өзінде де
тікелей орындаушы деп саралау жолын ұстады.
Орыс криминалисі А.В. Лохвицкий ұйымдастырушыны Қылмыстың жаны, машинаны
іске қосатын машинист деп атады[31, 102 б.].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 28 бабының 3 бөліміне сәйкес,
қылмыс жасауды ұйымдастырған немесе оның орындалуына басшылық еткен адам,
сол сияқты ұйымдасқан қылмыстық топ немесе қылмыстық қауымдастық (қылмыстық
ұйым) құрған немесе оларға басшылық еткен адам ұйымдастырушы деп танылады.
Теорияда қылмысты үйымдастырушы түсінігіне бірқатар анықтамалар берілген.
Ковалев ұйымдастырушы деп:
қылмысты ұйымдастырған, яғни, басқа адамдарды қылмыс жасауға көндіріп қана
қоймай, сол адамдармен бірге қылмысты тікелей орындаған адамды;
қылмыс жасауға басшы, жетекші ретінде қылмыс құрамын орындауға немесе
қылмыстық әрекеттің жеткілікті дәрежеде аяқталуына басқа да әрекеттер жасау-
жасамауына тәуелсіз, тікелей басшылық жасаған адамды атайды [32,246б]. Егер
Ковалевтің анықтамасының екінші бөлігі ешқандай қарсылық тудырмаса, бірінші
бөлігімен келісуге болмайды, өйткені бұл жерде әңгіме қылмысты орындауға
тікелей қатысқан айдап салушы жайында [33,420 б.]. Дурманов
ұйымдастырушының әрекетін сипаттай отырып: ұйымдастырушы басқа кінәлі
адамдардың қолымен қылмыс құрамын орындаған адам деп қарастыруымыз керек
-деді. Ал, Трайнин болса: ұйымдастырушының нақты рөлі қылмыстық
сыбайластық қорудан, оған мүшелерді тартудан, қылмыстық жоспар жасаудан
және қылмыс жасауды басқарудан көрінеді-деп тұжырымдады [34, 320 б.]. Бұл
анықтаманың басты кемшілігі ұйымдастырушы болу үшін көрсетілген белгілердің
жинағы қажет деген пікір тууына мүмкіндік беруінде. Кригердің пікірінше
ұйымдастырушы болып қылмыстық сыбайластық немесе шайка құрған немесе
олардың әрекеттеріне басшылық жасаған, сондай-ақ жекелеген қылмыстарды
дайындап және оны жүзеге асыруға басшылық жасаған адам саналады [6, 112
б.].
Осы анықтамаға қарсылық көрсете отырып Бурчак өз ойын: Қылмыстық
сыбайластық ұйымдастырған адамның әрекеті Ерекше бөлімнің белгілі бір
баптарында көрсетілген қылмыс болып саналатын әрекеттерге жатады,
сондықтан қылмысқа қатысушылардың жауапкершілігін анықтайтын бапта
ұйымдастырушы туралы айтудың қажеті жоқ- деп дәлелдейді [35, 34 б. ].
Ұйымдастырушының ұйымдасқан қылмыстық топты немесе қылмыстық қаумдастықты
(қылмыстық ұйымды) құру және оны басқару әрекеті үшін жауапкершілік
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 235 бабына сай туындайды [36,
15 б.].
Кезінде осы бапты Қылмыстық кодекске енгізу туралы пікірге Галыерин
қарсылық білдірген еді. Бұл ұсыныс қылмыстық құқықтың кез-келген қылмысқа
қатысушылардың өздері бірлесіп жасаған нақты қылмысы үшін жауап беру
принципін жоққа шығарадың [37, 35 б.].
Ұйымдастырушы қылмыстың инициаторы ретінде қылмыстық әрекетке басқа
адамдарды тартқанда айдап салушы ретінде әрекет етеді. Көп жағдайда мұндай
айдап салушы қылмысқа қатысушыларды тартқаннан кейін, қылмыстың обьективтік
жағын жасауға тікелей қатысады. Бұл жағдайда ол қылмыстық жауапкершілікке
орындаушы ретінде тартылып, оның айдап салушылық әрекетін сот жаза мөлшерін
тағайындағанда ескеруі тиіс. Бірақ, мұндай айдап салушының әрекеті жай
айдап салушының әрекетінен әлдеқайда қауіптілігіне қарамастан ол
ұйымдастырушы болып табылмайды.
Ұйымдастырушы болу үшін басқа адамдардың қылмыс жасауға ниетін тудырып қана
қоймай немесе қылмысты жүзеге асыруға тікелей қатысып қана қоймай басқа да
әрекеттер жасауға тиіс. Заңда көрсетілгендей ұйымдастырушы, қылмыс жасауды
үйымдастыруы тиіс, яғни жоспарын жасау, қылмысқа қатысатындардың
әрқайсысының орнын көрсету немесе тіпті бір орындаушының рөлін нақты
көрсетеді. Басқаша айтқанда, үйымдастырушы орындаушының қылмыс жасауға
ниетін тудырып қана қоймай, ол үшін ойлап әрекет жоспарын дайындауы тиіс.
Бұл жерде ұйымдастырушының орындаушылық қызметін жүзеге асыруға қатыспауы
да мүмкін.
Кейбір ғалымдар ұйымдастырушы мен айдап салушы түсініктерін ажыратады.
Бурчактың пікірінше айдап салушының әрекеті қылмыс жасауға көндірумен
шектеледі, яғни орындаушының қылмыс жасау ниеті мен шешімін тудырғанда өз
қызметін аяқталды деп есептейді. Ұйымдастырушы мұнымен шектелмейді.
¥йымдастырушы жоспар жасап, орындаушының қылмыс жасау ниетін тудырып қана
қоймай, өзі жасаған жоспар бойынша әрекет жасау қажеттілігіне сенімін
тудырады [4, 88 б.].
Қылмысты ұйымдастыру барысында ұйымдастырушының атқаратын рөлдері мен
функциялары алуан түрлі болады: қылмысқа қатысушыларды қылмыс жасауга
көндіру; ңатысушылар арасында үшрақты байланыс орнату және қылмыстық эрекет
тәсілдерін белгілеу; қылмысқа қатысушыларды болашақ қылмыстық әрекет
қылмыстарымен таныстыру; қатардағы қатысушылар арасында рөлдермен
функцияларды бөлу; қылмыс жасаушыларды құрал - саймандарымен қамтамасыз
ету; қылмыс жоспарын жасау және т.б. көптеген әрекеттер. Ұйымдастырушының
әрекетінің осындай және басқа да нақты нысандары әртүрлі қылмыстарда
араласып келе береді, әрбір қылмыс үшін олардың жиынтығы міндетті емес.
Әрбір нақты жағдайларда адамның қылмысты үйымдастырушы екені, яғни басқа
қатысушылардың күштерін біріктіріп, қылмысты дайындау немесе тікелей жүзеге
асыру кезеңінде бірлескен қылмыстық әрекетті бағыттап отыратындығы шешуші
рөл атқаруы тиіс. Бұл жерде ұйымдастырушы ретінде қылмыс жасауға тікелей
қатысқан адамның жауапкершілігі мен қылмыс жасауға тікелей қатыспаса да,
қылмыстық топ құрып оған басшылық еткен адамның жауапкершілігі арасында
үлкен айырмашылық болмауы керек.
Бірнеше адамның бірлесіп жасаған қылмыстық әрекетінің басшы бола отырып,
ұйымдастырушы қатардағы қатысушылар жасайтын әрекеттердін, сипаты туралы
білуі тиіс. Ұйымдастырушыға өзі құрған қылмыстық топтың құрамы белгілі,
оның әрбір мүшесімен тікелей немесе басқа адамдар арқылы байланыс жасап
тұрады және қылмыстық ниетті жүзеге асыру кезінде қатысушылар қолданатын
тәсілдер мен қүралдар туралы біледі. Осылардың бәрі ұйымдастырушыға
басшылықты жүзеге асыруға және бүкіл қылмыстық топтың әрекетін алдын ала
белгілеген мақсатқа жетуге бағыттауға мүмкіндік береді.
Қылмыстық сыбайластық немесе ұйымдасқан топ құру кезінде және олардың
әрекеттеріне басшылық жасауда ұйымдастырушы құпиялық сақтау мақсатында
немесе қылмыстық топ мүшелерінің көп болуына байланысты қатардағы
қатысушыларды тікелей білмеуі, олар жасаған нақты қылмыстар туралы білмеуі
мүмкін, бірақ, ол қылмыстық сыбайластықтың немесе ұйымдасқан топ құрамын,
құрылысын, байланыс нысандарын, жекелеген мүшелердің қылмыстық әрекеттерін,
нысандары мен тәсілдерін, олар жасайтын қылмыстардың сипаттамасын білуі
тиіс. Ұйымдастырушы қылмыстық сыбайластық не қылмыстық топтың шын мәніндегі
басшысы болса, ол осы мәселелер туралы білмеуі мүмкін емес.
Қылмысты ұйымдастырушының жауапкершілігі туралы айта отырып, оның әрекетін
саралау мәселесіне тоқтау керек. Кей криминалистердің пікірінше
ұйымдастырушының әрекетін орындаушының әрекеті сияқты тек Ерекше бөлімнің
баптарымен саралау керек дейді [37,35 б.].
Бірақ, Бурчак бүл пікірге қарсылық көрсете отырып, бұл көз қарасты бұрынғы
сот тәжірибесіне тән деп есептейді, яғни қылмысты ұйымдастырушыны
жауапкершілікке тартқанда бұрын Жалпы бөлім баптарына сілтеме жасау мүмкін
емес еді [4, 47 б].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Жалпы бөлімінде
ұйымдастырушының қылмыстық жауапкершілігін бекітетін арнайы бап болуына
байланысты біз Бурчактың көзқарасын қолдауымыз керек.
Қылмыстық ұйымдастырушының әрекетін Ерекше бөлімнің баптарымен саралауды
қолдаушылардың пікірінше ұйымдастырушы қылмысқа тікелей қатысып отырады,
сондықтан Жалпы бөлімге сілтеме жасаудың қажеті жоқ. Бірақ, айдап салушымен
көмектесуші қылмыс жасауға тікелей қатысқанда олардың әрекеті Жалпы
бөлімнің баптарына сілтемесіз сараланады, себебі айдап салушымен
көмектесушінің орындаушылық әрекеттері олардың басқа әрекеттерінің
маңызынан басым болады. Қылмысты ұйымдастырушының да жағдайы дәл осындай.
Ұйымдастырушы басқа адамдармен бірге Ерекше бөлімнің белгілі бір баптарында
көрсетілген қылмыстық құрамның обьективтік жағын жүзеге асырғанда, оның
әрекетін саралауда Жалпы бөлімге сілтеме жасаудын, қажеті жоқ. Бұл жағдайда
оның ұйымдастырушылық қызметі жаза тағайындағанда кінәні ауырлататын мән-
жағдай болып саналады. Ұйымдастырушылық қызмет ұйымдастырушының қылмысқа
қатысуының дәрежесі мен сипатын анықтайды.
Ал ұйымдастырушы Ерекше бөлімнің нақты бір бабында көрсетілген қылмыстың
обьективті жағын жүзеге асыруға тікелей қатыспаса, оның ұйымдастырушылық
әрекетін қатысушылардың қылмыстық құрамын анықтайтын Жалпы бөлімге
сілтемесіз саралау мүмкін емес [38, 132 б.].
Сыртқы, объективті белгілерден басқа ұйымдастырушының, әрекетіне ішкі
субьективті белгілер тән. Ұйымдастырушы деп бірлесіп қылмыс жасауда өзінің
ұйымдастырушылық қызметін сезінген, өзінің басшылығымен жасалатын қол
сұғушылықтың сипатымен түсінген қатысушыларға ортақ қылмыстық зардаптардың
келу мүмкіндігін көрген онын, келуін тілеген адамды айтуға болады.
Ұйымдастырушының ниеті қылмысқа қатысушылықтың әртүрлі нысандарында және
жасалған қылмыстардың сипатының алуан түрлілігіне байланысты бірдей бола
бермейді. Ұйымдастырушылық әрекеті үшін айыптауға кінәлі адам кімді
басқарғанын және өзі басқарған адамдардың қандай қылмыстар жасағанын
білгендігін дәлелдеу керек [39, 51 б.].
Қылмысты орындаушы. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 28 бабының
1-бөлігіне сәйкес, ұйымдастырушы, айдап салушы немесе көмектесуші
орындаушымен бірге қылмысқа қатысушылар деп танылады.
Қылмысқа қатысушылық тарихы жағынан біртұтас және біртектес түсінік болып
отырып, алғашқыда қылмысқа қатысушы болып, белгілі бір нысанда қылмысқа
жанасқан кез-келген адам саналады. Уақыт өте келе қылмысқа қатысушылық
институты нақты белгілерге ие болып, қылмысқа қатысушылардың жекелеген
түрлері анықтала бастады [40, 27 б.].
Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығынын, обьективті және субьективті
(себептілік және кінәлілік) негіздері болады. Осы мағынада қылмысқа
қатысушылар өзара тең. Бірақ бұдан қатысушылардың теңдігі туралы тұжырым
жасау-екі түсінікті араластыру болар еді: жауаптылық негіздері және жазалау
негіздері. Қылмыстық жауаптылықтың бірдей негіздері әрбір қатысушының
бірлесіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz