Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің тілде қалыптасуы және қолданылуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.9
I. ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕРІНІҢ ТІЛДЕ
ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫЛУЫ
1.1 Қазақ тіліндегі мақал.мәтелдердің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ...10.17
1.2 Ағылшын мақал.мәтелдерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18.21
1.3 Қазақ және ағылшын мақал.мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22.36
II. қазақ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН мақал.мӘтелдерін аударудағы тілдік ерекшеліктер
2.1 Қазақ және ағылшын мақал.мәтелдерінің классификациясы ... ... ...37.39
2.2 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал . мәтелдердің құрылымдық және мағыналық ерекшеліктері мен ұқсастықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40.46
2.3 Қазақ тілінен ағылшын тіліне мақал.мәтелдерді аудару тәсілдері ... 47.57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58.59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60.61
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.9
I. ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕРІНІҢ ТІЛДЕ
ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫЛУЫ
1.1 Қазақ тіліндегі мақал.мәтелдердің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ...10.17
1.2 Ағылшын мақал.мәтелдерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18.21
1.3 Қазақ және ағылшын мақал.мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22.36
II. қазақ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН мақал.мӘтелдерін аударудағы тілдік ерекшеліктер
2.1 Қазақ және ағылшын мақал.мәтелдерінің классификациясы ... ... ...37.39
2.2 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал . мәтелдердің құрылымдық және мағыналық ерекшеліктері мен ұқсастықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40.46
2.3 Қазақ тілінен ағылшын тіліне мақал.мәтелдерді аудару тәсілдері ... 47.57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58.59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60.61
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді, қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал-мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған, олардыңқай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен жөн. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М. Копыленко, А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген ғылыми негіздемелер ұсынады.
Мақал-мәтелдердің тіл білімінде, оның ішінде, казақ және ағылшын тілдерінде әр тұрғыдан азды-көпті зерттеліп келгені мәлім. Мақал-мәтелдердің тілдік табиғаты, олардың баска тұрақты тіркестермен ұқсастықтары немесе ерекшеліктері тұрғысынан А. Байтұрсынов,I. Кеңесбаев, P. Сәрсенбаев, Б. Адамбаев, Ә.Қайдар, С. Нұрышев, Ғ. Мұсабаев, М. Ғабдуллин, Ғ. Тұрабаева, салыстырмалы-салғастырмалы тұрғыдан А. Нұрмаханов, Э.Мұқышева, А. Донбаева, Д. Бегалықызының т.б. жұмыстарында қарастырылған. Жалпы және орыс тіл білімінде В. В. Виноградов, Н. Н. Амосова, М. Т. Тагаев, Н. М. Шанский, Г. Л. Пермяков, Л.А. Булаховский сынды ғалымдар соны бағыт, ұстанымдарымен, құнды пайымдауларымен, нақты теориялық түйін-тұжырымдарымен белгі
Жұмыстың жалпы сипаты. Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді, қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал-мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған, олардыңқай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен жөн. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М. Копыленко, А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген ғылыми негіздемелер ұсынады.
Мақал-мәтелдердің тіл білімінде, оның ішінде, казақ және ағылшын тілдерінде әр тұрғыдан азды-көпті зерттеліп келгені мәлім. Мақал-мәтелдердің тілдік табиғаты, олардың баска тұрақты тіркестермен ұқсастықтары немесе ерекшеліктері тұрғысынан А. Байтұрсынов,I. Кеңесбаев, P. Сәрсенбаев, Б. Адамбаев, Ә.Қайдар, С. Нұрышев, Ғ. Мұсабаев, М. Ғабдуллин, Ғ. Тұрабаева, салыстырмалы-салғастырмалы тұрғыдан А. Нұрмаханов, Э.Мұқышева, А. Донбаева, Д. Бегалықызының т.б. жұмыстарында қарастырылған. Жалпы және орыс тіл білімінде В. В. Виноградов, Н. Н. Амосова, М. Т. Тагаев, Н. М. Шанский, Г. Л. Пермяков, Л.А. Булаховский сынды ғалымдар соны бағыт, ұстанымдарымен, құнды пайымдауларымен, нақты теориялық түйін-тұжырымдарымен белгі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.Smith W. С, Сowie А.Р., МаскіnRаnd Мс.Саіg І.К., Тауlог А., Whiting В.J., Seidi J., Мс Моrdiе W., RidoutR. Аnd Witting С, АррегsоnG. L., Lindа аndRоgеr Ғlаvеll, А.В. Куниннің сөздіктері мен көркем әдеби шығармалары қолданылды.
2. Қарағанды университетінің хабаршысы, 2008-43-б
3. Өмірәлиев Қ. «XIX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі». – Алматы: Ғылым, 1976.- 270бет
4.Пермяков Г.Л. Перемиологический сборник. Половица. Загадка.(Структура, смысл, текст.). – М.:Наука, 1978. - 8-бет
5. Шалабев Б. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы, 1948. – 28б.
6. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы: Кітап, 2002 – 223-б.
7. Адамбаев Б. Ағылшын және қазақ мақал – мәтелдерінің құрылымдық және мағыналық ұқсастықтары //Алматы-1996, 17 б
8.Жабықбаев М.Қ. Мақал – мәтелдерді ағылшын сабағында
пайдалану//Қазақстан мектептеріндегі шетел тілдері// № 3, 2005 – 177-б.
9.Словарь употребительских английских пословиц//Москва-1985
10. Мақал – мәтелдерде ағылшын сабағына қолдану// Иностранные языки в
школе, 2005, 3
11. Жабықбаев М.Қ. Мақал – мәтелдерді ағылшын сабағында
пайдалану//Қазақстан мектептеріндегі шетел тілдері// № 3, 2005
12.35. Ағылшын-қазақ мақалдарының этнолингвистикалық ерекшеліктері //
Мир языка. "Аударманың көкейкесті мәселелері" атты халықаралық ғылыми
конференция материалдары. Алматы, 2001. 208-210 бб.
13. Қазақ макал-мәтелдерінің этнолингвистикалықсипаты //Вестник КазНУ
им. Аль. Фараби. Серия филологическая. Алматы, 2003. 207-210 бб.
14.Қазақмақал-мәтелдерініңжасалуыңдағыэтнолингвистикалық
уәждері//Түркітанумәселелері: бүгініменболашағы. Халықаралық гылыми-
практикалық конференция материалдары. Алматы: Қаз.мем. қыздар
педагогикаинституты, 2001, 236-239 б.
15. Гендерлік қатынасқа байланысты мақал-мәтелдердегіэтнолингвистикалық мотивтер // Тіл тағлымы.Алматы, 2003. 215-218бб.
16.Табиғат кұбылыстарына байланысты ағылшын және қазақ мақал-мәтелдері // Поиск-Ізденіс. Сериягуманитарная. Алматы, 2003. 189-191 бб.
17. А.В. Кунин Мақал – мәтелдердің құрылымдық-мағыналық
ерекшеліктеріндегі "коммуникативтік фразеологиялық бірліктер//М., 1981-77
18. Жүсіпова Р.Б Ағылшын және қазақ мақал-мәтелдерінің
этнолингвистикалық сипаты:Филол. канд. дис...автореф. – Алматы, 2004. –
20-28-б.
19. Атаханова Р.К. Туыс емес тілдердегі мақал-мәтелдердің
этнолингвистикалық сипаты: Филол. канд. дис....автореф. – Алматы, 2005. –
10-б.
1.Smith W. С, Сowie А.Р., МаскіnRаnd Мс.Саіg І.К., Тауlог А., Whiting В.J., Seidi J., Мс Моrdiе W., RidoutR. Аnd Witting С, АррегsоnG. L., Lindа аndRоgеr Ғlаvеll, А.В. Куниннің сөздіктері мен көркем әдеби шығармалары қолданылды.
2. Қарағанды университетінің хабаршысы, 2008-43-б
3. Өмірәлиев Қ. «XIX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі». – Алматы: Ғылым, 1976.- 270бет
4.Пермяков Г.Л. Перемиологический сборник. Половица. Загадка.(Структура, смысл, текст.). – М.:Наука, 1978. - 8-бет
5. Шалабев Б. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы, 1948. – 28б.
6. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы: Кітап, 2002 – 223-б.
7. Адамбаев Б. Ағылшын және қазақ мақал – мәтелдерінің құрылымдық және мағыналық ұқсастықтары //Алматы-1996, 17 б
8.Жабықбаев М.Қ. Мақал – мәтелдерді ағылшын сабағында
пайдалану//Қазақстан мектептеріндегі шетел тілдері// № 3, 2005 – 177-б.
9.Словарь употребительских английских пословиц//Москва-1985
10. Мақал – мәтелдерде ағылшын сабағына қолдану// Иностранные языки в
школе, 2005, 3
11. Жабықбаев М.Қ. Мақал – мәтелдерді ағылшын сабағында
пайдалану//Қазақстан мектептеріндегі шетел тілдері// № 3, 2005
12.35. Ағылшын-қазақ мақалдарының этнолингвистикалық ерекшеліктері //
Мир языка. "Аударманың көкейкесті мәселелері" атты халықаралық ғылыми
конференция материалдары. Алматы, 2001. 208-210 бб.
13. Қазақ макал-мәтелдерінің этнолингвистикалықсипаты //Вестник КазНУ
им. Аль. Фараби. Серия филологическая. Алматы, 2003. 207-210 бб.
14.Қазақмақал-мәтелдерініңжасалуыңдағыэтнолингвистикалық
уәждері//Түркітанумәселелері: бүгініменболашағы. Халықаралық гылыми-
практикалық конференция материалдары. Алматы: Қаз.мем. қыздар
педагогикаинституты, 2001, 236-239 б.
15. Гендерлік қатынасқа байланысты мақал-мәтелдердегіэтнолингвистикалық мотивтер // Тіл тағлымы.Алматы, 2003. 215-218бб.
16.Табиғат кұбылыстарына байланысты ағылшын және қазақ мақал-мәтелдері // Поиск-Ізденіс. Сериягуманитарная. Алматы, 2003. 189-191 бб.
17. А.В. Кунин Мақал – мәтелдердің құрылымдық-мағыналық
ерекшеліктеріндегі "коммуникативтік фразеологиялық бірліктер//М., 1981-77
18. Жүсіпова Р.Б Ағылшын және қазақ мақал-мәтелдерінің
этнолингвистикалық сипаты:Филол. канд. дис...автореф. – Алматы, 2004. –
20-28-б.
19. Атаханова Р.К. Туыс емес тілдердегі мақал-мәтелдердің
этнолингвистикалық сипаты: Филол. канд. дис....автореф. – Алматы, 2005. –
10-б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3-9
I. ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ ТІЛДЕ
ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫЛУЫ
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. .10-
17
Ағылшын мақал-мәтелдерінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 18-21
Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің этнолингвистикалық
сипаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22-36
II. қазақ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН мақал-мӘтелдерін аударудағы тілдік ерекшеліктер
2.1 Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің классификациясы ... ... ...37-39
2.2 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал - мәтелдердің құрылымдық және
мағыналық ерекшеліктері мен
ұқсастықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40-46
2.3 Қазақ тілінен ағылшын тіліне мақал-мәтелдерді аудару тәсілдері ... 47-57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .58-59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 60-61
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі
әрқилы кезеңдерді, қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей
сипаттайтын, көңілдегі ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа
тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын,
көңілге түйгенін мақал-мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып
отырған. Аталмыш тілдік бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге,
ерінбей еңбек етуге, білім алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық,
өсек-өтірік, мақтаншақтық тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей
білген.
Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас бұрын
отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған, олардыңқай
салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен жөн. Мысалы,
фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес қосқан В.В.
Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М. Копыленко, А.В.
Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды
ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген
ғылыми негіздемелер ұсынады.
Мақал-мәтелдердің тіл білімінде, оның ішінде, казақ және ағылшын тілдерінде
әр тұрғыдан азды-көпті зерттеліп келгені мәлім. Мақал-мәтелдердің тілдік
табиғаты, олардың баска тұрақты тіркестермен ұқсастықтары немесе
ерекшеліктері тұрғысынан А. Байтұрсынов,I. Кеңесбаев, P. Сәрсенбаев, Б.
Адамбаев, Ә.Қайдар, С. Нұрышев, Ғ. Мұсабаев, М. Ғабдуллин, Ғ. Тұрабаева,
салыстырмалы-салғастырмалы тұрғыдан А. Нұрмаханов, Э.Мұқышева, А. Донбаева,
Д. Бегалықызының т.б. жұмыстарында қарастырылған. Жалпы және орыс тіл
білімінде В. В. Виноградов, Н. Н. Амосова, М. Т. Тагаев, Н. М. Шанский, Г.
Л. Пермяков, Л.А. Булаховский сынды ғалымдар соны бағыт, ұстанымдарымен,
құнды пайымдауларымен, нақты теориялық түйін-тұжырымдарымен белгілі.
Ағылшын тіліндегі ұлттық болмыс және ұлттық таныммен тығыз байланысты
тұрақты тіркестерді, мақал-мәтелдерді жан-жақты, түбегейлі зерттеген
ғалымдар — Н.Барли, А. Дундэс, А.Крикман, М. Куузи, Г.Мильнер, А. Тэйлер,
Г.Л. Апперсон, Линда және Роджер Флавэлдер. Аталған ғалымдардың зерттеулері
жұмысымызда теориялық және әдістемелік тұрғыдан басшылықка алынды.
Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен, дәйекті
тұжырым, пайымдауларымен танымал А.В. Кунин де жоғарыда аталған ғалымдардың
көзқарасын ұстанады, алайда, аталмыш тұрақты тұлғалардың құрылымдык-
мағыналық ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды "коммуникативтік
фразеологиялық бірліктер" деп атап, жеке қарауды ұсынады. Сондай-ақ, автор
құрамындағы сыңарлары тура мағыналы болып келетін макалдар тобын яғни, "all
is well that ends well" (сөзбе-сөз ауд.: сәтті аяқталған істің бәрі жақсы),
"Арреаrances агеdесерtіvе" (сөзбе-сөз ауд.: келбет — алдамшы), Better late
than nеvег" (сөзбе-сөз ауд.: ештен кеш жақсы) тәрізді ,оралымдарды
фразеологиядан тыс, "фразеологиялық емес тұрақты құрылымдар" аясында
қарастырды[1,210].
Осы жоғарыда аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі ғалымдар -
Н.Н. Амосова, А.М. Бабкин, В.П. Жухов, М. Нагиев, М.А. Филипповская, А.Н.
Кожин т.б. Мақал-мәтелдерді фразеология саласынан тыс қарайтын ғалымдардың
көпшілігі оларды ауыз әдебиетінің зерттеу нысаны қатарына жатқызады. Ал осы
бағыттағы көлемді зерттеулерімен танымал ғалым Н.Н. Амосова "мақал-
мәтелдерді фразеология қорына жатқызуға болмайды, олар мазмұны жағынан да,
сөйлемде атқаратын қызметі тұрғысынан да фразеологиялық бірліктердің
белгілеріне жауап бермейді" деген пікір ұсынады.
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде, тілдік
бірлестіктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек сіңірген
ғалым Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдартарапынан да,
әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін ескертеді.
Осыкелтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне сүйенер
болсақ, мақал-мәтелдердің тұлғатұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы, мағына
тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды фразеологизмдер
қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік береді[2, 43].
Ұлттық болмысымызды танытатын бай мұраларымыздың бірі -мақал-мәтелдерді
(бұдан былай қысқарған түрде ММ-дер) жан-жақты зерттеп, танып-білуге,
олардың мән-маңызын бағалауға бағытталған терең зерттеулердің өзектілігі
даусыз. Ұлтымыздың мәдени дүниесін танытатын ММ-дердің тілдік табиғатын
тану үшін кешенді, жүйелі түрде жаңа бағаттағы зерттеу жұмысын жүргізудің
қажеттігі қазіргі тандағы тіл ғылымының мақсат-мұраты — тілдік
құбылыстардың сырын тану жолында күрделі де кешенді үрдісті дамытумен тығыз
байланысты. Осымен байланысты тіл білімінің тылсым құпиясы басқа да ғылым
салаларымен (антропология, психология, философия, логика, мифология,
этнография т.б.) тығыз қарым-қатынастың нәтижесінде танылып, ашылып отыр.
Өйткені ұлттық мәдениет, болмыс, діл мен дін сияқты ұғымдарды тоғыстыратын
ұлттық тілдің табиғатын тілдің өзінің ішкі зандылықтары негізінде ғана
танып-білу жеткіліксіз. Бүкіл рухани қазынасын жинақтап сақтайтын ұлттық
тілді халықтың тарихымен, мәдениетімен, ой танымымен, жан ілімімен бірлікте
қарау мәселесі тіл ғылымында өзіндік өріс алып келе жатқан этнолингвистика,
психолингвистика, когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану
ғылымдарының пайда болуына негіз болды. Бұл ғылымдардың тығыз қарым-
қатынаста болуы тілдің құрылымдық, функционалдық жүйесінің кешенді
үлгілерін айқындауды мақсат етеді. Мысалы, когнитивтік лингвистикада тіл
мен таным бірлікте қаралады. Яғни,тіл мен таным сабақтастығы адамға қатысты
біртұтастыққа алынады. Адамға тұтастық деп қарау бірнеше ғылым саласының
зерттеу әдістері мен құралдарының бір мәселе үстінде тоғысуына әкеледі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел,
халықаралық қатынастар субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебе алуына байланысты, Республиканың, мемлекеттің тілі ретінде оның
халықаралық қатынастар деңгейіндегі қатысымда қолданылу ықтималдығын жоққа
шығаруға болмайды. Өзара қарым-қатынастың нығаюы, тіларалық байланыстардың,
қазақ - ағылшын қостілділігінің жандануы, дамуы, осыған орай, классикалық,
көркем әдеби шығармалардың, саяси ақпараттардың, халықаралық зор мәнділікке
ие құжаттардың аралық тіл (язык посредник) ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне
аударылуы таяу болашақта өрістей түседі. Ал шет тілін үйретуде және аударма
жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер — фразеологизмдер мен
мақал-мәтелдер. Оның себебін тілдік фразеологиялық, паремеологиялық
жүйесіндегі тұрақты тіркестердің ұлттық сипатының, ұлттық нақышының
ерекшелігімен түсіндіруге болады. Тілдік бірліктердің тұтас мағынасын
жететүсінбей, тіркес құрамындағы сыңарлар мәнін негізге ала отырып аудару
әр түрлі клеңсіз жағдайларға, сәтсіздіктерге ұшыратуы әбден мүмкін.
Сондықтан мақал-мәтелдің тіларалық семантикасын салғастыра зерттеу
барысында ондағы жалпы азаматтық, жалпы халықтық мәнділіктер мен
заңдылықтар және этностық ерекшеліктерді, сондай-ақ ұлт, тіл, мәдениет және
өркениеттің өзара сабақтастығын айқындауда өзекті мәселелер қатарына
жатады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты — қазақ-
ағылшын мақал-мәтелдерін салғастыра зерттей отырып, олардың мазмұн
межесіндегі ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу. Аталған тілдік
бірліктердің структуралық семантикалыққұрамындағы ортақ тұстары мен
ерекшеліктерін айқындау негізгі мақсат болып табылады.
Сонымен бірге ММ-дердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде олардың
құрылымында ұлттық болмыс мазмұнын қалыптастыратын тетіктерді анықтау
-жұмыстың мақсаты болып табылады. Осы мақсаттың мүддесінен шығу үшін
жұмыста мынадай нақты міндеттерді шешу көзделеді:
- ММ-дердің қазақ және ағылшын тіл біліміндегі зерттелу жайын сипаттау;
- фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысын қөрсету;
- мақал мен мәтелдің ұқсастықтары мен өзара айырмашылықтарын көрсету;
- ММ-дер мен нақыл сөздердің арақатысын айқындау;
-ММ-дердің логика-семиотикалық құрылымын сипаттау;
- ММ-дердің жасалуындағы этнолингвистикалық уәждерді, көрсету;
- ММ-дердің құрылымдық -тұрпаттық межесіне байланысты бір(таңды, қос
тағанды ММ-дердің құрылымдық сипатын бір құрамды және қос құрамды жай
сөйлем негізіңде талдау;
- зерттеу жұмысына тиянақ болатын теориялық әдістемелік қағидаларды
айқындау және негіздеу;
- этнолингвистикалық аспектідегі зерттеулерге шолу жасап, оларға қысқаша
сипаттама беру;
- мақал-мәтелдерді топтастыру принциптерін айқындау және белгілі бір
тақырыптық топтар бойынша жүйелеу;
- қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерінің семантикасындағы ұқсастықтар мен
айырма белгілерді және талдау;
Зерттеу нысаны. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі салғастырмалы түрде
қаралатын мақал-мәтелдер.
Зерттеудің пәні.Қазақ және ағылшын тілдеріндегі салғастырмалы түрде
қаралатын мақал-мәтелдердің құрылымдық, және мағыналық ерекшеліктері және
оларды аудару жолдары.
Жұмыстың ғылыми жаналығы мен нәтижелері. Тілдік құрылымы жағынан әртектес
тілдер топтарына жататын қазақ-ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдер
салғастырмалы негізде алғаш рет арнайы зерттеліп, олардың қолданыс аясы,
тақырыптық топтары айқындалды. Туыс емес екі тіл тұрақты бірліктерінің
мазмұн-межесі бір-бірімен салғастырыла зерттелді.
Мақал-мәтелдердің құрамы мен құрылымы, мағынасы және тілде қалыптасуы
тұрғысынан өзара айырмашылықтары мен ұқсастықтары көрсетілді; тіл-тілдің
көркем бейнелер жүйесінде орын алатын сәйкестіктері анықталды. Жұмыста
рухани және материалдық мәдениеті әрбасқа екі ұлт танымдарындағы ортақ және
ерекше ұйымға ұйытқы болған мақал-мәтелдерге этнолингвистикалық талдау
жасалынды.
Зерттеудің теориялық мәні.Дипломдық жұмыста қазақ және ағылшын мақал-
мәтелдерінің құрылымдық және мағыналық жағынан салғастыра зерттеу
нәтижелері аударманың ғылыми негізін қалауға септігін тигізеді. Сонымен
қатар, екі тілдегі фразеологизмдер қатарында қаралатын мақал-мәтелдерді
аударудың теориясын жасауға негіз болады.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Жұмыстың нәтижелері келешек
аудармашыларға тәжірибе кезінде, яғни аударма барысында мақал-мәтелдерге
байланысты қиындықтарды шешуге септігін тигізеді. Зерттеу нәтижелері мақал-
мәтелдерді аударуда не халықаралық аудармашы мамандар дайындауда,
салғастырмалы тіл білімі бойынша оқу-әдістемелік құралдарын жазу барысында
және семинар, практикалық сабақтар, курстар жүргізуде көмекші құрал бола
алады. Қазақ-ағылшын, ағылшын-қазақ мақал-мәтелдер сөздігін жасауда пайдалы
жұмыс болмақ.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі.Ағылшын және қазақ тіліндегі ғылыми
энциклопедиялар, мақал-мәтелдерге байланысты әдістемелік құралдар,
түсіндірме сөздіктер.
Зерттеу жұмысның әдістері. Зерттеу барысында негізінен құрылымдық,
семантикалық, компоненттік талдау, салғастырмалы және сипаттама талдау
әдістері қолданылады.
Зерттеу жұмысының орындалған орны. Зерттеу жұмысы І. Жансүгіров атындағы
Жетісу мемлекеттік университетінің шетел тілдер кафедрасында орындалды.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан
тұрады.
1. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ ТІЛДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫЛУЫА
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің зерттелуі
Тілдегі қалыптасқан тіркестер, қанатты сөздер мен мақал-мәтелдер жиынтығы
белгілі бір ұлттың өмірі мен мәдениетін, салт-дәстүрі мен санасын таныс
емес басқа ұлт өкіліне таныстырып, хабардар етуде септігін тигізеді.
Мақал-мәтелдер арқылы біз тұтас бір үлттың өзіндік ерекшеліктерін,
сол ұлт өкілдеріне ғана тән қасиеттерді, дүниетанымын, адамзат өміріндегі
болатын құбылыстарға деген сол ұлттың көзқарасын, олардың жеке құндылықтары
негізінде қалыптасқан сол халыққа ортақ бір ойпайымдауды көреміз[1,43].
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің туу дәуірін нақты болжап айту
мүмкін емес. Олардың басым көпшілігі ауызекі тілде қалыптасып бізге
жеткендігі мәлім. Мәселен, Қ. Өмірәлиев XV-XIX ғасырлардағы қазақ
поэзиясының тілі атты монографиясында дидактикалық-шешендік толғау өлеңдер
қазақтың азаматтық поэзиясында барынша мол орын алатындығы, олардың өзінің
стильдік-тілдік белгілері тұрғысынан бір сипаттас келетіндігіне тоқталып,
осы ерекше қасиетімен дидактикалық шешендік толғау өлеңдер мақал-мәтел
жанрына ұқсас деген тұжырым жасайды[3,59]. Ғалым мақал-мәтелдер сөйлеу
тілінің жеке бір ерекше формаға ие бөлек материалы түрінде, ауызекі тілдің
жанры ретінде қалыптасты дей келіп, ең ежелгі дәуірдегі данышпан
философтар өз ойларын мақал жүйелес сөз үлгісінде жазды, терең пікірге толы
бұл сөз жүйесін өз ойларына мақал жүйелес сөз үлгісінде жазды, терең
пікірге толы бұл сөз жүйесін өз ойларына тұжырымды түрде беру үшін үлгі
етті деген топшылаулар жасайды[3,60].Яғни қазақ халқы да терең ойды бейнелі
әрі ұтымды жеткізуге, қысқа да нұсқа тұжырым жасауға мақал-мәтелдер сияқты
тілдік бірліктерді қолданып, оларды ұрпақтан-ұрпаққа өзгертпей қалдырып
отырған.
Сонымен,қазақ халқының мақал-мәтелдері – ұрпақтан ұрпаққа мұра болып
келе жатқан ауыз әдебиетінің философиялық ойға құрылған ерекше бір саласы,
олар ғасырлар бойы қалыптасып, халықпен бірге жасап келе жатқан халық
даналығының мол қазынасы. Қазақ халқы өткір де терең мағыналы бір ауыз
сөзге тоқтап отырғаню Мақалдар мен метелдер – үлкен ойдың, толғаныстың
қорытындысы, ұзақ әңгіменің қысқа айтылатын тұжырымы.
Мақал-мәтелдерді жинақтап, білгілі бір жүйеде келтіруде, тілдік
бірліктер табиғатын айқындауға өзіндік үлес қосқан ғалым Г.Л. Пермяков:
Пословицы могут быть объектом исследования в одинаковой мере и лингвиста,
и литератураведа с различных точек зрения[4,8], - дей отырып, аталмыш
тілдік бірліктердің тілші-ғалымдар тарапынан да, әдебиетші мамандар
тарапынан да бірдей деңгейде зерттелуі әбден болатынын атап өтті.
Жоғарыда айтылған ой-пікірлерден қорытынды жасау бойынша, мақал-
мәтелдерді тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы, мағына тұтастығы,
қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары арқылы фразеологизмдер қатарына
жатқызып, осы салада зерттеуге тоық мүмкіндік аламыз.
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасау барысында
оларды жинақтау, сұрыптау, жүйелеу, жариялау ісінің екі кезеңнен тұратыны
анықталды, оның алғашқысы — XIX ғасырдың екінші жартысы. Кеңес дәуірінің
1948 жылдарына дейін мақал-мәтелдерді тек халық аузынан жинап, жеке басылым
ретінде шығару жұмыстары жүргізілген болса, екінші кезең -оларды тілдік
тұрғыдан зерттеудің қалыптасуымен сипатталады.
Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым – Н.Н. Березин
мен Ш. Уәлиханов архивтерінде XIX ғасырдың елуінші жылдарында ел аузынан
жазып алынған екі жүзден аса мақал-мәтелдер сақталған. Сондай-ақ, қазақ
ауыз әдебиетінің басқа үлгілерімен бірге қазақ мақалдары мен мәтелдерін де
жинақтап, жеке жинақтар шығарып, қазақ тілі мен әдебиетінің, тіл ғылымының,
мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов,
Щ.Ибрагимов, М.Терентьев,
Я. Лютш, Ф.Катанов, В.В. Катаринский, П.М. Мелиоранский, Н.Н. Пантусов,
А.Е. Алекторов т.б. сынды ағартушы, ғалымдардың еңбегі ерекше.
Халық мұрасын жүйеге келтіру, насихаттауда зор үлес қосқан танымал ғалым
— Ә. Диваев. Ғалым жинақталған материалдың барлық нұсқасын толық қамтуды
көздей отырып, өз топтамаларын 1900-1927 жылдар аралығында "Сборник
материалов для статистики Сыр-Дарьинской области", "Этнографические
материалы" жинақтарының, "Туркестанские ведомости" газетінің"
басылымдарында жариялады. Сондай-ақ, "Киргизские пословицы, записанные в
Копальском уезде Семиреченской области" деген топтамасын 1900 жылы Қазан
қаласында жариялаған Н.Н. Пантусовтың еңбегін де ерекше атап өткен жөн.
Сөздік құрамның негізгі қаттауын қарайтын мақал-мәтелдерді жинақтау,
жүйелеу, жариялау жұмыстары әр кезеңге орай жалғасын тапты.
Қазақ мақал-мәтелдерінің ғылыми тұрғыдан зерттелуіне арналған іргелі
монографиялық зерттеулер де, мақалалар да баршылық. Солардың ішінен ғалым
Б. Шалабаев алғашқылардың бірі болып, аталмыш тұрақты тіркестер тобын
арнайы қарастырып, малшылық, егіншілік, аңшылық жөніндегі мақал-мәтелдер
деп негізгі үш мағыналық топқа бөліп, олардың негізгі мағыналық топтарын,
жанрлық ерекшеліктерін айқандаумен қатар, аталмыш тілдік бірліктерге
қатысты өзіндік пайымдауларын ұсынды [5,28]. М. Ғабдуллин өзінің "Қазақ
халкының ауыз әдебиеті" деген еңбегінде қазақ халқының шаруашылығын,
кәсібін, тұрмыс-тіршілігін сипаттайтын мақал-мәтелдердің өмір танытқыштық
мәні мен қызметін айқындаса, С. Нұрышев оларды даму тарихы тұрғысынан
қарастырды.
Тіл мамандары Ә. Қайдар, Р. Сәрсенбаев, Ғ. Тұрабаева, Ө. Айтбаев мақал-
мәтелдердің тұрақты тіркес ретінде атқаратын қызметін, мағыналық даму
заңдылығын, қолданыс ерекшеліктерін қарастырды. Мақалдар мен мәтелдер
туралы ғалым К. Аханов былай дейді: Фразеологиялық оралымдардың ішінде
құрылымы жағынан да, мазмұны жағынан да тіл коммуникативті единицасы
сөйлемге сәйкес келетіндері бар. Бұлар мақалдар мен мәтелдер, қанатты
сөздер. Мақал-мәтелдер және қанатты сөздер фразеологизмдердің қатарына
жазылғанда, олардың сөйлеу кезінде тыңнан жасалынбай, даяр қалпында
жұмсалатыны, құрамның тұрақтылығы ескеріледі.
Мақал-мәтелдер де әдеби қалыптасқан, орныққан, оның құрамындағы
компоненттердің де орны бекем. Мақал-мәтелдер – құрылысы жағынан әрі ықшам,
әрі көркем, мағынасы жағынан терең ой, кең мазмұнды қамтитын, асқан
шеберлікпен жасалған сөз өрнегі[6,223].
Қазан революциясынан бұрын басылып шыққан жинақтарды негізі зерттеу
материалы ретінде ала отырып, ғалым мақал-мәтелдердің құрамы мен құрылымын,
жасалу жолдарын, лексика-семантикалық, стилдік ерекшелікгерін жан-жақты
талдап таратады. М.Әлімбаевтың "Өрнекті сөз- ортақ қазына" (1967) деп
аталған зерттеу жұмысы аударма мәселесіне арналған. Жұмыста зерттеушінің
қазақ мақал-мәтелдерінің тілде қалыптасу тарихы, жасалу жолдары, тілде
қолданылуы, бір тілден екінші тілге аудару мәселесі, тәржімалаудың амал-
тәсілдері жөнінде құнды пікірлері, теориялық және практикалық мәні зор
ұсыныстары баяндалады. Еңбектің поэтикалық аудармаға бой ұру басымдылығына
қарамастан, бұл - ғылымда өзіндік орны, елеулі үлесі бар еңбек. Б.
Адамбаевтың "Халық даналығы" атты монографиялық еңбегі (1976) "Мақал-
мәтелдер" және "Шешендік сөздер" деген өзара байланысты екі бөлімнен
тұрады. Жұмыс осы аталған тілдік бірліктердің жанрлық табиғатын, тәрбиелік
мәнін, құрылымы мен әдеби-көркемдік ерекшеліктерін талдауға арналған.
Сондай-ақ, мақал-мәтелдердің окказионалды өзгерістері, варианттылығы
Ғ.Тұрабаеваның, құрамы мен құрылымы, компоненттерінің байланысу тәсілдері,
синтаксистік белгілері, инверсиялануы С.Кенжемұратованың, фразеологиялық
тұтастықтар мен мақал-мәтелдер ұласымдылығы, танымдық-прагматикалық
аспектілері Д.Бегалықызының ғылыми зерттеулерінде баяндалған.
Тіл-тілдегі паремиологиялық жүйені салыстыра-салғастыра зерттеуге арналған
жұмыстар қатарының біртіндеп толығып келетіндігі байқалады. Мысалы, А.
Нұрмахановтың зерттеуі түркі тілдеріндегі мақал-мәтелдердің жалпылығы мен
кейбір өзгешеліктерін саралауға бағытталса, Э. Мұқышева қазақ және неміс
тілдеріндегі мақал-мәтелдерінің өзара сәйкес тұстары мен ерекше белгілерін,
ұлттық мәдени компоненттерін анықтайды. Зерттеу нысаны ретінде алынған
тілдік бірліктердің лексика-грамматикалық ерекшеліктері, қазақ және араб
тілдеріндегі мақал-мәтелдердің жасалу жолдары, типологиялық универсалия
және уникалия құбылыстары
А. Донбаеваның жұмысында қаралған.
Сонымен, қазақ мақал-мәтелдерінің (әрі карай қысқаша- MM түрінде беріледі)
зерттелу тарихына шолу жасау барысында оның бес бағытта жүргізіліп
келгендігі анықталды:
а) тілішілес, яғни бір тіл аясындағы зерттеулер; ә) туыс тілдерді салыстыра
талдауға; б) әртектес тілдер бірліктерін салғастыра қарауға; в)
этнолингвистикалық астарын ашуға және г) қолданбалы мақсатқа негізделген
зерттеу жұмыстары.
Мақал-мәтелдер – қалай, тура сол ойды әртүрлі сөздермен айтуды үйрену үшін
берекелі мәлімет. Монолог және диалог сөйлеуіне үйретуде олар ауыспалы,
сондықтан таңдалған тақырып өзекті болып табылады. Мақал-мәтелдер – ауызша
халық шығармашылығының кең тараған жанры. Олар адамдарды баяғыдан бері алып
жүреді. Тиянақты ұйқас, кәдімгі формасы, қысқалылық сияқты мәнерлі сөздер
мақал-мәтелдерді тұрақты, есте сақтаулы, сөйлеуде қажет етеді.
Мақал-мәтелдер – халық шығармашылығының көне жанры. Олар көне заманда пайда
болды, және өз пайда болу тарихымен ғасырлар тереңіне кетеді. Олардың көбі
жазу шықпай тұрып пайда болды. Сондықтан олардың алғашқы қайнар-көздері
туралы мәселе ашық болып саналады. Ағылшын мақал-мәтелдер пайда болуының
осындай негізгі қайнар көздері: халықтық, әдебиеттік, библиялы пайда болуы,
басқа тілден алынуы және мақал-мәтелдер ретінде Шекспир цитаталарының
пайдаланылуы.
Мақалдарды мәтелдерден айыру керек. Мақалдың басты өзгешелігі болып оның
бітімі және дидактикалық мазмұны табылады. Мәтел үйрету мінезімен, ақылды
қорытындының бітімсіздігімен айырылады.
Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді, қарым-
қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды
шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға
бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, кеңілге түйгенін мақал-мәтел
ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік
бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім
алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық
тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас бұрын
отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған, олардыңқай
салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен жөн. Мысалы,
фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес қосқан В.В.
Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М. Копыленко, А.В.
Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды
ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген
ғылыми негіздемелер ұсынады.
Зерттеу барысында, ағылшын тіліндегі ММ-дерді топтастырып, жүйеге келтіріп,
баспадан шығару ісіне ғалымдардың баса назар аударғаны және ағылшын мақал-
мәтелдерін тек өз аясында зерттеудің, жан-жақты емес, бір қырынан ғана
қарастырудың орын алғандығы байқалды. Біздің пайымдауымызша, екі немесе
бірнеше тілді салыстыра - салғастыра зерттеужұмыстарының бірнеше білімін
теориялық тұрғыдан толықтыра, жетілдіре түсері даусыз.
Мақал-мәтелдердің шығу төркіні, тілде қалыптасуы деген ережеге келер
болсақ, оның күрделілігі де, түпдеректі қалтқысыз жабудың қиындығы да
түсінікті. Дегенмен, қазақ халқының рухани қазынасын, сөз маржандарын
қалыпқа келтіру барысында елеулі еңбек сіңірген Б.Адамбаевтың "мақал-
мәтелдер әуелде аузы дуалы жеке кісінің аузынан шыққанымен, біреуден
біреуге, ұрпақтан-ұрпаққа ауыса жүріп өңделген, өзгерген, бүкіл елге тарап,
оны халық ақиқат деп таныған қағидаға, тіпті ережеге - заңға айналған"
деген ой тұжырымымен толық келісуге болады [7,17].Тарихи деректер, ғылыми
ізденістердің нәтижелері, танымал ғалымдардың пайымдаулары да жоғарыда
айтылған пікірмен өзектес. Себебі, кез-келген сөз ұрпақтан ұрпаққа жетіп,
ақиқат ретінде таныла бермесі хақ. Өз дәуірінің озық ойлы кемеңгерлерінің
халықтың көкейінен шығатын, ұтқыр ойы, бейнелі, өткір сөзі ғана кеңінен
таралып, танымал болуы мүмкін. Халықтың дана билері мен шешендерінің бір
кезде аузынан шығып, кейіннен ел аузында мақал-мәтел ретінде қолданысқа
енген сөздерінен бірер мысал келтірейік. Майқы би:
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді.
Даналығымен, шешендігімен, қара қылды қақ жарған әділдігімен жастайынан
елді аузына қаратқан Төле би сөздерінің де ұрпақтан ұрпаққа мирас болып,
халық арасында мақал-мәтел ретінде кең қолданыс тапқаны байқалды:
Жаңбыр жаумаса, жер жетім,
Басшысы болмаса, -ел жетім.
Сондай-ақ, халықтық мақал-мәтелге айналып, жиі қолданылып жүрген "Көпті
қорлаған көмусіз қалады" тіркесінің Әйтеке бидің, ал "Бұлақ көрсең көзін
аш" Бәйдібек бидің дуалы ұзынан шыққан тілдік бірліктер деген деректер бар,
мұндай мысалдарды әрі қарай тізбектеп, қатарын көбейте беруге болады.
Зерттеу барысында ертегі, аңыз әңгімелер негізінде, аңыз әңгімелернегізінде
мақал-мәтелдердің де аз еместігі байқалды. Мысалы: Түйебойына сеніп, жылдан
құр қалыпты; Қайда барса да Қорқыттың көрі; Аяз би әліңді біл, құмырсқа
жолыңды біл т.б.
Тілімізде жұмбақтардан бастау алатын ММ-дер кездеседі: Сырты бүтін, іші
түтін (оқ); Қараңғы үйде қабан күркірейді (диірмен) т.б. Бұл жұмбақтардың
кейде жұмбақтық негізінен "қол үзіп, фразеологиялық тіркес мәтел ретінде
де қолданысқа енгені анықталады[8,177].
Рухы биік, ойы көркем, тілі шұрайлы, мән-мазмұны терең кесек туындыларымен
ерекшеленетін дарынды ақылы жазушылардың, дара тұлғалардың көңіл түпкірінен
шыққан пікір-пайымдаулары да жалпыхалықтық қорға еніл, тұрақты қолданысқа,
мақал-мәтелдік сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы: Еңбек етсең ерінбей, тояды
қарның тіленбей; Азға қанағат етпесең, көптен құр қаларсың (Ыбырай);
Берекені көктен тілеме, өткен сиректен тиіс (М.Әуезов); Жасында көргені
жоқтың, өскенде айтары жоқ (Ғ.Мұстафин) т.б. Қорыта айтқанда, қазақ
тіліндегі мақал-мәтелдердің басым көпшілігі тарихтың терең қат-қабат
қаттауларынан көрініс беретін оқиға, аңыз, әңгіме, ертегілердің және
көрнекті ақын-жазушылар шығармалары негізінде қалыптасқан.
Тіл туралы ғылымда мақал-мәтелдерге жалпы қабылданған көзқарас құрылған
жоқ. Кейде мақал-мәтелдер астында өмірдің әртүрлі құбылыстарын бейнелейтін
және аяқталған сөйлемнің формасымен ие болатын мерген бейнелі нақыл сөздер
түсіндірілді. Мақалдар аяқталған пікірді белгілейді.
Мәтелмен мақалдан ақыл қорытындысының бітімсіздігімен айырылатын қысқа
бейнелі нақыл сөздерді атайды.
Ұқсас анықтама барлық түсіндірме сөздіктерінде де, көптеген арнайы баптарда
да, зерттеулерде де кездесуі мүмкін.
Фразеология бойынша бөлек жұмыстарда мақалдың мәтелден басты айырмашылығы:
мақал жалпы пікірді түсіндіреді, мәтел – пікірді жиілік мінезінде. Осы
лингвистердің пікірі бойынша тек қана мақалдар емес, және де мәтелдер
аяқталған сөйлем формасымен ие бола алады.
Мәтел сондай құрылыстың тұрақты сөйлемі болып саналады, мақал сияқты, бірақ
дидактикалық мазмұнынан айырылған.
Ағылшын мақал – мәтелдерінің зерттелуі
Ағылшын тіліндегі жалпыхалықтық мұраны жинақтап, жариялау жұмыстары сонау
көне ғасырда қалыптасып, күні бүгінге дейін дәстүрлі түрде жалғасып келеді.
Тарихи деректерге сүйенер болсақ, ете көне мақал-мәтелдер тізбегін қамтитын
алғашқы "Book of Proverbs in the Old Testament" атты топтама V ғасырда
жарық көрген. Кейінгі жинақтар халық игілігіне айналған осы іске етене
араласып, зор еңбек сіңірген оқымысты ғалым Дезидериус Эрасмус есімімен
тығыз байланысты. Оның 1500 жылы "Collectanea" (818 MM), 1508 жылы
Венецияда "Chiliades" (3260 MM) деген атпен жарияланған жинақтары 1515-1536
жылдары аралығында толықтырылып қайта басылып шықты.
Артына өшпес тарихи із қалдырған ғалымдардың бірі Джон Хеуд (John Heywood)
өзінің алғашқы "A Dialogue Containing the Number in Effect of all the
Proverbs in the English Tongue" атты еңбегін 1546 жылы, кейінгілерін 1550,
1555, 1560 жылдары жарыққа шығарды. Сондай-ақ, 1610-1680 жылдар аралығында
бірқатар мақал-мәтелдер жинақтары, атап айтқанда, 1612 жылы ағылшын шіркеу
қызметшісі Thomas Draxe "Bibliotheca Scholastica Instructissima or, a
Treasurie of Ancient Adagies, and Sententious Proverbes", 1639 жылы пастор
Дж. Клардың (John Clarke) "Paroemiologia Anglo-Latina", 1640 жылыДж.
Хербергтің "Outlandish Proverbs", 1659 жылыДж. Хауэльдің "Proverbs", 1670,
1678 жылдарыДж. Рэйдің 'English Proverbs"
аттыенбектеріжарықкөрді.Келесіғасыр лардабұрынғыескіжинақтартолықтырылы п,
қайтабастырылыпотырды. Зерттеубарысындамамандардыңкөбінесе ағылшынтілімақал-
мәтелдерінжинаққаенгізуүрдісіменшек телгенінкөреміз.
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерін ғылыми тұрғыдан арнайы, жан-жақты қарастырған
зерттеу жұмыстарының бар екендігі мәлім. Мысалы, Л. И. Швыдкояның ғылыми
зерттеуінде мақалдар мен афоризмдер "клише" деген атаумен бір топқа
біріктіріліп, олардың синонимдік қатары берілген. С.И. Вяльцеваның ағылшын
мақал-мәтелдерін стильдік, ал Э.Ахундованың зерттеуі синтаксистік
ерекшеліктері тұрғысынан талдауға арналған. Ағылшын тілінің тұрақты
тіркестерін зерттеу жұмыстары ғалым А.В. Кунин есімімен тығыз байланысты.
Ол өзінің "Курс английского языка", "Курс фразеологии современного
английского языка" тәрізді көлемді ғылыми еңбектері мен "Англо-русский
фразеологический словарь" сөздігі т.б. арқылы ағылшын тілі табиғатының
кейбір өзгеге беймәлім тұстарын айқындап, жалпы тіл ғылымына елеулі үлес
қосты және салғастырмалы негіздегі ізденістерге бағыт-бағдар берді. Мақал-
мәтелдердің басқа тілдік бірліктермен салыстыра алғанда өзіндік
ерекшеліктерін, күрделілігін, мән-мазмұнының терендігін айқын көрсететін
тұстардың бірі — аударма жұмысы. Кейбір жалпыхалықтық универсалдық сипатқа
ие түрлерін есепке алмағанда, әдетте, мақал-мәтелдер бір тілден екінші
тілге тікелей аударылмайды. Бір тілден екінші тілге тәржімелеу барысында
мағынасы мен тіркес құрамындағы сыңарлары дәлме-дәл келетін теңбе-тең
баламасы (абсолюттік балама) немесе контекстік мағынасы сәйкес эквиваленті
қолданылуы мүмкін. Әсіресе, ілеспе аудармада шапшаңдық, жинақылық, нолдік
қажет. Осы мақсатка негізделген, практикалық мәні бар жұмыстардың бірі —
Т.Баймаханова, Н. Өтешева, Н. Байтөлеевалардың құрастыруымен жарық көрген
"Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты в русском и казахском
языках" атты еңбек. Жұмыста мақал-мәтелдер он мағыналық топқа бөлініп,
олардың орыс және казақ тілдеріндегі баламалары берілген. Алайда, ағылшын
ММ-дерінің қазақ тілінде баламалары бола тұра, тікелей аударылған тұстары
да баршылық.
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бір тобы қасиетті кітап інжілге
байланысты қалыптасқан. Халық арасына кеңінен таралып, көп оқылғандықтан,
інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы,
мағына тұтастығы тәрізді белгілердің негізінде қолдануға даяр тілдік
бірлікке айналған. Зерттеу барысында олардың ауқымды бір бөлігінің
тұпнұсқадағы қалпын берік сақтағандығы, еш өзгеріссіз қолданылатындығы
айқындалды. Мысалы: Үоu саnnоt sегvе Gоt and mаmmоn (сөзбе-сөз аудармасы*:
Сен құдай мен мамонаға бірдей қызмет ете алмайсың); А soft answer turneth
away wrath (с.с.а.: Жұмсақ (жылы) жауап ашуды қайтарады) т.б. Түп-төркіні
інжілге барып саятын мақал-мәтелдердің сәл өзгеріске ұшыраған түрлері де
кездеседі.
Ақын-жазушы, саясаткерлердің ұғымды, үйлесімді айтылған қысқа, әрі нұсқа,
айшықты сөздерінің де ағылшын тілінің сөздік қорын байытуға едәуір үлес
қосқаны нақтыланды. Мысалы: Тһе customer is always right і ( (с.с.а.:
Әрқашан тұтынушынікі дұрыс) тіркесінің Еуропадағы ең үлкен сауда
орталықтарының бірі "Сэлфриджезді" (Selfridge’s) ашқан Г.Селфриджге
тиесілілігі жөнінде деректер бар. Себебі, оның барлық дүкендерінде "Тһе
сиstоmег іs аlways rіgһt", яғни "әрқашан тұтынушынікі дұрыс" деген қатаң
қағида қалыптасқан. Көпшілік көңілінен шыкқан осы сөз кейіннен халық
арасында жиі айтылып, дәстүрлі қолданыска енген. Ағылшын тілінде бұл
тәрізді қолдануға даяр, астарлы "авторлы" тіркестердің мол қоры бар[9,257].
Сонымен, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бөлігі қасиетті кітап
інжілден, ал келесі бір бөлігі дарынды Шекспир сыңды керкемсөз
шеберлерінің, халыққа танымал ақын-жазушылардың туындыларынан, сондай-ақ,
көрнекті саясаткерлер сөздерінен бастау алғандықтары байқалады.
Қазақ және ағылшын паремиологизмдерінің түпдеректеріне қатысты негізгі
айырма мынада: Қазақ ММ-дерінің ауқымды тобы жеке тұлғаға (би,шешен,
ақылгөй, дана қариялар т.б.) байланысты қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша
таралып отырған. Ал ағылшын ММ-дерінің негізгі бұлағы діни ағым, қасиетті
кітаптан тараған ұлағатты сөздер болып табылады және сондай-ақ Шекспир
сынды ұлы тұлғалардың айшықты, мәнді сөз үлгілері ерекше орын алады[10,
175].
Ағылшын зерттеушілері аталмыш тіркестің қазіргі заман ағымына сай келіп
тұрғанымен, көненің көзі екендігін ескертеді және оның алғашқы қолданысын
біздің жыл санауымыз бойынша 320 жылдардағы Теопрастус (Тһеорatrus)
жазбаларымен ұштастырады.
"Тһеге іs а timе оf еvегуthing (с.с.а.: Әр нәрсенің өз уақыты бар).
Қазақша баламасы: Сабақты ине сәтімен.
Бұл ағылшын мақалы қасиетті кітап Інжілдің " То еvегуthing tһеге іs а
sеаsоn, апd а tіmе tо еvегу риrроsе under tһе һеаvеn". (с.с.а.: Аспан
астында әр нәрсенің, әр мақсаттың өз мерзімі бар) деген өсиет, өнегелерінен
ықтималдық, тұрақты қалыпқа енген[11, 152].
Зерделей қарасақ, мақал-мәтелдер адам баласының бар өміріндегі, тұрмыс-
тіршілігіндегі салалардың барлығын дерлік қамтиды екен. Солардың қомақты
бір бөлігі — еңбек жайлы мақал-мәтелдер. Мұның сыры еңбекгің тіршіліктің
негізі, қоғамның, өмірдің қайнар көзі болғандығында болса керек. Көненің
көзі іспеттес тұрақты тіркестер тобы келер ұрпаққа еңбек етпегеннің ішіп-
жемейтінін түсіндіре келіп, оларды еңбек сүйгіштікке, адал еңбек етуге
баулиды, жалқаулық, бойкүйездік, жатып ішер арамтамақтықтан бойды аулақ
салуға шақырады,
1.3 Ағылшын және қазақ мақал - мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаттары
Дүниежүзіндегіғылымдармен, оның ішінде, тіл білімі салаларымен салыстыра
алғанда, этнолингвистика — теориялық, әдістемелік тұрғыдан әлі де болса
нақты қалыптаса қоймаған, анықталған тұстарынан гөрі, күңгірт жағы басымдау
түсетін ғылыми бағыттардың бірі. Зерттеу нысаны ортақ, яғни "тіл мен
мәдениет", олардың өзара байланысы, бір-біріне ықпалы болып табылатын,
зерттеудегі әдіс-тәсілдері, теориялық қағидалары мен негіздері көп жағдайда
ұқсас болып келетін этнолингвистика мен лингвомәдениеттану салаларының ара-
жігі әлі де болса айқын ажыратылмауы, дәлелден гөріболжамның
көбірек айтылуының өзі осы пікіріміздің айғағы іспеттес.
Этнолингвистиканың пәні, зерттеу нысаны, мақсат-міндеттері тәрізді
мәселелер отандық және шетел ғалымдарын ойландырып келгені белгілі. Олар
тарапынан берілген сипаттамалар кейде бір-бірімен ұштасып, бірін-бірі
толықтырып отырса, кей тұста ауқымын, қолданыс аясын тарылтып, екіұшты
пікір қалыптастыратындығын да жоққа шығаруға болмайды. Енді солардың бір-
екеуіне тоқталып өтейік.
Британ энциклопедиясында берілген анықтама:
"Ethnolinguistics, that part of anthropological linguistics concerned with
the study of the interrelation between a language and the cultural behavior
of those who speak it"[12,209].
Қазақшасы: Этнолингвистика — тіл мен сол тілде сөйлейтін халықтың мәдениеті
арасындағы арақатынасты зерттейтін антропологиялық тіл білімінің
саласы[13,208].
Этнолингвистика — гректің ethnos (халық,тайпа) және лингвистика деген
ұғымдарынан туындайтын, тілді оның мәдениетке қатысы тұрғысынан зерделейтін
әрі лингвистикалық, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың біте
қайнаса келіп, тілдің қызметі мен дамуына тигізетін әсерін зерттейтін тіл
білімінің саласы. Кең мағынада этнолингвистика — мәдениеттің,
психологиясының және мифологияныңқарқын лингвистикалық әдістердің көмегімен
зерттейтін күрделі ғылыми арна.
Қазақ этнолингвистикасын дербес пән ретінде қалыптастырып, бағыт-бағдарын
айқындау, одан әрі дамыту жұмыстары академик Ә.Қайдардың есімімен тығыз
байланысты. Оның қазақ тіл біліміндегі жас әрі жаңа сала екенін айта келіп,
мақсаты мен нысаны жөнінде: " Бұл ғылым саласының кереметтігі де, бүгінгі
тандағы ғылыми-практикалық маңызы да — оның монолиттік тұтастығында, бір-
біріне етене жақын, тіпті бірінсіз бірін толық түсінуге болмайтын нысан
екендігінде. Ол нысан — этнос және оның тілі. Өйткені тілсіз — этнос,
этноссыз — тіл өмір сүре алмайды. Этнос пен оның тілін этнолингвистика
тұрғысынан қарастыру деген сөз оның сол бала кезеңінен есейгенге дейінгі
болмысы мен өмір тіршілігін, дүние тануы мен мәдени, рухани байлығын ана
тілінде сақталған фактілер мен деректер негізінде зерттеп білу және оларды
бүгінгі таңның игілігіне асыру болып табылады," — дейді. Тілдік бірліктерде
көрініс тапқан материалдық және рухани мәдениет мәселелері, сондай-ақ, М.М.
Копыленко, Е.Жанпейісов, Н.Уәлиев,Ә.Ахметов, Ж.Манкеева,С.Сәтенова,
С.Смағұлова,Ғабитханұлы т.б. қарастырылған.
Этнолингвистика саласының қазақ және ағылшын тіл білімінде қалыптасуына,
зерттелуіне салғастырмалы шолу жасай отырып, оның, әсіресе, отандық тіл
білімінде кеңірек ауқымда қарастырылып, ұлттық материалдық және рухани
мәдениетке байланысты бірқатар мәселелердің басы ашылғаны айқындалды.
Этнолингвистикалық уәжі халықтың тұрмыс-тіршілігі, менталитеті, әдет-ғұрпы,
салт-дәстүрімен тығыз байланысты тұрақты тіркестердің тұп-төркінін айқындау
- әр басқа ұлттар мен әртиптес тілдер жөнінде мол мағлұмат алуға, танымдық
көзқарасты қалыптастыруға, септігін тигізері сөзсіз[14,237].
Адамға қатысты ММ-дің этнолингвистикалық уәжі. Қос тілде де осы тақырып
аясына жататын тіркестердің саны жағынан көптігі байқалады. Мұның сыры
адамның қоғамдағы шешуші күш екендігінде жатса керек.
Ағылшын тілінде халық арасында жиі қолданылатын "Manners makethе
man",(c.c.a.: Адамды адам ететін оның әдептілігі) тұлғасы ықшам, алайда
мәні зор тілдік орам, орта ғасырда орын алған қағида, дәстүрлерге, заман
талабына байланысты қалыптасқан. Әсіресе, ХІV ғасырда Англияда
мәдениеттіліктің негізгі шарттарына, өзін-өзі ұстау ережелеріне баса назар
аударылып, мүлтіксіз орындалуы талап етілді. Әдептілік, ізеттілік
ережелерін қамтитын арнайыжинақтар шығарыла бастады. Уақыт өте келе осы
ұстанымдардың бірқатары жалпыхалықтық мақал-мәтелге айналып, кеңінен
қолданыс тапты. Мысалы, Good manners makea man (c.c.a.:Адамды адам
ететін оның әдептілігі) ; Уou sit by a worthier man than thеmselves art
one, Suffer him first to touch the meat (c.c.a.: Eгep өзіңнен салауаттырақ
адаммен дастархандас болсаң, одан үлгі ал, яғни соған қарап ас іш) т.б.
"Жалғыз қаздың үні шықпас, Жалғыз қыздың мұңы шықпас" деген мақал қазақтың
әдет-ғұрпына, өмір салтына байланысты тілде қалыптасқан деп ойлаймыз. Өзара
қарым-қатынасын жекжат болып нығайтқысы келген адамдардың балаларын
атастырып, күйеу жігіт қайтыс болса, әмеңгерлікпен туған бауырының, болмаса
жас ерекшелігіне қарамай туыстарының біріне қосуы тәрізді мәселелер ата
дәстүрі бойынша шешімін табатын. Балғын жас қыздардың тіпті әкесінен де
үлкен қарт кісілерге тұрмысқа шығуға мәжбүр болуының негізгі себептері, қыз
әкесінің сіңірі шыққан кедейлігі,өгейлігі не жетім қыздың жалғыздыгы
екендігін көптеген мұражай деректері дәлелдейді. Жоғарыда келтірілген
мақалдың шығуына мұңын шаға алмай, тағдырдың дегеніне көнген арулардың
қайғы-қасіреті себеп болған тәрізді.
Үй-жайға, отбасына қатысты ММ-дердің этнолингвистикалық уәжі.
Қай халық болмасын, адамзат үшін үйдің алатын орны ерекше. Зерттеу
барысында осы тақырып аясына жататын ММ-дердің екі тілде де көптеп
кездесетіндігі байкалды. Мысалы, ағылшындар "My house is my castle"
(c.c.a.: Өз үйім - қорғаным) десе, қазақ халқы "Өз үйім-өлең төсегім" деп,
оған бейнелі түрде ерекше сипат береді.
Тарихи деректерге сүйенсек, ежелгі ағылшын баспаналары қорғаныс үшін аса
мықты болмаған және Англияда қорғандардың салына бастауы 1066 жылғы
нормандар басқыншылығымен байланысты. Жергілікті халық қаһарынан
қауіптенген нормандар "түнгі ұйқы кезінде бауыздап кетпеуі үшін мықты
баспана керек" деген ұйғарымға келіп, батпақтан үй салып, ағаштан мұнаралар
тұрғыза бастаған. Бұларды балшықтан жасалған биік қабырғалармен қоршап
немесе айналдыра ор қазатын. Демек, өзге халықтарға тән тарихи қалыптың,
дәстүрдің жергілікті халықтарға сыналап енуі, үйдің ассоциативті түрде
қорғанға балануы " My house is my castle " тәрізді тұрақты тіркестердің
тілде қалыптасуына негіз болған деп ойлаймыз.
Ал, "өз үйім - өлең төсегім" тұрақты тіркесіндегі "өлең" лексемасына Э.В.
Севортянның сөздігінде берілген анықтама бойынша аталмыш тілдік единица
түркі тілдеріне монғол тілінен енген кірме сөз, "сулы, сазды жерде өсетін
шөп; нәрлі, жұғымдылығы шамалы, жұмсақ шөп" деген мағынаны білдіреді.
Қазіргі танда бұл бейнелі орам "Біреудің байлыққа толы кең сарайында
қысылып, қымтырылып отырғаннан гөрі өзіннің қарапайым, жұпыны төрінде
көсіліп жатқанға не жетсін" деген ұғымда қолданылады. Жалпы алғанда, қос
тілдегі ММ-дер арқылы берілетін негізгі ой біреу, яғни адамның үйіне деген
ыстық сезімі мен үйдің адам өмірінде алатын орны. Бірақ осы ой ағылшын және
казақ мақалында сол халықтың әдет-ғұрпына, салт-санасына, дүниетанымына
байланысты пайымдаулар арқылы берілген.
Гендерлік қатынасқа байланысты этнолингвистикалық уәжі.
Адам өмірінде отбасының алатын орны ерекше, себебі ол шағын мемлекет
іспетті. Осы шағын мемлекетте әйелге артылар жүк те, жауапкершілік те
айтарлықтай. Қазақтың құтты босағасында ер адам — отағасы, үйдің қожайыны,
алайда, үй ішінің бүкіл тауқыметі, тұрмыс-тіршілігі, бала тәрбиесі, әдеп
пен әдет,рухани қарым-қатынас т.б. барлығы әйел адамныңқұзыретінде. Ағылшын
және казақ тілінің паремологиялық қорындағы әйелдердің жеке басына қатысты
мақал-мәтелдерден әйелдердің қоғамдағы, отбасындағы мәдени-әлеуметтік орнын
аңғаруға болады. Солардың бірнешеуіне тоқтала кетейік: A good wife makes a
good husband (c.c.a.: Жақсы әйел жақсы күйеу жасайды). Қазақ тілінде
тәрбиелік мәні зор тіркеске мағыналас келетін бірқатар мақал-мәтелдер бар:
Жақсы әйел жаман еркекті би етеді.Дегенмен үй болу, отбасы құруда,
отбасының тұрақтылығы мен сәттілігі еркектерден гөрі әйелдерге жүктелетіні
меңзеліп тұр.
Ағылшынның Good husband makes a good wife (Күйеу жақсы болса, әйелін
жақсы етер) мақалы күйеуі жақсы болса, әйелі де соған қарай бейімделіп,
қайтсе де күйеуі оны жақсы қасиеттерге бейімдейтіні меңзеліп тұр. Дегенмен
бұл жерде ьасты орын еркекке беріліп тұр, әйелдің жақсы жар болуы еркекке
байланысты деген ой басымдылық көрсетіп тұр:
Man is the head, but woman turns it (Еркек – бас, әйел - мойын).
Man get wealth, and woman keep it (Еркек табыс табады, әйел оны ұстайды).
Салыстыра қарастырғанда, халықтар менталитетіндегі ортақ көзқарас, өзара
сәйкес ұғым-түсінік, біркелкі ұстаным байқалады.
Жаман әйел жақсы еркектің төрдегі басын көрге сүйрейді,
Жақсы әйел жаман еркектің көрдегі басын төрге сүйрейді.
Жоғарыдағы "алған әйелің жақсы болса, елге сыйлы етер" деген ұғымды
білдіретін қазақ мақалында айтылар ой төр мен көрді салыстыру арқылы
жеткізілген. Қазақ халқының когнитивгік санасында "төр" — тек қазақ үшін ең
қастерлі, сыйлы орын.
Зерттеу барысында ағылшын және қазақ қоғамдастығында әйелдер дәрежесін ер
адамдардан сәл төмендетіп көрсететін стеореотиптің, пайымдаудың орын
алғандығын білдіретін ММ-дердің жиі кездесетіндігі байқалды. Мысалы,
ағылшын тіліндеThe death of wives and the life of sheep make her husband
rich(c.ca.: әйелінің өлімі мен қойдың өмірі ер адамды бай етеді); Women
have no souls(c.c.a.: әйелдердің жаны жоқ),қазақ тіліндегі "Башпал жүйрік
парқы жоқ, қатын шешен, нарқы жоқ", "Әйелдің шашы ұзын, ақылы қысқа" мақал-
мәтелдері белгілі бір заман кезеңіндегі әйел адам дәрежесінің көрсеткіші
іспеттес. Көне заманнан қалыптасқан қазақтың ата дәстүріндей Англияда да
орта ғасырларда балаларының үйлену, тұрмыс құру тәрізді мәселелерін ата-
анасы шешетін, себебі текті жердің қызына үйлену, ұлына тұрмысқа шығу
арқылы материалдық жағдайын түзеп, қоғамдағы алатын орнын жақсартуға
мүмкіндіктер туындайтын. Жоғарыдағы "The death of wives and the life of
sheeps makes her husband rich" мақалы өз заманындағы материалдық, рухани
дүниенің тілдік бейнесі болып табылады, яғни көне дәстүрдің тілдегі
көрінісі іспеттес.
Сондай-ақ, 1918 жылдан бастап жасы отыздан асқан әйелдердің кейбіріне
сайлауда дауыс беруге құқық берілді және ағылшын әйелдерінің басым
көпшілігі үй шаруасымен айналысты немесе жұмысшы, қатардағы қызметкер
болды. Жоғары лауазымды қызметкер әйелдердің саусақпен санарлықтай болуы
және оның биік дәрежеге көтерілуініңқисықсыз өрескел болып танылуы "Women
in state affaire are like monkeys in glass shops" (c.c.a.: Үкімет басындағы
әйелдер айна сататын дүкендегі маймылдарға ұқсайды) бейнелі тұрақты орамнан
айқын көрінеді.
Байырғы ағылшын қоғамдастығында қалыптасқан әдептілік дағдысы бойынша,
тұрмысқа шыққан әйел ерін өзінің қожайыны ретінде кабылдауы тиісті. Бұған
бой ұсынбаған әйел соққыға жығылатын. 1891 жылға дейін ерлерінің "ер
адамның бас бармағынан жіңішке " әйелдерін ұруларына, егер қаласа бөлмеге
құлыптап қоюларына заңды құқықтары болған. "A woman, a spaniel, and a
walnut-tree, The more you beat them the better they be"(c.c.a.: Әйел,
спаниель (иттің түрі) және жаңғақ ағашы ұрған сайын жақсарады),"A woman, an
asse, and a walnut-tree, Bring the more fruit, the more beaten they be"
(c.c.a.: Әйел мен есекті және жаңғақ ағашын ұрған сайын жемісті молырақ
береді) тәрізді тұрақты тіркестер жоғарыда айтылған келеңсіз оқиғалардың
орын алғандығы жөнінде бұлжытпас тілдік дәлел болып табылады. Қазақ
арасында да мұндай жәбірлеулердің болғаны, әлі күнге дейін сирек те болса
кездесетіні және оның әдеттегі от басында болып тұратын елеусіз оқиға
ретінде танылатыны мәлім[15.215].
Сонымен, гендер категориясына қатысты тұп тамыры теренде жатқан тілдік
орамдар екі тілде де молынан ұшырасады. Олар — белгілі бір лингвомәдени
қоғамдастықта қалыптасқан дүниенің тілдік белгісі болып табылады. Дүниенің
тілдік көрінісі адам-тіл-мәдениет-өркениет жиынтығын зерделеу арқылы
айқындала түседі.
Уақыт өлшеміне қатысты мақал-мәтелдердің лингвистикалық уәжі. Бұл
тақырыптық топтағы бейнелі орамдар уақыттың көз ілеспес жылдамдығын, оны
босқа өткізіп, өмірді өксітпеуді, алтын мезетті пайдалы іске арнауды
уағыздайды. Мысалы, "Time is money" (c.c.a.: Уақыт — ақша); "Уақыт —
білгенге қазына, білмегенге — быламық", "Ерте тұрған әйелдің бір ісі артық,
ерте тұрған еркектің ырысы артық". Туыс емес екі тілдің бірліктері уақытты
ұғымды пайдаланып, тынбай еңбек етсең, мол қазынаға кенелесің деген ұғымды
білдіреді. Ағылшын зерттеушілері аталмыш тіркестің казіргі заман ағымына
сай келіп тұрғанымен, көненің көзі екендігін ескертеді және оның алғашқы
қолданысын біздің жыл санауымыз бойынша 320 жылдардағы Теопрастус
(Theophrastus) жазбаларымен ұштастырады.
"There is a time for everything' (c.c.a.: Әрнәрсеніңөзуақытыбар).
Қазақшабаламасы: Сабақтыинесәтімен. БұлағылшынмақалықасиеттікітапІнжілд ің"
To everything there is a season, and a time to every purpose under the
heaven", (c.c.a.: Аспанастындаәрнәрсенің, өрмақсаттыңөзмерзімібар)
дегенөсиет, өнегелеріненықшамдалып, тұрақтықалыпқаенген.Салыстыра алғанда,
уақыт мағыналық өрісіне енетін мақал-мәтелдердің аздау кездесетіндігі
анықталды.
Тілге байланысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық "Тәрбие басы — тіл",
орны мен орайын тауып қолданса,сөзден, яғни тілден асқан ғажап сиқырлы күш
жоқ деп білген халық ұрпағын ойланып, дұрыс сөйлеуге баулыған. Зерттеу
барысында тілге, сөзге қатысты мақал-мәтелдердің екі тілде де жиі
кездесетіндігі байқалды. Мысалы:
Good words cost nothing and are worth much;
Жылы-жылысөйлесең, Жыланініненшығады.
Қатты-қатты сөйлесең, Пышақ қынынан шығады; Екі тілге қатысты орамдардың
жеткізер ойы бір, яғни адам жанын жадыратар жақсы сөздің құндылығы. Ағылшын
мақалында тек жылы сөздің мәні айтылса, қазақ мақалдары қатты сөздің адам
жанына әсерін қоса жеткізеді. Бір ауыз қатты сөзді қолға ірген тікенге
теңей келіп, сол бір ауыз қатты сөзден пышақ қынынан шығатынын, үлкен дау
туатынын ескертеді.
Осы жерде айта кететін жайт, ағылшын мен қазақ мақал-мәтелдерінде айтылатын
ойдың кейде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3-9
I. ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ ТІЛДЕ
ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫЛУЫ
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. .10-
17
Ағылшын мақал-мәтелдерінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 18-21
Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің этнолингвистикалық
сипаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22-36
II. қазақ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН мақал-мӘтелдерін аударудағы тілдік ерекшеліктер
2.1 Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің классификациясы ... ... ...37-39
2.2 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал - мәтелдердің құрылымдық және
мағыналық ерекшеліктері мен
ұқсастықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40-46
2.3 Қазақ тілінен ағылшын тіліне мақал-мәтелдерді аудару тәсілдері ... 47-57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .58-59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 60-61
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі
әрқилы кезеңдерді, қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей
сипаттайтын, көңілдегі ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа
тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын,
көңілге түйгенін мақал-мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып
отырған. Аталмыш тілдік бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге,
ерінбей еңбек етуге, білім алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық,
өсек-өтірік, мақтаншақтық тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей
білген.
Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас бұрын
отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған, олардыңқай
салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен жөн. Мысалы,
фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес қосқан В.В.
Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М. Копыленко, А.В.
Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды
ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген
ғылыми негіздемелер ұсынады.
Мақал-мәтелдердің тіл білімінде, оның ішінде, казақ және ағылшын тілдерінде
әр тұрғыдан азды-көпті зерттеліп келгені мәлім. Мақал-мәтелдердің тілдік
табиғаты, олардың баска тұрақты тіркестермен ұқсастықтары немесе
ерекшеліктері тұрғысынан А. Байтұрсынов,I. Кеңесбаев, P. Сәрсенбаев, Б.
Адамбаев, Ә.Қайдар, С. Нұрышев, Ғ. Мұсабаев, М. Ғабдуллин, Ғ. Тұрабаева,
салыстырмалы-салғастырмалы тұрғыдан А. Нұрмаханов, Э.Мұқышева, А. Донбаева,
Д. Бегалықызының т.б. жұмыстарында қарастырылған. Жалпы және орыс тіл
білімінде В. В. Виноградов, Н. Н. Амосова, М. Т. Тагаев, Н. М. Шанский, Г.
Л. Пермяков, Л.А. Булаховский сынды ғалымдар соны бағыт, ұстанымдарымен,
құнды пайымдауларымен, нақты теориялық түйін-тұжырымдарымен белгілі.
Ағылшын тіліндегі ұлттық болмыс және ұлттық таныммен тығыз байланысты
тұрақты тіркестерді, мақал-мәтелдерді жан-жақты, түбегейлі зерттеген
ғалымдар — Н.Барли, А. Дундэс, А.Крикман, М. Куузи, Г.Мильнер, А. Тэйлер,
Г.Л. Апперсон, Линда және Роджер Флавэлдер. Аталған ғалымдардың зерттеулері
жұмысымызда теориялық және әдістемелік тұрғыдан басшылықка алынды.
Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен, дәйекті
тұжырым, пайымдауларымен танымал А.В. Кунин де жоғарыда аталған ғалымдардың
көзқарасын ұстанады, алайда, аталмыш тұрақты тұлғалардың құрылымдык-
мағыналық ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды "коммуникативтік
фразеологиялық бірліктер" деп атап, жеке қарауды ұсынады. Сондай-ақ, автор
құрамындағы сыңарлары тура мағыналы болып келетін макалдар тобын яғни, "all
is well that ends well" (сөзбе-сөз ауд.: сәтті аяқталған істің бәрі жақсы),
"Арреаrances агеdесерtіvе" (сөзбе-сөз ауд.: келбет — алдамшы), Better late
than nеvег" (сөзбе-сөз ауд.: ештен кеш жақсы) тәрізді ,оралымдарды
фразеологиядан тыс, "фразеологиялық емес тұрақты құрылымдар" аясында
қарастырды[1,210].
Осы жоғарыда аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі ғалымдар -
Н.Н. Амосова, А.М. Бабкин, В.П. Жухов, М. Нагиев, М.А. Филипповская, А.Н.
Кожин т.б. Мақал-мәтелдерді фразеология саласынан тыс қарайтын ғалымдардың
көпшілігі оларды ауыз әдебиетінің зерттеу нысаны қатарына жатқызады. Ал осы
бағыттағы көлемді зерттеулерімен танымал ғалым Н.Н. Амосова "мақал-
мәтелдерді фразеология қорына жатқызуға болмайды, олар мазмұны жағынан да,
сөйлемде атқаратын қызметі тұрғысынан да фразеологиялық бірліктердің
белгілеріне жауап бермейді" деген пікір ұсынады.
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде, тілдік
бірлестіктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек сіңірген
ғалым Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдартарапынан да,
әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін ескертеді.
Осыкелтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне сүйенер
болсақ, мақал-мәтелдердің тұлғатұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы, мағына
тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды фразеологизмдер
қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік береді[2, 43].
Ұлттық болмысымызды танытатын бай мұраларымыздың бірі -мақал-мәтелдерді
(бұдан былай қысқарған түрде ММ-дер) жан-жақты зерттеп, танып-білуге,
олардың мән-маңызын бағалауға бағытталған терең зерттеулердің өзектілігі
даусыз. Ұлтымыздың мәдени дүниесін танытатын ММ-дердің тілдік табиғатын
тану үшін кешенді, жүйелі түрде жаңа бағаттағы зерттеу жұмысын жүргізудің
қажеттігі қазіргі тандағы тіл ғылымының мақсат-мұраты — тілдік
құбылыстардың сырын тану жолында күрделі де кешенді үрдісті дамытумен тығыз
байланысты. Осымен байланысты тіл білімінің тылсым құпиясы басқа да ғылым
салаларымен (антропология, психология, философия, логика, мифология,
этнография т.б.) тығыз қарым-қатынастың нәтижесінде танылып, ашылып отыр.
Өйткені ұлттық мәдениет, болмыс, діл мен дін сияқты ұғымдарды тоғыстыратын
ұлттық тілдің табиғатын тілдің өзінің ішкі зандылықтары негізінде ғана
танып-білу жеткіліксіз. Бүкіл рухани қазынасын жинақтап сақтайтын ұлттық
тілді халықтың тарихымен, мәдениетімен, ой танымымен, жан ілімімен бірлікте
қарау мәселесі тіл ғылымында өзіндік өріс алып келе жатқан этнолингвистика,
психолингвистика, когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану
ғылымдарының пайда болуына негіз болды. Бұл ғылымдардың тығыз қарым-
қатынаста болуы тілдің құрылымдық, функционалдық жүйесінің кешенді
үлгілерін айқындауды мақсат етеді. Мысалы, когнитивтік лингвистикада тіл
мен таным бірлікте қаралады. Яғни,тіл мен таным сабақтастығы адамға қатысты
біртұтастыққа алынады. Адамға тұтастық деп қарау бірнеше ғылым саласының
зерттеу әдістері мен құралдарының бір мәселе үстінде тоғысуына әкеледі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел,
халықаралық қатынастар субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебе алуына байланысты, Республиканың, мемлекеттің тілі ретінде оның
халықаралық қатынастар деңгейіндегі қатысымда қолданылу ықтималдығын жоққа
шығаруға болмайды. Өзара қарым-қатынастың нығаюы, тіларалық байланыстардың,
қазақ - ағылшын қостілділігінің жандануы, дамуы, осыған орай, классикалық,
көркем әдеби шығармалардың, саяси ақпараттардың, халықаралық зор мәнділікке
ие құжаттардың аралық тіл (язык посредник) ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне
аударылуы таяу болашақта өрістей түседі. Ал шет тілін үйретуде және аударма
жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер — фразеологизмдер мен
мақал-мәтелдер. Оның себебін тілдік фразеологиялық, паремеологиялық
жүйесіндегі тұрақты тіркестердің ұлттық сипатының, ұлттық нақышының
ерекшелігімен түсіндіруге болады. Тілдік бірліктердің тұтас мағынасын
жететүсінбей, тіркес құрамындағы сыңарлар мәнін негізге ала отырып аудару
әр түрлі клеңсіз жағдайларға, сәтсіздіктерге ұшыратуы әбден мүмкін.
Сондықтан мақал-мәтелдің тіларалық семантикасын салғастыра зерттеу
барысында ондағы жалпы азаматтық, жалпы халықтық мәнділіктер мен
заңдылықтар және этностық ерекшеліктерді, сондай-ақ ұлт, тіл, мәдениет және
өркениеттің өзара сабақтастығын айқындауда өзекті мәселелер қатарына
жатады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты — қазақ-
ағылшын мақал-мәтелдерін салғастыра зерттей отырып, олардың мазмұн
межесіндегі ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу. Аталған тілдік
бірліктердің структуралық семантикалыққұрамындағы ортақ тұстары мен
ерекшеліктерін айқындау негізгі мақсат болып табылады.
Сонымен бірге ММ-дердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде олардың
құрылымында ұлттық болмыс мазмұнын қалыптастыратын тетіктерді анықтау
-жұмыстың мақсаты болып табылады. Осы мақсаттың мүддесінен шығу үшін
жұмыста мынадай нақты міндеттерді шешу көзделеді:
- ММ-дердің қазақ және ағылшын тіл біліміндегі зерттелу жайын сипаттау;
- фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысын қөрсету;
- мақал мен мәтелдің ұқсастықтары мен өзара айырмашылықтарын көрсету;
- ММ-дер мен нақыл сөздердің арақатысын айқындау;
-ММ-дердің логика-семиотикалық құрылымын сипаттау;
- ММ-дердің жасалуындағы этнолингвистикалық уәждерді, көрсету;
- ММ-дердің құрылымдық -тұрпаттық межесіне байланысты бір(таңды, қос
тағанды ММ-дердің құрылымдық сипатын бір құрамды және қос құрамды жай
сөйлем негізіңде талдау;
- зерттеу жұмысына тиянақ болатын теориялық әдістемелік қағидаларды
айқындау және негіздеу;
- этнолингвистикалық аспектідегі зерттеулерге шолу жасап, оларға қысқаша
сипаттама беру;
- мақал-мәтелдерді топтастыру принциптерін айқындау және белгілі бір
тақырыптық топтар бойынша жүйелеу;
- қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерінің семантикасындағы ұқсастықтар мен
айырма белгілерді және талдау;
Зерттеу нысаны. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі салғастырмалы түрде
қаралатын мақал-мәтелдер.
Зерттеудің пәні.Қазақ және ағылшын тілдеріндегі салғастырмалы түрде
қаралатын мақал-мәтелдердің құрылымдық, және мағыналық ерекшеліктері және
оларды аудару жолдары.
Жұмыстың ғылыми жаналығы мен нәтижелері. Тілдік құрылымы жағынан әртектес
тілдер топтарына жататын қазақ-ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдер
салғастырмалы негізде алғаш рет арнайы зерттеліп, олардың қолданыс аясы,
тақырыптық топтары айқындалды. Туыс емес екі тіл тұрақты бірліктерінің
мазмұн-межесі бір-бірімен салғастырыла зерттелді.
Мақал-мәтелдердің құрамы мен құрылымы, мағынасы және тілде қалыптасуы
тұрғысынан өзара айырмашылықтары мен ұқсастықтары көрсетілді; тіл-тілдің
көркем бейнелер жүйесінде орын алатын сәйкестіктері анықталды. Жұмыста
рухани және материалдық мәдениеті әрбасқа екі ұлт танымдарындағы ортақ және
ерекше ұйымға ұйытқы болған мақал-мәтелдерге этнолингвистикалық талдау
жасалынды.
Зерттеудің теориялық мәні.Дипломдық жұмыста қазақ және ағылшын мақал-
мәтелдерінің құрылымдық және мағыналық жағынан салғастыра зерттеу
нәтижелері аударманың ғылыми негізін қалауға септігін тигізеді. Сонымен
қатар, екі тілдегі фразеологизмдер қатарында қаралатын мақал-мәтелдерді
аударудың теориясын жасауға негіз болады.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Жұмыстың нәтижелері келешек
аудармашыларға тәжірибе кезінде, яғни аударма барысында мақал-мәтелдерге
байланысты қиындықтарды шешуге септігін тигізеді. Зерттеу нәтижелері мақал-
мәтелдерді аударуда не халықаралық аудармашы мамандар дайындауда,
салғастырмалы тіл білімі бойынша оқу-әдістемелік құралдарын жазу барысында
және семинар, практикалық сабақтар, курстар жүргізуде көмекші құрал бола
алады. Қазақ-ағылшын, ағылшын-қазақ мақал-мәтелдер сөздігін жасауда пайдалы
жұмыс болмақ.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі.Ағылшын және қазақ тіліндегі ғылыми
энциклопедиялар, мақал-мәтелдерге байланысты әдістемелік құралдар,
түсіндірме сөздіктер.
Зерттеу жұмысның әдістері. Зерттеу барысында негізінен құрылымдық,
семантикалық, компоненттік талдау, салғастырмалы және сипаттама талдау
әдістері қолданылады.
Зерттеу жұмысының орындалған орны. Зерттеу жұмысы І. Жансүгіров атындағы
Жетісу мемлекеттік университетінің шетел тілдер кафедрасында орындалды.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан
тұрады.
1. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ ТІЛДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫЛУЫА
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің зерттелуі
Тілдегі қалыптасқан тіркестер, қанатты сөздер мен мақал-мәтелдер жиынтығы
белгілі бір ұлттың өмірі мен мәдениетін, салт-дәстүрі мен санасын таныс
емес басқа ұлт өкіліне таныстырып, хабардар етуде септігін тигізеді.
Мақал-мәтелдер арқылы біз тұтас бір үлттың өзіндік ерекшеліктерін,
сол ұлт өкілдеріне ғана тән қасиеттерді, дүниетанымын, адамзат өміріндегі
болатын құбылыстарға деген сол ұлттың көзқарасын, олардың жеке құндылықтары
негізінде қалыптасқан сол халыққа ортақ бір ойпайымдауды көреміз[1,43].
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің туу дәуірін нақты болжап айту
мүмкін емес. Олардың басым көпшілігі ауызекі тілде қалыптасып бізге
жеткендігі мәлім. Мәселен, Қ. Өмірәлиев XV-XIX ғасырлардағы қазақ
поэзиясының тілі атты монографиясында дидактикалық-шешендік толғау өлеңдер
қазақтың азаматтық поэзиясында барынша мол орын алатындығы, олардың өзінің
стильдік-тілдік белгілері тұрғысынан бір сипаттас келетіндігіне тоқталып,
осы ерекше қасиетімен дидактикалық шешендік толғау өлеңдер мақал-мәтел
жанрына ұқсас деген тұжырым жасайды[3,59]. Ғалым мақал-мәтелдер сөйлеу
тілінің жеке бір ерекше формаға ие бөлек материалы түрінде, ауызекі тілдің
жанры ретінде қалыптасты дей келіп, ең ежелгі дәуірдегі данышпан
философтар өз ойларын мақал жүйелес сөз үлгісінде жазды, терең пікірге толы
бұл сөз жүйесін өз ойларына мақал жүйелес сөз үлгісінде жазды, терең
пікірге толы бұл сөз жүйесін өз ойларына тұжырымды түрде беру үшін үлгі
етті деген топшылаулар жасайды[3,60].Яғни қазақ халқы да терең ойды бейнелі
әрі ұтымды жеткізуге, қысқа да нұсқа тұжырым жасауға мақал-мәтелдер сияқты
тілдік бірліктерді қолданып, оларды ұрпақтан-ұрпаққа өзгертпей қалдырып
отырған.
Сонымен,қазақ халқының мақал-мәтелдері – ұрпақтан ұрпаққа мұра болып
келе жатқан ауыз әдебиетінің философиялық ойға құрылған ерекше бір саласы,
олар ғасырлар бойы қалыптасып, халықпен бірге жасап келе жатқан халық
даналығының мол қазынасы. Қазақ халқы өткір де терең мағыналы бір ауыз
сөзге тоқтап отырғаню Мақалдар мен метелдер – үлкен ойдың, толғаныстың
қорытындысы, ұзақ әңгіменің қысқа айтылатын тұжырымы.
Мақал-мәтелдерді жинақтап, білгілі бір жүйеде келтіруде, тілдік
бірліктер табиғатын айқындауға өзіндік үлес қосқан ғалым Г.Л. Пермяков:
Пословицы могут быть объектом исследования в одинаковой мере и лингвиста,
и литератураведа с различных точек зрения[4,8], - дей отырып, аталмыш
тілдік бірліктердің тілші-ғалымдар тарапынан да, әдебиетші мамандар
тарапынан да бірдей деңгейде зерттелуі әбден болатынын атап өтті.
Жоғарыда айтылған ой-пікірлерден қорытынды жасау бойынша, мақал-
мәтелдерді тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы, мағына тұтастығы,
қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары арқылы фразеологизмдер қатарына
жатқызып, осы салада зерттеуге тоық мүмкіндік аламыз.
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасау барысында
оларды жинақтау, сұрыптау, жүйелеу, жариялау ісінің екі кезеңнен тұратыны
анықталды, оның алғашқысы — XIX ғасырдың екінші жартысы. Кеңес дәуірінің
1948 жылдарына дейін мақал-мәтелдерді тек халық аузынан жинап, жеке басылым
ретінде шығару жұмыстары жүргізілген болса, екінші кезең -оларды тілдік
тұрғыдан зерттеудің қалыптасуымен сипатталады.
Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым – Н.Н. Березин
мен Ш. Уәлиханов архивтерінде XIX ғасырдың елуінші жылдарында ел аузынан
жазып алынған екі жүзден аса мақал-мәтелдер сақталған. Сондай-ақ, қазақ
ауыз әдебиетінің басқа үлгілерімен бірге қазақ мақалдары мен мәтелдерін де
жинақтап, жеке жинақтар шығарып, қазақ тілі мен әдебиетінің, тіл ғылымының,
мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов,
Щ.Ибрагимов, М.Терентьев,
Я. Лютш, Ф.Катанов, В.В. Катаринский, П.М. Мелиоранский, Н.Н. Пантусов,
А.Е. Алекторов т.б. сынды ағартушы, ғалымдардың еңбегі ерекше.
Халық мұрасын жүйеге келтіру, насихаттауда зор үлес қосқан танымал ғалым
— Ә. Диваев. Ғалым жинақталған материалдың барлық нұсқасын толық қамтуды
көздей отырып, өз топтамаларын 1900-1927 жылдар аралығында "Сборник
материалов для статистики Сыр-Дарьинской области", "Этнографические
материалы" жинақтарының, "Туркестанские ведомости" газетінің"
басылымдарында жариялады. Сондай-ақ, "Киргизские пословицы, записанные в
Копальском уезде Семиреченской области" деген топтамасын 1900 жылы Қазан
қаласында жариялаған Н.Н. Пантусовтың еңбегін де ерекше атап өткен жөн.
Сөздік құрамның негізгі қаттауын қарайтын мақал-мәтелдерді жинақтау,
жүйелеу, жариялау жұмыстары әр кезеңге орай жалғасын тапты.
Қазақ мақал-мәтелдерінің ғылыми тұрғыдан зерттелуіне арналған іргелі
монографиялық зерттеулер де, мақалалар да баршылық. Солардың ішінен ғалым
Б. Шалабаев алғашқылардың бірі болып, аталмыш тұрақты тіркестер тобын
арнайы қарастырып, малшылық, егіншілік, аңшылық жөніндегі мақал-мәтелдер
деп негізгі үш мағыналық топқа бөліп, олардың негізгі мағыналық топтарын,
жанрлық ерекшеліктерін айқандаумен қатар, аталмыш тілдік бірліктерге
қатысты өзіндік пайымдауларын ұсынды [5,28]. М. Ғабдуллин өзінің "Қазақ
халкының ауыз әдебиеті" деген еңбегінде қазақ халқының шаруашылығын,
кәсібін, тұрмыс-тіршілігін сипаттайтын мақал-мәтелдердің өмір танытқыштық
мәні мен қызметін айқындаса, С. Нұрышев оларды даму тарихы тұрғысынан
қарастырды.
Тіл мамандары Ә. Қайдар, Р. Сәрсенбаев, Ғ. Тұрабаева, Ө. Айтбаев мақал-
мәтелдердің тұрақты тіркес ретінде атқаратын қызметін, мағыналық даму
заңдылығын, қолданыс ерекшеліктерін қарастырды. Мақалдар мен мәтелдер
туралы ғалым К. Аханов былай дейді: Фразеологиялық оралымдардың ішінде
құрылымы жағынан да, мазмұны жағынан да тіл коммуникативті единицасы
сөйлемге сәйкес келетіндері бар. Бұлар мақалдар мен мәтелдер, қанатты
сөздер. Мақал-мәтелдер және қанатты сөздер фразеологизмдердің қатарына
жазылғанда, олардың сөйлеу кезінде тыңнан жасалынбай, даяр қалпында
жұмсалатыны, құрамның тұрақтылығы ескеріледі.
Мақал-мәтелдер де әдеби қалыптасқан, орныққан, оның құрамындағы
компоненттердің де орны бекем. Мақал-мәтелдер – құрылысы жағынан әрі ықшам,
әрі көркем, мағынасы жағынан терең ой, кең мазмұнды қамтитын, асқан
шеберлікпен жасалған сөз өрнегі[6,223].
Қазан революциясынан бұрын басылып шыққан жинақтарды негізі зерттеу
материалы ретінде ала отырып, ғалым мақал-мәтелдердің құрамы мен құрылымын,
жасалу жолдарын, лексика-семантикалық, стилдік ерекшелікгерін жан-жақты
талдап таратады. М.Әлімбаевтың "Өрнекті сөз- ортақ қазына" (1967) деп
аталған зерттеу жұмысы аударма мәселесіне арналған. Жұмыста зерттеушінің
қазақ мақал-мәтелдерінің тілде қалыптасу тарихы, жасалу жолдары, тілде
қолданылуы, бір тілден екінші тілге аудару мәселесі, тәржімалаудың амал-
тәсілдері жөнінде құнды пікірлері, теориялық және практикалық мәні зор
ұсыныстары баяндалады. Еңбектің поэтикалық аудармаға бой ұру басымдылығына
қарамастан, бұл - ғылымда өзіндік орны, елеулі үлесі бар еңбек. Б.
Адамбаевтың "Халық даналығы" атты монографиялық еңбегі (1976) "Мақал-
мәтелдер" және "Шешендік сөздер" деген өзара байланысты екі бөлімнен
тұрады. Жұмыс осы аталған тілдік бірліктердің жанрлық табиғатын, тәрбиелік
мәнін, құрылымы мен әдеби-көркемдік ерекшеліктерін талдауға арналған.
Сондай-ақ, мақал-мәтелдердің окказионалды өзгерістері, варианттылығы
Ғ.Тұрабаеваның, құрамы мен құрылымы, компоненттерінің байланысу тәсілдері,
синтаксистік белгілері, инверсиялануы С.Кенжемұратованың, фразеологиялық
тұтастықтар мен мақал-мәтелдер ұласымдылығы, танымдық-прагматикалық
аспектілері Д.Бегалықызының ғылыми зерттеулерінде баяндалған.
Тіл-тілдегі паремиологиялық жүйені салыстыра-салғастыра зерттеуге арналған
жұмыстар қатарының біртіндеп толығып келетіндігі байқалады. Мысалы, А.
Нұрмахановтың зерттеуі түркі тілдеріндегі мақал-мәтелдердің жалпылығы мен
кейбір өзгешеліктерін саралауға бағытталса, Э. Мұқышева қазақ және неміс
тілдеріндегі мақал-мәтелдерінің өзара сәйкес тұстары мен ерекше белгілерін,
ұлттық мәдени компоненттерін анықтайды. Зерттеу нысаны ретінде алынған
тілдік бірліктердің лексика-грамматикалық ерекшеліктері, қазақ және араб
тілдеріндегі мақал-мәтелдердің жасалу жолдары, типологиялық универсалия
және уникалия құбылыстары
А. Донбаеваның жұмысында қаралған.
Сонымен, қазақ мақал-мәтелдерінің (әрі карай қысқаша- MM түрінде беріледі)
зерттелу тарихына шолу жасау барысында оның бес бағытта жүргізіліп
келгендігі анықталды:
а) тілішілес, яғни бір тіл аясындағы зерттеулер; ә) туыс тілдерді салыстыра
талдауға; б) әртектес тілдер бірліктерін салғастыра қарауға; в)
этнолингвистикалық астарын ашуға және г) қолданбалы мақсатқа негізделген
зерттеу жұмыстары.
Мақал-мәтелдер – қалай, тура сол ойды әртүрлі сөздермен айтуды үйрену үшін
берекелі мәлімет. Монолог және диалог сөйлеуіне үйретуде олар ауыспалы,
сондықтан таңдалған тақырып өзекті болып табылады. Мақал-мәтелдер – ауызша
халық шығармашылығының кең тараған жанры. Олар адамдарды баяғыдан бері алып
жүреді. Тиянақты ұйқас, кәдімгі формасы, қысқалылық сияқты мәнерлі сөздер
мақал-мәтелдерді тұрақты, есте сақтаулы, сөйлеуде қажет етеді.
Мақал-мәтелдер – халық шығармашылығының көне жанры. Олар көне заманда пайда
болды, және өз пайда болу тарихымен ғасырлар тереңіне кетеді. Олардың көбі
жазу шықпай тұрып пайда болды. Сондықтан олардың алғашқы қайнар-көздері
туралы мәселе ашық болып саналады. Ағылшын мақал-мәтелдер пайда болуының
осындай негізгі қайнар көздері: халықтық, әдебиеттік, библиялы пайда болуы,
басқа тілден алынуы және мақал-мәтелдер ретінде Шекспир цитаталарының
пайдаланылуы.
Мақалдарды мәтелдерден айыру керек. Мақалдың басты өзгешелігі болып оның
бітімі және дидактикалық мазмұны табылады. Мәтел үйрету мінезімен, ақылды
қорытындының бітімсіздігімен айырылады.
Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді, қарым-
қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды
шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға
бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, кеңілге түйгенін мақал-мәтел
ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік
бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім
алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық
тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас бұрын
отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған, олардыңқай
салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен жөн. Мысалы,
фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес қосқан В.В.
Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М. Копыленко, А.В.
Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды
ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген
ғылыми негіздемелер ұсынады.
Зерттеу барысында, ағылшын тіліндегі ММ-дерді топтастырып, жүйеге келтіріп,
баспадан шығару ісіне ғалымдардың баса назар аударғаны және ағылшын мақал-
мәтелдерін тек өз аясында зерттеудің, жан-жақты емес, бір қырынан ғана
қарастырудың орын алғандығы байқалды. Біздің пайымдауымызша, екі немесе
бірнеше тілді салыстыра - салғастыра зерттеужұмыстарының бірнеше білімін
теориялық тұрғыдан толықтыра, жетілдіре түсері даусыз.
Мақал-мәтелдердің шығу төркіні, тілде қалыптасуы деген ережеге келер
болсақ, оның күрделілігі де, түпдеректі қалтқысыз жабудың қиындығы да
түсінікті. Дегенмен, қазақ халқының рухани қазынасын, сөз маржандарын
қалыпқа келтіру барысында елеулі еңбек сіңірген Б.Адамбаевтың "мақал-
мәтелдер әуелде аузы дуалы жеке кісінің аузынан шыққанымен, біреуден
біреуге, ұрпақтан-ұрпаққа ауыса жүріп өңделген, өзгерген, бүкіл елге тарап,
оны халық ақиқат деп таныған қағидаға, тіпті ережеге - заңға айналған"
деген ой тұжырымымен толық келісуге болады [7,17].Тарихи деректер, ғылыми
ізденістердің нәтижелері, танымал ғалымдардың пайымдаулары да жоғарыда
айтылған пікірмен өзектес. Себебі, кез-келген сөз ұрпақтан ұрпаққа жетіп,
ақиқат ретінде таныла бермесі хақ. Өз дәуірінің озық ойлы кемеңгерлерінің
халықтың көкейінен шығатын, ұтқыр ойы, бейнелі, өткір сөзі ғана кеңінен
таралып, танымал болуы мүмкін. Халықтың дана билері мен шешендерінің бір
кезде аузынан шығып, кейіннен ел аузында мақал-мәтел ретінде қолданысқа
енген сөздерінен бірер мысал келтірейік. Майқы би:
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді.
Даналығымен, шешендігімен, қара қылды қақ жарған әділдігімен жастайынан
елді аузына қаратқан Төле би сөздерінің де ұрпақтан ұрпаққа мирас болып,
халық арасында мақал-мәтел ретінде кең қолданыс тапқаны байқалды:
Жаңбыр жаумаса, жер жетім,
Басшысы болмаса, -ел жетім.
Сондай-ақ, халықтық мақал-мәтелге айналып, жиі қолданылып жүрген "Көпті
қорлаған көмусіз қалады" тіркесінің Әйтеке бидің, ал "Бұлақ көрсең көзін
аш" Бәйдібек бидің дуалы ұзынан шыққан тілдік бірліктер деген деректер бар,
мұндай мысалдарды әрі қарай тізбектеп, қатарын көбейте беруге болады.
Зерттеу барысында ертегі, аңыз әңгімелер негізінде, аңыз әңгімелернегізінде
мақал-мәтелдердің де аз еместігі байқалды. Мысалы: Түйебойына сеніп, жылдан
құр қалыпты; Қайда барса да Қорқыттың көрі; Аяз би әліңді біл, құмырсқа
жолыңды біл т.б.
Тілімізде жұмбақтардан бастау алатын ММ-дер кездеседі: Сырты бүтін, іші
түтін (оқ); Қараңғы үйде қабан күркірейді (диірмен) т.б. Бұл жұмбақтардың
кейде жұмбақтық негізінен "қол үзіп, фразеологиялық тіркес мәтел ретінде
де қолданысқа енгені анықталады[8,177].
Рухы биік, ойы көркем, тілі шұрайлы, мән-мазмұны терең кесек туындыларымен
ерекшеленетін дарынды ақылы жазушылардың, дара тұлғалардың көңіл түпкірінен
шыққан пікір-пайымдаулары да жалпыхалықтық қорға еніл, тұрақты қолданысқа,
мақал-мәтелдік сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы: Еңбек етсең ерінбей, тояды
қарның тіленбей; Азға қанағат етпесең, көптен құр қаларсың (Ыбырай);
Берекені көктен тілеме, өткен сиректен тиіс (М.Әуезов); Жасында көргені
жоқтың, өскенде айтары жоқ (Ғ.Мұстафин) т.б. Қорыта айтқанда, қазақ
тіліндегі мақал-мәтелдердің басым көпшілігі тарихтың терең қат-қабат
қаттауларынан көрініс беретін оқиға, аңыз, әңгіме, ертегілердің және
көрнекті ақын-жазушылар шығармалары негізінде қалыптасқан.
Тіл туралы ғылымда мақал-мәтелдерге жалпы қабылданған көзқарас құрылған
жоқ. Кейде мақал-мәтелдер астында өмірдің әртүрлі құбылыстарын бейнелейтін
және аяқталған сөйлемнің формасымен ие болатын мерген бейнелі нақыл сөздер
түсіндірілді. Мақалдар аяқталған пікірді белгілейді.
Мәтелмен мақалдан ақыл қорытындысының бітімсіздігімен айырылатын қысқа
бейнелі нақыл сөздерді атайды.
Ұқсас анықтама барлық түсіндірме сөздіктерінде де, көптеген арнайы баптарда
да, зерттеулерде де кездесуі мүмкін.
Фразеология бойынша бөлек жұмыстарда мақалдың мәтелден басты айырмашылығы:
мақал жалпы пікірді түсіндіреді, мәтел – пікірді жиілік мінезінде. Осы
лингвистердің пікірі бойынша тек қана мақалдар емес, және де мәтелдер
аяқталған сөйлем формасымен ие бола алады.
Мәтел сондай құрылыстың тұрақты сөйлемі болып саналады, мақал сияқты, бірақ
дидактикалық мазмұнынан айырылған.
Ағылшын мақал – мәтелдерінің зерттелуі
Ағылшын тіліндегі жалпыхалықтық мұраны жинақтап, жариялау жұмыстары сонау
көне ғасырда қалыптасып, күні бүгінге дейін дәстүрлі түрде жалғасып келеді.
Тарихи деректерге сүйенер болсақ, ете көне мақал-мәтелдер тізбегін қамтитын
алғашқы "Book of Proverbs in the Old Testament" атты топтама V ғасырда
жарық көрген. Кейінгі жинақтар халық игілігіне айналған осы іске етене
араласып, зор еңбек сіңірген оқымысты ғалым Дезидериус Эрасмус есімімен
тығыз байланысты. Оның 1500 жылы "Collectanea" (818 MM), 1508 жылы
Венецияда "Chiliades" (3260 MM) деген атпен жарияланған жинақтары 1515-1536
жылдары аралығында толықтырылып қайта басылып шықты.
Артына өшпес тарихи із қалдырған ғалымдардың бірі Джон Хеуд (John Heywood)
өзінің алғашқы "A Dialogue Containing the Number in Effect of all the
Proverbs in the English Tongue" атты еңбегін 1546 жылы, кейінгілерін 1550,
1555, 1560 жылдары жарыққа шығарды. Сондай-ақ, 1610-1680 жылдар аралығында
бірқатар мақал-мәтелдер жинақтары, атап айтқанда, 1612 жылы ағылшын шіркеу
қызметшісі Thomas Draxe "Bibliotheca Scholastica Instructissima or, a
Treasurie of Ancient Adagies, and Sententious Proverbes", 1639 жылы пастор
Дж. Клардың (John Clarke) "Paroemiologia Anglo-Latina", 1640 жылыДж.
Хербергтің "Outlandish Proverbs", 1659 жылыДж. Хауэльдің "Proverbs", 1670,
1678 жылдарыДж. Рэйдің 'English Proverbs"
аттыенбектеріжарықкөрді.Келесіғасыр лардабұрынғыескіжинақтартолықтырылы п,
қайтабастырылыпотырды. Зерттеубарысындамамандардыңкөбінесе ағылшынтілімақал-
мәтелдерінжинаққаенгізуүрдісіменшек телгенінкөреміз.
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерін ғылыми тұрғыдан арнайы, жан-жақты қарастырған
зерттеу жұмыстарының бар екендігі мәлім. Мысалы, Л. И. Швыдкояның ғылыми
зерттеуінде мақалдар мен афоризмдер "клише" деген атаумен бір топқа
біріктіріліп, олардың синонимдік қатары берілген. С.И. Вяльцеваның ағылшын
мақал-мәтелдерін стильдік, ал Э.Ахундованың зерттеуі синтаксистік
ерекшеліктері тұрғысынан талдауға арналған. Ағылшын тілінің тұрақты
тіркестерін зерттеу жұмыстары ғалым А.В. Кунин есімімен тығыз байланысты.
Ол өзінің "Курс английского языка", "Курс фразеологии современного
английского языка" тәрізді көлемді ғылыми еңбектері мен "Англо-русский
фразеологический словарь" сөздігі т.б. арқылы ағылшын тілі табиғатының
кейбір өзгеге беймәлім тұстарын айқындап, жалпы тіл ғылымына елеулі үлес
қосты және салғастырмалы негіздегі ізденістерге бағыт-бағдар берді. Мақал-
мәтелдердің басқа тілдік бірліктермен салыстыра алғанда өзіндік
ерекшеліктерін, күрделілігін, мән-мазмұнының терендігін айқын көрсететін
тұстардың бірі — аударма жұмысы. Кейбір жалпыхалықтық универсалдық сипатқа
ие түрлерін есепке алмағанда, әдетте, мақал-мәтелдер бір тілден екінші
тілге тікелей аударылмайды. Бір тілден екінші тілге тәржімелеу барысында
мағынасы мен тіркес құрамындағы сыңарлары дәлме-дәл келетін теңбе-тең
баламасы (абсолюттік балама) немесе контекстік мағынасы сәйкес эквиваленті
қолданылуы мүмкін. Әсіресе, ілеспе аудармада шапшаңдық, жинақылық, нолдік
қажет. Осы мақсатка негізделген, практикалық мәні бар жұмыстардың бірі —
Т.Баймаханова, Н. Өтешева, Н. Байтөлеевалардың құрастыруымен жарық көрген
"Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты в русском и казахском
языках" атты еңбек. Жұмыста мақал-мәтелдер он мағыналық топқа бөлініп,
олардың орыс және казақ тілдеріндегі баламалары берілген. Алайда, ағылшын
ММ-дерінің қазақ тілінде баламалары бола тұра, тікелей аударылған тұстары
да баршылық.
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бір тобы қасиетті кітап інжілге
байланысты қалыптасқан. Халық арасына кеңінен таралып, көп оқылғандықтан,
інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы,
мағына тұтастығы тәрізді белгілердің негізінде қолдануға даяр тілдік
бірлікке айналған. Зерттеу барысында олардың ауқымды бір бөлігінің
тұпнұсқадағы қалпын берік сақтағандығы, еш өзгеріссіз қолданылатындығы
айқындалды. Мысалы: Үоu саnnоt sегvе Gоt and mаmmоn (сөзбе-сөз аудармасы*:
Сен құдай мен мамонаға бірдей қызмет ете алмайсың); А soft answer turneth
away wrath (с.с.а.: Жұмсақ (жылы) жауап ашуды қайтарады) т.б. Түп-төркіні
інжілге барып саятын мақал-мәтелдердің сәл өзгеріске ұшыраған түрлері де
кездеседі.
Ақын-жазушы, саясаткерлердің ұғымды, үйлесімді айтылған қысқа, әрі нұсқа,
айшықты сөздерінің де ағылшын тілінің сөздік қорын байытуға едәуір үлес
қосқаны нақтыланды. Мысалы: Тһе customer is always right і ( (с.с.а.:
Әрқашан тұтынушынікі дұрыс) тіркесінің Еуропадағы ең үлкен сауда
орталықтарының бірі "Сэлфриджезді" (Selfridge’s) ашқан Г.Селфриджге
тиесілілігі жөнінде деректер бар. Себебі, оның барлық дүкендерінде "Тһе
сиstоmег іs аlways rіgһt", яғни "әрқашан тұтынушынікі дұрыс" деген қатаң
қағида қалыптасқан. Көпшілік көңілінен шыкқан осы сөз кейіннен халық
арасында жиі айтылып, дәстүрлі қолданыска енген. Ағылшын тілінде бұл
тәрізді қолдануға даяр, астарлы "авторлы" тіркестердің мол қоры бар[9,257].
Сонымен, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бөлігі қасиетті кітап
інжілден, ал келесі бір бөлігі дарынды Шекспир сыңды керкемсөз
шеберлерінің, халыққа танымал ақын-жазушылардың туындыларынан, сондай-ақ,
көрнекті саясаткерлер сөздерінен бастау алғандықтары байқалады.
Қазақ және ағылшын паремиологизмдерінің түпдеректеріне қатысты негізгі
айырма мынада: Қазақ ММ-дерінің ауқымды тобы жеке тұлғаға (би,шешен,
ақылгөй, дана қариялар т.б.) байланысты қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша
таралып отырған. Ал ағылшын ММ-дерінің негізгі бұлағы діни ағым, қасиетті
кітаптан тараған ұлағатты сөздер болып табылады және сондай-ақ Шекспир
сынды ұлы тұлғалардың айшықты, мәнді сөз үлгілері ерекше орын алады[10,
175].
Ағылшын зерттеушілері аталмыш тіркестің қазіргі заман ағымына сай келіп
тұрғанымен, көненің көзі екендігін ескертеді және оның алғашқы қолданысын
біздің жыл санауымыз бойынша 320 жылдардағы Теопрастус (Тһеорatrus)
жазбаларымен ұштастырады.
"Тһеге іs а timе оf еvегуthing (с.с.а.: Әр нәрсенің өз уақыты бар).
Қазақша баламасы: Сабақты ине сәтімен.
Бұл ағылшын мақалы қасиетті кітап Інжілдің " То еvегуthing tһеге іs а
sеаsоn, апd а tіmе tо еvегу риrроsе under tһе һеаvеn". (с.с.а.: Аспан
астында әр нәрсенің, әр мақсаттың өз мерзімі бар) деген өсиет, өнегелерінен
ықтималдық, тұрақты қалыпқа енген[11, 152].
Зерделей қарасақ, мақал-мәтелдер адам баласының бар өміріндегі, тұрмыс-
тіршілігіндегі салалардың барлығын дерлік қамтиды екен. Солардың қомақты
бір бөлігі — еңбек жайлы мақал-мәтелдер. Мұның сыры еңбекгің тіршіліктің
негізі, қоғамның, өмірдің қайнар көзі болғандығында болса керек. Көненің
көзі іспеттес тұрақты тіркестер тобы келер ұрпаққа еңбек етпегеннің ішіп-
жемейтінін түсіндіре келіп, оларды еңбек сүйгіштікке, адал еңбек етуге
баулиды, жалқаулық, бойкүйездік, жатып ішер арамтамақтықтан бойды аулақ
салуға шақырады,
1.3 Ағылшын және қазақ мақал - мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаттары
Дүниежүзіндегіғылымдармен, оның ішінде, тіл білімі салаларымен салыстыра
алғанда, этнолингвистика — теориялық, әдістемелік тұрғыдан әлі де болса
нақты қалыптаса қоймаған, анықталған тұстарынан гөрі, күңгірт жағы басымдау
түсетін ғылыми бағыттардың бірі. Зерттеу нысаны ортақ, яғни "тіл мен
мәдениет", олардың өзара байланысы, бір-біріне ықпалы болып табылатын,
зерттеудегі әдіс-тәсілдері, теориялық қағидалары мен негіздері көп жағдайда
ұқсас болып келетін этнолингвистика мен лингвомәдениеттану салаларының ара-
жігі әлі де болса айқын ажыратылмауы, дәлелден гөріболжамның
көбірек айтылуының өзі осы пікіріміздің айғағы іспеттес.
Этнолингвистиканың пәні, зерттеу нысаны, мақсат-міндеттері тәрізді
мәселелер отандық және шетел ғалымдарын ойландырып келгені белгілі. Олар
тарапынан берілген сипаттамалар кейде бір-бірімен ұштасып, бірін-бірі
толықтырып отырса, кей тұста ауқымын, қолданыс аясын тарылтып, екіұшты
пікір қалыптастыратындығын да жоққа шығаруға болмайды. Енді солардың бір-
екеуіне тоқталып өтейік.
Британ энциклопедиясында берілген анықтама:
"Ethnolinguistics, that part of anthropological linguistics concerned with
the study of the interrelation between a language and the cultural behavior
of those who speak it"[12,209].
Қазақшасы: Этнолингвистика — тіл мен сол тілде сөйлейтін халықтың мәдениеті
арасындағы арақатынасты зерттейтін антропологиялық тіл білімінің
саласы[13,208].
Этнолингвистика — гректің ethnos (халық,тайпа) және лингвистика деген
ұғымдарынан туындайтын, тілді оның мәдениетке қатысы тұрғысынан зерделейтін
әрі лингвистикалық, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың біте
қайнаса келіп, тілдің қызметі мен дамуына тигізетін әсерін зерттейтін тіл
білімінің саласы. Кең мағынада этнолингвистика — мәдениеттің,
психологиясының және мифологияныңқарқын лингвистикалық әдістердің көмегімен
зерттейтін күрделі ғылыми арна.
Қазақ этнолингвистикасын дербес пән ретінде қалыптастырып, бағыт-бағдарын
айқындау, одан әрі дамыту жұмыстары академик Ә.Қайдардың есімімен тығыз
байланысты. Оның қазақ тіл біліміндегі жас әрі жаңа сала екенін айта келіп,
мақсаты мен нысаны жөнінде: " Бұл ғылым саласының кереметтігі де, бүгінгі
тандағы ғылыми-практикалық маңызы да — оның монолиттік тұтастығында, бір-
біріне етене жақын, тіпті бірінсіз бірін толық түсінуге болмайтын нысан
екендігінде. Ол нысан — этнос және оның тілі. Өйткені тілсіз — этнос,
этноссыз — тіл өмір сүре алмайды. Этнос пен оның тілін этнолингвистика
тұрғысынан қарастыру деген сөз оның сол бала кезеңінен есейгенге дейінгі
болмысы мен өмір тіршілігін, дүние тануы мен мәдени, рухани байлығын ана
тілінде сақталған фактілер мен деректер негізінде зерттеп білу және оларды
бүгінгі таңның игілігіне асыру болып табылады," — дейді. Тілдік бірліктерде
көрініс тапқан материалдық және рухани мәдениет мәселелері, сондай-ақ, М.М.
Копыленко, Е.Жанпейісов, Н.Уәлиев,Ә.Ахметов, Ж.Манкеева,С.Сәтенова,
С.Смағұлова,Ғабитханұлы т.б. қарастырылған.
Этнолингвистика саласының қазақ және ағылшын тіл білімінде қалыптасуына,
зерттелуіне салғастырмалы шолу жасай отырып, оның, әсіресе, отандық тіл
білімінде кеңірек ауқымда қарастырылып, ұлттық материалдық және рухани
мәдениетке байланысты бірқатар мәселелердің басы ашылғаны айқындалды.
Этнолингвистикалық уәжі халықтың тұрмыс-тіршілігі, менталитеті, әдет-ғұрпы,
салт-дәстүрімен тығыз байланысты тұрақты тіркестердің тұп-төркінін айқындау
- әр басқа ұлттар мен әртиптес тілдер жөнінде мол мағлұмат алуға, танымдық
көзқарасты қалыптастыруға, септігін тигізері сөзсіз[14,237].
Адамға қатысты ММ-дің этнолингвистикалық уәжі. Қос тілде де осы тақырып
аясына жататын тіркестердің саны жағынан көптігі байқалады. Мұның сыры
адамның қоғамдағы шешуші күш екендігінде жатса керек.
Ағылшын тілінде халық арасында жиі қолданылатын "Manners makethе
man",(c.c.a.: Адамды адам ететін оның әдептілігі) тұлғасы ықшам, алайда
мәні зор тілдік орам, орта ғасырда орын алған қағида, дәстүрлерге, заман
талабына байланысты қалыптасқан. Әсіресе, ХІV ғасырда Англияда
мәдениеттіліктің негізгі шарттарына, өзін-өзі ұстау ережелеріне баса назар
аударылып, мүлтіксіз орындалуы талап етілді. Әдептілік, ізеттілік
ережелерін қамтитын арнайыжинақтар шығарыла бастады. Уақыт өте келе осы
ұстанымдардың бірқатары жалпыхалықтық мақал-мәтелге айналып, кеңінен
қолданыс тапты. Мысалы, Good manners makea man (c.c.a.:Адамды адам
ететін оның әдептілігі) ; Уou sit by a worthier man than thеmselves art
one, Suffer him first to touch the meat (c.c.a.: Eгep өзіңнен салауаттырақ
адаммен дастархандас болсаң, одан үлгі ал, яғни соған қарап ас іш) т.б.
"Жалғыз қаздың үні шықпас, Жалғыз қыздың мұңы шықпас" деген мақал қазақтың
әдет-ғұрпына, өмір салтына байланысты тілде қалыптасқан деп ойлаймыз. Өзара
қарым-қатынасын жекжат болып нығайтқысы келген адамдардың балаларын
атастырып, күйеу жігіт қайтыс болса, әмеңгерлікпен туған бауырының, болмаса
жас ерекшелігіне қарамай туыстарының біріне қосуы тәрізді мәселелер ата
дәстүрі бойынша шешімін табатын. Балғын жас қыздардың тіпті әкесінен де
үлкен қарт кісілерге тұрмысқа шығуға мәжбүр болуының негізгі себептері, қыз
әкесінің сіңірі шыққан кедейлігі,өгейлігі не жетім қыздың жалғыздыгы
екендігін көптеген мұражай деректері дәлелдейді. Жоғарыда келтірілген
мақалдың шығуына мұңын шаға алмай, тағдырдың дегеніне көнген арулардың
қайғы-қасіреті себеп болған тәрізді.
Үй-жайға, отбасына қатысты ММ-дердің этнолингвистикалық уәжі.
Қай халық болмасын, адамзат үшін үйдің алатын орны ерекше. Зерттеу
барысында осы тақырып аясына жататын ММ-дердің екі тілде де көптеп
кездесетіндігі байкалды. Мысалы, ағылшындар "My house is my castle"
(c.c.a.: Өз үйім - қорғаным) десе, қазақ халқы "Өз үйім-өлең төсегім" деп,
оған бейнелі түрде ерекше сипат береді.
Тарихи деректерге сүйенсек, ежелгі ағылшын баспаналары қорғаныс үшін аса
мықты болмаған және Англияда қорғандардың салына бастауы 1066 жылғы
нормандар басқыншылығымен байланысты. Жергілікті халық қаһарынан
қауіптенген нормандар "түнгі ұйқы кезінде бауыздап кетпеуі үшін мықты
баспана керек" деген ұйғарымға келіп, батпақтан үй салып, ағаштан мұнаралар
тұрғыза бастаған. Бұларды балшықтан жасалған биік қабырғалармен қоршап
немесе айналдыра ор қазатын. Демек, өзге халықтарға тән тарихи қалыптың,
дәстүрдің жергілікті халықтарға сыналап енуі, үйдің ассоциативті түрде
қорғанға балануы " My house is my castle " тәрізді тұрақты тіркестердің
тілде қалыптасуына негіз болған деп ойлаймыз.
Ал, "өз үйім - өлең төсегім" тұрақты тіркесіндегі "өлең" лексемасына Э.В.
Севортянның сөздігінде берілген анықтама бойынша аталмыш тілдік единица
түркі тілдеріне монғол тілінен енген кірме сөз, "сулы, сазды жерде өсетін
шөп; нәрлі, жұғымдылығы шамалы, жұмсақ шөп" деген мағынаны білдіреді.
Қазіргі танда бұл бейнелі орам "Біреудің байлыққа толы кең сарайында
қысылып, қымтырылып отырғаннан гөрі өзіннің қарапайым, жұпыны төрінде
көсіліп жатқанға не жетсін" деген ұғымда қолданылады. Жалпы алғанда, қос
тілдегі ММ-дер арқылы берілетін негізгі ой біреу, яғни адамның үйіне деген
ыстық сезімі мен үйдің адам өмірінде алатын орны. Бірақ осы ой ағылшын және
казақ мақалында сол халықтың әдет-ғұрпына, салт-санасына, дүниетанымына
байланысты пайымдаулар арқылы берілген.
Гендерлік қатынасқа байланысты этнолингвистикалық уәжі.
Адам өмірінде отбасының алатын орны ерекше, себебі ол шағын мемлекет
іспетті. Осы шағын мемлекетте әйелге артылар жүк те, жауапкершілік те
айтарлықтай. Қазақтың құтты босағасында ер адам — отағасы, үйдің қожайыны,
алайда, үй ішінің бүкіл тауқыметі, тұрмыс-тіршілігі, бала тәрбиесі, әдеп
пен әдет,рухани қарым-қатынас т.б. барлығы әйел адамныңқұзыретінде. Ағылшын
және казақ тілінің паремологиялық қорындағы әйелдердің жеке басына қатысты
мақал-мәтелдерден әйелдердің қоғамдағы, отбасындағы мәдени-әлеуметтік орнын
аңғаруға болады. Солардың бірнешеуіне тоқтала кетейік: A good wife makes a
good husband (c.c.a.: Жақсы әйел жақсы күйеу жасайды). Қазақ тілінде
тәрбиелік мәні зор тіркеске мағыналас келетін бірқатар мақал-мәтелдер бар:
Жақсы әйел жаман еркекті би етеді.Дегенмен үй болу, отбасы құруда,
отбасының тұрақтылығы мен сәттілігі еркектерден гөрі әйелдерге жүктелетіні
меңзеліп тұр.
Ағылшынның Good husband makes a good wife (Күйеу жақсы болса, әйелін
жақсы етер) мақалы күйеуі жақсы болса, әйелі де соған қарай бейімделіп,
қайтсе де күйеуі оны жақсы қасиеттерге бейімдейтіні меңзеліп тұр. Дегенмен
бұл жерде ьасты орын еркекке беріліп тұр, әйелдің жақсы жар болуы еркекке
байланысты деген ой басымдылық көрсетіп тұр:
Man is the head, but woman turns it (Еркек – бас, әйел - мойын).
Man get wealth, and woman keep it (Еркек табыс табады, әйел оны ұстайды).
Салыстыра қарастырғанда, халықтар менталитетіндегі ортақ көзқарас, өзара
сәйкес ұғым-түсінік, біркелкі ұстаным байқалады.
Жаман әйел жақсы еркектің төрдегі басын көрге сүйрейді,
Жақсы әйел жаман еркектің көрдегі басын төрге сүйрейді.
Жоғарыдағы "алған әйелің жақсы болса, елге сыйлы етер" деген ұғымды
білдіретін қазақ мақалында айтылар ой төр мен көрді салыстыру арқылы
жеткізілген. Қазақ халқының когнитивгік санасында "төр" — тек қазақ үшін ең
қастерлі, сыйлы орын.
Зерттеу барысында ағылшын және қазақ қоғамдастығында әйелдер дәрежесін ер
адамдардан сәл төмендетіп көрсететін стеореотиптің, пайымдаудың орын
алғандығын білдіретін ММ-дердің жиі кездесетіндігі байқалды. Мысалы,
ағылшын тіліндеThe death of wives and the life of sheep make her husband
rich(c.ca.: әйелінің өлімі мен қойдың өмірі ер адамды бай етеді); Women
have no souls(c.c.a.: әйелдердің жаны жоқ),қазақ тіліндегі "Башпал жүйрік
парқы жоқ, қатын шешен, нарқы жоқ", "Әйелдің шашы ұзын, ақылы қысқа" мақал-
мәтелдері белгілі бір заман кезеңіндегі әйел адам дәрежесінің көрсеткіші
іспеттес. Көне заманнан қалыптасқан қазақтың ата дәстүріндей Англияда да
орта ғасырларда балаларының үйлену, тұрмыс құру тәрізді мәселелерін ата-
анасы шешетін, себебі текті жердің қызына үйлену, ұлына тұрмысқа шығу
арқылы материалдық жағдайын түзеп, қоғамдағы алатын орнын жақсартуға
мүмкіндіктер туындайтын. Жоғарыдағы "The death of wives and the life of
sheeps makes her husband rich" мақалы өз заманындағы материалдық, рухани
дүниенің тілдік бейнесі болып табылады, яғни көне дәстүрдің тілдегі
көрінісі іспеттес.
Сондай-ақ, 1918 жылдан бастап жасы отыздан асқан әйелдердің кейбіріне
сайлауда дауыс беруге құқық берілді және ағылшын әйелдерінің басым
көпшілігі үй шаруасымен айналысты немесе жұмысшы, қатардағы қызметкер
болды. Жоғары лауазымды қызметкер әйелдердің саусақпен санарлықтай болуы
және оның биік дәрежеге көтерілуініңқисықсыз өрескел болып танылуы "Women
in state affaire are like monkeys in glass shops" (c.c.a.: Үкімет басындағы
әйелдер айна сататын дүкендегі маймылдарға ұқсайды) бейнелі тұрақты орамнан
айқын көрінеді.
Байырғы ағылшын қоғамдастығында қалыптасқан әдептілік дағдысы бойынша,
тұрмысқа шыққан әйел ерін өзінің қожайыны ретінде кабылдауы тиісті. Бұған
бой ұсынбаған әйел соққыға жығылатын. 1891 жылға дейін ерлерінің "ер
адамның бас бармағынан жіңішке " әйелдерін ұруларына, егер қаласа бөлмеге
құлыптап қоюларына заңды құқықтары болған. "A woman, a spaniel, and a
walnut-tree, The more you beat them the better they be"(c.c.a.: Әйел,
спаниель (иттің түрі) және жаңғақ ағашы ұрған сайын жақсарады),"A woman, an
asse, and a walnut-tree, Bring the more fruit, the more beaten they be"
(c.c.a.: Әйел мен есекті және жаңғақ ағашын ұрған сайын жемісті молырақ
береді) тәрізді тұрақты тіркестер жоғарыда айтылған келеңсіз оқиғалардың
орын алғандығы жөнінде бұлжытпас тілдік дәлел болып табылады. Қазақ
арасында да мұндай жәбірлеулердің болғаны, әлі күнге дейін сирек те болса
кездесетіні және оның әдеттегі от басында болып тұратын елеусіз оқиға
ретінде танылатыны мәлім[15.215].
Сонымен, гендер категориясына қатысты тұп тамыры теренде жатқан тілдік
орамдар екі тілде де молынан ұшырасады. Олар — белгілі бір лингвомәдени
қоғамдастықта қалыптасқан дүниенің тілдік белгісі болып табылады. Дүниенің
тілдік көрінісі адам-тіл-мәдениет-өркениет жиынтығын зерделеу арқылы
айқындала түседі.
Уақыт өлшеміне қатысты мақал-мәтелдердің лингвистикалық уәжі. Бұл
тақырыптық топтағы бейнелі орамдар уақыттың көз ілеспес жылдамдығын, оны
босқа өткізіп, өмірді өксітпеуді, алтын мезетті пайдалы іске арнауды
уағыздайды. Мысалы, "Time is money" (c.c.a.: Уақыт — ақша); "Уақыт —
білгенге қазына, білмегенге — быламық", "Ерте тұрған әйелдің бір ісі артық,
ерте тұрған еркектің ырысы артық". Туыс емес екі тілдің бірліктері уақытты
ұғымды пайдаланып, тынбай еңбек етсең, мол қазынаға кенелесің деген ұғымды
білдіреді. Ағылшын зерттеушілері аталмыш тіркестің казіргі заман ағымына
сай келіп тұрғанымен, көненің көзі екендігін ескертеді және оның алғашқы
қолданысын біздің жыл санауымыз бойынша 320 жылдардағы Теопрастус
(Theophrastus) жазбаларымен ұштастырады.
"There is a time for everything' (c.c.a.: Әрнәрсеніңөзуақытыбар).
Қазақшабаламасы: Сабақтыинесәтімен. БұлағылшынмақалықасиеттікітапІнжілд ің"
To everything there is a season, and a time to every purpose under the
heaven", (c.c.a.: Аспанастындаәрнәрсенің, өрмақсаттыңөзмерзімібар)
дегенөсиет, өнегелеріненықшамдалып, тұрақтықалыпқаенген.Салыстыра алғанда,
уақыт мағыналық өрісіне енетін мақал-мәтелдердің аздау кездесетіндігі
анықталды.
Тілге байланысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық "Тәрбие басы — тіл",
орны мен орайын тауып қолданса,сөзден, яғни тілден асқан ғажап сиқырлы күш
жоқ деп білген халық ұрпағын ойланып, дұрыс сөйлеуге баулыған. Зерттеу
барысында тілге, сөзге қатысты мақал-мәтелдердің екі тілде де жиі
кездесетіндігі байқалды. Мысалы:
Good words cost nothing and are worth much;
Жылы-жылысөйлесең, Жыланініненшығады.
Қатты-қатты сөйлесең, Пышақ қынынан шығады; Екі тілге қатысты орамдардың
жеткізер ойы бір, яғни адам жанын жадыратар жақсы сөздің құндылығы. Ағылшын
мақалында тек жылы сөздің мәні айтылса, қазақ мақалдары қатты сөздің адам
жанына әсерін қоса жеткізеді. Бір ауыз қатты сөзді қолға ірген тікенге
теңей келіп, сол бір ауыз қатты сөзден пышақ қынынан шығатынын, үлкен дау
туатынын ескертеді.
Осы жерде айта кететін жайт, ағылшын мен қазақ мақал-мәтелдерінде айтылатын
ойдың кейде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz