Қазақ тілін оқыту әдістемесі
КІРІСПЕ:
Қазақ тілін оқыту әдістемесі және оның зерттеу нысаны.
І ТАРАУ
1.1.Қазақ тілі әдістемесінің мәселелері.
1.2.Қазақ тілін оқытудың мақсаттары мен міндеттері.
1.3.Қазақ тілі және пәнаралық байланыс.
ІІ ТАРАУ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ
2.1.Қазақ тілін оқытудың принциптері.
2.2.Қазақ тілін оқытудың ғылымилық принципі.
2.3.Жүйелілік принципі.
2.4.Көрнекілік принципі.
2.5.Саналылық пен белсенділік принципі.
2.6.Тероияны практикамен байланыстыру принципі.
2.7.Түсінуге жеңіл қолайлылық принципі.
2.8.Оқытудың психологиялық ерекшелігін ескеру принципі.
ІІІ ТАРАУ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақ тілін оқыту әдістемесі және оның зерттеу нысаны.
І ТАРАУ
1.1.Қазақ тілі әдістемесінің мәселелері.
1.2.Қазақ тілін оқытудың мақсаттары мен міндеттері.
1.3.Қазақ тілі және пәнаралық байланыс.
ІІ ТАРАУ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ
2.1.Қазақ тілін оқытудың принциптері.
2.2.Қазақ тілін оқытудың ғылымилық принципі.
2.3.Жүйелілік принципі.
2.4.Көрнекілік принципі.
2.5.Саналылық пен белсенділік принципі.
2.6.Тероияны практикамен байланыстыру принципі.
2.7.Түсінуге жеңіл қолайлылық принципі.
2.8.Оқытудың психологиялық ерекшелігін ескеру принципі.
ІІІ ТАРАУ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақ тілін оқыту әдістемесі және оның зерттеу нысаны
Қазақ тілін оқыту әдістемесі педагогика ғылымының бір саласы болып табылады. Ол өз алдына дербес ғылым. Өйткені оның өзіндік зерттейтін нысаны, мазмұны, зерттеу әдістері мен тәсілдері бар.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтіні оның оқыту жолдары мен жағдайлары туралы заңдылықтар. Бұл заңдылықтар педагогика, психо¬логия және лингвистика ғылымдарының негізінде жинақталған практикалық тәжірибе мен бұрыннан қалыптасқан теориялық қағидалардан, тұжырымдардан шығарылады. Егер нақтылап айтсақ, оқыту әдістемесі мына мәселелерді зерттейді: 1) мақсаттары (не үшін оқыту керек?); 2) мазмұны (нені оқыту керек?); 3) ұйымдастырылуы (қалай оқыту керек?); 4) құралдары (ненің көмегімен оқыту керек?); 5) оқыту кезінде оқушылардың білімді меңгеру деңгейі, ақыл-ойының дамуы мен тәрбиеленуі арасындағы ұштастық мәселелері. Бұл проблемаларды шешу мектепте тәрбие мен білім берудің жалпы мақсаттарын белгілейді.
Әдістеменің мынадай міндеттері бар: 1) бастауыш мектеп пен орта мектептегі қазақ тілі пәнінің мақсатын, ерекшелігін, мазмұны мен көлемін, құрылымын, бөліктерінің бір-бірімен ұштасуы мен бірізділігін анықтау, оқу материалын сыныптарға бөлу; 2) оқытудың неғұрлым пайдалы, үнемді және тиімді әдістері мен тәсілдерін (оқылатын материалдың ерекшеліктері мен оқушылар құрамының психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі жағдайда қолданылатын әдіс-тәсіл варианттарын) зерттеу және сипаттау; 3) қазақ тілі пәнінен жүйесі нақты белгіленген білім көлемін (ғылым негізін) оқушылардың ойдағыдай игеру шарттары туралы мәселелерді талдап шешу, яғни материалды дәл қабылдаудың, айқын түсінудің, оны практикада қолдана білудің шарттары туралы мәселелерді талдау.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі және оның зерттеу нысаны
Қазақ тілін оқыту әдістемесі педагогика ғылымының бір саласы болып табылады. Ол өз алдына дербес ғылым. Өйткені оның өзіндік зерттейтін нысаны, мазмұны, зерттеу әдістері мен тәсілдері бар.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтіні оның оқыту жолдары мен жағдайлары туралы заңдылықтар. Бұл заңдылықтар педагогика, психо¬логия және лингвистика ғылымдарының негізінде жинақталған практикалық тәжірибе мен бұрыннан қалыптасқан теориялық қағидалардан, тұжырымдардан шығарылады. Егер нақтылап айтсақ, оқыту әдістемесі мына мәселелерді зерттейді: 1) мақсаттары (не үшін оқыту керек?); 2) мазмұны (нені оқыту керек?); 3) ұйымдастырылуы (қалай оқыту керек?); 4) құралдары (ненің көмегімен оқыту керек?); 5) оқыту кезінде оқушылардың білімді меңгеру деңгейі, ақыл-ойының дамуы мен тәрбиеленуі арасындағы ұштастық мәселелері. Бұл проблемаларды шешу мектепте тәрбие мен білім берудің жалпы мақсаттарын белгілейді.
Әдістеменің мынадай міндеттері бар: 1) бастауыш мектеп пен орта мектептегі қазақ тілі пәнінің мақсатын, ерекшелігін, мазмұны мен көлемін, құрылымын, бөліктерінің бір-бірімен ұштасуы мен бірізділігін анықтау, оқу материалын сыныптарға бөлу; 2) оқытудың неғұрлым пайдалы, үнемді және тиімді әдістері мен тәсілдерін (оқылатын материалдың ерекшеліктері мен оқушылар құрамының психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі жағдайда қолданылатын әдіс-тәсіл варианттарын) зерттеу және сипаттау; 3) қазақ тілі пәнінен жүйесі нақты белгіленген білім көлемін (ғылым негізін) оқушылардың ойдағыдай игеру шарттары туралы мәселелерді талдап шешу, яғни материалды дәл қабылдаудың, айқын түсінудің, оны практикада қолдана білудің шарттары туралы мәселелерді талдау.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Әлімжанов Д., Маманов Ы. Қазақ тілін оқыту методикасы. -Алматы, 1965.
2. Исабаев У. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. -Алматы, 1999.
3. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. -Алматы, 1995.
4. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. -Алматы, 2004.
5. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. -Алматы, 2001.
1. Әлімжанов Д., Маманов Ы. Қазақ тілін оқыту методикасы. -Алматы, 1965.
2. Исабаев У. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. -Алматы, 1999.
3. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. -Алматы, 1995.
4. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. -Алматы, 2004.
5. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. -Алматы, 2001.
Жоспар:
КІРІСПЕ:
Қазақ тілін оқыту әдістемесі және оның зерттеу нысаны.
І ТАРАУ
1.1.Қазақ тілі әдістемесінің мәселелері.
1.2.Қазақ тілін оқытудың мақсаттары мен міндеттері.
1.3.Қазақ тілі және пәнаралық байланыс.
ІІ ТАРАУ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ
2.1.Қазақ тілін оқытудың принциптері.
2.2.Қазақ тілін оқытудың ғылымилық принципі.
2.3.Жүйелілік принципі.
2.4.Көрнекілік принципі.
2.5.Саналылық пен белсенділік принципі.
2.6.Тероияны практикамен байланыстыру принципі.
2.7.Түсінуге жеңіл қолайлылық принципі.
2.8.Оқытудың психологиялық ерекшелігін ескеру принципі.
ІІІ ТАРАУ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақ тілін оқыту әдістемесі және оның зерттеу нысаны
Қазақ тілін оқыту әдістемесі педагогика ғылымының бір саласы болып
табылады. Ол өз алдына дербес ғылым. Өйткені оның өзіндік зерттейтін
нысаны, мазмұны, зерттеу әдістері мен тәсілдері бар.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтіні оның оқыту жолдары мен
жағдайлары туралы заңдылықтар. Бұл заңдылықтар педагогика, психология және
лингвистика ғылымдарының негізінде жинақталған практикалық тәжірибе мен
бұрыннан қалыптасқан теориялық қағидалардан, тұжырымдардан шығарылады. Егер
нақтылап айтсақ, оқыту әдістемесі мына мәселелерді зерттейді: 1) мақсаттары
(не үшін оқыту керек?); 2) мазмұны (нені оқыту керек?); 3) ұйымдастырылуы
(қалай оқыту керек?); 4) құралдары (ненің көмегімен оқыту керек?); 5) оқыту
кезінде оқушылардың білімді меңгеру деңгейі, ақыл-ойының дамуы мен
тәрбиеленуі арасындағы ұштастық мәселелері. Бұл проблемаларды шешу мектепте
тәрбие мен білім берудің жалпы мақсаттарын белгілейді.
Әдістеменің мынадай міндеттері бар: 1) бастауыш мектеп пен орта
мектептегі қазақ тілі пәнінің мақсатын, ерекшелігін, мазмұны мен көлемін,
құрылымын, бөліктерінің бір-бірімен ұштасуы мен бірізділігін анықтау, оқу
материалын сыныптарға бөлу; 2) оқытудың неғұрлым пайдалы, үнемді және
тиімді әдістері мен тәсілдерін (оқылатын материалдың ерекшеліктері мен
оқушылар құрамының психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі
жағдайда қолданылатын әдіс-тәсіл варианттарын) зерттеу және сипаттау; 3)
қазақ тілі пәнінен жүйесі нақты белгіленген білім көлемін (ғылым негізін)
оқушылардың ойдағыдай игеру шарттары туралы мәселелерді талдап шешу, яғни
материалды дәл қабылдаудың, айқын түсінудің, оны практикада қолдана білудің
шарттары туралы мәселелерді талдау.
Сонымен қазақ тілін оқыту әдістемесі - оның мазмұны мен принциптері,
әдістері мен тәсілдері туралы және мектепте қазақ тілінен оқушыларға
берілетін білім, дағды, білік мөлшерін белгілеп, оны игерудің жолдары,
шарттары туралы ғылым.
І ТАРАУ
1.1. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысы
Тіл білімімен байланысы. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтін
басты нысаны оқушыларға тілді меңгерту болғандықтан, ол ең алдымен тіл
біліміне арқа сүйейді. Өйткені мектепте қазақ тілі пәнінен өтілетін
материал тіл білімі ғылымының негізінде белгіленеді. Яғни қазақ тілі
пәнінің мектепте оқытылуы мазмұнын анықтау әдістемесінің міндеті болса, бұл
міндетті шешуде ол тіл білімінің мағлұматтарына сүйенеді. Атап айтқанда,
фонетиканы оқыту әдістемесі, лексиканы оқыту әдістемесі т.с.с. аталудың өзі
тікелей қазақ тіл білімі салаларының атаулары екені өз-өзінен түсінікті.
Сондай-ақ, мысалы, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік талдаулар -
әдістемелік тәсілдер, ал бұл атаулардың өздері және мазмұны тіл біліміне
тән. Ендеше қазақ тілін оқыту әдістемесі өзінің бұдан былайғы даму
барысында тек педагогикалық қана емес, белгілі дәрежеде тіл білімдік ғылым
болып та қалыптасуда. Мысалы, тіл білімінен берілетін фонетикалық
мағлұматтар дыбыстарды дұрыс айту, жазу, дұрыс сөйлеу, мәнерлеп оқуға,
емлеге үйрету сияқты әдістемелік мәселелермен тығыз байланысты іске
асырылады.
Ендеше әдістемелік негізде мектеп грамматикасы мен ғылыми грамматика бір-
бірімен тығыз байланысты, тіпті біртұтас деуге де болады.
Педагогикамен байланысы. Жалпы тұрғыда педагогика жас ұрпақтарға білім,
тәрбие берудің мәні, мақсаты, мазмұны, әдістері, құралдары мен ұйымдастыру
түрлері туралы ғылым ретінде сипатталады. Дидактика педагогиканың маңызды
бір бөлігі - оқытудың жалпы теориясы ретінде қазақ тілі әдістемесінің
негізі болып табылады. Әдістеме дидактика ұсынған оқыту принциптеріне,
оқыту әдістерінің теориясына сүйенеді. Мектепте қазақ тілін оқыту барысында
ұрпақ тәрбиелеу проблемаларын талдап-шешуге қатысады, қазақ тілі
сабақтарында берілетін тәрбиенің жолдарын (бұл тәрбиеге мазмұны сәйкес
материалды, мысалдарды сұрыптау, көркем шығарма материалын пайдалану т.б.)
тіл құралдары арқылы іске асыруды жан-жақты қарастырады.
Психологиямен байланысы. Психология оқушының психологиялық
ерекшеліктерін сипаттайды: жоғары жүйке жүйесінің қызметі туралы ілімге
сүйене отырып, ол оқытудың әдісі мен тәсілін психологиялық тұрғыда
дәлелдеуге көмектеседі. Сөйтіп қазақ тілін оқытуға байланысты әдістемелік
мәселелерді дұрыс түсініп, практика жүзінде шешуге мүмкіндік береді.
Мұғалім өзінің әрбір оқушысын, оның психикасын, материалды қабылдау және
есінде сақтау дағдыларының дәрежесін білуге жағдай жасайды, оқушыларды
жүйелі зерттейтін әдістермен қаруландырады Оқушының психологиясын білмей
тұрып, қазақ тілі әдістемесі ұсынған әдістер мен тәсілдерді тиімді
пайдалану мүмкін емес. Бұл әдістер мен тәсілдер оқушылардың жеке басының
ерекшеліктерін, ойлау қабілетінің даму процесін, жалпы жетілуін есепке
алмайынша, мақсатқа жете алмайды.
1.2. Қазақ тілі әдістемесінің мәселелері
Зерттеудің теориялық әдістері. Ең алдымен назар зерттелетін
құбылыстардың, процестердің заңдылықтарын жинақтауға, анықтауға,
қалыптастыруға бағытталады. Соңғы жылдары оқыту әдістемесінде жүйелі
құрылымдық әдіс қолдана бастады. Оның мәнісі - зерттеу өзара байланысты
элементтерден құрылған біртұтас жүйелерінде қаралады, элементтер арасындағы
өзара байланыстылық пен қарым-қатынасқа басты назар аударылады. Осыған
сәйкес оқыту әдістемесінде мұғалім мен оқушының арасындағы байланысты
анықтау қажеттілігі туады (яғни оқыту мен білім алу), оқытудың
мақсаттарымен, мазмұнымен, әдістері, құралдарымен, оқушылардың білімді
қабылдауы, дамуы және тәрбиелену арасындағы байланыстарды анықтау қажет
болады Оқытудағы жүйелі-құрылымдық әдіс сабақтың мақсатын анықтауды, осы
мақсаттарға байланысты оқытудың мазмұнын, әдістері мен құралдарын сұрыптап
ала білуді, сабақтың тиімділігін бағалауды көздейді. Жүйелілік әдіс
мұғалімнің бағдарлама бойынша бірнеше сабақты жоспарлап, дайындалуына
мүмкіндік береді, әр сабақтың өзіндік ерекшеліктері мен мақсаттары,
мазмұны, оқыту әдістері жағынан, оқушылардың танымдық әрекетінің сипаты
жағынан өзара байланыстылығы сақталады.
Әдістемелік зерттеулерде типологиялық әдіс те көрнекті орын алады. Бұл
әдіс бойынша зерттелетін объектілер мен құбылыстар топталып, әр
топтың негізгі белгілері анықталады. Типологиялық әдіс әдістеме ғылы-мының
мәселелерін зерттеуде жиі қолданылады. Мысалы, ана тілінен берілетін білім
мазмұнын талдап шешуде оның негізгі құрамдас бөліктерін топтап қарастыру,
атап айтқанда, білім беру, іскерлік, көзқарастық идеялар және әрекет
тәжірибесін түгел қамту т.т. Оқытудың жолдары мен ұйымдастырудың түрлері
жөніндегі мәселелерді зерттеу, тілді оқыту әдістерін жіктеуге, оқушылардың
өз бетімен істейтін жұмыс түрлері мен сабақ түрлерін анықтауға мүмкіндік
береді.
Зерттеудің теориялық әдістерінің ішінде тарихи әдістің де тиісті орны
бар. Бұл әдіс бойынша зерттелетін құбылыстар уақыт жағынан даму, өзгеру
тұрғысынан қарастырылады. Тілді оқытудың қазіргі әдістемесінің мәселелерін
шешуде бұл әдіс те қолданылып отырады. Зерттеудің эмпирикалық әдістеріне
мектеп тәжірибесін зерттеу және эксперимент әдістері жатады. Мұның
алғашқысы іс жүзінде қолданылып жүргендерді анықтап, есепке алу мақсатымен
жүргізіледі. Бұл мағлұматтарды білу бағдарламалар мен оқулықтарды
жетілдіруде, мұғалімге ғылыми әдістемелік жәрдем беруде, озат тәжірибені
зерттеп, көпшілікке таратуда зор маңызы бар. Мектеп тәжірибесін зерттеу
әдістерінің мына түрлері белгілі: 1) оқыту процесіне байқау жүргізу; 2)
мұғалімдер мен оқушыларға анкета тарату; 3) мектеп құжаттарын зерттеу; 4)
әңгімелесу; 5) жазбаша тексеру жұмыстары. Мектеп тәжірибесін зерттегенде,
алдымен оның мақсатын дәл айқындап, жоспар жасау керек, тексеру жұмысына
мұқият дайындалып, сабақтарға байқау жүргізудің схемаларын жасап, оқушылар
мен мұғалімдерге арнап, анкета дайындау қажет.
Эксперимент педагогикалық жаңа тәжірибе жасауға бағытталған. Ол тілдің
жүйелі курсының мазмұнына зерттеуші қажет деп тапқан оқу материалының
оқушыға түсініктілігін, ана тілін оқытуға ұсынылған жаңа әдіс-тәсілдер мен
жаңа көрнекіліктердің тиімділігін анықтау үшін пайдаланылады.
Эксперимент жүргізудің бірінші шарты - дәлелдеуге және тексеруге қажетті
терең ойластырылған гипотеза немесе ғылыми болжам болады. Әдетте гипотеза,
біріншіден, зерттеушінің ойынша, оқушылардың қабылдауына лайықты білім мен
дағды және іскерлікті анықтау; екіншіден, оқытудың неғұрлым қолайлы
әдістері мен кұралдарын іріктеп алу тұрғысынан жасалады. Екінші шарты -
гипотезаны іске асыру үшін оқу әдістемелік материалдар (оқушылар үшін оқу
мәтіндерін, сұрақтар мен тапсырмаларды, үлестірмелі дидактикалық материал)
дайындау, осыдан кейін эксперименттік оқу жүргізілетін болады.
Педагогикалық экспериментті ұйымдастырудың көп тараған түрі -
эксперименттік және бақылау сыныптарына бөлу. Бұл ретте бір сыныпта
(эксперименттік) жаңа оқу материалы немесе жаңаша оқыту әдісі енгізіліп,
басқа сыныпта (бақылау) оқыту өзгеріссіз жүргізіледі. Екі сыныпта да
оқушылардың даярлығы мен үлгерім дәрежесі бірдей болуы қажет. Әдістемелік
ғылымның дамуы үшін қазіргі кезде эксперимент кеңінен қолданылып жүр, ол
алынған қорытындылар мен ұсыныстардың ғылыми-практикалық
маңыздылығының ақиқаттығын дәлелдейді.
Әдетте теориялық және эмпирикалық зерттеу әдістері өзара тығыз
байланыста қолданылады. Бұл әдістердің барлығы да (мәселен, зерттеу
гипотезасын анықтауда, жинақталған педагогикалық фактілерді қорытындылауда
т.б.) зерттеудің барлық әдістері - анализ, синтез, индукция, дедукция,
абстрактылау, жинақтау, салыстыру сияқты логикалық операциялардың
жәрдемімен жүргізіледі.
1.3. Қазақ тілін оқытудың мақсаттары мен міндеттері
Қазақ тілі оқыту мақсаттары үш топқа біріктіріледі.
1. Білім беру мақсаттары: оқушыларға ана тілі туралы ғылымның негіздерін
беру; тілдің қоғам өміріндегі маңызын аша көрсетіп, оны меңгерудің
өндірісте, қоғам өмірінде аса қажетті екендігін түсіндіру; оқушының ана
тілінен жақсы білім алуына мүмкіндік туғызу; тілдің қатынас құралы
екендігіне көздерін жеткізу; түрлі әдіс-тәсілдер арқылы оқушылардың ауызша,
жазбаша тілдерін дамытып, онымен қаруландыру; оқушылардың тіл мәдениетін
қалыптастыру; өздігінен сөйлей, жаза білуге жол ашу.
2. Тәрбиелік мақсаттар: оқушылардың тілдік құбылысқа көзқарасын
қалыптастыру; тілдің адам қоғамымен бірге жасасып, өмір сүретінін, қоғам
үшін қажетті қарым-қатынас құралы болатындығын түсіндіру; тілдің жан-жақты
дамуына жасалып отырған жағдай қазақ тіліне мемлекеттік дәреже беру
актісімен дәлелденіп, оқушылардың сенімін арттыру, көздерін жеткізу;
оқушылардың салт-дәстүр сезімдерін қалыптастыру, қазақ тілі сабақтарында
еңбек тәрбиесін уағыздап, еңбек ардагерлері жайындағы мағлұматтар арқылы
еңбекке баулу.
3. Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту: ана тіліне деген
қызығушылықты арттыру; оқушылардың байқағыштық, елес-болжамдық, ес, ойлау,
сөйлеу қабілеттерінің дамуына жол ашу; оқушылардың тілдік проблеманы өздері
шеше алатындай дәрежеде үйрету; тіл фактілеріне, құбылыстарына жан-жақты,
жинақты түрде қарау қабілетін, өз бетімен тіл фактілерін талдау іскерлігін
қалыптастыру.
Қазақ тілі пәнінің міндеттері: 1) Толық сауатты адамдар даярлау; 2)
оқушылардың творчестволық күштерін, танымдық қабілетін, өздігінен жұмыс
істеу дағдыларын дамыту.
Қандай адамды толық сауатты дейміз? Тілдің өзі мен оның грамматикалық
құрылысы туралы білімдердің белгілі бір жиынтығын меңгерген адамды; ана
тілінің барлық мүмкіндіктерін пайдалана алатындай болып қаруланған адамды;
әдеби тілмен дұрыс сөйлеудің, мәнерлеп оқудың дағдысын игерген,
грамматикалық және стилистикалық тұрғыда ауызша, жазбаша тіл ұстартуды
жақсы игерген адамды толық сауатты адам деп есептейміз. Қазақ тілін оқыту
міндеттерін мектептің ойдағыдай жүзеге асыру жағдайлары, қазақ тілін
оқытудың қиын да күрделі міндеттерін шешу мына сияқты шарттарға (мектептің
жалпы материалдық базасынан басқа) тікелей байланысты: бір жағынан
мұғалімнің теориялық және практикалық даярлығы дәрежесіне, тәжірибесіне,
екінші жағынан мұғалімнің қолында қазақ тілін оқытуды жақсы жолға қою үшін
қажетті құралдардың болуына байланысты. Мұндай құралдардың қатарына мыналар
жатады: а) бағдарламалар (түсінік сөзі бар) - оқылатын материалдың мазмұны
мен көлемін анықтайды, материалды сынып-сыныпқа бөлуді реттейді; ә)
оқулықтар мен оқу құралдары (көрнекі құралдар) - мұғалімнің жәрдемімен
оқушылар сыныпта пайдаланады, өздігінен жұмыс істеу үшін сабақта және үйде
пайдаланады; б) ғылыми талданған мектептің, үздік тәжірибесін ескеріп
жасалған пәнді оқыту әдістемесі.
ІІ ТАРАУ
ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ
1. Қазақ тілін оқытудың принциптері
Қазақ тілін оқытудың барысында мұғалім оқытудың формалары мазмұнын,
міндеттерін шешуде, әдістемені анықтауда дидактикалық принципті басшылыққа
алады. Принцип - латын сөзі основа первоначально-руководящая идея...
қазақшасы - оқытуда басшылыққа алатын идея, қағида. Қазақ тілін оқытудың
барлық сатысында бағыт беретін негізгі жұмыс бағыты осы.
Дидактикалық принципті алғашқы зерттегендер: чехтың ұлы педагогы
Я.А.Коменскийден басталса, орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский, қазақ
халқында Ы.Алтынсарин құнды пікір айтты. Оқытудың бағытын, принциптерін
зерттеуде Одақ кеңес кезінде педагог ғалымдарымыз көп еңбек сіңірді.
Мысалы, Н.А.Сарокин оқыту принциптерінің 8 түрін тұжырымдап көрсетсе,
М.А.Данилов "Дидактика средней школы" 1975 ж. кітабында дидактикалық
принциптің 7 түріне түсінік береді. Т.А.Ильина "Педагогика" кітабында
оқытудың 7 түрлі принциптеріне анықтама береді. Ю.К.Бабанский Педагогика,
І977 ж. оқыту принциптерінің 13 түріне тоқталады.
Қазақ балаларын оқытуда Ы.Алтынсарин мұғалімдерге өте жоғары талап қоя
білген: ...әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен түсіндіру, өз
оқулығында "Қырғыз хрестоматиясы" тақырыптарға сәйкес суреттеу, сурет
арқылы беру сияқты, көркем жазуды, әріптердің формасын дұрыс түсінуге,
дағдыландыруды үйрету ...шәкірттердің барлық сезім мүшелерінің - көз, қол,
есту қабілетін, тілді, зейінді дағдыландыру, баланың барлық қабілеттерін
жаттықтыру арқылы және оған өз бетімен жұмыс істеу керек, - дейді.
Ы.Алтынсарин оқыту принциптеріне: түсініктілік принципі, көрнекілік
принципі, жаттығу принципі, өз бетінше оқыту, саналылық принципін ұсынған.
Қазақ тілін оқыту әдістемелерінде оқытудың 4 және 7 түрлеріне талдау
жасалынған.
Сонымен қазақ тілін оқыту принциптері былайша топтастырылады:
1. Қазақ тілін оқытудың ғылымилық принципі.
2. Жүйелілік принципі.
3. Көрнекілік принципі.
4. Саналылық пен белсенділік принципі.
5. Теорияны практикамен байланыстыру принципі.
6. Түсінуге жеңіл қолайлылық принципі.
7. Оқушылардың психикалық ерекшелігін ескеру принципі.
Заман талабына сай оқыту принциптері іздеуді, зерттеуді қажет ете
береді.
2. Қазақ тілін оқытудың ғылымилық принципі
Қазақ тілінің негізгі салаларын оқыту да ғылыми фактілерге,
дәлелдеулерге, ұғымдарға, екінші сөзбен айтқанда, ғылыми принципке
негізделеді. Профессор Ә.Исабаев: Оқушыларға берілетін тілдік мәліметтер
төмендегі өлшемге сәйкес болуы қажет:
Меңгерілетін объектінің термині анық болуы қажет, мәселен төртінші және
бесінші сынып оқушыларына берілетін және онымен таныстырылатын терминнің
аясын аса ғылыми дәрежеде кеңейтіп беруге болмайды: айталық дауысты
дыбыстарды – вокализм деп, дауыссыз дыбыстарды – консонантизм деп
түсіндіруге келмейді. Сондай-ақ қосынды дауыстыларды – дифтонгит деп
түсіндіруге болмайды. Сондықтан да қазақ тілінен нақтылы білім беруде, сол
сынып деңгейіне ғана сиятын терминдерді ғана пайдалануға болады, - дейді.
Сонымен қатар меңгерілетін тақырыптарды өзіндік белгілерінің,
анықтамалар мен ережелерінің, берілетін практикалық дағдылардың дәл, анық
болуы мектеп оқушыларының тілдік материалды жан-жақты түсінуіне септігін
тигізеді. Сөйтіп, қазақ тілін оқыту барысында оқытушы берілетін білімнің
(тақырыптың) ғылыми жағына, оның зерттелуі, тарихи даму ерекшелігі, ғылыми
фактілер, анықтамалар, терминдерді оқушылардың жас ерекшелігіне қарай
түсінікті айту арқылы жүргізеді.
3. Жүйелілік принципі
Қазақ тілін оқытуда оқытушының бірінші басшылыққа алатыны - әр сыныптың
жас ерекшелігіне байланысты білім көлемінің бір жүйеде берілуі.
Бағдарламада берілген материалдың орналасу жүйесі бастауыш сыныпта, орта
және жоғарғы сыныпта көрсетілген. Берілген материалдар сабақтаса отырып,
толықтырылып, кеңейтіліп, сатыдан сатыға өткен сайын тереңдеп ғылыми
жағынан байып отырады. Мысалы: 6-сыныпта Зат есім тақырыбы бойынша
алдымен анықтамасы, сұрақтары, мағыналары, түрлері оқытылса 7-сыныпта Зат
есімнің түрленуі тақырыбымен толықтырылады. Яғни, зат есімнің көптелуі,
тәуелденуі, септелуі, жіктелуімен сабақтастырылады. Бағдарламада
көрсетілген тәртіптелген өзара байланысты білім жүйесі ғана жас ұрпаққа іс
жүзінде пайда келтіріп, әрі қарай білімді терең игеру жүйесіне түседі.
К.Д.Ушинский: Тек жүйе ғана бізге өзіміздің білімімізді бақылауымызға
толық билік береді. Үздік-үздік өзара байланыссыз білімге толы бас, ішінде
барлық заттары шашылып жатқан, онан қожасының өзі де ештеңе таба алмайтын
қоймаға ұқсайды, ішінде білімсіз жүйесі ғана бар бас, барлық жәшіктеріңде
жазуы бар, ал жәшіктері қаңырап бос жатқан дүниеге ұқсас. К.Д.Ушинский:
О преподавании русского языка. Соч. 5, М.: Изд-во, АПН РСФСР, 1949, ст.
355. К.Д.Ушинский жүйелілік қана өз білімімізді толық меңгеруімізге
мүмкіндік береді деп санаған. Бірімен-бірі байланыспаған әр түрлі
мәліметтердің үзінділері түріндегі білімнен адам өзіне керегін тез таба да,
пайдалана алмайды деген болатын. Сондықтан оқушыға оқытылуға тиісті тілдік
мәліметтер әбден ойластырылған, тілдің табиғатына сай, олардың бір-бірімен
байланыстылығының негізінде берілуі керек.
Жүйелілік принципі жаңа материалды түсіндіруде, білім мен дағдыларды
бекітуде, біріккен сабақ құрылымында, білім мен дағдыларды тексеруде,
пысықтау мен қайталауда, үй тапсырмасын беруде және оны тексеріп, еске
түсіруде іске асырылады.
4. Көрнекілік принципі
Көрнекілік принципі пәнді оқыту ісінде өте маңызды орын алады, тілді
оқытуда ерекше қызмет атқарады.
К.Д.Ушинский таныс емес бес сөзді қаншама қайталап қиналатын оқушы сурет
арқылы көрсетілген жиырма сөзді лезде үйреніп алады деп бекер айтпаған. Он
рет айтқаннан бір рет нақтылы көрсеткеннің пайдалы екеніне ешкім де
таласпайды. Сондықтан мұғалім қазақ тілі сабағында көрнекілікті өте ұтымды
қолдануы қажет.
Көрнекілік принципі оқушылардың қазақ тілінен берілген білімді
көрнекілік арқылы оқытуға бағыт береді. Ең алғаш оқытудағы көрнекілік
туралы айтып, құнды пікір қалдырған Я.А.Коменский болатын. Оның көрнекілік
туралы айтқан "Алтын ережесінде": "...бала сезімі қабылдай алатын
нәрселердің барлығын сезім әсерлерін туғыза білдірген жөн: көруге болатынды
көзге көрсет, естуге болатын нәрсені құлақ қойып тыңдасын, иісін иіскеп
білсін, дәмін татып көрсін, қолына ұстап нәрсенің қатты, жұмсақтығын, т.б.
байқасын..." - деген болатын Я.А.Коменский. "Ұлы дидактика". Оқушы казақ
тілінен берілген білімді схема, таблица, плакат, сурет т.б. көріп қана
қоймайды, арнаулы сұрақтарға жауап іздеп, ең маңызды қасиеттерін білуге
ұмтылады. Көрнекіліктің түрлері көп. Әр тақырыптың ыңғайына қарай
көрнекілікті таңдауға болады. Көрнекіліктің түрлерін педагогиканың
дидактика тарауында көрсеткен.
Жаратылыс көрнекілігі. Оқушыларды табиғатқа экскурсияға апару арқылы шағын
әңгіме, мазмұндама, шығарма жаздыру;
2. Көлемдік көрнекілік: фото, суреттер, картиналар, диафильм, диапозитив,
кинодан фрагмент, т.б. көрсету арқылы тақырыпқа байланысты әңгіме
құрастыру.
3. Дыбыстық көрнекілік: күйтабақ, грампластинка, магнитофон, үзінді оқып,
талдату.
4. Графикалық символдық көрнекілік: картина, схема, таблица, диаграммалар.
Қазақ тілі сабағына тақырыптың ыңғайына қарай, жоғарыда айтылған
қажетті көрнекілік таңдалады.
Көрнекі құралдар оқушыны қызықтыру қызметін де атқарады. Ол оқушы
зейінін ұйымдастыруда да маңызды. Сонымен бірге әрі көру, әрі есту, әрі
ойлау сияқты бірнеше сезіну түрлерінің қатысы тілдік мәліметтің ұзақ
сақталуына әсер етеді.
5. Саналылық пен белсенділік принципі
Мектеп оқушыларына қазақ тілінен білім беру барысында олардың саналы
түсіну қабілеті дамытылып отырылады. Тілдік фактілерге байланысты
мәліметтерді оқушылар жаттанды түрде емес, саналы түрде меңгеруі керек.
Саналы түрде меңгеру үшін мынадай жұмыс түрлері іске асырылады: 1) Тілде
берілетін мәліметтерді жеке түсіндіріп, ол мәліметтерді өз түсінігі бойынша
айтқызып отыру. Түсіндіру кезінде объектілердің өзіндік белгілері толық
қамтылуы қажет; 2) Түрлі жаттығу жұмыстарын жүргізу арқылы оқушылар
тапсырманы еркін орындау керек; 3) Күнделікті, тоқсандық және жылдық
қайталаулар кезінде өткен материалдарға байланысты сұрақтарға толық жауап
болуы тиіс; 4) Орфография мен орфоэпияға байланысты дағдыларды шартына
қарай орындай білуі керек; 5) Күнделікті өмір қажетіне қарай практикалық
дағдыларды саналы түрде меңгеруі керек.
Білімді саналы меңгерту - мұғалімнің білімдарлығы, түсінігінің айқын
дәлдігі, жеткілікті түсіндіруінен көрінеді. Білімді саналы меңгерген оқушы
өз белсенділігін оқудың бүкіл барысында көрсете алады. Саналы көзқарас
білімді саналы меңгерумен бірге, оқушының іскерлік пен дағдыны саналы
меңгеруге қалыптастырады. Бұл принцип - қағида, қазақ тілінен беріліп
отырған білімді шеберлікпен айқын да, анық түсіндіргенде, таным ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ:
Қазақ тілін оқыту әдістемесі және оның зерттеу нысаны.
І ТАРАУ
1.1.Қазақ тілі әдістемесінің мәселелері.
1.2.Қазақ тілін оқытудың мақсаттары мен міндеттері.
1.3.Қазақ тілі және пәнаралық байланыс.
ІІ ТАРАУ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ
2.1.Қазақ тілін оқытудың принциптері.
2.2.Қазақ тілін оқытудың ғылымилық принципі.
2.3.Жүйелілік принципі.
2.4.Көрнекілік принципі.
2.5.Саналылық пен белсенділік принципі.
2.6.Тероияны практикамен байланыстыру принципі.
2.7.Түсінуге жеңіл қолайлылық принципі.
2.8.Оқытудың психологиялық ерекшелігін ескеру принципі.
ІІІ ТАРАУ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақ тілін оқыту әдістемесі және оның зерттеу нысаны
Қазақ тілін оқыту әдістемесі педагогика ғылымының бір саласы болып
табылады. Ол өз алдына дербес ғылым. Өйткені оның өзіндік зерттейтін
нысаны, мазмұны, зерттеу әдістері мен тәсілдері бар.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтіні оның оқыту жолдары мен
жағдайлары туралы заңдылықтар. Бұл заңдылықтар педагогика, психология және
лингвистика ғылымдарының негізінде жинақталған практикалық тәжірибе мен
бұрыннан қалыптасқан теориялық қағидалардан, тұжырымдардан шығарылады. Егер
нақтылап айтсақ, оқыту әдістемесі мына мәселелерді зерттейді: 1) мақсаттары
(не үшін оқыту керек?); 2) мазмұны (нені оқыту керек?); 3) ұйымдастырылуы
(қалай оқыту керек?); 4) құралдары (ненің көмегімен оқыту керек?); 5) оқыту
кезінде оқушылардың білімді меңгеру деңгейі, ақыл-ойының дамуы мен
тәрбиеленуі арасындағы ұштастық мәселелері. Бұл проблемаларды шешу мектепте
тәрбие мен білім берудің жалпы мақсаттарын белгілейді.
Әдістеменің мынадай міндеттері бар: 1) бастауыш мектеп пен орта
мектептегі қазақ тілі пәнінің мақсатын, ерекшелігін, мазмұны мен көлемін,
құрылымын, бөліктерінің бір-бірімен ұштасуы мен бірізділігін анықтау, оқу
материалын сыныптарға бөлу; 2) оқытудың неғұрлым пайдалы, үнемді және
тиімді әдістері мен тәсілдерін (оқылатын материалдың ерекшеліктері мен
оқушылар құрамының психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі
жағдайда қолданылатын әдіс-тәсіл варианттарын) зерттеу және сипаттау; 3)
қазақ тілі пәнінен жүйесі нақты белгіленген білім көлемін (ғылым негізін)
оқушылардың ойдағыдай игеру шарттары туралы мәселелерді талдап шешу, яғни
материалды дәл қабылдаудың, айқын түсінудің, оны практикада қолдана білудің
шарттары туралы мәселелерді талдау.
Сонымен қазақ тілін оқыту әдістемесі - оның мазмұны мен принциптері,
әдістері мен тәсілдері туралы және мектепте қазақ тілінен оқушыларға
берілетін білім, дағды, білік мөлшерін белгілеп, оны игерудің жолдары,
шарттары туралы ғылым.
І ТАРАУ
1.1. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысы
Тіл білімімен байланысы. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтін
басты нысаны оқушыларға тілді меңгерту болғандықтан, ол ең алдымен тіл
біліміне арқа сүйейді. Өйткені мектепте қазақ тілі пәнінен өтілетін
материал тіл білімі ғылымының негізінде белгіленеді. Яғни қазақ тілі
пәнінің мектепте оқытылуы мазмұнын анықтау әдістемесінің міндеті болса, бұл
міндетті шешуде ол тіл білімінің мағлұматтарына сүйенеді. Атап айтқанда,
фонетиканы оқыту әдістемесі, лексиканы оқыту әдістемесі т.с.с. аталудың өзі
тікелей қазақ тіл білімі салаларының атаулары екені өз-өзінен түсінікті.
Сондай-ақ, мысалы, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік талдаулар -
әдістемелік тәсілдер, ал бұл атаулардың өздері және мазмұны тіл біліміне
тән. Ендеше қазақ тілін оқыту әдістемесі өзінің бұдан былайғы даму
барысында тек педагогикалық қана емес, белгілі дәрежеде тіл білімдік ғылым
болып та қалыптасуда. Мысалы, тіл білімінен берілетін фонетикалық
мағлұматтар дыбыстарды дұрыс айту, жазу, дұрыс сөйлеу, мәнерлеп оқуға,
емлеге үйрету сияқты әдістемелік мәселелермен тығыз байланысты іске
асырылады.
Ендеше әдістемелік негізде мектеп грамматикасы мен ғылыми грамматика бір-
бірімен тығыз байланысты, тіпті біртұтас деуге де болады.
Педагогикамен байланысы. Жалпы тұрғыда педагогика жас ұрпақтарға білім,
тәрбие берудің мәні, мақсаты, мазмұны, әдістері, құралдары мен ұйымдастыру
түрлері туралы ғылым ретінде сипатталады. Дидактика педагогиканың маңызды
бір бөлігі - оқытудың жалпы теориясы ретінде қазақ тілі әдістемесінің
негізі болып табылады. Әдістеме дидактика ұсынған оқыту принциптеріне,
оқыту әдістерінің теориясына сүйенеді. Мектепте қазақ тілін оқыту барысында
ұрпақ тәрбиелеу проблемаларын талдап-шешуге қатысады, қазақ тілі
сабақтарында берілетін тәрбиенің жолдарын (бұл тәрбиеге мазмұны сәйкес
материалды, мысалдарды сұрыптау, көркем шығарма материалын пайдалану т.б.)
тіл құралдары арқылы іске асыруды жан-жақты қарастырады.
Психологиямен байланысы. Психология оқушының психологиялық
ерекшеліктерін сипаттайды: жоғары жүйке жүйесінің қызметі туралы ілімге
сүйене отырып, ол оқытудың әдісі мен тәсілін психологиялық тұрғыда
дәлелдеуге көмектеседі. Сөйтіп қазақ тілін оқытуға байланысты әдістемелік
мәселелерді дұрыс түсініп, практика жүзінде шешуге мүмкіндік береді.
Мұғалім өзінің әрбір оқушысын, оның психикасын, материалды қабылдау және
есінде сақтау дағдыларының дәрежесін білуге жағдай жасайды, оқушыларды
жүйелі зерттейтін әдістермен қаруландырады Оқушының психологиясын білмей
тұрып, қазақ тілі әдістемесі ұсынған әдістер мен тәсілдерді тиімді
пайдалану мүмкін емес. Бұл әдістер мен тәсілдер оқушылардың жеке басының
ерекшеліктерін, ойлау қабілетінің даму процесін, жалпы жетілуін есепке
алмайынша, мақсатқа жете алмайды.
1.2. Қазақ тілі әдістемесінің мәселелері
Зерттеудің теориялық әдістері. Ең алдымен назар зерттелетін
құбылыстардың, процестердің заңдылықтарын жинақтауға, анықтауға,
қалыптастыруға бағытталады. Соңғы жылдары оқыту әдістемесінде жүйелі
құрылымдық әдіс қолдана бастады. Оның мәнісі - зерттеу өзара байланысты
элементтерден құрылған біртұтас жүйелерінде қаралады, элементтер арасындағы
өзара байланыстылық пен қарым-қатынасқа басты назар аударылады. Осыған
сәйкес оқыту әдістемесінде мұғалім мен оқушының арасындағы байланысты
анықтау қажеттілігі туады (яғни оқыту мен білім алу), оқытудың
мақсаттарымен, мазмұнымен, әдістері, құралдарымен, оқушылардың білімді
қабылдауы, дамуы және тәрбиелену арасындағы байланыстарды анықтау қажет
болады Оқытудағы жүйелі-құрылымдық әдіс сабақтың мақсатын анықтауды, осы
мақсаттарға байланысты оқытудың мазмұнын, әдістері мен құралдарын сұрыптап
ала білуді, сабақтың тиімділігін бағалауды көздейді. Жүйелілік әдіс
мұғалімнің бағдарлама бойынша бірнеше сабақты жоспарлап, дайындалуына
мүмкіндік береді, әр сабақтың өзіндік ерекшеліктері мен мақсаттары,
мазмұны, оқыту әдістері жағынан, оқушылардың танымдық әрекетінің сипаты
жағынан өзара байланыстылығы сақталады.
Әдістемелік зерттеулерде типологиялық әдіс те көрнекті орын алады. Бұл
әдіс бойынша зерттелетін объектілер мен құбылыстар топталып, әр
топтың негізгі белгілері анықталады. Типологиялық әдіс әдістеме ғылы-мының
мәселелерін зерттеуде жиі қолданылады. Мысалы, ана тілінен берілетін білім
мазмұнын талдап шешуде оның негізгі құрамдас бөліктерін топтап қарастыру,
атап айтқанда, білім беру, іскерлік, көзқарастық идеялар және әрекет
тәжірибесін түгел қамту т.т. Оқытудың жолдары мен ұйымдастырудың түрлері
жөніндегі мәселелерді зерттеу, тілді оқыту әдістерін жіктеуге, оқушылардың
өз бетімен істейтін жұмыс түрлері мен сабақ түрлерін анықтауға мүмкіндік
береді.
Зерттеудің теориялық әдістерінің ішінде тарихи әдістің де тиісті орны
бар. Бұл әдіс бойынша зерттелетін құбылыстар уақыт жағынан даму, өзгеру
тұрғысынан қарастырылады. Тілді оқытудың қазіргі әдістемесінің мәселелерін
шешуде бұл әдіс те қолданылып отырады. Зерттеудің эмпирикалық әдістеріне
мектеп тәжірибесін зерттеу және эксперимент әдістері жатады. Мұның
алғашқысы іс жүзінде қолданылып жүргендерді анықтап, есепке алу мақсатымен
жүргізіледі. Бұл мағлұматтарды білу бағдарламалар мен оқулықтарды
жетілдіруде, мұғалімге ғылыми әдістемелік жәрдем беруде, озат тәжірибені
зерттеп, көпшілікке таратуда зор маңызы бар. Мектеп тәжірибесін зерттеу
әдістерінің мына түрлері белгілі: 1) оқыту процесіне байқау жүргізу; 2)
мұғалімдер мен оқушыларға анкета тарату; 3) мектеп құжаттарын зерттеу; 4)
әңгімелесу; 5) жазбаша тексеру жұмыстары. Мектеп тәжірибесін зерттегенде,
алдымен оның мақсатын дәл айқындап, жоспар жасау керек, тексеру жұмысына
мұқият дайындалып, сабақтарға байқау жүргізудің схемаларын жасап, оқушылар
мен мұғалімдерге арнап, анкета дайындау қажет.
Эксперимент педагогикалық жаңа тәжірибе жасауға бағытталған. Ол тілдің
жүйелі курсының мазмұнына зерттеуші қажет деп тапқан оқу материалының
оқушыға түсініктілігін, ана тілін оқытуға ұсынылған жаңа әдіс-тәсілдер мен
жаңа көрнекіліктердің тиімділігін анықтау үшін пайдаланылады.
Эксперимент жүргізудің бірінші шарты - дәлелдеуге және тексеруге қажетті
терең ойластырылған гипотеза немесе ғылыми болжам болады. Әдетте гипотеза,
біріншіден, зерттеушінің ойынша, оқушылардың қабылдауына лайықты білім мен
дағды және іскерлікті анықтау; екіншіден, оқытудың неғұрлым қолайлы
әдістері мен кұралдарын іріктеп алу тұрғысынан жасалады. Екінші шарты -
гипотезаны іске асыру үшін оқу әдістемелік материалдар (оқушылар үшін оқу
мәтіндерін, сұрақтар мен тапсырмаларды, үлестірмелі дидактикалық материал)
дайындау, осыдан кейін эксперименттік оқу жүргізілетін болады.
Педагогикалық экспериментті ұйымдастырудың көп тараған түрі -
эксперименттік және бақылау сыныптарына бөлу. Бұл ретте бір сыныпта
(эксперименттік) жаңа оқу материалы немесе жаңаша оқыту әдісі енгізіліп,
басқа сыныпта (бақылау) оқыту өзгеріссіз жүргізіледі. Екі сыныпта да
оқушылардың даярлығы мен үлгерім дәрежесі бірдей болуы қажет. Әдістемелік
ғылымның дамуы үшін қазіргі кезде эксперимент кеңінен қолданылып жүр, ол
алынған қорытындылар мен ұсыныстардың ғылыми-практикалық
маңыздылығының ақиқаттығын дәлелдейді.
Әдетте теориялық және эмпирикалық зерттеу әдістері өзара тығыз
байланыста қолданылады. Бұл әдістердің барлығы да (мәселен, зерттеу
гипотезасын анықтауда, жинақталған педагогикалық фактілерді қорытындылауда
т.б.) зерттеудің барлық әдістері - анализ, синтез, индукция, дедукция,
абстрактылау, жинақтау, салыстыру сияқты логикалық операциялардың
жәрдемімен жүргізіледі.
1.3. Қазақ тілін оқытудың мақсаттары мен міндеттері
Қазақ тілі оқыту мақсаттары үш топқа біріктіріледі.
1. Білім беру мақсаттары: оқушыларға ана тілі туралы ғылымның негіздерін
беру; тілдің қоғам өміріндегі маңызын аша көрсетіп, оны меңгерудің
өндірісте, қоғам өмірінде аса қажетті екендігін түсіндіру; оқушының ана
тілінен жақсы білім алуына мүмкіндік туғызу; тілдің қатынас құралы
екендігіне көздерін жеткізу; түрлі әдіс-тәсілдер арқылы оқушылардың ауызша,
жазбаша тілдерін дамытып, онымен қаруландыру; оқушылардың тіл мәдениетін
қалыптастыру; өздігінен сөйлей, жаза білуге жол ашу.
2. Тәрбиелік мақсаттар: оқушылардың тілдік құбылысқа көзқарасын
қалыптастыру; тілдің адам қоғамымен бірге жасасып, өмір сүретінін, қоғам
үшін қажетті қарым-қатынас құралы болатындығын түсіндіру; тілдің жан-жақты
дамуына жасалып отырған жағдай қазақ тіліне мемлекеттік дәреже беру
актісімен дәлелденіп, оқушылардың сенімін арттыру, көздерін жеткізу;
оқушылардың салт-дәстүр сезімдерін қалыптастыру, қазақ тілі сабақтарында
еңбек тәрбиесін уағыздап, еңбек ардагерлері жайындағы мағлұматтар арқылы
еңбекке баулу.
3. Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту: ана тіліне деген
қызығушылықты арттыру; оқушылардың байқағыштық, елес-болжамдық, ес, ойлау,
сөйлеу қабілеттерінің дамуына жол ашу; оқушылардың тілдік проблеманы өздері
шеше алатындай дәрежеде үйрету; тіл фактілеріне, құбылыстарына жан-жақты,
жинақты түрде қарау қабілетін, өз бетімен тіл фактілерін талдау іскерлігін
қалыптастыру.
Қазақ тілі пәнінің міндеттері: 1) Толық сауатты адамдар даярлау; 2)
оқушылардың творчестволық күштерін, танымдық қабілетін, өздігінен жұмыс
істеу дағдыларын дамыту.
Қандай адамды толық сауатты дейміз? Тілдің өзі мен оның грамматикалық
құрылысы туралы білімдердің белгілі бір жиынтығын меңгерген адамды; ана
тілінің барлық мүмкіндіктерін пайдалана алатындай болып қаруланған адамды;
әдеби тілмен дұрыс сөйлеудің, мәнерлеп оқудың дағдысын игерген,
грамматикалық және стилистикалық тұрғыда ауызша, жазбаша тіл ұстартуды
жақсы игерген адамды толық сауатты адам деп есептейміз. Қазақ тілін оқыту
міндеттерін мектептің ойдағыдай жүзеге асыру жағдайлары, қазақ тілін
оқытудың қиын да күрделі міндеттерін шешу мына сияқты шарттарға (мектептің
жалпы материалдық базасынан басқа) тікелей байланысты: бір жағынан
мұғалімнің теориялық және практикалық даярлығы дәрежесіне, тәжірибесіне,
екінші жағынан мұғалімнің қолында қазақ тілін оқытуды жақсы жолға қою үшін
қажетті құралдардың болуына байланысты. Мұндай құралдардың қатарына мыналар
жатады: а) бағдарламалар (түсінік сөзі бар) - оқылатын материалдың мазмұны
мен көлемін анықтайды, материалды сынып-сыныпқа бөлуді реттейді; ә)
оқулықтар мен оқу құралдары (көрнекі құралдар) - мұғалімнің жәрдемімен
оқушылар сыныпта пайдаланады, өздігінен жұмыс істеу үшін сабақта және үйде
пайдаланады; б) ғылыми талданған мектептің, үздік тәжірибесін ескеріп
жасалған пәнді оқыту әдістемесі.
ІІ ТАРАУ
ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ
1. Қазақ тілін оқытудың принциптері
Қазақ тілін оқытудың барысында мұғалім оқытудың формалары мазмұнын,
міндеттерін шешуде, әдістемені анықтауда дидактикалық принципті басшылыққа
алады. Принцип - латын сөзі основа первоначально-руководящая идея...
қазақшасы - оқытуда басшылыққа алатын идея, қағида. Қазақ тілін оқытудың
барлық сатысында бағыт беретін негізгі жұмыс бағыты осы.
Дидактикалық принципті алғашқы зерттегендер: чехтың ұлы педагогы
Я.А.Коменскийден басталса, орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский, қазақ
халқында Ы.Алтынсарин құнды пікір айтты. Оқытудың бағытын, принциптерін
зерттеуде Одақ кеңес кезінде педагог ғалымдарымыз көп еңбек сіңірді.
Мысалы, Н.А.Сарокин оқыту принциптерінің 8 түрін тұжырымдап көрсетсе,
М.А.Данилов "Дидактика средней школы" 1975 ж. кітабында дидактикалық
принциптің 7 түріне түсінік береді. Т.А.Ильина "Педагогика" кітабында
оқытудың 7 түрлі принциптеріне анықтама береді. Ю.К.Бабанский Педагогика,
І977 ж. оқыту принциптерінің 13 түріне тоқталады.
Қазақ балаларын оқытуда Ы.Алтынсарин мұғалімдерге өте жоғары талап қоя
білген: ...әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен түсіндіру, өз
оқулығында "Қырғыз хрестоматиясы" тақырыптарға сәйкес суреттеу, сурет
арқылы беру сияқты, көркем жазуды, әріптердің формасын дұрыс түсінуге,
дағдыландыруды үйрету ...шәкірттердің барлық сезім мүшелерінің - көз, қол,
есту қабілетін, тілді, зейінді дағдыландыру, баланың барлық қабілеттерін
жаттықтыру арқылы және оған өз бетімен жұмыс істеу керек, - дейді.
Ы.Алтынсарин оқыту принциптеріне: түсініктілік принципі, көрнекілік
принципі, жаттығу принципі, өз бетінше оқыту, саналылық принципін ұсынған.
Қазақ тілін оқыту әдістемелерінде оқытудың 4 және 7 түрлеріне талдау
жасалынған.
Сонымен қазақ тілін оқыту принциптері былайша топтастырылады:
1. Қазақ тілін оқытудың ғылымилық принципі.
2. Жүйелілік принципі.
3. Көрнекілік принципі.
4. Саналылық пен белсенділік принципі.
5. Теорияны практикамен байланыстыру принципі.
6. Түсінуге жеңіл қолайлылық принципі.
7. Оқушылардың психикалық ерекшелігін ескеру принципі.
Заман талабына сай оқыту принциптері іздеуді, зерттеуді қажет ете
береді.
2. Қазақ тілін оқытудың ғылымилық принципі
Қазақ тілінің негізгі салаларын оқыту да ғылыми фактілерге,
дәлелдеулерге, ұғымдарға, екінші сөзбен айтқанда, ғылыми принципке
негізделеді. Профессор Ә.Исабаев: Оқушыларға берілетін тілдік мәліметтер
төмендегі өлшемге сәйкес болуы қажет:
Меңгерілетін объектінің термині анық болуы қажет, мәселен төртінші және
бесінші сынып оқушыларына берілетін және онымен таныстырылатын терминнің
аясын аса ғылыми дәрежеде кеңейтіп беруге болмайды: айталық дауысты
дыбыстарды – вокализм деп, дауыссыз дыбыстарды – консонантизм деп
түсіндіруге келмейді. Сондай-ақ қосынды дауыстыларды – дифтонгит деп
түсіндіруге болмайды. Сондықтан да қазақ тілінен нақтылы білім беруде, сол
сынып деңгейіне ғана сиятын терминдерді ғана пайдалануға болады, - дейді.
Сонымен қатар меңгерілетін тақырыптарды өзіндік белгілерінің,
анықтамалар мен ережелерінің, берілетін практикалық дағдылардың дәл, анық
болуы мектеп оқушыларының тілдік материалды жан-жақты түсінуіне септігін
тигізеді. Сөйтіп, қазақ тілін оқыту барысында оқытушы берілетін білімнің
(тақырыптың) ғылыми жағына, оның зерттелуі, тарихи даму ерекшелігі, ғылыми
фактілер, анықтамалар, терминдерді оқушылардың жас ерекшелігіне қарай
түсінікті айту арқылы жүргізеді.
3. Жүйелілік принципі
Қазақ тілін оқытуда оқытушының бірінші басшылыққа алатыны - әр сыныптың
жас ерекшелігіне байланысты білім көлемінің бір жүйеде берілуі.
Бағдарламада берілген материалдың орналасу жүйесі бастауыш сыныпта, орта
және жоғарғы сыныпта көрсетілген. Берілген материалдар сабақтаса отырып,
толықтырылып, кеңейтіліп, сатыдан сатыға өткен сайын тереңдеп ғылыми
жағынан байып отырады. Мысалы: 6-сыныпта Зат есім тақырыбы бойынша
алдымен анықтамасы, сұрақтары, мағыналары, түрлері оқытылса 7-сыныпта Зат
есімнің түрленуі тақырыбымен толықтырылады. Яғни, зат есімнің көптелуі,
тәуелденуі, септелуі, жіктелуімен сабақтастырылады. Бағдарламада
көрсетілген тәртіптелген өзара байланысты білім жүйесі ғана жас ұрпаққа іс
жүзінде пайда келтіріп, әрі қарай білімді терең игеру жүйесіне түседі.
К.Д.Ушинский: Тек жүйе ғана бізге өзіміздің білімімізді бақылауымызға
толық билік береді. Үздік-үздік өзара байланыссыз білімге толы бас, ішінде
барлық заттары шашылып жатқан, онан қожасының өзі де ештеңе таба алмайтын
қоймаға ұқсайды, ішінде білімсіз жүйесі ғана бар бас, барлық жәшіктеріңде
жазуы бар, ал жәшіктері қаңырап бос жатқан дүниеге ұқсас. К.Д.Ушинский:
О преподавании русского языка. Соч. 5, М.: Изд-во, АПН РСФСР, 1949, ст.
355. К.Д.Ушинский жүйелілік қана өз білімімізді толық меңгеруімізге
мүмкіндік береді деп санаған. Бірімен-бірі байланыспаған әр түрлі
мәліметтердің үзінділері түріндегі білімнен адам өзіне керегін тез таба да,
пайдалана алмайды деген болатын. Сондықтан оқушыға оқытылуға тиісті тілдік
мәліметтер әбден ойластырылған, тілдің табиғатына сай, олардың бір-бірімен
байланыстылығының негізінде берілуі керек.
Жүйелілік принципі жаңа материалды түсіндіруде, білім мен дағдыларды
бекітуде, біріккен сабақ құрылымында, білім мен дағдыларды тексеруде,
пысықтау мен қайталауда, үй тапсырмасын беруде және оны тексеріп, еске
түсіруде іске асырылады.
4. Көрнекілік принципі
Көрнекілік принципі пәнді оқыту ісінде өте маңызды орын алады, тілді
оқытуда ерекше қызмет атқарады.
К.Д.Ушинский таныс емес бес сөзді қаншама қайталап қиналатын оқушы сурет
арқылы көрсетілген жиырма сөзді лезде үйреніп алады деп бекер айтпаған. Он
рет айтқаннан бір рет нақтылы көрсеткеннің пайдалы екеніне ешкім де
таласпайды. Сондықтан мұғалім қазақ тілі сабағында көрнекілікті өте ұтымды
қолдануы қажет.
Көрнекілік принципі оқушылардың қазақ тілінен берілген білімді
көрнекілік арқылы оқытуға бағыт береді. Ең алғаш оқытудағы көрнекілік
туралы айтып, құнды пікір қалдырған Я.А.Коменский болатын. Оның көрнекілік
туралы айтқан "Алтын ережесінде": "...бала сезімі қабылдай алатын
нәрселердің барлығын сезім әсерлерін туғыза білдірген жөн: көруге болатынды
көзге көрсет, естуге болатын нәрсені құлақ қойып тыңдасын, иісін иіскеп
білсін, дәмін татып көрсін, қолына ұстап нәрсенің қатты, жұмсақтығын, т.б.
байқасын..." - деген болатын Я.А.Коменский. "Ұлы дидактика". Оқушы казақ
тілінен берілген білімді схема, таблица, плакат, сурет т.б. көріп қана
қоймайды, арнаулы сұрақтарға жауап іздеп, ең маңызды қасиеттерін білуге
ұмтылады. Көрнекіліктің түрлері көп. Әр тақырыптың ыңғайына қарай
көрнекілікті таңдауға болады. Көрнекіліктің түрлерін педагогиканың
дидактика тарауында көрсеткен.
Жаратылыс көрнекілігі. Оқушыларды табиғатқа экскурсияға апару арқылы шағын
әңгіме, мазмұндама, шығарма жаздыру;
2. Көлемдік көрнекілік: фото, суреттер, картиналар, диафильм, диапозитив,
кинодан фрагмент, т.б. көрсету арқылы тақырыпқа байланысты әңгіме
құрастыру.
3. Дыбыстық көрнекілік: күйтабақ, грампластинка, магнитофон, үзінді оқып,
талдату.
4. Графикалық символдық көрнекілік: картина, схема, таблица, диаграммалар.
Қазақ тілі сабағына тақырыптың ыңғайына қарай, жоғарыда айтылған
қажетті көрнекілік таңдалады.
Көрнекі құралдар оқушыны қызықтыру қызметін де атқарады. Ол оқушы
зейінін ұйымдастыруда да маңызды. Сонымен бірге әрі көру, әрі есту, әрі
ойлау сияқты бірнеше сезіну түрлерінің қатысы тілдік мәліметтің ұзақ
сақталуына әсер етеді.
5. Саналылық пен белсенділік принципі
Мектеп оқушыларына қазақ тілінен білім беру барысында олардың саналы
түсіну қабілеті дамытылып отырылады. Тілдік фактілерге байланысты
мәліметтерді оқушылар жаттанды түрде емес, саналы түрде меңгеруі керек.
Саналы түрде меңгеру үшін мынадай жұмыс түрлері іске асырылады: 1) Тілде
берілетін мәліметтерді жеке түсіндіріп, ол мәліметтерді өз түсінігі бойынша
айтқызып отыру. Түсіндіру кезінде объектілердің өзіндік белгілері толық
қамтылуы қажет; 2) Түрлі жаттығу жұмыстарын жүргізу арқылы оқушылар
тапсырманы еркін орындау керек; 3) Күнделікті, тоқсандық және жылдық
қайталаулар кезінде өткен материалдарға байланысты сұрақтарға толық жауап
болуы тиіс; 4) Орфография мен орфоэпияға байланысты дағдыларды шартына
қарай орындай білуі керек; 5) Күнделікті өмір қажетіне қарай практикалық
дағдыларды саналы түрде меңгеруі керек.
Білімді саналы меңгерту - мұғалімнің білімдарлығы, түсінігінің айқын
дәлдігі, жеткілікті түсіндіруінен көрінеді. Білімді саналы меңгерген оқушы
өз белсенділігін оқудың бүкіл барысында көрсете алады. Саналы көзқарас
білімді саналы меңгерумен бірге, оқушының іскерлік пен дағдыны саналы
меңгеруге қалыптастырады. Бұл принцип - қағида, қазақ тілінен беріліп
отырған білімді шеберлікпен айқын да, анық түсіндіргенде, таным ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz