Қаржылық есептілік
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Қаржылық есептіліктің сипаттамасы және оны құру принциптері ... ...
1.2 Қаржылық есептілік элементтерін тану және оларды бағалау ... ... ... ..
2 БАЛАНСТЫ ҚҰРАСТЫРУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ («KAZ.ROSS GROUP» ЖШС.НЫҢ материалдары бойынша)
2.1 Баланстың актив бөлімі және оны құру тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Баланстың пассив бөлімі және құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Бухгалтерлік балансты жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 БАЛАНСТЫҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАНКРОТҚА ҰШЫРАУ МҮМКІНДІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Баланс құрамы мен құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Баланс өтімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Кәсіпорынның банкротқа ұшырау мүмкіндігін бағалау ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
А.ҚОСЫМШАСЫ Бухгалтерлік баланс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Қаржылық есептіліктің сипаттамасы және оны құру принциптері ... ...
1.2 Қаржылық есептілік элементтерін тану және оларды бағалау ... ... ... ..
2 БАЛАНСТЫ ҚҰРАСТЫРУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ («KAZ.ROSS GROUP» ЖШС.НЫҢ материалдары бойынша)
2.1 Баланстың актив бөлімі және оны құру тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Баланстың пассив бөлімі және құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Бухгалтерлік балансты жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 БАЛАНСТЫҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАНКРОТҚА ҰШЫРАУ МҮМКІНДІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Баланс құрамы мен құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Баланс өтімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Кәсіпорынның банкротқа ұшырау мүмкіндігін бағалау ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
А.ҚОСЫМШАСЫ Бухгалтерлік баланс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында еліміздегі кәсіпорындардың бизнесті жауапкершілікпен жүргізудің қағидаттарын сақтауын ынталандырудың стратегиясын жасап, жүзеге асыру бойынша ұлттық байланыс орталықтарын құру қажеттігін атап айтты. 2012 жылы Қазақстанның БСҰ-ға өтуі туралы келіссөздер аяқталуы тиіс» делінген. 1
БСҰ-ға кіруде еліміздегі отандық кәсіпорындар өз өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру қажет. Бұл өз кезегінде кәсіпорынның нарықта белгілі бір стратегияны ұстауды және кәсіпорынның қаржылық талдауын жүргізуді талап етеді. Стратегиялық саясаты жоқ кәсіпорын өз кезеінде банкроттылыққа алып келуі мұмкін.
Банкроттық — кәсіпорындардың төлем қабілетсіздігі салдарынан өз жұмысын мәжбүрлі тоқтатуы. Әдетте, фирманың банкроттығы, көбінесе, олардың шығыны кірісінен асып кетуі салдарынан туындайды.
Сондықтан, дипломдық жұмыстың бұл тақырыбы нарықтық экономика жағдайында маңызды болып табылады. Қаржылық есептiлiк ұйым қызметінің қаржы жағдайы мен қаржы нәтижелерінің құрылымдалған ұсынуы болып табылады. Жалпы мақсаттағы қаржы есептiлiгiнiң мақсаты экономикалық шешiмдер қабылдау кезiнде пайдаланушылардың қалың тобы үшiн пайдалы ұйымның қаржы жағдайы, қызмет нәтижелерi мен ақшалай қаражатының қозғалысы туралы ақпарат беру болып табылады.
Кәсіпорында басқару жүйесін жетілдіру, шығындарды төмендету, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануды басқарудың басты қайнар көзі - қаржылық есептілікті, оның ішінде бухалтерлік балансты ХҚЕС немесе ҰҚЕС-ке сәйкесті құрастыру қажеттілігін кәсіпорын басшылары мен менеджерлері тез түсінеді. Бұл жерде туындайтын мәселе біреу ғана, ол осы шараларды қалай жүзеге асыру жолдарын қарастыруды талап ету, есептеу жолдарын жетілдіру.
Бухгалтерлік баланстың кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудағы рөлі және оның банкротқа ұшырау мүмкіндігін бағалау – дипломдық жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазуда алдыға қойылған мақсатқа сәйкес зерттеуге мына міндеттер қойылды:
қаржылық есептіліктің сипаттамасы мен маңызын ашу; шаруашылық субъектілерінің қаржылық есептілікті тиімді құрастыру арқылы жоғарғы пайданы алу мен рентабельділікті көтеру жолдарын нақтылау;
кәсіпорынның қаржылық есептілігінің теориялық аспектісін зерттеу және оның қаржылық қызметіндегі мағынасын анықтау;
бухгалтерлік баланстың элеметтеріне сипаттама беру және оларды құрастыру тәртібін ашып көрсету;
бухгалтерлік баланстың негізгі көрсеткіштерін талдау;
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында еліміздегі кәсіпорындардың бизнесті жауапкершілікпен жүргізудің қағидаттарын сақтауын ынталандырудың стратегиясын жасап, жүзеге асыру бойынша ұлттық байланыс орталықтарын құру қажеттігін атап айтты. 2012 жылы Қазақстанның БСҰ-ға өтуі туралы келіссөздер аяқталуы тиіс» делінген. 1
БСҰ-ға кіруде еліміздегі отандық кәсіпорындар өз өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру қажет. Бұл өз кезегінде кәсіпорынның нарықта белгілі бір стратегияны ұстауды және кәсіпорынның қаржылық талдауын жүргізуді талап етеді. Стратегиялық саясаты жоқ кәсіпорын өз кезеінде банкроттылыққа алып келуі мұмкін.
Банкроттық — кәсіпорындардың төлем қабілетсіздігі салдарынан өз жұмысын мәжбүрлі тоқтатуы. Әдетте, фирманың банкроттығы, көбінесе, олардың шығыны кірісінен асып кетуі салдарынан туындайды.
Сондықтан, дипломдық жұмыстың бұл тақырыбы нарықтық экономика жағдайында маңызды болып табылады. Қаржылық есептiлiк ұйым қызметінің қаржы жағдайы мен қаржы нәтижелерінің құрылымдалған ұсынуы болып табылады. Жалпы мақсаттағы қаржы есептiлiгiнiң мақсаты экономикалық шешiмдер қабылдау кезiнде пайдаланушылардың қалың тобы үшiн пайдалы ұйымның қаржы жағдайы, қызмет нәтижелерi мен ақшалай қаражатының қозғалысы туралы ақпарат беру болып табылады.
Кәсіпорында басқару жүйесін жетілдіру, шығындарды төмендету, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануды басқарудың басты қайнар көзі - қаржылық есептілікті, оның ішінде бухалтерлік балансты ХҚЕС немесе ҰҚЕС-ке сәйкесті құрастыру қажеттілігін кәсіпорын басшылары мен менеджерлері тез түсінеді. Бұл жерде туындайтын мәселе біреу ғана, ол осы шараларды қалай жүзеге асыру жолдарын қарастыруды талап ету, есептеу жолдарын жетілдіру.
Бухгалтерлік баланстың кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудағы рөлі және оның банкротқа ұшырау мүмкіндігін бағалау – дипломдық жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазуда алдыға қойылған мақсатқа сәйкес зерттеуге мына міндеттер қойылды:
қаржылық есептіліктің сипаттамасы мен маңызын ашу; шаруашылық субъектілерінің қаржылық есептілікті тиімді құрастыру арқылы жоғарғы пайданы алу мен рентабельділікті көтеру жолдарын нақтылау;
кәсіпорынның қаржылық есептілігінің теориялық аспектісін зерттеу және оның қаржылық қызметіндегі мағынасын анықтау;
бухгалтерлік баланстың элеметтеріне сипаттама беру және оларды құрастыру тәртібін ашып көрсету;
бухгалтерлік баланстың негізгі көрсеткіштерін талдау;
1 Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы
2 №1 «Қаржылық есептілікті ұсыну» ХҚЕС-ы
3 «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» 28.02.2007ж. №234-ІІІ Қазақстан Республикасының Заңы
4 Толпаков Ж.С. Бухалтерский учет. Учебник. Караганда, 2004 год
5 №7 «Ақша қаражатының қозғалысы туралы есептер» ХҚЕС-ы
6 ҚР Қаржы министрінің 2007 жылғы 21 маусымдағы № 217 бұйрығымен бекітілген Ұлттық қаржылық есептіліктің № 2 стандарты
7 №2 «Қорлар» Халықаралық қаржылық есептілік стандарты
8 Алекс Фосетт. Нужны ли МСФО предприятим малого и среднего бизнеса в Казахстане? //Баланс, август 2011, №2
9 Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу құралы. - Алматы, ЭкономикС, 2003
10 №10 «Есепті күннен кейінгі оқиғалар» ХҚЕС-ы
11 ҚР Қаржы министрінің 25.05.07 ж. № 185 бұйрығымен бекітілген "Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы"
12 «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» (Салық Кодексі) ҚР-ның 10 желтоқсан 2008 жылғы № 95-IV Заңы
13 №5 «Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер және қысқартылған қызмет» Халықаралық қаржылық есептілік стандарты
14 18 «Түсім» Халықаралық қаржылық есептілік стандарты
15 Серикбаев М.С. Принципы составления финансовой отчетности //Бюллетень бухгалтера. Алматы, 2011, №1, 21-29 бет
16 Модеров С. Составление бухгалтерскоо баланса с МСФО //Бухгалтерская наука. Алматы, 2011, №3, 14-18 бет
17 Василенко П.О. Составления отчета о движении денежных средств //Евразийский вестник аудитора. Алматы, 2010, №6, 37-51 бет
18 «Қосымша және жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер туралы» ҚР 22 ақпан 1998 жылғы Заңы
19 Толпаков Ж.С. Бухгалтерлік есеп 1, 2 том, Қарағанды, 2009 ж.
20 Специалисты компании «Джон Эшворт». Отчет об изменениях в собственном капитале //ББ-МСФО. Алматы, январь 2009, №1 (407)
21 Айрих Н. Пояснительная записка к финансовой отчетности по МСФО //ББ-МСФО. Алматы, 2010, №1, 35-42 бет
22 «KAZ-ROSS GROUP» ЖШС-ның 2011 жылға арналған қаржылық есептілігіне түсіндірме жазба
23 Миржакипова С.Т, Асанова А.Б. Финансовая отчетность про МСФО – обоснованный уровень развития компании //Аль Пари, 2007, №3-4, 121-123 бет
24 Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау \ Оқу құралы. - Алматы: Экономика, 2001 ж
25 Сейдуллина Н.К. Анализ финансовой отчетности. Алматы.: Қаржы – қаражат, 2009 ж.
26 Шеремет А.Д. Методика финансового анализа деятельности коммерческих организации: М., 2004г
27 Копжасаров Г.С., Составление и представление финансовой отчетности //Файл бухгалтера //Файл бухгалтера, 2009, №51, 10-11 бет
28 Супрун В.В., Дастанова П.Р. Компанияны ХҚЕС немесе ҰҚЕС пішіміндегі есеп жүйесіне ауыстыру әдістемесі //Қаржы қаражат. Алматы, 2010, №1, 8-13 бет
2 №1 «Қаржылық есептілікті ұсыну» ХҚЕС-ы
3 «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» 28.02.2007ж. №234-ІІІ Қазақстан Республикасының Заңы
4 Толпаков Ж.С. Бухалтерский учет. Учебник. Караганда, 2004 год
5 №7 «Ақша қаражатының қозғалысы туралы есептер» ХҚЕС-ы
6 ҚР Қаржы министрінің 2007 жылғы 21 маусымдағы № 217 бұйрығымен бекітілген Ұлттық қаржылық есептіліктің № 2 стандарты
7 №2 «Қорлар» Халықаралық қаржылық есептілік стандарты
8 Алекс Фосетт. Нужны ли МСФО предприятим малого и среднего бизнеса в Казахстане? //Баланс, август 2011, №2
9 Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу құралы. - Алматы, ЭкономикС, 2003
10 №10 «Есепті күннен кейінгі оқиғалар» ХҚЕС-ы
11 ҚР Қаржы министрінің 25.05.07 ж. № 185 бұйрығымен бекітілген "Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы"
12 «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» (Салық Кодексі) ҚР-ның 10 желтоқсан 2008 жылғы № 95-IV Заңы
13 №5 «Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер және қысқартылған қызмет» Халықаралық қаржылық есептілік стандарты
14 18 «Түсім» Халықаралық қаржылық есептілік стандарты
15 Серикбаев М.С. Принципы составления финансовой отчетности //Бюллетень бухгалтера. Алматы, 2011, №1, 21-29 бет
16 Модеров С. Составление бухгалтерскоо баланса с МСФО //Бухгалтерская наука. Алматы, 2011, №3, 14-18 бет
17 Василенко П.О. Составления отчета о движении денежных средств //Евразийский вестник аудитора. Алматы, 2010, №6, 37-51 бет
18 «Қосымша және жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер туралы» ҚР 22 ақпан 1998 жылғы Заңы
19 Толпаков Ж.С. Бухгалтерлік есеп 1, 2 том, Қарағанды, 2009 ж.
20 Специалисты компании «Джон Эшворт». Отчет об изменениях в собственном капитале //ББ-МСФО. Алматы, январь 2009, №1 (407)
21 Айрих Н. Пояснительная записка к финансовой отчетности по МСФО //ББ-МСФО. Алматы, 2010, №1, 35-42 бет
22 «KAZ-ROSS GROUP» ЖШС-ның 2011 жылға арналған қаржылық есептілігіне түсіндірме жазба
23 Миржакипова С.Т, Асанова А.Б. Финансовая отчетность про МСФО – обоснованный уровень развития компании //Аль Пари, 2007, №3-4, 121-123 бет
24 Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау \ Оқу құралы. - Алматы: Экономика, 2001 ж
25 Сейдуллина Н.К. Анализ финансовой отчетности. Алматы.: Қаржы – қаражат, 2009 ж.
26 Шеремет А.Д. Методика финансового анализа деятельности коммерческих организации: М., 2004г
27 Копжасаров Г.С., Составление и представление финансовой отчетности //Файл бухгалтера //Файл бухгалтера, 2009, №51, 10-11 бет
28 Супрун В.В., Дастанова П.Р. Компанияны ХҚЕС немесе ҰҚЕС пішіміндегі есеп жүйесіне ауыстыру әдістемесі //Қаржы қаражат. Алматы, 2010, №1, 8-13 бет
мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 Қаржылық есептіліктің экономикалық мәні мен 6
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .. 14
1.1 Қаржылық есептіліктің сипаттамасы және оны құру
принциптері ... ...
1.2 Қаржылық есептілік элементтерін тану және оларды 19
бағалау ... ... ... .. 19
29
2 Балансты құрастыру тәртібі және оны жетілдіру жолдары (KAZ-ROSS 35
GROUP ЖШС-ның материалдары бойынша)
2.1 Баланстың актив бөлімі және оны құру
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Баланстың пассив бөлімі және 39
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
2.3 Бухгалтерлік балансты жетілдіру 59
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
3 Баланстың негізгі көрсеткіштерін талдау және банкротҚа ұшырау
мүмкіндігін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 64
3.1 Баланс құрамы мен құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .. 66
3.2 Баланс өтімділігін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
3.3 Кәсіпорынның банкротқа ұшырау мүмкіндігін
бағалау ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
А-Қосымшасы Бухгалтерлік
баланс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 27
қаңтардағы Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты
бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында еліміздегі кәсіпорындардың
бизнесті жауапкершілікпен жүргізудің қағидаттарын сақтауын ынталандырудың
стратегиясын жасап, жүзеге асыру бойынша ұлттық байланыс орталықтарын құру
қажеттігін атап айтты. 2012 жылы Қазақстанның БСҰ-ға өтуі туралы
келіссөздер аяқталуы тиіс делінген. (1(
БСҰ-ға кіруде еліміздегі отандық кәсіпорындар өз өнімдерінің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру қажет. Бұл өз кезегінде кәсіпорынның нарықта белгілі
бір стратегияны ұстауды және кәсіпорынның қаржылық талдауын жүргізуді талап
етеді. Стратегиялық саясаты жоқ кәсіпорын өз кезеінде банкроттылыққа алып
келуі мұмкін.
Банкроттық — кәсіпорындардың төлем қабілетсіздігі салдарынан өз жұмысын
мәжбүрлі тоқтатуы. Әдетте, фирманың банкроттығы, көбінесе, олардың шығыны
кірісінен асып кетуі салдарынан туындайды.
Сондықтан, дипломдық жұмыстың бұл тақырыбы нарықтық экономика
жағдайында маңызды болып табылады. Қаржылық есептiлiк ұйым қызметінің қаржы
жағдайы мен қаржы нәтижелерінің құрылымдалған ұсынуы болып табылады. Жалпы
мақсаттағы қаржы есептiлiгiнiң мақсаты экономикалық шешiмдер қабылдау
кезiнде пайдаланушылардың қалың тобы үшiн пайдалы ұйымның қаржы жағдайы,
қызмет нәтижелерi мен ақшалай қаражатының қозғалысы туралы ақпарат беру
болып табылады.
Кәсіпорында басқару жүйесін жетілдіру, шығындарды төмендету, қаржы
ресурстарын тиімді пайдалануды басқарудың басты қайнар көзі - қаржылық
есептілікті, оның ішінде бухалтерлік балансты ХҚЕС немесе ҰҚЕС-ке сәйкесті
құрастыру қажеттілігін кәсіпорын басшылары мен менеджерлері тез түсінеді.
Бұл жерде туындайтын мәселе біреу ғана, ол осы шараларды қалай жүзеге асыру
жолдарын қарастыруды талап ету, есептеу жолдарын жетілдіру.
Бухгалтерлік баланстың кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудағы рөлі
және оның банкротқа ұшырау мүмкіндігін бағалау – дипломдық жұмыстың басты
мақсаты болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазуда алдыға қойылған мақсатқа сәйкес зерттеуге мына
міндеттер қойылды:
– қаржылық есептіліктің сипаттамасы мен
маңызын ашу; шаруашылық субъектілерінің
қаржылық есептілікті тиімді құрастыру
арқылы жоғарғы пайданы алу мен
рентабельділікті көтеру жолдарын нақтылау;
– кәсіпорынның қаржылық есептілігінің
теориялық аспектісін зерттеу және оның
қаржылық қызметіндегі мағынасын анықтау;
– бухгалтерлік баланстың элеметтеріне
сипаттама беру және оларды құрастыру
тәртібін ашып көрсету;
– бухгалтерлік баланстың негізгі
көрсеткіштерін талдау;
– кәсіпорынның банкротқа ұшырау мүмкіндігін
бағалау;
Дипломдық жұмысты жазу барысында ақпараттық база ретінде ҚР
Президентінің жыл сайынғы халыққа Жолдауы, ҚР заңдары, ҚР Президентінің, ҚР
Үкіметінің, ҚР Қаржы министрлігінің бұйрықтары, қаулысы, нұсқаулары,
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (ХҚЕС) мен ұлттық қаржылық
есептіліктің стандарттары (ҰҚЕС) және ҚР Бухгалтерлік есеп шоттарының
үлгілік жоспары алынды. Негізгі әдістемелік нұсқау болып бухгалтерлік есеп
және талдау облысындағы шетелдік және отандық ғалымдар мен мамандардың оқу
құралдары мен ғылыми еңбектері, мерзімдік басылымдардағы мақалалар
бухгалтерлік есептің үлгілік шот жоспары мен зерттелген тақырып бойынша
бухгалтерлер мен экономистердің мақалалары қолданылды.
Дипломдық жұмыста зерттеу объектісі ретінде KAZ-ROSS GROUP ЖШС-ның
материалы алынған.
Зерттеу жұмысының басты мақсаты – KAZ-ROSS GROUP ЖШС қаржылық
есептілігін ХҚЕС–ке сәйкесті құрастыруы, есептіліктің негізгі
көрсеткіштеріне талдау жасаудың экономикалық механизмдері мен кәсіпорынның
қаржылық есептілігі негізінде басқару тиімділігін кешенді зерттеу және оны
ХҚЕС немесе ҰҚЕС–ке сәйкесті құрастырудағы негізгі мәселелерді анықтау мен
бірқатар ұсыныстар жасау.
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
.
1.1 Қаржылық есептіліктің сипаттамасы және оны құру принциптері
Есептілік деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық шаруашылық қызметін
кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Есептілік
процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады. Қаржылық
есептілік мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның қаржылық жағдайы
туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып табылады.
Қаржылық есептiлiк – бұл өздерінің нақты ақпараттық қажеттiлiктерiне
сай келетiн есептiлiктiң ұсынылуын талап етуге мүмкiндiгi жоқ
пайдаланушылардың қажеттiлiктерiн қамтамасыз етуге арналған есептілік.
Жалпы мақсаттағы қаржы есептiлiгi жеке өзi немесе жылдық есеп немесе бағалы
қағаздар проспекті сияқты басқа ресми жарияланатын құжаттың құрамында
ұсынылатын құжаттарды қамтиды[2].
Қаржылық есептіліктің мақсаты өз пайдаланушыларына занды тұлғаның
қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып
табылады. Қаржылық есептілікті пайдаланушыларының қатарына потенциалды
инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер,
сондай-ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.
Есептілік процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы Қазақстан Республикасының
2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 Заңына сәйкес жылдық қаржылық есептiлiк үшiн
есептi кезең 1 қаңтардан бастап 31 желтоқсанды қоса күнтiзбелiк жыл болып
табылады. Жаңадан құрылған ұйым үшiн бiрiншi есептi жыл ол мемлекеттiк
тiркеуден өткен кезден басталып сол жылдың 31 желтоқсанын қоса қамтиды.
Әдетте қаржы есептілігі бір жыл ішінде кезең үшін ұдайы жасалады. Алайда
кейбiр ұйымдар практикалық тұрғыдан алғанда есептерді, мысалы, ұзақтығы 52
апталық кезең үшін ұсынуды қалайды. Ұйымның есепті күні өзгерген және кезең
ішіндегі жылдық қаржы есептiлiгi бiр жылға қарағанда ұзағырақ немесе
қысқарақ ұсынылған кезде, ұйым қаржы есептiлiгiнде қамтылған кезеңге
қосымша мыналарды ашып көрсетуге міндетті:
– неғұрлым ұзағырақ немесе неғұрлым қысқарақ кезеңдi
пайдалану себебiн;
– пайда мен зияндар туралы есептегі, капиталдағы өзгерiстер
туралы есептегі, ақша қаражатының қозғалысы туралы
есептегi және түсіндірме жазбадағы салыстырма сомалардың
толық дәрежеде салыстырмалы емес екендігінің фактiсi.
Бұрмаланған есептілік үшін кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері ҚР-
ның әрекет етіп тұрған заңдарына сәйкес жауап береді.
ҚР-ның Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік заңына сәйкес
қаржылық есептіліктің негізгі қағидалары болып келесілер табылады: есептеу
және үздіксіздік[3].
Есептеу. Ұйым, ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы ақпаратты
қоспағанда, есептеу әдісі бойынша есепке алу ережелерін қолданып, қаржы
есептiлiгiн жасауға міндетті. Соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс
атқарылған кезінен бастап, олардың төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып
танылады (көрініс табады), ал шығысы мен зияны орын алынған кезден бастап
танылады. Есептеу қағидаты пайдаланылған кезде, баптар осы баптар үшін
белгіленген тану анықтамалары мен өлшеуіне сәйкес келсе активтер,
міндеттемелер, меншікті капитал, пайда мен зияндар (қаржылық есептілік
элементтері) ретінде танылады.
Үздіксіздік. Қаржылық есептiлiкті әзiрлеген кезде ұйымның басшылығы
ұйымның өз қызметiн жалғастыру қабiлетiн бағалауға міндетті. Қаржы
есептiлiгi, егер ұйымның басшылығы не ұйымды таратуға немесе оның қызметiн
тоқтатуға өзі ниет еткен, не бұлай жасаудан басқа нақты баламасы
болмағандықтан, осындай іс-әрекет тәсілін таңдауға мәжбүр болған реттерді
қоспағанда, міндетті түрде қызметтiң үздiксiздiгi негiзiнде жасалуға тиiс.
Егер ұйымның басшылығы бағалау барысында бұдан былай ұйымның қызметтi
үздiксiз жалғастыру қабiлетiне едәуiр күмән туғызуы мүмкiн оқиғаларға
немесе жағдайларға байланысты елеулi тұрлаусыздықтар туралы оған мәлiм
болса, бұл тұрлаусыздықтар қаржы есептілігінде міндетті түрде ашып
көрсетiлуге тиiс. Егер қаржы есептiлiгi қызметтiң үздiксiздiгiне жол беру
негізінде жасалмаса, бұл факт есептiлiк жасалған негiзбен және ұйым
үздiксiз iс-әрекет етедi деп есептелмейтiн себеппен қатар, міндетті түрде
ашып көрсетiлуге тиiс.
Сондай-ақ, қаржылық есептілікті жасау мынандай сапалық сипаттамаларға
негізделеді:
Түсініктілік. Қаржылық есептілікте берілетін ақпарат бизнес,
экономикалық қызмет пен бухгалтерлік есеп туралы жеткілікті білімі бар және
ақпаратты тиесілі ынтазарлықпен зерделеуге ниет білдірген пайдаланушыларға
түсінікті болатындай етіп ұсынылуға тиіс.
Орындылық. Қаржылық есептілікті пайдаланушылар ондағы мәліметтерге
қанағаттануы тиіс. Қаржылық, шаруашылық, жедел жағдайларын бағалаған кезде
олардың қабылдаған шешіміне пайдаланған мәліметтер өз септігін тигізуі
керек. Қаржылық есептілікте берілетін ақпарат шешімдер қабылдау кезінде
пайдаланушылардың қажеттіліктерін ескере отырып, орынды болуға тиіс.
Салыстыру. Пайдаланушыларға компанияның әр түрлі есепті кезеңінің
қаржылық есептіліктерін ұйымның қаржылық жағдайы мен шаруашылық қызметінің
нәтижелерінің өзгеру тенденциясын анықтау үшін салыстыруға мүмкіншілік
жасау керек. Пайдаланушыларға сонымен қатар, есеп саясатындағы өзгерістер
туралы ақпар беру керек. Кейбiр реттерде алдыңғы кезеңдегi (кезеңдердегi)
қаржы есептiлiгiнде ұсынылған баяндаушы ақпарат ағымдағы кезеңде де
мәнділігін сақтайды.
Сақтық. Ұйымның қызметі барысында көптеген оқиғалар мен жағдайларға
қатысты әр түрлі сипаттағы белгісіздіктер туындамай тұрмайды. Мұндай
белгісіздіктердің сипаты мен шамасын қаржылық есептілікте сақтық мәніне
сәйкес ашқан жөн. Сақтық – бұл активтердің немесе кірістердің тым
арттырылмауы, ал міндеттемелер немесе шығыстар тым төмендетілмеуі үшін
белгісіздік жағдайында есептік бағаларды жүзеге асыру үшін қажетті
субъективтік бағаларды қолдану кезінде белгілі бір сақтық дәрежесін сақтау.
Жүйелілік. Пайдаланушы субъекттің қаржылық есептілігін оның әртүрлі
есептік кезеңмен салыстыру мүмкіндігін қалыптастыру керек, өйткені оның
көмегімен қаржылық жағдайдың тенденциялық өзгерістерін анықтай алады, демек
қабылданатын шешімдердің жүйелілігін сақтау мүмкіндігі артады.
Өзара есепке алу. Активтер мен мiндеттемелер және кірістер мен шығыстар
өзара есепке алынбауға тиiс, бұған ол рұқсат етілген немесе қандай да
болсын стандарт немесе түсіндірме талап ететін реттер кірмейді.
Активтер мен міндеттемелердің, кiрiстер мен шығыстардың жеке-жеке
ұсынылуы маңызды. Пайдалар мен зияндар туралы есепте, сондай-ақ,
операцияның немесе өзге оқиғаның мәнін көрсететін реттерді қоспағанда,
жүргізілген өзара есепке алу жүргізілген операцияларды, басталған өзге
оқиғалар мен жағдайларды түсіну бөлігінде де, болашақта ұйымның ақшалай
қаражаттарының қозғалысын бағалау бөлігінде де пайдаланушылардың
мүмкіндіктерін төмендетеді. Бағалау резервтер, мысалы, ескірген
босалқыларды жоюға арналған резерв және дебиторлық берешек бойынша күмәнді
борыштарға арналған резерв шегерілген активтерді бағалау - өзара есепке алу
болып табылмайды.
Елеулілік және қорыту. Ұқсас баптардың әрбiр елеулi сыныбы қаржы
есептiлiгiнде міндетті түрде жеке ұсынылуға тиiс. Ұқсас емес сипаттағы
немесе мақсаттағы баптар, егер олар елеулі болып табылмайтын ретте ғана,
міндетті түрде жеке ұсынылуға тиiс.
Қаржы есептiлiгi операциялардың көп санын немесе сипатына немесе
мақсатына сәйкес құрылымы жағынан топтарға бiрiктiрiлген өзге де оқиғаларды
өңдеу нәтижесi болып табылады. Біріктіру және сыныптау процесінің соңғы
кезеңі жеке баптарды не тікелей баланста, пайдалар мен зияндар туралы
есепте, капиталдағы өзгерістер туралы есепте және ақша қаражатының
қозғалысы туралы есепте, түсіндірме жазбада қалыптастыратын ықшамды және
сыныпталған деректердi ұсынудан тұрады. Егер қандай да болсын жеке баптың
өзі елеулi болып табылмаса, ол тікелей қаржы есептiлiгiнде, не ескертулерде
басқа баптармен бiрiктiрiледi. Қаржы есептiлiгiнің өзінде оны жеке ұсынуды
талап ету үшiн бап жеткiлiктi түрде елеулi болмайтын бап, қайткенде де, оны
ескертулерде жеке-дара ұсыну үшiн жеткiлiктi түрде елеулi болуы мүмкiн[2].
Алғашқыда айтылғандай есептілікке қойылатын негізгі талап оның
анықтылығы мен тазалығы болып табылады, яғни акционерлер мен инвесторларға
есептіліктің мәліметі түсінікті болуы тиіс. Есептілік белгіленген
мәліметтердің мерзімінде жасалғаны жөн.
Қаржылық есептiлiк ҚР-ның ұлттық валютасымен көрсетiлiп ұсынылады.
Ұйымдар қаржылық есептілікті есепті жылдан кейінгі келесі жылдың 30
сәуірінен кешіктірмей береді. Қаржылық есептiлiкке ұйымның басшысы және бас
бухгалтерi немесе дара кәсiпкер қол қояды. Бухгалтерлiк есебiн бухгалтерлiк
ұйым немесе кәсiби бухгалтер жүргiзетiн ұйымның қаржылық есептiлiгiне
ұйымның басшылығы, сондай-ақ, бухгалтерлiк ұйымның басшысы немесе кәсiби
бухгалтер қол қояды.
Есептілік кәсіпорынның шаруашылық қызметін жедел басқару үшін қажет
және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты (бастапқы) база
болып табылады. Есеп беруге қойылатын негізгі талаптар:
– кәсіпорын қызметінің нәтижесін анық және объективті
көрсету;
– барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң түрде үйлестіру;
– бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің
үйлесімділігін сақтау;
– әдістемелік және басқа да ережелерді сақтау болып
табылады.
Қаржылық есептілік кәсіпорындардың өндірістік және қаржылық қызметін
бастапқы құжаттармен және есепке алу жазбаларымен расталып жинақталған
деректерден жасалады. Қандай кезең үшін берілгендігіне қарай есеп шұғыл
және пошта арқылы берілетін есептер болып бөлінеді. Балансты және басқа да
берілетін есептерді уақытында әрі сапалы жасау үшін бухгалтерия өндірістік
бөлімшелеріндегі барлық ақпараттардың құжатталуын, белгіленген материалдық
және басқа да есептерін толық көлемде берілуін қамтамасыз етуі керек.
Қаржылық есептің ақпараттары балансқа дейін қажет өңдеулерден өтеді. Бұл
өңдеу процесі төрт кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең. Әр түрлі шаруашылық фактілері құжатталады.
Екінші кезең. Есеп мәліметтері есеп талабына байланысты
жіктеледі, содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі: есеп
регистрлерінде, журнал-ордерде, ведомосте, Бас кітапта.
Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есептілік нысандарына көшіріледі: баланс,
пайда мен зияндар туралы есеп, ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп,
капиталдағы өзгерістер туралы есеп.
Төртінші кезең. Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметі талданады.
Есептілік жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде бухгалтер
қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының
кестесін белгілеудің маңызы зор. Берілетін есептілік тиісті жиынтық
құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген көлемдерде есептік
тізімдемесінде жасалынады. Аталған деректердің негізінде талдау жасалынады.
Жасалған баланстық және басқа берілетін есептердің көрсеткіштерінің
дәлдігін қамтамасыз ету үшін арифметикалық және логикалық тұрғыдан мұқият
тексеру керек. Баланстық сабақтастығын есепті кезеңнің басындағы баланс
баптарының деректерін ағымдағы кезеңнің осы баптағы деректерімен
салыстырып, жыл соңындағы көрсеткіштердің әрбір жолы анықталады.
Жылдық қаржылық есептілік ҚР Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
туралы Заңының 19 бабына сәйкес мыналарға ұсынылады:
1. Құрылтай құжаттарына сәйкес құрылтайшыларға (қатысушыларға);
2. ҚР-ның статистика органдарында тiркелу орны бойынша ҚР-ның
мемлекеттiк статистика органдарына;
3. ҚР-ның мемлекеттiк бақылау және қадағалау органдарына олардың
құзыреттерiне сәйкес.
Қаржылық есептілікте жазбаларға өзгеріс енгізу жағдайы туындаса, осы
жылға және өткен жылға қатысты берілген есептер мен баланс деректерінің
барлығын түзетуді қажет деп тапса, онда тиісті түзетулер көрініс береді.
Өткен жыл үшін берілген есептіліктер мен баланстар деректерінің түзетілуі,
сол жыл үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін жасалады.
Мұндайда өткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған деректерге қажетті
түзетулер енгізілуі мүмкін[4, 486-б].
ҚР-ның 2007 жылдың 28 ақпандағы Бухгалтерлік есеп пен қаржылық
есептілік туралы Заңына сәйкес шаруашылық субъектілер қаржылық есептілікті
ұлттық қаржылық есептілік стандарттарына және халықаралық қаржылық
есептілік стандартарына сәйкес құрады.
Ұлттық қаржылық есептіліктің № 1 стандарты Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР-
ның 2006 жылғы 31 қаңтардағы № 124 Заңына сәйкес анықталатын, ҚР-ның салық
заңнамасына сәйкес, сондай-ақ жеңілдетілген декларацияның негізінде шаруа
немесе фермерлік қожалықтарға, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін заңды
тұлғаларға арналған арнайы салық режимдерін қолданатын шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есептілікті жасау
тәртібін анықтау мақсатында Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
туралы ҚР-ның Заңына сәйкес әзірленді.
Ұлттық қаржылық есептіліктің № 2 стандартының мақсаты мыналардың
бухгалтерлік есепті жүзеге асыруы және қаржылық есептілікті жасауы болып
табылады:
– Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР-ның 2006 жылғы 31 қаңтардағы №
124 Заңына сәйкес айқындалған шағын және орта кәсіпкерлік
субъектілерінің;
– ҚР-ның заңнамасына сәйкес ҚР-ның аумағында тіркелген
шетелдік заңды тұлғалардың коммерциялық емес ұйымдарының,
филиалдары мен өкілдіктерінің;
– жедел басқару құқығына негізделген мемлекеттік
кәсіпорындардың (қазыналық кәсіпорындар).
Ал халықаралық стандартқа байланысты қаржылық есептілікті құрастыруға
міндетті болып үлкен кәсіпкерлікпен айналысатын ұйым мен мекеме
субъектілері табылады. Қаржылық есептiлiктi жасауды ұйымдар Қаржылық
есептiлiктiң халықаралық стандарттары комитетi Қорының оларды ресми
аударуға және (немесе) ҚР-да жариялауға жазбаша рұқсаты бар ұйым
мемлекеттiк тiлде немесе орыс тiлiнде жариялаған халықаралық стандарттарға
сәйкес жүзеге асырады. Сонымен, яғни бүгінгі заман талабына байланысты жеке
кәсіпкерлер, шағын және орта бизнес субъектілері ҚР Қаржы министрінің 2007
жылғы 21 маусымдағы № 218 бұйрығымен бекітілген Ұлттық қаржылық
есептіліктің № 1 стандарты және Ұлттық қаржылық есептіліктің № 2
стандартына сәйкес жүргізіледі, ал үлкен кәсіпкерлікпен айналысатын ұйым
мен мекеме субъектілері №1 Қаржы есептiлiгiн ұсыну, №7 Ақша
қаражатарының қозғалысы туралы есептер, №10 Есепті күннен кейінгі
оқиғалар, №8 Есеп саясаты, есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер
және қателіктер ХҚЕС-на сәйкес жүргізіледі.
Қаржылық есептiлiк дара кәсiпкердiң немесе ұйымның қаржылық жағдайы,
қызметiнiң нәтижелерi және қаржылық жағдайындағы өзгерiстер туралы
ақпаратты бiлдiредi. Мемлекеттiк мекемелердiң қаржылық есептiлiгiн
қоспағанда, қаржылық есептiлiк мыналарды қамтиды:
1) бухгалтерлік баланс;
2) пайда мен зияндар туралы есеп;
3) ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп;
4) капиталдағы өзгерістер туралы есеп;
5) түсіндірме жазба[3(.
Есептілік негізгі үлгісі болып бухгалтерлік баланс саналады. Оны
жасауға дейін есеп регистріндегі барлық синтетикалық шоттар бойынша қалдық
пен айналым аналитикалық есеп мәліметтерімен салыстырылады. Жылдың
басындағы және аяғындағы баланстардың деректерін салыстыру үшін жыл
басындағы бекітілген баланс баптарының номенклатурасы жыл аяғындағы
бекітілген баланс номенклатурасымен және бөлім топтамаларымен, әрбір
баптармен сәйкестендірілуге тиіс. Баланс Бас кітапта көрсетілген шоттардың
қалдығының негізінде жасалады. Ол активтер, міндеттемелер, капитал
(меншікті) деген бөлімдерден тұрады. Активтер мен міндеттемелер өз
кезегінде ұзақ және ағымдағы кезеңдерге жіктеледі.
Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді активтер, меншік капиталы, қысқа
мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелер бухгалтерлік баланста ашылуы
тиіс. Жыл соңында белгіленген тәртіп бойынша түгендеудің көмегімен
баланстың барлық баптары расталуы тиіс. Түгендеу – бұл бухгалтерлік есеп
әдісінің басты элементтерінің бірі, ол есеп айырысудың, ақша қаражатарының,
аяқталмаған өндірістің, ТМҚ-дың, МЕА-дің, негізгі құралдардың нақты қолда
барын тексеруін және олардың есеп мәліметтерімен салыстыруын көздейді.
Меншік түріне (нысанына), қызмет түріне және жұмыс істеу тәртібіне
қарамастан, оны барлық кәсіпорын жүргізеді. Ол құжаттаудың міндетті
қосымшасы болып табылады. Тек соның көмегімен шаруашылықта болатын әрі
жасалатын барлық шаруашылық құбылыстар бухгалтерлік есепте көрініс табады.
Бухгалтерлік балансқа субъекті басшылығының қарауы бойынша субъекті
қызметінің сипатына қарай қосымша баптар, бөлімдер мен аралық сомалар
енгізілуі мүмкін. Баланс мәліметтері бойынша кәсіпорынның қаржылық жағдайы
талданады[4, 488-б].
Пайда мен зияндар туралы есеп субъектінің кезеңдегі кірістері мен
шығыстарын көрсетеді. Пайдалар мен зияндар туралы есептiң өзiнде міндетті
түрде кезең ішінде мынадай сомаларды көрсететін кем дегенде мынадай желілік
баптар болуға тиіс:
– табыс;
– қаржыландыру жөніндегі шығындар;
– қауымдасқан компаниялар мен бірлескен кәсіпорындардың
пайдалары мен залалдарында үлес қосып қатысу бойынша
есептеу әдісіне сәйкес ескерілген ұйымның үлесі;
– салық бойынша шығыстар;
– қысқартылған қызметтен алынған салық салудан кейінгі
жиынтық пайда немесе зиян, сатуға шығындарын шегергенде
әділ құны бойынша бағалау нәтижелері бойынша танылған салық
салудан кейінгі пайда немесе зиян немесе қысқартылған
қызметті құрайтын активтердің немесе шығу тобының
(топтарының) шығуынан кейін құрайтын бірегей соманы;
– пайда немесе зиян.
Ұйым қызметінің қаржы нәтижелерін түсіну үшін осылайша ұсыну маңызды
болған кезде пайдалар мен зияндар туралы есептің өзінде міндетті түрде
қосымша желілік баптар, бөлімдердің тақырыптары және аралық сомалар
ұсынылуға тиіс.
Пайда мен зияндар туралы есеп нәтижелері: ҚР Бухгалтерлік есеп
шоттарының үлгілік жоспарындағы 6 Кірістер және 7 Шығыстар бөлімдерінің
синтетикалық шоттары деректерінің негізінде шығарылады. Басқаша айтқанда,
есеп беруге қажетті барлық деректері бухгалтерлік есеп шоттарында көрініс
тапқан мәліметтерден тікелей алынады.
Кәсіпорындар мен ұйымдар өз қызметі барысында басқа заңды және жеке
тұлғаларымен қарым-қатынас жасау нәтижесінде туындаған операциялардың
барлығы ақшамен есеп айырысу арқылы жүргізіледі. Ақша қаражаттарына
кәсіпорынның кассасындағы және ағымдағы банктік шотындағы ақша кіреді. ХҚЕС
бойынша қаржылық есептілікті ұсынатын ұйымдар үшін ақша қаражатының
қозғалысы туралы есепті және осыған байланысты ақпаратты ашып көрсетулерді
ұсынуға қойылатын талаптар №7 Ақша қаражатының қозғалысы туралы есептер
ХҚЕС-да атап көрсетілген.
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте операциондық, инвестициялық
және қаржылық қызметін жүзеге асыру нәтижесінде алынған ақшалай қаражат
ағыны туралы барлық деректері, сондай-ақ қаржы қызметінде пайдаланылатын
таза ақшалай қаражаты, ақшалай қаражаттың және олардын эквивалеттерінің
таза көбеюі, жылдың бойындағы және ағымдағы ақшалақ қаражатпен оның
эквивалеттері көрсетіледі. Операциялық қызметтен түсетін ақша
қаражаттарының түсімдерінің және төлемдерінің мөлшері ұйым операциялары
кредиттерді өтеу, операциялық мүмкіндіктерді сақтау, дивидендтер төлеу және
қаржыландырудың сыртқы көздеріне жүгінбестен жаңа инвестицияларды жүзеге
асыруға жеткілікті болатын ақша қаражаттарының түсімін қамтамасыз ететін
дәрежедегі басты индикатор болып табылады. Операциялық қызметтен түсетін
ақша қаражаттарының бастапқы операциялық түсімдер мен төлемдерінің негізгі
құрамдас бөлігі туралы ақпарат басқа ақпаратпен үйлесе отырып операциялық
қызметтен түсетін ақша қаражаттарының болашақ қозғалысын болжау үшін
пайдалы болады.
Капиталдағы өзгерістер туралы есеп кезеңдегі пайда немесе зиянды,
кезеңде капиталдың құрамында танылған кірістер мен шығыстардың баптарын,
кезеңдегі есеп саясатындағы қателерді түзету мен өзгерістердің әсері және
есеп форматына байланысты субъект ұстанатын капиталдағы өзгерістер туралы
есепті – субъект капиталының иелері жүргізген соманы және оларға кезеңде
төленген дивидендтер мен өзге де бөлулердің сомасын қамтиды. Субъект
тікелей есептің өзінде мыналарды көрсете отырып, капиталдағы өзгерістер
туралы ұсынуға тиіс:
1) кезеңдегі пайда немесе зиян;
2) тікелей капиталдың құрамында танылатын кезеңдегі кіріс пен
шығыстың әрбір бабын және мұндай баптардың жиынтық сомасын;
3) кезеңдегі кірістер мен шығыстардың жалпы сомасы (басты ұйымның
үлестік құралдарының иелеріне және азшылықтың үлесіне жататын
жалпы сомаларды жеке көрсетіп, осы тармақтың 1) және 2)
тармақшаларын сомалау жолымен есептелген);
4) капиталдың әрбір құрамдас бөлігі бойынша есеп саясатындағы
өзгерістердің түзетудің әсері.
Түсіндірме жазба – кәсіпорында жасалған негізгі аналитикалық құжат.
Онда, бірінші кезекте, бизнес-жоспарының барлық тауарлары бойынша негізгі
себептерімен қоса, орындалу жайына қысқаша баға беріледі және есептік
кезеңде кәсіпорынның жұмысына оң және теріс әсер еткен жақтары да ашылады.
Қаржылық есептілікке ескертпелер тікелей қаржылық есептілікте берілетін
ақпаратқа қосымша ақпаратты қамтиды. Ескертпелерде осы есептерде ұсынылған
баптарды баяндау сипаты мен осы есептерде танылуға жататын баптар туралы
ақпарат қамтылады.
Қаржылық есептілікке түсіндірме жазба және ескерту реттелген тәртіппен
берілуі тиіс. Баланстың, пайда немесе зияндар туралы есептің әрбір бабы
бойынша оған қатысты кез келген ақпаратқа қиылысты сілтемелер, сондай-ақ,
қаржылық есептіліктің өзінде көрсетілмеген, бірақ, толық және дұрыс ұсыну
үшін қажетті қосымша ақпарат беріледі.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің құрамында ҚР-ның аймағында және онан
тысқары жерлерде тұратын еншілес немесе тәуелді серіктестіктері бар болса,
өзінің қаржылық есептілікпен қоса консалидацияланған есеп беруді жасайды,
яғни бірнеше заңды тұлғаның есеп беруін біріктіреді.
Заңды тұлға егер де басқа негізгі заңды тұлғаның өзінің жарлық қорына
салған салымдарының басым көпшілігін иеленсе және қабылданатын шешімдердің
басым бөлігін анықтау мүмкіндігіне ие болса, онда олар еншілес серіктестік
ретінде танылады.
Заңды тұлға егер де басқа қатысушы, артықшылығы бар заңды тұлғаның бар
болғаны 20% дауыс беретін акциясына ие болса және сондай деңгейде
қатысушылық үлесі бар болса тәуелді серіктестік ретінде танылады.
Бас кәсіпорындарда және барлық еншілес кәсіпорындары бірігіп, біріккен
заңды тұлғалар тобын құрайды және олардың мәліметі бойынша
консолидацияланған есеп беруін жасайды.
Қаржылық есептіліктің пайдаланушылар олардың топтасқан бөлігін ғана
емес, тұтас бөлігін білуге мүдделі болып келеді. Бұндай қажеттілік
консолидацияланған есептілікке қойылатын талапты күшейтеді.
Консолидацияланған есептілік құрамына консолидацияланған бухгалтерлік
баланс, консолидацияланған пайда мен зияндар туралы есеп,
консолидацияланған ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп және түсіндірме
жазба кіреді.
Негізгі заңды тұлға және оның еншілес заңды тұлғасы қаржылық
есептілікті келесі жолмен консолидациялайды, яғни біріктіреді:
– есеп беруді өзара сәйкестендіреді, есеп беру қосымша
өңделеді,
– жіктемесі өзгертіледі, түзетулер енгізіледі;
– активтер, міндеттемелер, меншікті капитал, табысы, шығысы
туралы мәліметтердің әр қайсысы жолы мен бабы бойынша
қосылады;
– кейбір баптар бойынша қайталауға жол берілмейді және кейбір
баптар жойылуы мүмкін.
1.2 Қаржылық есептілік элементтерін тану және оларды бағалау
Қаржылық есептілік мәміленің және басқа да оқиғаның нәтижесін классқа
топтастырып, экономикалық мазмұнына сәйкес көрсетіледі. Экономикалық мазмұн
қаржылық есептіліктің элементтері болып табылады.
Қаржылық есептілік элементтерін тану – бұл бухгалтерлік балансқа енгізу
процесі немесе пайда мен зияндар туралы есептің бабы, ал ол элементтерге
берілген анықтамаларына сәйкес келеді және мынадай тану тұжырымдамасын
қанағаттандырады:
– кез келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу
ықтималдылығы бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;
– баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.
Тану бухгалтерлік баланста немесе пайда мен зияндар туралы есепте
элементтердің бірін айқындауға сәйкес келетін және мынадай өлшеулерді
қанағаттандыратын бапты көрсету үдерісін білдіреді:
1. Бапқа байланысты болашақтағы кез келген экономикалық пайданы субъект
алатын немесе жоғалтатын ықтималдық бар; және
2. Іс жүзіндегі шығындар немесе баптың құны сенімді өлшенуі мүмкін.
Мұндай баптарды танымау пайдаланылатын есеп саясатын ашумен де,
ескертпелермен немесе түсіндірме материалдармен де түзетілмейді.
Болашақтағы экономикалық пайданың ықтималдығы. Ықтималдық түсінігі
субъектінің баппен ассоциацияланатын болашақтағы экономикалық пайданы
алуының немесе жоғалтуының белгісіздігі дәрежесін беруге арналған тану
өлшеулерінде пайдаланылады. Болашақтағы экономикалық пайда ағынына
қолданылатын белгісіздік дәрежесін бағалаулар қаржылық есептілікті дайындау
сәтінде бар есепті кезеңнің аяғындағы міндеттемелер бойынша дәлелдемелер
негізінде жүргізіледі. Мұндай бағалаулар жеке мәнді баптар үшін дара және
жекелеген баптар бойынша мәні аз ірі жиынтықтар үшін топтап жүргізіледі.
Мысал келтіретін болсақ, егер дебиторлық берешектің өтелуі ықтимал
болса, онда дебиторлық берешектің актив ретінде танылуына күмән жоқ және ол
ақталған. Егер үлкен көлемді дебиторлық берешектің бір бөлігі өтелуі
күмәнді болса, онда өтелмеуі тиіс күмәнді соманы шығын ретінде тану керек.
Егер ұйымның қорларының бір бөлігінің сақталу мерзімі өтіп кеткен жағдайда,
яғни ол қор тікелей қолдануға немесе өндіріске жіберуге жарамсыз болды
дейік. Осындай жағдайда қордан тек ескі-құсқы (утильдік) қор құнындай
сомада ғана экономикалық пайда алуға болады. Сондықтан қордың баланстық
сомасын азайта отырып, қорлардың құнсыздануы бойынша резерв құрылады.
ҚР-ың Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңының 13
бабына сәйкес қаржылық жағдайын бағалаумен байланысты қаржылық есептілік
элементтері болып келесілер табылады: активтер, міндеттемелер және меншік
капиталы[3].
Актив – бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік және
мүліктік емес игілігі. Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа
ретінде көрсетіледі. Ол өткен активтің пайда болуына әкелмейді. Актив
өнімді (жұмысты, қызметті) өндіру үшін, сондай-ақ өндірісті басқару және
басқа мақсаттар үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретінде
жүзеге асатын активтер өндірісте және күрделі құрылыста сатылуы немесе
басқа активтерге айырбасталуы, кәсіпорынның міндеттемесін өтеу үшін
қолданылуы, меншік иелерінің арасында бөлінуі мүмкін.
Көптеген активтер, мысалы, негізгі құралдар табиғи нысанда болады.
Солай бола тұрса да, табиғи нысан активтің міндетті қасиеті болып
табылмайды. Кейбір активтер материалдық емес болып табылады.
Активтің болуын айқындаған кезде меншік құқығы міндетті болып
табылмайды. Мысалы, субъектінің жалдау құқығында иеленген мүлкі, егер
субъект осы мүліктен түседі деп күтілетін пайданы бақылайтын жағдайда актив
болып саналады.
Міндеттемелер – бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан
қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің
кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу немесе одан бас
тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндетемесінің пайда болғанын, белгілі
бір әрекеттің кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу
немесе одан бас тарту, ал кредитор қарызданушында өз міндетемесін
орындалуын талап етуге құқығы бар.
Міндеттеменің ажырамас сипаттамасы субъектіде нені болмасын қандай да
болмасын белгілі бір түрде әрекет ететін немесе қолданатын міндеттеменің
бар болуы болып табылады. Міндеттеме қандай да болмасын заңды тұлғадан
шыққан, сол сияқты практикадан алынған болуы мүмкін. Заңды міндеттеме
міндетті шарттан немесе заңнамалық шарттан шығады және мәжбүрлі тәртіппен
орындалуы мүмкін. Практикадан шығатын міндеттеме мынадай жағдайларда
субъектінің іс-әрекетінен туындайтын міндеттеме:
1) саясат немесе жеткілікті түрде нақтылы ағымдағы өтініш деп
жарияланған өткен қызметтің орныққан практикасында субъект басқа тараптарға
ол өзіне белгілі бір міндеттерді қабылдайтындығын көрсетсе;
2) нәтижесінде субъект осы тараптарда өзіне қабылдаған міндеттерді
орындайтындығына қатысты негізделген күтулер жасаса.
Қолданыстағы міндеттемені реттеу, әдетте, ақша қаражатын төлеуді, өзге
де активтерді беруді, қызметтер көрсетуді, қолданыстағы міндеттемені басқа
міндеттемемен ауыстыруды немесе міндеттемені жеке капиталға ауыстыруды
көздейді. Міндеттеме, сондай-ақ кредит берушінің өзінің құқықтарынан ерікті
немесе мәжбүрлі бас тартуы сияқты басқа да құралдармен өтелуі мүмкін.
Меншік капиталы – бұл субъектінің міндеттемесі шегерілген активі.
Бухгалтерлік есепте ол бірнеше классқа бөлінеді: жарғылық капитал, төленген
капитал, сатып алынған меншікті үлес құралдары, эмиссиялық кіріс,
резервтер, бөлінбеген пайда (жабылмаған залал). Қаржылық есептілікте
пайдаланушылар үшін бұндай бөліну, шарушылық қызметін талдаған кезде қажет.
Егер де баланс пассивінің құрылымында меншік капиталының үлес салмағы көп
болса, ол субъектінің қаржылық жағдайының тұрақтылығын көрсетеді.
ҚР Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңының 13 бабына
сәйкес қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелерін бағалауға тiкелей
байланысты қаржылық есептілік элементтерi кiрiстер мен шығыстар болып
табылады.
Қызмет нәтижесі пайда немесе зияндар туралы есепте берілген субъектінің
кірістері мен шығыстарының өзара байланысы болып табылады. Пайда көп
жағдайда қызмет нәтижелерінің өлшеуі ретінде немесе инвестицияларға кіріс
немесе акцияға пайда сияқты басқа өлшеулер үшін негіз ретінде
пайдаланылады. Пайданы өлшеуге тікелей байланысты қаржылық есептіліктің
элементтері кірістер мен шығыстар болып табылады. Олар мынадай түрде
айқындалады:
Кіріс – активтердің ағыны немесе өсімі нысанындағы есепті кезең
ішіндегі экономикалық пайданың ұлғаюы немесе капиталға қатысатын адамдардың
жарналарына байланысты ұлғаюдан ерекшеленетін капиталдың ұлғаюына әкелетін
міндеттемелердің азаюы. Кірістер қатарына: өнімді сатудан және қызметтер
көрсетуден түсетін кіріс, сондай-ақ, ТМҚ-дан, жалға беруден, инвестициялық
қызметтерден түсетін табыстары жатады. Кірістер өзіне субъектінің қарапайым
қызметінің түрлерінен алынған қаражаттың түсуін, оның ішінде өнім мен
қызмет көрсетуді, сыйақыны, пайыздар, дивидентер мен роялтиді сатудан
түскен кірістерді қамтуы мүмкін.
Кірісті тану активтің өсімін тануымен қатар жүреді. Мысалы, тауарларды
(қызметтерді) сатудан активтің таза өсуі. Кейбір үкіметтік субсидиялар
компанияға заем ретінде беріледі. Компания субдидиялау шартын орындаған
кезде (мысалы, белгілі бір жұмыс орнын ашқан кезде) үкімет қайтарып алуға
тиіс заем сомасын қайтармайды деп шешеді. Мұндай рақымшылық компания үшін
табыс болып табылады және шығынды азайтады.
Шығыстар – активтердің жылыстауы немесе азаюы нысанындағы есепті кезең
ішінде экономикалық пайданың азаюы немесе капиталға қатысатын адамдарға
бөлуге байланысты азаюдан ерекшеленетін капиталдың азаюына әкелетін
міндеттемелердің пайда болуы.
Субъектінің қарапайым қызметі барысында туындайтын шығыстар, мысалы,
сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құнын, жалақыны және
негізгі құралдардың амортизациясын қамтиды. Олар, әдетте, активтердің,
мысалы ақша қаражатының және олардың баламаларының, қорлардың, негізгі
құралдардың жылыстауы немесе азаюы нысанын қабылдайды.
Қаржылық есептіліктің элементтерін бағалау. Қаржылық есептілік
элементтерін бағалау – ақша сомасын анықтау, ол бойынша осы элементтер
танылады және бухгалтерлiк есепте және қаржылық есептілікте тiркеледi.
Қаржылық есептілік элементтерi бағаланады және олар бойынша есеп
берулер ҚР-ның ұлттық валютасымен жүргiзiледi. Шетел валютасымен жасалған
операциялар мен оқиғалар ҚР-ның бухгалтерлiк есеп және қаржылық есептілік
туралы заңнамасында және ҰҚЕС-да белгiленген тәртiппен, валюта айырбасының
нарықтық бағамы қолданыла отырып, ҚР-ның ұлттық валютасымен есептеледi.
Бағалаудың көмегімен элементтердің құны анықталады, соның нәтижесінде
олар (активтер мен міндеттемелер) танылады. Бағалаудың қолдану тәртібі мен
әдісі ХҚЕС-на және ҚР-ның 2007 жылдың 28 ақпанындағы Бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есептілік туралы заңына сәйкес жүргізіледі.
Қаржылық есептілікте әр түрлі жағдайларда және әр түрлі деңгейлерде
қаржылық есептіліктің элементтерін бағалауда бірнеше әдістер қолданылады.
Қаржылық есептіліктің элементтерін бағалауды №2 ҰҚЕС-да өлшеу деген ұғыммен
ауыстырған. Осы №2 ҰҚЕС бойынша екі өлшеу базасы қарастырылған: бұл тарихи
құн мен әділ құн. Ал ХҚЕС бойынша мынадай бағалау базалары қарастырылған:
– тарихи құн
– ағымдағы құн
– өткізудің мүмкін болатын таза құны
– дисконтталған (өтелетін) құн
1) активтер үшін тарихи (бастапқы) құн – ол активті салуға, сатып
алуға, әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен шығындардан, сондай-ақ сатып алу
барысында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие
үшін төленетін пайыз сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа пайдалану
үшін жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байланысты кез келген шығындардың
жиынтығынан тұрады. Міндеттемелер үшін тарихи құн – бұл ақша қаражатының
түсімдерінің немесе ақша қаражатының баламасының сомасы немесе міндеттеме
туындаған сәтте міндеттемеге айырбастауға алынған монетарлық емес
активтердің әділ құны болып табылады;
2) әділ (ағымдағы) құн – бұл актив айырбасталуы немесе мұндай
операцияны жасауға ниет білдірген жақсы мәлімделген, тәуелсіз тараптар
арасындағы міндеттеме бойынша есептеме жүргізілуі мүмкін сома. Ағымдағы құн
– бұл шаруашылық субъектінің белгілі бір уақыттағы, яғни бүгінгі күнгі
негізгі құралдың нарықтық бағасы болып табылады, міндеттемелер есептілікте
дисконтталмаған бағасы бойынша көрініс табады және тап осы сомада өтелуі
талап етіледі. Мысал, ұйымда шетел валютасында активі және міндеттемесі
бар. Есеп беру күні ұйым сол күнгі курс бағамы бойынша актив пен
міндеттемеге қайта бағалау жүргізеді. Осы кездегі анықталған құн – әділетті
құн болып есептеледі.
3) өткізудің мүмкін болатын таза құны – бұл бүгінгі таңда, қалыпты
жағдайда активтерді сатудан түсуі мүмкін ақшалай бірліктер болып табылады.
Активтер зақымдалған болса, егер олар толығымен ішінара ескірген болса
немесе олардың сату бағасы төмендесе, активтердің өзіндік құны өтелмеуі
мүмкін. Сонымен қоса сатуды аяқтауға немесе жүзеге асыруға арналған ықтимал
шығындар ұлғайған жағдайда, активтердің өзіндік құны өтелмеуі мүмкін.
Активтерді өзіндік құнынан төмен ықтимал таза сату бағасына дейін есептен
шығару тәжірибесі активтер алынуы сатудан немесе пайдаланудан күтілетін
сомадан жоғары есептелмеуі керек деген пікірге сай келеді.
4) дисконтталған (өтелетін) құн – бұл инвестицияның қазіргі сомасын
алдағы белгілі бір уақыттағы болашақтағы құнына келтіру. Дисконттау нақты
қазіргі сома мен дисконт ставкасы арқылы есептеледі.
Көбіне ұйымдарда, кәсіпорындарда қаржылық есептіліктің элементтерін
бағалауда бастапқы құн әдісі пайдаланылады. Сонымен қатар, ХҚЕС-қа ауысумен
байланысты №2 Қорлар стандартында айтылғандай кейбір жағдайларда қаржылық
есептіліктің элементтерін бағалаудан бастапқы құн әдісімен қатар басқа да
әдістері пайдаланылуы мүмкін. Мысалы, тауарлы-материалды қорлар өзіндік
құнынан төмен бастапқы құнымен және сатудағы мүмкіндік құнымен көрсетілуі
мүмкін[7].
2 Балансты құрастыру тәртібі және оны жетілдіру жолдары (KAZ-ROSS
GROUP ЖШС-ның материалдары бойынша)
2.1 Баланстың актив бөлімі және оны құру тәртібі
Пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы
ақпараттық мәліметтерді уақытында жеткізіп беріп отыратын ақпараттық
мәліметтің негізгі қайнар көзі - бухгалтерлік баланс.
Баланс – бұл шаруашылық субъектісінің ресурстары мен олардың құралу
көздерінің жағдайын ақшалай формада және белгілі бір уақыт сәтінде көрсетіп
беруге мүмкіндік жасайтын бухгалтерлік есеп әдістемесі. Баланста бұл екі
категория – ресурстар мен көздер, яғни актив пен пассив мейлінше анық
ерекшеленеді(9, 49-б(.
Баланс бойынша ұйым таяудағы уақыттарда үшінші тұлғалар – акционерлер,
инвесторлар, кредиторлар, сатып алушылар, сатушылар және т.б алдындағы өз
міндеттемелерін орындай алмайтынын немесе оны қандай қаржылық қиындықтар
күтіп тұрғанын немесе күтіп тұрмағананы анықтай алады.
Сырт көзбен қарағанда кәсіпорынның бухгалтерлік балансы актив және
пассив деп аталатын екі бөлімді кесте болып табылады. Баланстың актив
бөлігінде кәсіпорынның қаржылары, заттай және ақшалай шығындары көрсетілсе,
ал пассив бөлімінде активтердің қорлану көздері қарастырылады. ХҚЕС және
ҰҚЕС-на сәйкес бухгалтерлік баланстың актив бөлімінде кәсіпорынның өзіне
тиісті қолда бар мүліктері қарастырылады. Кәсіпорын осыларды пайдалану
арқылы ғана алдағы уақытта табыс таба алатындықтан бұл мүліктерді
кәсіпорынның әлеуетті табыстары ретінде таниды. Кәсіпорынның қорлану
көздері меншікті капитал және тартылған капитал деп екіге бөлінеді. Мұндағы
тартылған капитал дегеніміз кәсіпорынның міндеттемелері, яғни кредиторлық
берешек борыштары болып табылады.
Кәсіпорынның барлық активтері инвесторлар мен кредиторлардың меншігінде
болады. Сондықтан бухгалтерлік баланстағы мына теңдіктің әрдайым тең
болатындығы сөзсіз.
Актив = меншік капитал + міндеттеме
Субъект бухгалтерлік баланстың өзінде тікелей беруге тиіс ақпарат өзіне
ең болмағанда мынадай сомалардың біріктірілген көрсеткіштерін қамтуға тиіс:
1. ақша қаражаты мен ақша қаражатының баламалары;
2. сауда және өзге де дебиторлық берешек;
3. қаржылық активтер;
4. қорлар;
5. негізгі құралдар;
6. материалдық емес активтер;
7. биологиялық активтер;
8. үлестік қатысу әдісі бойынша ескерілген инвестициялар;
9. сатуға арналғандар ретінде сыныпталған ұзақ мерзімді активтердің
және істен шығуға арналған топтарға енгізілген және сатуға
арналғандар ретінде сыныпталған активтердің қорытынды сомасы;
10. сауда және өзге де кредиторлық берешек;
11. қаржылық міндеттемелер;
12. ағымдағы салықтар бойынша міндеттемелер мен активтер;
13. кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер мен кейінге
қалдырылған салықтық активтер (бұл активтер барлық уақытта ұзақ
мерзімді активтер ретінде сыныпталуға тиіс);
14. сату үшін ұсталатындар ретінде сыныпталатын шығуға арналған
топтарға енгізілгендер;
15. бағалау міндеттемелері;
16. басты ұйым акционерлерінің капиталынан жеке берілген азшылықтың
үлесі;
17. басты ұйым акционерлеріне жататын капитал(2(.
Сурет 1. Бухгалтерлік баланс құрылымы
Активтер қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді активтер деп екіге бөлінеді.
№1 Қаржы есептілігін ұсыну ХҚЕС-на сәйкес субъект активті мынадай
өлшемдердің кез келгенін қанағаттандырса, міндетті түрде қысқа мерзімді
ретінде сыныптайды:
– оны өткiзу көзделсе не ол кәсiпорынның әдеттегі
операциялық кезеңiнiң барысында сатуға немесе пайдалануға
арналса;
– ол негiзiнен сауда мақсаттарына арналса;
– оны есепті күннен кейін он екі айдың ішінде сату
ұйғарылса;
– ол ақшалай қаражаттар немесе ақшалай қаражаттардың
баламалары нысанында болса (№7 Ақша қаражатының қозғалысы
туралы есептер ХҚЕС-да анықталғандай), бұған есепті
күннен кейін, ең болмағанда, он екі айдың ішінде қандай да
болсын міндеттеменің орнын толтыру үшін оны айырбастауға
немесе пайдалануға тиым салынған реттер кірмейді. Қалған
активтердiң барлығы міндетті түрде ұзақ мерзiмдi активтер
ретiнде сыныпталуға тиiс.
Ұйымның операциялық кезеңi активтерді өңдеу үшін сатып алу және оларды
ақшалай қаражаттарға немесе ақшалай қаражаттың баламаларына айналдыру
арасындағы кезеңді бiлдiредi. Ұйымның әдеттегі операциялық кезеңі дәл
анықтауға келмесе, оның ұзақтығы он екі ай болады деп болжанады. Қысқа
мерзімді активтер тіпті оларды есепті күннен кейін он екі айдың ішінде сату
күтілмеген кездің өзінде, әдеттегі операциялық кезеңнің бір бөлігі ретінде
сатылатын, тұтынылатын және өткiзiлетiн активтерді (сатып алушылар мен
тапсырыс берушілердің босалқылары мен дебиторлық берешегі сияқтылар)
қамтиды. Қысқа мерзімді активтер, сондай-ақ, негізінен сату мақсаттарына
арналған активтерді (осы санаттар шеңберіндегі қаржы активтері №39 Қаржы
құралдары - тану және бағалау ХҚЕС-на сәйкес саудаға арналғандар ретінде
сыныпталады), сондай-ақ, ұзақ мерзімді активтердің айналымдық бөлігін
қамтиды.
Ал баланстың пассив бөліміндегі кәсіпорынның міндеттемелері, яғни
кредиторлық берешек борыштары болып табылады. Міндеттемелер қысқа және ұзақ
мерзімді міндеттемелер деп екіге бөлінеді. Мiндеттеме, егер ол мынадай
өлшемдердің кез келгенін қанағаттандырса, міндетті түрде қысқа мерзімді
міндеттеме ретінде сыныпталуға тиіс:
– оны ұйымның әдеттегі операциялық кезеңiнiң шеңберінде
өтеу көзделсе;
– ол негізінен сату мақсаттарына арналса;
– ол есепті күннен кейiн он екi айдың iшiнде өтелуге тиiс
болса;
– есепті күннен кейін ең аз дегенде он екі айдың ішінде
тиісті міндеттемені өтеуді кейінге қалдыруға ұйымның
сөзсіз құқығы болмаса.
Қалған мiндеттемелердiң барлығы ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер ретiнде
сыныпталуға тиiс.
Жеткiзушiлер мен мердiгерлердiң алдындағы кредиторлық берешек сияқты
кейбiр қысқа мерзiмдi мiндеттемелер, қызметкерге кейбір есептеулер және
басқа да операциялық шығындар ұйымның әдеттегі операциялық кезеңiнде
пайдаланылатын айналымдық капиталдың бiр бөлiгiн құрайды. Ондай операциялық
баптар, тiптi олар баланс күнiнен бастап он екi айдан астам уақыт өткен соң
өтелуге тиiс болса да, қысқа мерзiмдi мiндеттемелер ретiнде сыныпталады.
Ұйымның әдеттегі операциялық кезеңі дәл анықтауға келмесе, оның ұзақтығы он
екі айды құрайды деп көзделеді(2(.
Басқа қысқа мерзiмдi мiндеттемелер әдеттегі операциялық кезеңнiң бiр
бөлiгi ретiнде өтелмейдi, бiрақ баланс күнiнен кейiн он екi айдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 Қаржылық есептіліктің экономикалық мәні мен 6
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .. 14
1.1 Қаржылық есептіліктің сипаттамасы және оны құру
принциптері ... ...
1.2 Қаржылық есептілік элементтерін тану және оларды 19
бағалау ... ... ... .. 19
29
2 Балансты құрастыру тәртібі және оны жетілдіру жолдары (KAZ-ROSS 35
GROUP ЖШС-ның материалдары бойынша)
2.1 Баланстың актив бөлімі және оны құру
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Баланстың пассив бөлімі және 39
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
2.3 Бухгалтерлік балансты жетілдіру 59
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
3 Баланстың негізгі көрсеткіштерін талдау және банкротҚа ұшырау
мүмкіндігін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 64
3.1 Баланс құрамы мен құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .. 66
3.2 Баланс өтімділігін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
3.3 Кәсіпорынның банкротқа ұшырау мүмкіндігін
бағалау ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
А-Қосымшасы Бухгалтерлік
баланс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 27
қаңтардағы Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты
бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында еліміздегі кәсіпорындардың
бизнесті жауапкершілікпен жүргізудің қағидаттарын сақтауын ынталандырудың
стратегиясын жасап, жүзеге асыру бойынша ұлттық байланыс орталықтарын құру
қажеттігін атап айтты. 2012 жылы Қазақстанның БСҰ-ға өтуі туралы
келіссөздер аяқталуы тиіс делінген. (1(
БСҰ-ға кіруде еліміздегі отандық кәсіпорындар өз өнімдерінің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру қажет. Бұл өз кезегінде кәсіпорынның нарықта белгілі
бір стратегияны ұстауды және кәсіпорынның қаржылық талдауын жүргізуді талап
етеді. Стратегиялық саясаты жоқ кәсіпорын өз кезеінде банкроттылыққа алып
келуі мұмкін.
Банкроттық — кәсіпорындардың төлем қабілетсіздігі салдарынан өз жұмысын
мәжбүрлі тоқтатуы. Әдетте, фирманың банкроттығы, көбінесе, олардың шығыны
кірісінен асып кетуі салдарынан туындайды.
Сондықтан, дипломдық жұмыстың бұл тақырыбы нарықтық экономика
жағдайында маңызды болып табылады. Қаржылық есептiлiк ұйым қызметінің қаржы
жағдайы мен қаржы нәтижелерінің құрылымдалған ұсынуы болып табылады. Жалпы
мақсаттағы қаржы есептiлiгiнiң мақсаты экономикалық шешiмдер қабылдау
кезiнде пайдаланушылардың қалың тобы үшiн пайдалы ұйымның қаржы жағдайы,
қызмет нәтижелерi мен ақшалай қаражатының қозғалысы туралы ақпарат беру
болып табылады.
Кәсіпорында басқару жүйесін жетілдіру, шығындарды төмендету, қаржы
ресурстарын тиімді пайдалануды басқарудың басты қайнар көзі - қаржылық
есептілікті, оның ішінде бухалтерлік балансты ХҚЕС немесе ҰҚЕС-ке сәйкесті
құрастыру қажеттілігін кәсіпорын басшылары мен менеджерлері тез түсінеді.
Бұл жерде туындайтын мәселе біреу ғана, ол осы шараларды қалай жүзеге асыру
жолдарын қарастыруды талап ету, есептеу жолдарын жетілдіру.
Бухгалтерлік баланстың кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудағы рөлі
және оның банкротқа ұшырау мүмкіндігін бағалау – дипломдық жұмыстың басты
мақсаты болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазуда алдыға қойылған мақсатқа сәйкес зерттеуге мына
міндеттер қойылды:
– қаржылық есептіліктің сипаттамасы мен
маңызын ашу; шаруашылық субъектілерінің
қаржылық есептілікті тиімді құрастыру
арқылы жоғарғы пайданы алу мен
рентабельділікті көтеру жолдарын нақтылау;
– кәсіпорынның қаржылық есептілігінің
теориялық аспектісін зерттеу және оның
қаржылық қызметіндегі мағынасын анықтау;
– бухгалтерлік баланстың элеметтеріне
сипаттама беру және оларды құрастыру
тәртібін ашып көрсету;
– бухгалтерлік баланстың негізгі
көрсеткіштерін талдау;
– кәсіпорынның банкротқа ұшырау мүмкіндігін
бағалау;
Дипломдық жұмысты жазу барысында ақпараттық база ретінде ҚР
Президентінің жыл сайынғы халыққа Жолдауы, ҚР заңдары, ҚР Президентінің, ҚР
Үкіметінің, ҚР Қаржы министрлігінің бұйрықтары, қаулысы, нұсқаулары,
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (ХҚЕС) мен ұлттық қаржылық
есептіліктің стандарттары (ҰҚЕС) және ҚР Бухгалтерлік есеп шоттарының
үлгілік жоспары алынды. Негізгі әдістемелік нұсқау болып бухгалтерлік есеп
және талдау облысындағы шетелдік және отандық ғалымдар мен мамандардың оқу
құралдары мен ғылыми еңбектері, мерзімдік басылымдардағы мақалалар
бухгалтерлік есептің үлгілік шот жоспары мен зерттелген тақырып бойынша
бухгалтерлер мен экономистердің мақалалары қолданылды.
Дипломдық жұмыста зерттеу объектісі ретінде KAZ-ROSS GROUP ЖШС-ның
материалы алынған.
Зерттеу жұмысының басты мақсаты – KAZ-ROSS GROUP ЖШС қаржылық
есептілігін ХҚЕС–ке сәйкесті құрастыруы, есептіліктің негізгі
көрсеткіштеріне талдау жасаудың экономикалық механизмдері мен кәсіпорынның
қаржылық есептілігі негізінде басқару тиімділігін кешенді зерттеу және оны
ХҚЕС немесе ҰҚЕС–ке сәйкесті құрастырудағы негізгі мәселелерді анықтау мен
бірқатар ұсыныстар жасау.
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
.
1.1 Қаржылық есептіліктің сипаттамасы және оны құру принциптері
Есептілік деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық шаруашылық қызметін
кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Есептілік
процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады. Қаржылық
есептілік мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның қаржылық жағдайы
туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып табылады.
Қаржылық есептiлiк – бұл өздерінің нақты ақпараттық қажеттiлiктерiне
сай келетiн есептiлiктiң ұсынылуын талап етуге мүмкiндiгi жоқ
пайдаланушылардың қажеттiлiктерiн қамтамасыз етуге арналған есептілік.
Жалпы мақсаттағы қаржы есептiлiгi жеке өзi немесе жылдық есеп немесе бағалы
қағаздар проспекті сияқты басқа ресми жарияланатын құжаттың құрамында
ұсынылатын құжаттарды қамтиды[2].
Қаржылық есептіліктің мақсаты өз пайдаланушыларына занды тұлғаның
қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып
табылады. Қаржылық есептілікті пайдаланушыларының қатарына потенциалды
инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер,
сондай-ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.
Есептілік процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы Қазақстан Республикасының
2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 Заңына сәйкес жылдық қаржылық есептiлiк үшiн
есептi кезең 1 қаңтардан бастап 31 желтоқсанды қоса күнтiзбелiк жыл болып
табылады. Жаңадан құрылған ұйым үшiн бiрiншi есептi жыл ол мемлекеттiк
тiркеуден өткен кезден басталып сол жылдың 31 желтоқсанын қоса қамтиды.
Әдетте қаржы есептілігі бір жыл ішінде кезең үшін ұдайы жасалады. Алайда
кейбiр ұйымдар практикалық тұрғыдан алғанда есептерді, мысалы, ұзақтығы 52
апталық кезең үшін ұсынуды қалайды. Ұйымның есепті күні өзгерген және кезең
ішіндегі жылдық қаржы есептiлiгi бiр жылға қарағанда ұзағырақ немесе
қысқарақ ұсынылған кезде, ұйым қаржы есептiлiгiнде қамтылған кезеңге
қосымша мыналарды ашып көрсетуге міндетті:
– неғұрлым ұзағырақ немесе неғұрлым қысқарақ кезеңдi
пайдалану себебiн;
– пайда мен зияндар туралы есептегі, капиталдағы өзгерiстер
туралы есептегі, ақша қаражатының қозғалысы туралы
есептегi және түсіндірме жазбадағы салыстырма сомалардың
толық дәрежеде салыстырмалы емес екендігінің фактiсi.
Бұрмаланған есептілік үшін кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері ҚР-
ның әрекет етіп тұрған заңдарына сәйкес жауап береді.
ҚР-ның Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік заңына сәйкес
қаржылық есептіліктің негізгі қағидалары болып келесілер табылады: есептеу
және үздіксіздік[3].
Есептеу. Ұйым, ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы ақпаратты
қоспағанда, есептеу әдісі бойынша есепке алу ережелерін қолданып, қаржы
есептiлiгiн жасауға міндетті. Соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс
атқарылған кезінен бастап, олардың төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып
танылады (көрініс табады), ал шығысы мен зияны орын алынған кезден бастап
танылады. Есептеу қағидаты пайдаланылған кезде, баптар осы баптар үшін
белгіленген тану анықтамалары мен өлшеуіне сәйкес келсе активтер,
міндеттемелер, меншікті капитал, пайда мен зияндар (қаржылық есептілік
элементтері) ретінде танылады.
Үздіксіздік. Қаржылық есептiлiкті әзiрлеген кезде ұйымның басшылығы
ұйымның өз қызметiн жалғастыру қабiлетiн бағалауға міндетті. Қаржы
есептiлiгi, егер ұйымның басшылығы не ұйымды таратуға немесе оның қызметiн
тоқтатуға өзі ниет еткен, не бұлай жасаудан басқа нақты баламасы
болмағандықтан, осындай іс-әрекет тәсілін таңдауға мәжбүр болған реттерді
қоспағанда, міндетті түрде қызметтiң үздiксiздiгi негiзiнде жасалуға тиiс.
Егер ұйымның басшылығы бағалау барысында бұдан былай ұйымның қызметтi
үздiксiз жалғастыру қабiлетiне едәуiр күмән туғызуы мүмкiн оқиғаларға
немесе жағдайларға байланысты елеулi тұрлаусыздықтар туралы оған мәлiм
болса, бұл тұрлаусыздықтар қаржы есептілігінде міндетті түрде ашып
көрсетiлуге тиiс. Егер қаржы есептiлiгi қызметтiң үздiксiздiгiне жол беру
негізінде жасалмаса, бұл факт есептiлiк жасалған негiзбен және ұйым
үздiксiз iс-әрекет етедi деп есептелмейтiн себеппен қатар, міндетті түрде
ашып көрсетiлуге тиiс.
Сондай-ақ, қаржылық есептілікті жасау мынандай сапалық сипаттамаларға
негізделеді:
Түсініктілік. Қаржылық есептілікте берілетін ақпарат бизнес,
экономикалық қызмет пен бухгалтерлік есеп туралы жеткілікті білімі бар және
ақпаратты тиесілі ынтазарлықпен зерделеуге ниет білдірген пайдаланушыларға
түсінікті болатындай етіп ұсынылуға тиіс.
Орындылық. Қаржылық есептілікті пайдаланушылар ондағы мәліметтерге
қанағаттануы тиіс. Қаржылық, шаруашылық, жедел жағдайларын бағалаған кезде
олардың қабылдаған шешіміне пайдаланған мәліметтер өз септігін тигізуі
керек. Қаржылық есептілікте берілетін ақпарат шешімдер қабылдау кезінде
пайдаланушылардың қажеттіліктерін ескере отырып, орынды болуға тиіс.
Салыстыру. Пайдаланушыларға компанияның әр түрлі есепті кезеңінің
қаржылық есептіліктерін ұйымның қаржылық жағдайы мен шаруашылық қызметінің
нәтижелерінің өзгеру тенденциясын анықтау үшін салыстыруға мүмкіншілік
жасау керек. Пайдаланушыларға сонымен қатар, есеп саясатындағы өзгерістер
туралы ақпар беру керек. Кейбiр реттерде алдыңғы кезеңдегi (кезеңдердегi)
қаржы есептiлiгiнде ұсынылған баяндаушы ақпарат ағымдағы кезеңде де
мәнділігін сақтайды.
Сақтық. Ұйымның қызметі барысында көптеген оқиғалар мен жағдайларға
қатысты әр түрлі сипаттағы белгісіздіктер туындамай тұрмайды. Мұндай
белгісіздіктердің сипаты мен шамасын қаржылық есептілікте сақтық мәніне
сәйкес ашқан жөн. Сақтық – бұл активтердің немесе кірістердің тым
арттырылмауы, ал міндеттемелер немесе шығыстар тым төмендетілмеуі үшін
белгісіздік жағдайында есептік бағаларды жүзеге асыру үшін қажетті
субъективтік бағаларды қолдану кезінде белгілі бір сақтық дәрежесін сақтау.
Жүйелілік. Пайдаланушы субъекттің қаржылық есептілігін оның әртүрлі
есептік кезеңмен салыстыру мүмкіндігін қалыптастыру керек, өйткені оның
көмегімен қаржылық жағдайдың тенденциялық өзгерістерін анықтай алады, демек
қабылданатын шешімдердің жүйелілігін сақтау мүмкіндігі артады.
Өзара есепке алу. Активтер мен мiндеттемелер және кірістер мен шығыстар
өзара есепке алынбауға тиiс, бұған ол рұқсат етілген немесе қандай да
болсын стандарт немесе түсіндірме талап ететін реттер кірмейді.
Активтер мен міндеттемелердің, кiрiстер мен шығыстардың жеке-жеке
ұсынылуы маңызды. Пайдалар мен зияндар туралы есепте, сондай-ақ,
операцияның немесе өзге оқиғаның мәнін көрсететін реттерді қоспағанда,
жүргізілген өзара есепке алу жүргізілген операцияларды, басталған өзге
оқиғалар мен жағдайларды түсіну бөлігінде де, болашақта ұйымның ақшалай
қаражаттарының қозғалысын бағалау бөлігінде де пайдаланушылардың
мүмкіндіктерін төмендетеді. Бағалау резервтер, мысалы, ескірген
босалқыларды жоюға арналған резерв және дебиторлық берешек бойынша күмәнді
борыштарға арналған резерв шегерілген активтерді бағалау - өзара есепке алу
болып табылмайды.
Елеулілік және қорыту. Ұқсас баптардың әрбiр елеулi сыныбы қаржы
есептiлiгiнде міндетті түрде жеке ұсынылуға тиiс. Ұқсас емес сипаттағы
немесе мақсаттағы баптар, егер олар елеулі болып табылмайтын ретте ғана,
міндетті түрде жеке ұсынылуға тиiс.
Қаржы есептiлiгi операциялардың көп санын немесе сипатына немесе
мақсатына сәйкес құрылымы жағынан топтарға бiрiктiрiлген өзге де оқиғаларды
өңдеу нәтижесi болып табылады. Біріктіру және сыныптау процесінің соңғы
кезеңі жеке баптарды не тікелей баланста, пайдалар мен зияндар туралы
есепте, капиталдағы өзгерістер туралы есепте және ақша қаражатының
қозғалысы туралы есепте, түсіндірме жазбада қалыптастыратын ықшамды және
сыныпталған деректердi ұсынудан тұрады. Егер қандай да болсын жеке баптың
өзі елеулi болып табылмаса, ол тікелей қаржы есептiлiгiнде, не ескертулерде
басқа баптармен бiрiктiрiледi. Қаржы есептiлiгiнің өзінде оны жеке ұсынуды
талап ету үшiн бап жеткiлiктi түрде елеулi болмайтын бап, қайткенде де, оны
ескертулерде жеке-дара ұсыну үшiн жеткiлiктi түрде елеулi болуы мүмкiн[2].
Алғашқыда айтылғандай есептілікке қойылатын негізгі талап оның
анықтылығы мен тазалығы болып табылады, яғни акционерлер мен инвесторларға
есептіліктің мәліметі түсінікті болуы тиіс. Есептілік белгіленген
мәліметтердің мерзімінде жасалғаны жөн.
Қаржылық есептiлiк ҚР-ның ұлттық валютасымен көрсетiлiп ұсынылады.
Ұйымдар қаржылық есептілікті есепті жылдан кейінгі келесі жылдың 30
сәуірінен кешіктірмей береді. Қаржылық есептiлiкке ұйымның басшысы және бас
бухгалтерi немесе дара кәсiпкер қол қояды. Бухгалтерлiк есебiн бухгалтерлiк
ұйым немесе кәсiби бухгалтер жүргiзетiн ұйымның қаржылық есептiлiгiне
ұйымның басшылығы, сондай-ақ, бухгалтерлiк ұйымның басшысы немесе кәсiби
бухгалтер қол қояды.
Есептілік кәсіпорынның шаруашылық қызметін жедел басқару үшін қажет
және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты (бастапқы) база
болып табылады. Есеп беруге қойылатын негізгі талаптар:
– кәсіпорын қызметінің нәтижесін анық және объективті
көрсету;
– барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң түрде үйлестіру;
– бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің
үйлесімділігін сақтау;
– әдістемелік және басқа да ережелерді сақтау болып
табылады.
Қаржылық есептілік кәсіпорындардың өндірістік және қаржылық қызметін
бастапқы құжаттармен және есепке алу жазбаларымен расталып жинақталған
деректерден жасалады. Қандай кезең үшін берілгендігіне қарай есеп шұғыл
және пошта арқылы берілетін есептер болып бөлінеді. Балансты және басқа да
берілетін есептерді уақытында әрі сапалы жасау үшін бухгалтерия өндірістік
бөлімшелеріндегі барлық ақпараттардың құжатталуын, белгіленген материалдық
және басқа да есептерін толық көлемде берілуін қамтамасыз етуі керек.
Қаржылық есептің ақпараттары балансқа дейін қажет өңдеулерден өтеді. Бұл
өңдеу процесі төрт кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең. Әр түрлі шаруашылық фактілері құжатталады.
Екінші кезең. Есеп мәліметтері есеп талабына байланысты
жіктеледі, содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі: есеп
регистрлерінде, журнал-ордерде, ведомосте, Бас кітапта.
Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есептілік нысандарына көшіріледі: баланс,
пайда мен зияндар туралы есеп, ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп,
капиталдағы өзгерістер туралы есеп.
Төртінші кезең. Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметі талданады.
Есептілік жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде бухгалтер
қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының
кестесін белгілеудің маңызы зор. Берілетін есептілік тиісті жиынтық
құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген көлемдерде есептік
тізімдемесінде жасалынады. Аталған деректердің негізінде талдау жасалынады.
Жасалған баланстық және басқа берілетін есептердің көрсеткіштерінің
дәлдігін қамтамасыз ету үшін арифметикалық және логикалық тұрғыдан мұқият
тексеру керек. Баланстық сабақтастығын есепті кезеңнің басындағы баланс
баптарының деректерін ағымдағы кезеңнің осы баптағы деректерімен
салыстырып, жыл соңындағы көрсеткіштердің әрбір жолы анықталады.
Жылдық қаржылық есептілік ҚР Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
туралы Заңының 19 бабына сәйкес мыналарға ұсынылады:
1. Құрылтай құжаттарына сәйкес құрылтайшыларға (қатысушыларға);
2. ҚР-ның статистика органдарында тiркелу орны бойынша ҚР-ның
мемлекеттiк статистика органдарына;
3. ҚР-ның мемлекеттiк бақылау және қадағалау органдарына олардың
құзыреттерiне сәйкес.
Қаржылық есептілікте жазбаларға өзгеріс енгізу жағдайы туындаса, осы
жылға және өткен жылға қатысты берілген есептер мен баланс деректерінің
барлығын түзетуді қажет деп тапса, онда тиісті түзетулер көрініс береді.
Өткен жыл үшін берілген есептіліктер мен баланстар деректерінің түзетілуі,
сол жыл үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін жасалады.
Мұндайда өткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған деректерге қажетті
түзетулер енгізілуі мүмкін[4, 486-б].
ҚР-ның 2007 жылдың 28 ақпандағы Бухгалтерлік есеп пен қаржылық
есептілік туралы Заңына сәйкес шаруашылық субъектілер қаржылық есептілікті
ұлттық қаржылық есептілік стандарттарына және халықаралық қаржылық
есептілік стандартарына сәйкес құрады.
Ұлттық қаржылық есептіліктің № 1 стандарты Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР-
ның 2006 жылғы 31 қаңтардағы № 124 Заңына сәйкес анықталатын, ҚР-ның салық
заңнамасына сәйкес, сондай-ақ жеңілдетілген декларацияның негізінде шаруа
немесе фермерлік қожалықтарға, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін заңды
тұлғаларға арналған арнайы салық режимдерін қолданатын шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есептілікті жасау
тәртібін анықтау мақсатында Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
туралы ҚР-ның Заңына сәйкес әзірленді.
Ұлттық қаржылық есептіліктің № 2 стандартының мақсаты мыналардың
бухгалтерлік есепті жүзеге асыруы және қаржылық есептілікті жасауы болып
табылады:
– Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР-ның 2006 жылғы 31 қаңтардағы №
124 Заңына сәйкес айқындалған шағын және орта кәсіпкерлік
субъектілерінің;
– ҚР-ның заңнамасына сәйкес ҚР-ның аумағында тіркелген
шетелдік заңды тұлғалардың коммерциялық емес ұйымдарының,
филиалдары мен өкілдіктерінің;
– жедел басқару құқығына негізделген мемлекеттік
кәсіпорындардың (қазыналық кәсіпорындар).
Ал халықаралық стандартқа байланысты қаржылық есептілікті құрастыруға
міндетті болып үлкен кәсіпкерлікпен айналысатын ұйым мен мекеме
субъектілері табылады. Қаржылық есептiлiктi жасауды ұйымдар Қаржылық
есептiлiктiң халықаралық стандарттары комитетi Қорының оларды ресми
аударуға және (немесе) ҚР-да жариялауға жазбаша рұқсаты бар ұйым
мемлекеттiк тiлде немесе орыс тiлiнде жариялаған халықаралық стандарттарға
сәйкес жүзеге асырады. Сонымен, яғни бүгінгі заман талабына байланысты жеке
кәсіпкерлер, шағын және орта бизнес субъектілері ҚР Қаржы министрінің 2007
жылғы 21 маусымдағы № 218 бұйрығымен бекітілген Ұлттық қаржылық
есептіліктің № 1 стандарты және Ұлттық қаржылық есептіліктің № 2
стандартына сәйкес жүргізіледі, ал үлкен кәсіпкерлікпен айналысатын ұйым
мен мекеме субъектілері №1 Қаржы есептiлiгiн ұсыну, №7 Ақша
қаражатарының қозғалысы туралы есептер, №10 Есепті күннен кейінгі
оқиғалар, №8 Есеп саясаты, есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер
және қателіктер ХҚЕС-на сәйкес жүргізіледі.
Қаржылық есептiлiк дара кәсiпкердiң немесе ұйымның қаржылық жағдайы,
қызметiнiң нәтижелерi және қаржылық жағдайындағы өзгерiстер туралы
ақпаратты бiлдiредi. Мемлекеттiк мекемелердiң қаржылық есептiлiгiн
қоспағанда, қаржылық есептiлiк мыналарды қамтиды:
1) бухгалтерлік баланс;
2) пайда мен зияндар туралы есеп;
3) ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп;
4) капиталдағы өзгерістер туралы есеп;
5) түсіндірме жазба[3(.
Есептілік негізгі үлгісі болып бухгалтерлік баланс саналады. Оны
жасауға дейін есеп регистріндегі барлық синтетикалық шоттар бойынша қалдық
пен айналым аналитикалық есеп мәліметтерімен салыстырылады. Жылдың
басындағы және аяғындағы баланстардың деректерін салыстыру үшін жыл
басындағы бекітілген баланс баптарының номенклатурасы жыл аяғындағы
бекітілген баланс номенклатурасымен және бөлім топтамаларымен, әрбір
баптармен сәйкестендірілуге тиіс. Баланс Бас кітапта көрсетілген шоттардың
қалдығының негізінде жасалады. Ол активтер, міндеттемелер, капитал
(меншікті) деген бөлімдерден тұрады. Активтер мен міндеттемелер өз
кезегінде ұзақ және ағымдағы кезеңдерге жіктеледі.
Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді активтер, меншік капиталы, қысқа
мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелер бухгалтерлік баланста ашылуы
тиіс. Жыл соңында белгіленген тәртіп бойынша түгендеудің көмегімен
баланстың барлық баптары расталуы тиіс. Түгендеу – бұл бухгалтерлік есеп
әдісінің басты элементтерінің бірі, ол есеп айырысудың, ақша қаражатарының,
аяқталмаған өндірістің, ТМҚ-дың, МЕА-дің, негізгі құралдардың нақты қолда
барын тексеруін және олардың есеп мәліметтерімен салыстыруын көздейді.
Меншік түріне (нысанына), қызмет түріне және жұмыс істеу тәртібіне
қарамастан, оны барлық кәсіпорын жүргізеді. Ол құжаттаудың міндетті
қосымшасы болып табылады. Тек соның көмегімен шаруашылықта болатын әрі
жасалатын барлық шаруашылық құбылыстар бухгалтерлік есепте көрініс табады.
Бухгалтерлік балансқа субъекті басшылығының қарауы бойынша субъекті
қызметінің сипатына қарай қосымша баптар, бөлімдер мен аралық сомалар
енгізілуі мүмкін. Баланс мәліметтері бойынша кәсіпорынның қаржылық жағдайы
талданады[4, 488-б].
Пайда мен зияндар туралы есеп субъектінің кезеңдегі кірістері мен
шығыстарын көрсетеді. Пайдалар мен зияндар туралы есептiң өзiнде міндетті
түрде кезең ішінде мынадай сомаларды көрсететін кем дегенде мынадай желілік
баптар болуға тиіс:
– табыс;
– қаржыландыру жөніндегі шығындар;
– қауымдасқан компаниялар мен бірлескен кәсіпорындардың
пайдалары мен залалдарында үлес қосып қатысу бойынша
есептеу әдісіне сәйкес ескерілген ұйымның үлесі;
– салық бойынша шығыстар;
– қысқартылған қызметтен алынған салық салудан кейінгі
жиынтық пайда немесе зиян, сатуға шығындарын шегергенде
әділ құны бойынша бағалау нәтижелері бойынша танылған салық
салудан кейінгі пайда немесе зиян немесе қысқартылған
қызметті құрайтын активтердің немесе шығу тобының
(топтарының) шығуынан кейін құрайтын бірегей соманы;
– пайда немесе зиян.
Ұйым қызметінің қаржы нәтижелерін түсіну үшін осылайша ұсыну маңызды
болған кезде пайдалар мен зияндар туралы есептің өзінде міндетті түрде
қосымша желілік баптар, бөлімдердің тақырыптары және аралық сомалар
ұсынылуға тиіс.
Пайда мен зияндар туралы есеп нәтижелері: ҚР Бухгалтерлік есеп
шоттарының үлгілік жоспарындағы 6 Кірістер және 7 Шығыстар бөлімдерінің
синтетикалық шоттары деректерінің негізінде шығарылады. Басқаша айтқанда,
есеп беруге қажетті барлық деректері бухгалтерлік есеп шоттарында көрініс
тапқан мәліметтерден тікелей алынады.
Кәсіпорындар мен ұйымдар өз қызметі барысында басқа заңды және жеке
тұлғаларымен қарым-қатынас жасау нәтижесінде туындаған операциялардың
барлығы ақшамен есеп айырысу арқылы жүргізіледі. Ақша қаражаттарына
кәсіпорынның кассасындағы және ағымдағы банктік шотындағы ақша кіреді. ХҚЕС
бойынша қаржылық есептілікті ұсынатын ұйымдар үшін ақша қаражатының
қозғалысы туралы есепті және осыған байланысты ақпаратты ашып көрсетулерді
ұсынуға қойылатын талаптар №7 Ақша қаражатының қозғалысы туралы есептер
ХҚЕС-да атап көрсетілген.
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте операциондық, инвестициялық
және қаржылық қызметін жүзеге асыру нәтижесінде алынған ақшалай қаражат
ағыны туралы барлық деректері, сондай-ақ қаржы қызметінде пайдаланылатын
таза ақшалай қаражаты, ақшалай қаражаттың және олардын эквивалеттерінің
таза көбеюі, жылдың бойындағы және ағымдағы ақшалақ қаражатпен оның
эквивалеттері көрсетіледі. Операциялық қызметтен түсетін ақша
қаражаттарының түсімдерінің және төлемдерінің мөлшері ұйым операциялары
кредиттерді өтеу, операциялық мүмкіндіктерді сақтау, дивидендтер төлеу және
қаржыландырудың сыртқы көздеріне жүгінбестен жаңа инвестицияларды жүзеге
асыруға жеткілікті болатын ақша қаражаттарының түсімін қамтамасыз ететін
дәрежедегі басты индикатор болып табылады. Операциялық қызметтен түсетін
ақша қаражаттарының бастапқы операциялық түсімдер мен төлемдерінің негізгі
құрамдас бөлігі туралы ақпарат басқа ақпаратпен үйлесе отырып операциялық
қызметтен түсетін ақша қаражаттарының болашақ қозғалысын болжау үшін
пайдалы болады.
Капиталдағы өзгерістер туралы есеп кезеңдегі пайда немесе зиянды,
кезеңде капиталдың құрамында танылған кірістер мен шығыстардың баптарын,
кезеңдегі есеп саясатындағы қателерді түзету мен өзгерістердің әсері және
есеп форматына байланысты субъект ұстанатын капиталдағы өзгерістер туралы
есепті – субъект капиталының иелері жүргізген соманы және оларға кезеңде
төленген дивидендтер мен өзге де бөлулердің сомасын қамтиды. Субъект
тікелей есептің өзінде мыналарды көрсете отырып, капиталдағы өзгерістер
туралы ұсынуға тиіс:
1) кезеңдегі пайда немесе зиян;
2) тікелей капиталдың құрамында танылатын кезеңдегі кіріс пен
шығыстың әрбір бабын және мұндай баптардың жиынтық сомасын;
3) кезеңдегі кірістер мен шығыстардың жалпы сомасы (басты ұйымның
үлестік құралдарының иелеріне және азшылықтың үлесіне жататын
жалпы сомаларды жеке көрсетіп, осы тармақтың 1) және 2)
тармақшаларын сомалау жолымен есептелген);
4) капиталдың әрбір құрамдас бөлігі бойынша есеп саясатындағы
өзгерістердің түзетудің әсері.
Түсіндірме жазба – кәсіпорында жасалған негізгі аналитикалық құжат.
Онда, бірінші кезекте, бизнес-жоспарының барлық тауарлары бойынша негізгі
себептерімен қоса, орындалу жайына қысқаша баға беріледі және есептік
кезеңде кәсіпорынның жұмысына оң және теріс әсер еткен жақтары да ашылады.
Қаржылық есептілікке ескертпелер тікелей қаржылық есептілікте берілетін
ақпаратқа қосымша ақпаратты қамтиды. Ескертпелерде осы есептерде ұсынылған
баптарды баяндау сипаты мен осы есептерде танылуға жататын баптар туралы
ақпарат қамтылады.
Қаржылық есептілікке түсіндірме жазба және ескерту реттелген тәртіппен
берілуі тиіс. Баланстың, пайда немесе зияндар туралы есептің әрбір бабы
бойынша оған қатысты кез келген ақпаратқа қиылысты сілтемелер, сондай-ақ,
қаржылық есептіліктің өзінде көрсетілмеген, бірақ, толық және дұрыс ұсыну
үшін қажетті қосымша ақпарат беріледі.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің құрамында ҚР-ның аймағында және онан
тысқары жерлерде тұратын еншілес немесе тәуелді серіктестіктері бар болса,
өзінің қаржылық есептілікпен қоса консалидацияланған есеп беруді жасайды,
яғни бірнеше заңды тұлғаның есеп беруін біріктіреді.
Заңды тұлға егер де басқа негізгі заңды тұлғаның өзінің жарлық қорына
салған салымдарының басым көпшілігін иеленсе және қабылданатын шешімдердің
басым бөлігін анықтау мүмкіндігіне ие болса, онда олар еншілес серіктестік
ретінде танылады.
Заңды тұлға егер де басқа қатысушы, артықшылығы бар заңды тұлғаның бар
болғаны 20% дауыс беретін акциясына ие болса және сондай деңгейде
қатысушылық үлесі бар болса тәуелді серіктестік ретінде танылады.
Бас кәсіпорындарда және барлық еншілес кәсіпорындары бірігіп, біріккен
заңды тұлғалар тобын құрайды және олардың мәліметі бойынша
консолидацияланған есеп беруін жасайды.
Қаржылық есептіліктің пайдаланушылар олардың топтасқан бөлігін ғана
емес, тұтас бөлігін білуге мүдделі болып келеді. Бұндай қажеттілік
консолидацияланған есептілікке қойылатын талапты күшейтеді.
Консолидацияланған есептілік құрамына консолидацияланған бухгалтерлік
баланс, консолидацияланған пайда мен зияндар туралы есеп,
консолидацияланған ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп және түсіндірме
жазба кіреді.
Негізгі заңды тұлға және оның еншілес заңды тұлғасы қаржылық
есептілікті келесі жолмен консолидациялайды, яғни біріктіреді:
– есеп беруді өзара сәйкестендіреді, есеп беру қосымша
өңделеді,
– жіктемесі өзгертіледі, түзетулер енгізіледі;
– активтер, міндеттемелер, меншікті капитал, табысы, шығысы
туралы мәліметтердің әр қайсысы жолы мен бабы бойынша
қосылады;
– кейбір баптар бойынша қайталауға жол берілмейді және кейбір
баптар жойылуы мүмкін.
1.2 Қаржылық есептілік элементтерін тану және оларды бағалау
Қаржылық есептілік мәміленің және басқа да оқиғаның нәтижесін классқа
топтастырып, экономикалық мазмұнына сәйкес көрсетіледі. Экономикалық мазмұн
қаржылық есептіліктің элементтері болып табылады.
Қаржылық есептілік элементтерін тану – бұл бухгалтерлік балансқа енгізу
процесі немесе пайда мен зияндар туралы есептің бабы, ал ол элементтерге
берілген анықтамаларына сәйкес келеді және мынадай тану тұжырымдамасын
қанағаттандырады:
– кез келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу
ықтималдылығы бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;
– баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.
Тану бухгалтерлік баланста немесе пайда мен зияндар туралы есепте
элементтердің бірін айқындауға сәйкес келетін және мынадай өлшеулерді
қанағаттандыратын бапты көрсету үдерісін білдіреді:
1. Бапқа байланысты болашақтағы кез келген экономикалық пайданы субъект
алатын немесе жоғалтатын ықтималдық бар; және
2. Іс жүзіндегі шығындар немесе баптың құны сенімді өлшенуі мүмкін.
Мұндай баптарды танымау пайдаланылатын есеп саясатын ашумен де,
ескертпелермен немесе түсіндірме материалдармен де түзетілмейді.
Болашақтағы экономикалық пайданың ықтималдығы. Ықтималдық түсінігі
субъектінің баппен ассоциацияланатын болашақтағы экономикалық пайданы
алуының немесе жоғалтуының белгісіздігі дәрежесін беруге арналған тану
өлшеулерінде пайдаланылады. Болашақтағы экономикалық пайда ағынына
қолданылатын белгісіздік дәрежесін бағалаулар қаржылық есептілікті дайындау
сәтінде бар есепті кезеңнің аяғындағы міндеттемелер бойынша дәлелдемелер
негізінде жүргізіледі. Мұндай бағалаулар жеке мәнді баптар үшін дара және
жекелеген баптар бойынша мәні аз ірі жиынтықтар үшін топтап жүргізіледі.
Мысал келтіретін болсақ, егер дебиторлық берешектің өтелуі ықтимал
болса, онда дебиторлық берешектің актив ретінде танылуына күмән жоқ және ол
ақталған. Егер үлкен көлемді дебиторлық берешектің бір бөлігі өтелуі
күмәнді болса, онда өтелмеуі тиіс күмәнді соманы шығын ретінде тану керек.
Егер ұйымның қорларының бір бөлігінің сақталу мерзімі өтіп кеткен жағдайда,
яғни ол қор тікелей қолдануға немесе өндіріске жіберуге жарамсыз болды
дейік. Осындай жағдайда қордан тек ескі-құсқы (утильдік) қор құнындай
сомада ғана экономикалық пайда алуға болады. Сондықтан қордың баланстық
сомасын азайта отырып, қорлардың құнсыздануы бойынша резерв құрылады.
ҚР-ың Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңының 13
бабына сәйкес қаржылық жағдайын бағалаумен байланысты қаржылық есептілік
элементтері болып келесілер табылады: активтер, міндеттемелер және меншік
капиталы[3].
Актив – бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік және
мүліктік емес игілігі. Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа
ретінде көрсетіледі. Ол өткен активтің пайда болуына әкелмейді. Актив
өнімді (жұмысты, қызметті) өндіру үшін, сондай-ақ өндірісті басқару және
басқа мақсаттар үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретінде
жүзеге асатын активтер өндірісте және күрделі құрылыста сатылуы немесе
басқа активтерге айырбасталуы, кәсіпорынның міндеттемесін өтеу үшін
қолданылуы, меншік иелерінің арасында бөлінуі мүмкін.
Көптеген активтер, мысалы, негізгі құралдар табиғи нысанда болады.
Солай бола тұрса да, табиғи нысан активтің міндетті қасиеті болып
табылмайды. Кейбір активтер материалдық емес болып табылады.
Активтің болуын айқындаған кезде меншік құқығы міндетті болып
табылмайды. Мысалы, субъектінің жалдау құқығында иеленген мүлкі, егер
субъект осы мүліктен түседі деп күтілетін пайданы бақылайтын жағдайда актив
болып саналады.
Міндеттемелер – бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан
қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің
кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу немесе одан бас
тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндетемесінің пайда болғанын, белгілі
бір әрекеттің кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу
немесе одан бас тарту, ал кредитор қарызданушында өз міндетемесін
орындалуын талап етуге құқығы бар.
Міндеттеменің ажырамас сипаттамасы субъектіде нені болмасын қандай да
болмасын белгілі бір түрде әрекет ететін немесе қолданатын міндеттеменің
бар болуы болып табылады. Міндеттеме қандай да болмасын заңды тұлғадан
шыққан, сол сияқты практикадан алынған болуы мүмкін. Заңды міндеттеме
міндетті шарттан немесе заңнамалық шарттан шығады және мәжбүрлі тәртіппен
орындалуы мүмкін. Практикадан шығатын міндеттеме мынадай жағдайларда
субъектінің іс-әрекетінен туындайтын міндеттеме:
1) саясат немесе жеткілікті түрде нақтылы ағымдағы өтініш деп
жарияланған өткен қызметтің орныққан практикасында субъект басқа тараптарға
ол өзіне белгілі бір міндеттерді қабылдайтындығын көрсетсе;
2) нәтижесінде субъект осы тараптарда өзіне қабылдаған міндеттерді
орындайтындығына қатысты негізделген күтулер жасаса.
Қолданыстағы міндеттемені реттеу, әдетте, ақша қаражатын төлеуді, өзге
де активтерді беруді, қызметтер көрсетуді, қолданыстағы міндеттемені басқа
міндеттемемен ауыстыруды немесе міндеттемені жеке капиталға ауыстыруды
көздейді. Міндеттеме, сондай-ақ кредит берушінің өзінің құқықтарынан ерікті
немесе мәжбүрлі бас тартуы сияқты басқа да құралдармен өтелуі мүмкін.
Меншік капиталы – бұл субъектінің міндеттемесі шегерілген активі.
Бухгалтерлік есепте ол бірнеше классқа бөлінеді: жарғылық капитал, төленген
капитал, сатып алынған меншікті үлес құралдары, эмиссиялық кіріс,
резервтер, бөлінбеген пайда (жабылмаған залал). Қаржылық есептілікте
пайдаланушылар үшін бұндай бөліну, шарушылық қызметін талдаған кезде қажет.
Егер де баланс пассивінің құрылымында меншік капиталының үлес салмағы көп
болса, ол субъектінің қаржылық жағдайының тұрақтылығын көрсетеді.
ҚР Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңының 13 бабына
сәйкес қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелерін бағалауға тiкелей
байланысты қаржылық есептілік элементтерi кiрiстер мен шығыстар болып
табылады.
Қызмет нәтижесі пайда немесе зияндар туралы есепте берілген субъектінің
кірістері мен шығыстарының өзара байланысы болып табылады. Пайда көп
жағдайда қызмет нәтижелерінің өлшеуі ретінде немесе инвестицияларға кіріс
немесе акцияға пайда сияқты басқа өлшеулер үшін негіз ретінде
пайдаланылады. Пайданы өлшеуге тікелей байланысты қаржылық есептіліктің
элементтері кірістер мен шығыстар болып табылады. Олар мынадай түрде
айқындалады:
Кіріс – активтердің ағыны немесе өсімі нысанындағы есепті кезең
ішіндегі экономикалық пайданың ұлғаюы немесе капиталға қатысатын адамдардың
жарналарына байланысты ұлғаюдан ерекшеленетін капиталдың ұлғаюына әкелетін
міндеттемелердің азаюы. Кірістер қатарына: өнімді сатудан және қызметтер
көрсетуден түсетін кіріс, сондай-ақ, ТМҚ-дан, жалға беруден, инвестициялық
қызметтерден түсетін табыстары жатады. Кірістер өзіне субъектінің қарапайым
қызметінің түрлерінен алынған қаражаттың түсуін, оның ішінде өнім мен
қызмет көрсетуді, сыйақыны, пайыздар, дивидентер мен роялтиді сатудан
түскен кірістерді қамтуы мүмкін.
Кірісті тану активтің өсімін тануымен қатар жүреді. Мысалы, тауарларды
(қызметтерді) сатудан активтің таза өсуі. Кейбір үкіметтік субсидиялар
компанияға заем ретінде беріледі. Компания субдидиялау шартын орындаған
кезде (мысалы, белгілі бір жұмыс орнын ашқан кезде) үкімет қайтарып алуға
тиіс заем сомасын қайтармайды деп шешеді. Мұндай рақымшылық компания үшін
табыс болып табылады және шығынды азайтады.
Шығыстар – активтердің жылыстауы немесе азаюы нысанындағы есепті кезең
ішінде экономикалық пайданың азаюы немесе капиталға қатысатын адамдарға
бөлуге байланысты азаюдан ерекшеленетін капиталдың азаюына әкелетін
міндеттемелердің пайда болуы.
Субъектінің қарапайым қызметі барысында туындайтын шығыстар, мысалы,
сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құнын, жалақыны және
негізгі құралдардың амортизациясын қамтиды. Олар, әдетте, активтердің,
мысалы ақша қаражатының және олардың баламаларының, қорлардың, негізгі
құралдардың жылыстауы немесе азаюы нысанын қабылдайды.
Қаржылық есептіліктің элементтерін бағалау. Қаржылық есептілік
элементтерін бағалау – ақша сомасын анықтау, ол бойынша осы элементтер
танылады және бухгалтерлiк есепте және қаржылық есептілікте тiркеледi.
Қаржылық есептілік элементтерi бағаланады және олар бойынша есеп
берулер ҚР-ның ұлттық валютасымен жүргiзiледi. Шетел валютасымен жасалған
операциялар мен оқиғалар ҚР-ның бухгалтерлiк есеп және қаржылық есептілік
туралы заңнамасында және ҰҚЕС-да белгiленген тәртiппен, валюта айырбасының
нарықтық бағамы қолданыла отырып, ҚР-ның ұлттық валютасымен есептеледi.
Бағалаудың көмегімен элементтердің құны анықталады, соның нәтижесінде
олар (активтер мен міндеттемелер) танылады. Бағалаудың қолдану тәртібі мен
әдісі ХҚЕС-на және ҚР-ның 2007 жылдың 28 ақпанындағы Бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есептілік туралы заңына сәйкес жүргізіледі.
Қаржылық есептілікте әр түрлі жағдайларда және әр түрлі деңгейлерде
қаржылық есептіліктің элементтерін бағалауда бірнеше әдістер қолданылады.
Қаржылық есептіліктің элементтерін бағалауды №2 ҰҚЕС-да өлшеу деген ұғыммен
ауыстырған. Осы №2 ҰҚЕС бойынша екі өлшеу базасы қарастырылған: бұл тарихи
құн мен әділ құн. Ал ХҚЕС бойынша мынадай бағалау базалары қарастырылған:
– тарихи құн
– ағымдағы құн
– өткізудің мүмкін болатын таза құны
– дисконтталған (өтелетін) құн
1) активтер үшін тарихи (бастапқы) құн – ол активті салуға, сатып
алуға, әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен шығындардан, сондай-ақ сатып алу
барысында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие
үшін төленетін пайыз сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа пайдалану
үшін жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байланысты кез келген шығындардың
жиынтығынан тұрады. Міндеттемелер үшін тарихи құн – бұл ақша қаражатының
түсімдерінің немесе ақша қаражатының баламасының сомасы немесе міндеттеме
туындаған сәтте міндеттемеге айырбастауға алынған монетарлық емес
активтердің әділ құны болып табылады;
2) әділ (ағымдағы) құн – бұл актив айырбасталуы немесе мұндай
операцияны жасауға ниет білдірген жақсы мәлімделген, тәуелсіз тараптар
арасындағы міндеттеме бойынша есептеме жүргізілуі мүмкін сома. Ағымдағы құн
– бұл шаруашылық субъектінің белгілі бір уақыттағы, яғни бүгінгі күнгі
негізгі құралдың нарықтық бағасы болып табылады, міндеттемелер есептілікте
дисконтталмаған бағасы бойынша көрініс табады және тап осы сомада өтелуі
талап етіледі. Мысал, ұйымда шетел валютасында активі және міндеттемесі
бар. Есеп беру күні ұйым сол күнгі курс бағамы бойынша актив пен
міндеттемеге қайта бағалау жүргізеді. Осы кездегі анықталған құн – әділетті
құн болып есептеледі.
3) өткізудің мүмкін болатын таза құны – бұл бүгінгі таңда, қалыпты
жағдайда активтерді сатудан түсуі мүмкін ақшалай бірліктер болып табылады.
Активтер зақымдалған болса, егер олар толығымен ішінара ескірген болса
немесе олардың сату бағасы төмендесе, активтердің өзіндік құны өтелмеуі
мүмкін. Сонымен қоса сатуды аяқтауға немесе жүзеге асыруға арналған ықтимал
шығындар ұлғайған жағдайда, активтердің өзіндік құны өтелмеуі мүмкін.
Активтерді өзіндік құнынан төмен ықтимал таза сату бағасына дейін есептен
шығару тәжірибесі активтер алынуы сатудан немесе пайдаланудан күтілетін
сомадан жоғары есептелмеуі керек деген пікірге сай келеді.
4) дисконтталған (өтелетін) құн – бұл инвестицияның қазіргі сомасын
алдағы белгілі бір уақыттағы болашақтағы құнына келтіру. Дисконттау нақты
қазіргі сома мен дисконт ставкасы арқылы есептеледі.
Көбіне ұйымдарда, кәсіпорындарда қаржылық есептіліктің элементтерін
бағалауда бастапқы құн әдісі пайдаланылады. Сонымен қатар, ХҚЕС-қа ауысумен
байланысты №2 Қорлар стандартында айтылғандай кейбір жағдайларда қаржылық
есептіліктің элементтерін бағалаудан бастапқы құн әдісімен қатар басқа да
әдістері пайдаланылуы мүмкін. Мысалы, тауарлы-материалды қорлар өзіндік
құнынан төмен бастапқы құнымен және сатудағы мүмкіндік құнымен көрсетілуі
мүмкін[7].
2 Балансты құрастыру тәртібі және оны жетілдіру жолдары (KAZ-ROSS
GROUP ЖШС-ның материалдары бойынша)
2.1 Баланстың актив бөлімі және оны құру тәртібі
Пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы
ақпараттық мәліметтерді уақытында жеткізіп беріп отыратын ақпараттық
мәліметтің негізгі қайнар көзі - бухгалтерлік баланс.
Баланс – бұл шаруашылық субъектісінің ресурстары мен олардың құралу
көздерінің жағдайын ақшалай формада және белгілі бір уақыт сәтінде көрсетіп
беруге мүмкіндік жасайтын бухгалтерлік есеп әдістемесі. Баланста бұл екі
категория – ресурстар мен көздер, яғни актив пен пассив мейлінше анық
ерекшеленеді(9, 49-б(.
Баланс бойынша ұйым таяудағы уақыттарда үшінші тұлғалар – акционерлер,
инвесторлар, кредиторлар, сатып алушылар, сатушылар және т.б алдындағы өз
міндеттемелерін орындай алмайтынын немесе оны қандай қаржылық қиындықтар
күтіп тұрғанын немесе күтіп тұрмағананы анықтай алады.
Сырт көзбен қарағанда кәсіпорынның бухгалтерлік балансы актив және
пассив деп аталатын екі бөлімді кесте болып табылады. Баланстың актив
бөлігінде кәсіпорынның қаржылары, заттай және ақшалай шығындары көрсетілсе,
ал пассив бөлімінде активтердің қорлану көздері қарастырылады. ХҚЕС және
ҰҚЕС-на сәйкес бухгалтерлік баланстың актив бөлімінде кәсіпорынның өзіне
тиісті қолда бар мүліктері қарастырылады. Кәсіпорын осыларды пайдалану
арқылы ғана алдағы уақытта табыс таба алатындықтан бұл мүліктерді
кәсіпорынның әлеуетті табыстары ретінде таниды. Кәсіпорынның қорлану
көздері меншікті капитал және тартылған капитал деп екіге бөлінеді. Мұндағы
тартылған капитал дегеніміз кәсіпорынның міндеттемелері, яғни кредиторлық
берешек борыштары болып табылады.
Кәсіпорынның барлық активтері инвесторлар мен кредиторлардың меншігінде
болады. Сондықтан бухгалтерлік баланстағы мына теңдіктің әрдайым тең
болатындығы сөзсіз.
Актив = меншік капитал + міндеттеме
Субъект бухгалтерлік баланстың өзінде тікелей беруге тиіс ақпарат өзіне
ең болмағанда мынадай сомалардың біріктірілген көрсеткіштерін қамтуға тиіс:
1. ақша қаражаты мен ақша қаражатының баламалары;
2. сауда және өзге де дебиторлық берешек;
3. қаржылық активтер;
4. қорлар;
5. негізгі құралдар;
6. материалдық емес активтер;
7. биологиялық активтер;
8. үлестік қатысу әдісі бойынша ескерілген инвестициялар;
9. сатуға арналғандар ретінде сыныпталған ұзақ мерзімді активтердің
және істен шығуға арналған топтарға енгізілген және сатуға
арналғандар ретінде сыныпталған активтердің қорытынды сомасы;
10. сауда және өзге де кредиторлық берешек;
11. қаржылық міндеттемелер;
12. ағымдағы салықтар бойынша міндеттемелер мен активтер;
13. кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер мен кейінге
қалдырылған салықтық активтер (бұл активтер барлық уақытта ұзақ
мерзімді активтер ретінде сыныпталуға тиіс);
14. сату үшін ұсталатындар ретінде сыныпталатын шығуға арналған
топтарға енгізілгендер;
15. бағалау міндеттемелері;
16. басты ұйым акционерлерінің капиталынан жеке берілген азшылықтың
үлесі;
17. басты ұйым акционерлеріне жататын капитал(2(.
Сурет 1. Бухгалтерлік баланс құрылымы
Активтер қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді активтер деп екіге бөлінеді.
№1 Қаржы есептілігін ұсыну ХҚЕС-на сәйкес субъект активті мынадай
өлшемдердің кез келгенін қанағаттандырса, міндетті түрде қысқа мерзімді
ретінде сыныптайды:
– оны өткiзу көзделсе не ол кәсiпорынның әдеттегі
операциялық кезеңiнiң барысында сатуға немесе пайдалануға
арналса;
– ол негiзiнен сауда мақсаттарына арналса;
– оны есепті күннен кейін он екі айдың ішінде сату
ұйғарылса;
– ол ақшалай қаражаттар немесе ақшалай қаражаттардың
баламалары нысанында болса (№7 Ақша қаражатының қозғалысы
туралы есептер ХҚЕС-да анықталғандай), бұған есепті
күннен кейін, ең болмағанда, он екі айдың ішінде қандай да
болсын міндеттеменің орнын толтыру үшін оны айырбастауға
немесе пайдалануға тиым салынған реттер кірмейді. Қалған
активтердiң барлығы міндетті түрде ұзақ мерзiмдi активтер
ретiнде сыныпталуға тиiс.
Ұйымның операциялық кезеңi активтерді өңдеу үшін сатып алу және оларды
ақшалай қаражаттарға немесе ақшалай қаражаттың баламаларына айналдыру
арасындағы кезеңді бiлдiредi. Ұйымның әдеттегі операциялық кезеңі дәл
анықтауға келмесе, оның ұзақтығы он екі ай болады деп болжанады. Қысқа
мерзімді активтер тіпті оларды есепті күннен кейін он екі айдың ішінде сату
күтілмеген кездің өзінде, әдеттегі операциялық кезеңнің бір бөлігі ретінде
сатылатын, тұтынылатын және өткiзiлетiн активтерді (сатып алушылар мен
тапсырыс берушілердің босалқылары мен дебиторлық берешегі сияқтылар)
қамтиды. Қысқа мерзімді активтер, сондай-ақ, негізінен сату мақсаттарына
арналған активтерді (осы санаттар шеңберіндегі қаржы активтері №39 Қаржы
құралдары - тану және бағалау ХҚЕС-на сәйкес саудаға арналғандар ретінде
сыныпталады), сондай-ақ, ұзақ мерзімді активтердің айналымдық бөлігін
қамтиды.
Ал баланстың пассив бөліміндегі кәсіпорынның міндеттемелері, яғни
кредиторлық берешек борыштары болып табылады. Міндеттемелер қысқа және ұзақ
мерзімді міндеттемелер деп екіге бөлінеді. Мiндеттеме, егер ол мынадай
өлшемдердің кез келгенін қанағаттандырса, міндетті түрде қысқа мерзімді
міндеттеме ретінде сыныпталуға тиіс:
– оны ұйымның әдеттегі операциялық кезеңiнiң шеңберінде
өтеу көзделсе;
– ол негізінен сату мақсаттарына арналса;
– ол есепті күннен кейiн он екi айдың iшiнде өтелуге тиiс
болса;
– есепті күннен кейін ең аз дегенде он екі айдың ішінде
тиісті міндеттемені өтеуді кейінге қалдыруға ұйымның
сөзсіз құқығы болмаса.
Қалған мiндеттемелердiң барлығы ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер ретiнде
сыныпталуға тиiс.
Жеткiзушiлер мен мердiгерлердiң алдындағы кредиторлық берешек сияқты
кейбiр қысқа мерзiмдi мiндеттемелер, қызметкерге кейбір есептеулер және
басқа да операциялық шығындар ұйымның әдеттегі операциялық кезеңiнде
пайдаланылатын айналымдық капиталдың бiр бөлiгiн құрайды. Ондай операциялық
баптар, тiптi олар баланс күнiнен бастап он екi айдан астам уақыт өткен соң
өтелуге тиiс болса да, қысқа мерзiмдi мiндеттемелер ретiнде сыныпталады.
Ұйымның әдеттегі операциялық кезеңі дәл анықтауға келмесе, оның ұзақтығы он
екі айды құрайды деп көзделеді(2(.
Басқа қысқа мерзiмдi мiндеттемелер әдеттегі операциялық кезеңнiң бiр
бөлiгi ретiнде өтелмейдi, бiрақ баланс күнiнен кейiн он екi айдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz