ҚР-ның еңбек сұранысы, артық жұмысбастылық, еңбекақы бойынша төлем қабілетсіздік

ЖОСПАР

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕККЕ СҰРАНЫСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ҚАЛЫПТАСУ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Еңбекке сұраныс ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Еңбекке сұраныстың қалыпты факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6

ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕКАҚЫ ТӨЛЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.1 Еңбек ақы мен оның төлену жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.2 Еңбекақы төлем қабілетсіздігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.3 Артық жұмысбастылық пен еңбекақы төлеудің көрсеткіштерін талдау...15

ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕККЕ СҰРАНЫСТЫ АРТТЫРУ МЕН ЕҢБЕКАҚЫҒА ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТСІЗІГІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
3.1 Еңбекақыны төлеуді мемлекеттік жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
3.2 Еңбекке сұранысты арттырудағы мемлекеттік шаралар қортындысы ... ..19

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23

ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Адамзат тарихының тәжірибесі, адамның еңбекке деген ең жақсы ынтасы, яғни талаптануы тек нарық, оның ішінде еңбек нарығы жағдайында ғана іске асырылатындығын көрсетті. Еңбек нарығы дегеніміз ең алдымен жұмыс күшіне сұраным. Әрине, бұл тым ерекше, өзгеше нарық. Еңбек аясы қоғамның экономикалық және әлеуметтік өмірінің маңызды және көп қырлы саласы.
Ол жұмыс күші нарығында және оның қоғамдық өндірісте пайдалануын да қамтиды. Еңбек нарығында жұмыс күші өзінің құнын айқындайды, сонымен қатар оның жалдану шарттары, соның ішінде еңбек ақы көлемі, еңбек жағдайлары, білім алу мүмкіндігі, кәсіпқойлық өсу айқындалады.
Бүгінгі еңбек мәселесіне келетін болсақ, біздің Республи-камызда еңбек нарығы әлі де күрделі және толық жетілмеген нарық түрі болып саналады. Сондықтан да бұл мәселеге аса көңіл аударылады. Еңбек нарығының толық шешілмеген басты мәселесі деп жұмыссыздықты атап айту қажет.
Ғылыми жаңашылдығы мен қолданбалық маңызы. Осы мәселе туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, жұмыстан босап қалып, жұмыссыз деп тіркелген азаматтарға бұрынғы жұмыс орнындағы негізгі жалақының 50% кем емес мөлшердегі, бірақ республикада қалыптасқан орташа жалақы мөлшерден жоғары және өмр сүру минимумынан төмен болмайтын, жәрдем ақша беруге кепілдік береді.
Олармен бірге мемлекет, жұмыс күшінің ұсынымын азайту үшін иммиграцияны шектеу, шетел жұмысшыларының репартациясын ынталандыру, жұмыс аптасының ұзақтығын қысқарту, жұмыс орнын бөлу және мерзімнен бұрын құрметті демалысқа шығару сияқты жұмыс қамту саясатын жүргізеді.
Мемлекет қосымша жұмыс орындарын жасау үшін қаржы бөлу бағдарламасын жүзеге асырады, сөйтіп, жұмыссыздықтан мейлінше жапа шеккен, бірінші кезекте жастар жұмыссыз болатындарға үнемі жәрдем көрсетеді.
Еңбек нарығын реттеудің құқықтық механизмі жұмыспен қамту және әлеуметік-экономикалық қатынастарды реттеу бойынша заң және нормативтік актілерді шығару жүзеге асырып келеді.
Зерттелу деңгейі. Еңбек нарығы - бұл өте икемді құрылымдық-функционалдық құрамы бар динамикалық нарық.
Сондықтан, еңбек нарығында белгілі ағымдар қалыптасады: жұмысшы күші құрамынан шығушылар, жұмысшы күші құрамына кірушілер; жұмыс іздеуден бас тартқандар; жұмыс іздеуді бітіргендер; жұмыс тапқандар және т.б. Осы адамдардың бейімділігі қоғамдағы жұмысшы күшінін нарықтық динамикасын сипаттайды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. А. Попова, М.Қ. Жұматов, Д.М. Нұрғалиев, А.Б. Омалиева. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Оқу құралы. – Карағанды: ҚарМУ баспасы, 1998 ж.
2. Қ.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаева, Н.А. Құдайбергенов. Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу құралы-Алматы: Экономик С, 2003 ж.
3. Финансы. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Алматы: Қаржы-қаражат, 2001. 311-бет
4. Қаржы, Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаева С., Алматы, 2003 жыл. 276-бет
5. «Егеменді Қазақстан» газеті, № 5, 2012 жыл қаңтар айы, 13-бет.
6. Қаржының жалпы курсы. Мельников А.И. Алматы, 2003.
7. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі сайты http://www.enbek.gov.kz
8. Қазақстан Республикасы Экономика және Бюджеттік Жоспарлау Министрлігі сайты http://www.minplan.gov.kz
9. Қазақстан Республикасы статистика агенттігі www.stat.kz
10. ҚР-ның Ұлттық банк статистикалық-есептемелер жинағы 2013 ж.
11. «Қазақстаның қазіргі жағдайы» Л.А . Разакулова // Жетісу, 2012 жыл 25 қаңтар.
12.Киреев А.П. « Междунородная экономика». Часть1. – М., 2006. С325.
13.Матлин И.С. « Моделирование размещения населения». – М., 2007. С221.
14.С.К Джумамбаева, « Рынок труда в Казахстанской экономике», - Алматы «ғылым» 200. С129.
15. Мауленов С.С, Бекмолдин С.Қ, Құдайбергенов Е.Қ., «Экономикалык теория», Алматы, 2006. 136-139 б
16. «Экономикалық теория негіздері» Оқулық, Алматы, 2007. 112 б

Қосымша-7
Барлығы соның ішінде
ерлер әйелдер
мың адам үлес салмағы, % мың адам үлес салмағы, % мың адам үлес салмағы, %
Жұмыспен қамтылған халық, барлығы 8607,7 100,0 4400,6 100,0 4207,1 100,0
олардан білімі барлар:
жоғары 2627,7 30,5 1174,8 26,7 1452,9 34,5
аяқталмаған жоғары 309,8 3,6 148,9 3,4 160,9 3,8
орта кәсіптік (арнаулы) 2782,7 32,3 1425,6 32,4 1357,1 32,3
бастауыш кәсіптік 653,7 7,6 404,1 9,2 249,6 5,9
жалпы орта 2112,5 24,6 1182,2 26,8 930,3 22,1
жалпы негізгі 111,1 1,3 61,7 1,4 49,4 1,2
жалпы бастауыш 10,2 0,1 3,3 0,1 6,9 0,2

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ҚР-ның еңбек сұранысы, артық жұмысбастылық, еңбекақы бойынша төлем қабілетсіздік

ЖОСПАР

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕККЕ СҰРАНЫСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ҚАЛЫПТАСУ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1. Еңбекке сұраныс ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Еңбекке сұраныстың қалыпты факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..6

ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕКАҚЫ ТӨЛЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.1 Еңбек ақы мен оның төлену жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 1
2.2 Еңбекақы төлем қабілетсіздігін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...14
2.3 Артық жұмысбастылық пен еңбекақы төлеудің көрсеткіштерін талдау...15

ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕККЕ СҰРАНЫСТЫ АРТТЫРУ МЕН ЕҢБЕКАҚЫҒА ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТСІЗІГІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
3.1 Еңбекақыны төлеуді мемлекеттік жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..18 3.2 Еңбекке сұранысты арттырудағы мемлекеттік шаралар қортындысы ... ..19

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23

ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Адамзат тарихының тәжірибесі, адамның еңбекке деген ең жақсы ынтасы, яғни талаптануы тек нарық, оның ішінде еңбек нарығы жағдайында ғана іске асырылатындығын көрсетті. Еңбек нарығы дегеніміз ең алдымен жұмыс күшіне сұраным. Әрине, бұл тым ерекше, өзгеше нарық. Еңбек аясы қоғамның экономикалық және әлеуметтік өмірінің маңызды және көп қырлы саласы.
Ол жұмыс күші нарығында және оның қоғамдық өндірісте пайдалануын да қамтиды. Еңбек нарығында жұмыс күші өзінің құнын айқындайды, сонымен қатар оның жалдану шарттары, соның ішінде еңбек ақы көлемі, еңбек жағдайлары, білім алу мүмкіндігі, кәсіпқойлық өсу айқындалады.
Бүгінгі еңбек мәселесіне келетін болсақ, біздің Республи-камызда еңбек нарығы әлі де күрделі және толық жетілмеген нарық түрі болып саналады. Сондықтан да бұл мәселеге аса көңіл аударылады. Еңбек нарығының толық шешілмеген басты мәселесі деп жұмыссыздықты атап айту қажет.
Ғылыми жаңашылдығы мен қолданбалық маңызы. Осы мәселе туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, жұмыстан босап қалып, жұмыссыз деп тіркелген азаматтарға бұрынғы жұмыс орнындағы негізгі жалақының 50% кем емес мөлшердегі, бірақ республикада қалыптасқан орташа жалақы мөлшерден жоғары және өмр сүру минимумынан төмен болмайтын, жәрдем ақша беруге кепілдік береді.
Олармен бірге мемлекет, жұмыс күшінің ұсынымын азайту үшін иммиграцияны шектеу, шетел жұмысшыларының репартациясын ынталандыру, жұмыс аптасының ұзақтығын қысқарту, жұмыс орнын бөлу және мерзімнен бұрын құрметті демалысқа шығару сияқты жұмыс қамту саясатын жүргізеді.
Мемлекет қосымша жұмыс орындарын жасау үшін қаржы бөлу бағдарламасын жүзеге асырады, сөйтіп, жұмыссыздықтан мейлінше жапа шеккен, бірінші кезекте жастар жұмыссыз болатындарға үнемі жәрдем көрсетеді.
Еңбек нарығын реттеудің құқықтық механизмі жұмыспен қамту және әлеуметік-экономикалық қатынастарды реттеу бойынша заң және нормативтік актілерді шығару жүзеге асырып келеді.
Зерттелу деңгейі. Еңбек нарығы - бұл өте икемді құрылымдық-функционалдық құрамы бар динамикалық нарық. Сондықтан, еңбек нарығында белгілі ағымдар қалыптасады: жұмысшы күші құрамынан шығушылар, жұмысшы күші құрамына кірушілер; жұмыс іздеуден бас тартқандар; жұмыс іздеуді бітіргендер; жұмыс тапқандар және т.б. Осы адамдардың бейімділігі қоғамдағы жұмысшы күшінін нарықтық динамикасын сипаттайды.
Қазіргі заманғы еңбек нарығында көптеген әр түрлі мәселелер бар. 70 жылдары еңбек - міндет ретінде қаралды, бірақ егер адам бұл жұмысты атқармаса, ол үшін оны айыпталған жоқ. Бірақ осыған орай балаларды тәрбиелеу және үй шаруашлғмен айналасуы, ол мәртебесіз шаруашылық ретінде қарастырылады. Ал оған керісінше өнеркәсіптегі өңдірістік еңбегі және ауыр қол еңбегі бағалы болды. Ауыр және әскери өнеркәсіп салаларға қарағанда жеңіл өнеркәсіп, ауылшаруашылығы және қызмет көрсету саладағы жұмыс істейтін адамдардың жалақысы төмен болған.
Қазіргі кезде еңбек нарығында ұсыныс пен сұраныс арасында теңдестік жоқ. Еңбек орнында керек емес жерлер де құрылады. Экономиканың шикізатқа бағытталуы, жалғыз салалары және ерлер еңбегіне бағытталған өңдірістік те еңбек нарығына өз әсерін тигізеді.
Еңбек нарығы теориясы мен еңбек нарығының тетігі талдауда концептуалдық көзқарастар белгілі қызығушылық тудырады (еңбек нарығының классикалық моделі, монетаристік моделі).
Зерттеудің мақсаты. Бүгінгі күні еңбек нарығы, еңбеақы төлену деңгейі, оның ішінде жұмыссыздық мәселесі ең өзекті болып отырғандықтан, курстық жұмыстың тақырыбы етіп таңдап, жан-жақты зерттеп, талқылауды мақсат тұттым.
Зерттеудің міндеттері:
oo еңбек нарығын жаңа экономикалық жағдайда мойындау сипатын ашу;
oo еңбек нарығына түсінік беру, оның сипаттамаларын, факторларын
және мәнін ашып көрсету;
oo еліміздегі жұмыспен қамту саясатын талдау.
Зерттеу объектісі ретінде қоғамдағы мәселелердің бірі еңбекақы, еңбек нарығын алып отырмын. Олардың теориялық және әдіснамалық негізі.

І Қазақстан Республикасындағы еңбекке сұраныстың теориялық қалыптасу негіздері

1.1. Еңбекке сұраныс ұғымы

Еңбек нарығы кез келген тауарлы нарық сияқты сұранысқа және ұсынысқа негізделген. Осы жағдайда сұраныс жұмысты орындауға және бос жұмыс орынды алуға талап мөлшерінде алға шығады, ал ұсыныс - жұмыс орнын ауыстыруға немесе алмаған жұмыс күші бар. Сұраныс - бұл капитал нарығында және азық-түлік нарығында, еңбек нарығының жағдайына байланысты жұмыс күшін жалдау туралы шешім қабылдайтын жұмыс берушілер.
Сондықтан қатынаста сұраныс кәсіпорын және ұйым жағынан, меншіктің әртүрлігі, еңбектің өнімділік деңгейі және осы өндіріс көлемі кезінде ваканттық жұмыс орынды толтыру мақсатында жұмысшылардың талаптарының құрылымын және көлемін бейнелейді.
Сұраныстың нақты шамасы анықталған кезең уақытында (ай, квартал, жыл) кәсіпорын жалдаған жұмысшылар санымен анықталады.
Сұраныс - бұл жұмыс күшіне іске асырылған немесе қанағатталған сұраныстың шамасы. Мәлімдемелерді орындамаған бос қалған жұмыс орындарының саны қанағатты емес немесе резервті сұранысты ұсынады.
Қанағатты емес сұраныстың шамасы жұмыскерлердің бір жағынан және жұмыс орнының қалуы кезінде жалданғандардың жазып қойылған саналық негізінде құрастырылады.
Бірақ кәсіпорынның және экономиканың орташа функциялануы потенциалды сұраныстың анықтамасының қажеттілігін ұсынады.
Потенциалды сұраныс - бұл кәсіпорын даму перспектив есебімен жұмыс күшіне сұраныс, өндірістің кеңейуі, өнім шығарудың ұлғаюы.
Жұмыс күшіне сұраныстың құрылымы өндірістік профильге сәйкес келетін кәсіпорындағы орындалатын нақты еңбек түрлерімен анықталады, яғни жұмыс күшіне арналған сұраныс сандық және кәсіби белгілері бойынша қатаң дифференцияланған.
Сұраныс құрылымындағы жұмыс күшіне сұраныс жалданған біліктіленген кәсіби деңгейдің көз қарастарымен іріленген жоспарды келесі негізгі топтар бойынша бөледі:
1) жоғары біліктіленген жұмыс күшіне сұраныс;
2) орташа біліктіленген сұраныс;
3) төмен біліктіленген сұраныс;
4) біліктіленбеген жұмыс күші.
Сұраныстың қалыптасуы микро деңгейде басталады. Кәсіпорынның нарықтық экономикасында өздігінен өндірістік және өтімдік стратегиясын анықтайды, нақты нарықта өнім жасауды қамтамасыздандырады. Содан соң тұтас сұраныстың құрылымы және көлемі микро деңгейге қалыптасады.
Тұтасқан сұранысты қалыптастырудың келесі сатысы бұл сала. Нақты саладағы сұраныстың шамасы барлық жеке кәсіпорын сұранысының құны ретіндегідей анықтауы мүмкін.
Экономикада сала аралық капиталдың объективті ескертілген үдерісі болады. Одан соң тұтастық сұранысты анықтау кезінде капиталдың және еңбектің сала аралық қозғалысы тұтас сұраныстың жалпы көлеміне әсер етпейді.
Тұтастық сұраныста жеке меншік сектордан басқа жұмыс күшіне мемлекеттік сұраныс бөледі, материалдық өндіріс саласындағы жұмыс күшіне сұраныс, материалды емес саладағы жұмыс күшіне сұраныс.
Сонымен, тұтас сұранысты қалыптастыру үдерісі жұмыс күшіне құрастырылғандардан құралады:
1) жеке меншік;
2) салалы;
3) мемлекеттік;
Жұмыс күшіне сапалы жоспарлы тұтасқан сұраныс - бұл экономика әлеміндегі еңбек реурстарын пайдалану бойынша қоғамдық қатынасты көрсететін экономикалық категория [1].

1.2. Еңбекке сұраныстың қалыпты факторлары

Жұмыс күші сұранысына әсер ететін нысандар. Сұраныс қисығы:
Сұраныс өзгерісіне әсер ететін факторлардың санына келтіруге болады:
1) Еңбек ақы төлеміндегі өзгерістер. Біз өзіміздің еңбек ақымызды өзгерте алатынымызды ұсынайық, ал пайдаланған технологиялардың және құрал-жабдықтардың деңгейі, капиталды беру шарты, өнім және сұраныс арасындағы баға өзгермейді. Жоғарырақ еңбек ақы өндірістің жоғары құнын және жоғары бағаны түсінеді. Сондықтан азық-түлікке сұраныс төмендейді, шығару көлемі төмендейді, жұмыс бастылығы төмендейді. Осындай жұмыс бастылығының қысқартылуы - масштаб тиімділігі деп аталады.
Бұдан басқа еңбек ақының өсуі кезінде жұмыскерлер жұмыс күшіне емес көбінесе капиталға сүйенетін технологияларды қолданатын жолмен өндірістің құнын қысқартуға тырысады, яғни жұмыс бастылығы деңгейі төмендейді. Бұл әрекет орнын ауыстыру тиімділігі деп аталады, сондықтан капитал жұмыс күшін ауыстырады.
Жұмыс бастылығы деңгейіне еңбек ақы төлеудің әртүрлі ставкасының әсері сұраныспен қисығы ұсынылуы мүмкін.
Сұраныстың икімділігі еңбекке еңбек ақы төлемінің деңгейін өзгертуіне әсер ету иілімді (эластичность) деп аталады. Тура иілімділік еңбек ақы төлемі деңгейінің бір айыздық өзгеруімен шақырылған жұмыс бастылығының пайыздық өзгеруі ретіндегідей анықталады. Егер иілімділік 1 көп болса, жұмыс бастылығы деңгейінің бір пайыздық ұлғаюы еңбек төлем ақысының өзгеруі 1%.
Егер сұраныс иілімді болса онда еңбек ақы төлемі деңгейінің шарасы бойынша жұмыскерлердің тұтас еңбектері төмендейді, сондықтан еңбек ақы төлемі көтерілгеннен жұмыс бастылығы жылдам беріледі (1-сурет).
Сурет 1 - Әр түрлі иілімділіктегі сұраныс қисығы

Сұраныстың қисығы иілімділігі әртүрлі нүктеде өзгеруі мүмкін. Мысалды қарастырайық. Типтік сұранысты қисығын алайық. Тура сызықты сұраныс қисығының ерекшелігі болып жұмыс бастылығы деңгейінің бірлігінде біріңғай өзгерістерге еңбек ақы төлеу деңгейінің бір бірлігін енгізілуі саналады.
Мысалы, еңбек ақы төлеу деңгейінің төмендеуі жұмыс бастылығын 2 долларға қосымша 10 жұмыскерлерге қамтамасыздандырады. Бірақ пайыздық ара қатынастарда біз келесілерді көреміз: базалық ставка кезінде 12 доллар 17%-ды құрайды, еңбек ақы төлемінің 2 долларға төмендеуі, ал қосымша жалдаманың 10 жұмыскері 10 адам басты сандық кезінде 100 % сұраныстың өсуін береді.
Осылайша осы жағдайда сұраныс иілімді. Қисықтың төмен бөлігінде: еңбек ақы төлемі деңгейінің 2 долларға қысқартылуы, базалық ставка кезінде 4 доллар 50 % құрайды, ал қосымша жалдаманың 10 жұмыскері басты санында 50, 20 % өсуі, яғни сұраныс икемді емес.

Осының күшімен фирмалар еңбектің әртүрлігін пайдалана алады, сұраныс бір бәсекелестік категорияға басқа категориялардың бағасы өзгерулері жағынан әсер етеді. Мысалы, балашылардың еңбек ақы төлеуінің өсуі кезінде клиенттер кірпіштен жасалған үйлерді қалауға қайта бағдар алады.
Сондықтан, тасшыларға сұраныс өседі. Басқа жағынан балташылардың еңбек ақы төлемінің өсуі толық үй қалау көлеміне, және су құбыршыға сұраныс төмендеуі мүмкін. Осыдан k факторының есебімен j факторына сұраныстың иілімділігі, k факторы бағасының бір пайыздық өзгерілуімен шақырылған, j факторына сұраныстың пайыздық өзгерілуі бар.
Егер сұраныстың иілігі k факторы бағасының есебімен j факторына дұрыс болса, яғни бағаның өсуімен сұраныс басқаға өседі, онда екі фактор толық ауыстырушы деп аталады.
Егер иілігі нөлден төмен болса, яғни біреуінің бағасының өсуі басқа сұранысқа қысқарады, онда бұл факторлар толық толықтырылатын деп аталады [2].
Жұмыскерлерді толықтыру және ауыстыру еңектің сұраныс шартына байланысты екенін белгілейміз. Мысалы ересек және жас өспірім өндірістің ауыстыру факторы болып саналады. Жас өспірімдердің еңбек ақы төлеуінің түсуі келесі тиімділікке келеді:
oo орнын басу тиімділігі;
oo масштаб тиімділігі;
Төмен еңбек ақы төлемі барлық факторлардың соның ішінде ересектердің жұмысбастылығы көлемін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Егер масштаб тиімділігінің орнын басудың тиімділігі аз болса онда жас өспірімдердің еңбек ақы төлемдері деңгейінің өзгерістерімен бір бағыттағы ересек халықтың жұмыс бастылығының деңгейі қозғалады және 2 топ толық ауысады. Егер масштаб тиімділігінің орын басудың тиімділігі көп болса, онда ересек және жас өспірімдердің еңбек ақы төлемдерінің деңгейі әр түрлі бағыттарда қозғалады және осы жұмыскерлердің екі категориялары толық қосымшалы болады.
2) Жұмыс күшінің сұранысқа әсер ететін басқа факторлары:
а) өнімге сұраныс
Сұранысты ұлғайту кезінде өндіріс деңгейі фирманың пайданы максималдауға тырысуы ретінде, және масштаб тиімділігі еңбек ақы төлеудің кез келген ставкасы кезінде еңбекке сұранысты көтеру шарасы бойынша өседі. Әзірше капиталға және еңбекке салыстырмалы бағалар өзгермейтін ауыстыру тиімділігі болып қалады, пайда болмайды.
Сұраныстың ұлғаюы еңбек ақы төлеудің кез келген ставкасы кезінде еңбек сұранысының өсуіне келтіреді, яғни сұраныс қисығының қозғалысын келтіреді. (сурет 2).

б) Капитал бағасының өзгерілуі
Егер капитал бағасы төмендесе, онда өндіріс шығындары сол сияқты төмендейді. Шығындарды қысқарту өндірістің өсуімен ынталандырады.
Сондықтан, жұмыс бастылығының деңгейі еңбек ақы төлемінің кез келген ставкасы кезінде өседі. Солайша, капитал бағасының төмендеуі кезінде масштаб тиімділігі еңбек ақы төлеу ставкасының кез келген деңгей кезіндегі еңбек сұраныстың өсуіне енгізеді.

Осы компаниядан басқа арзан капиталды сезіне капитал көлемді технологиялардың құрал-жабдықтарына алады. Сондықтан, фирмалар жұмыс күшінің аз санын пайдаланады. Солайша, еңбекке сұраныс төмендейді, сұраныс қисығы солға жылжиды.

Яғни капитал бағасының өзгерісі сұраныстағы еңбекке 2 қарсылық етуші тиімділікті көрсетуге келтіреді. Нарықтың конъюктурасына жиналатын шартқа байланысты олардың ішіндегі кез келгені жоғарыда тұра алады [3].
Сұранысты анықтау кезінде пайданы максималдау шарты:
Пайданың максимизациялауына жету үшін фирма жұмыс бастылардың санын осы жұмыскердің еңбек ақы төлеуіне (MCL) шекті шығындарына тең болмағанына дейін (MRPL) ұлғайту керек. Осылайша пайда шығынға тең, егер шекті табыс шекті шығыннан көп болса, жалпы пайда жұмыс бастылығы өсуімен өсуі мүмкін.
Осыған ұқсас, егер шекті табыс шекті шығыннан аз болса, онда жұмысқа соңғы қабылданған әр қабылданғандар мен пайда төмендей бастайды. Сондықтан, жұмыс бастылықтың санын азайта, пайданы ұлғайтуға болады. Қорытындысында шекті табыс шекті шығынға тең болса, максималды пайда болуы мүмкін. Осылайша шекті шығындар бұл ақшалай еңбек ақы төлеу. Шекті табыс қосымша өндірілген өнімге тең яғни қосымша табысқа көбейтілген өнім бірлігіне (MR) шекті өнімге тең (MPL).
Фирма нақты нарықта өнім шығарады деп алайық, онда өнім бірлігіне қосымша табыс - бұл өндірілген өнімге баға. Осылайша, шекті табыс еңбектің қосымша бірлігіне жолдамасынан шекті өнімге көбейтілген өнім бағасына тең [4].
Еңбектің шекті өнімі шығындарға тең, ал максималды пайда мұндағы ақшалай еңбек ақы төлеуге тең шекті ақшалы өнім нүктеде алынуы мүмкін.
P x MPL= W
Мұндағы MPL - шекті өнім
W - еңбек ақы төлемі.
Шекті өнімді табу мысалы, өнімнің шекті табыстылығы, өнім бірлігіне шекті табысы 1 кестеде келтірілген

Кесте 1 - шекті өнімді табу

ІІ Қазақстан Республикасындағы еңбекақы төлеу мәселелерін талдау

2.1 Еңбек ақы мен оның төлену динамикасын талдау

Жалақы -- еңбектің күрделілігіне, саны мен сапасына сәйкес төленетін сыйлық (табыс). Еңбекақы -- қаржыландыру көзіне қарамастан , ақшалай немесе заттай түрде еңбекке төленетін ақылардың барлық түрі, сондай-ақ, әр алуан сыйақылар, қосымша төлемдер, үстеме ақылар мен әлеуметтік жеңілдіктер.
Бұлардың қатарына арнаулы заңға сәйкес қызметкерлерге жұмыс істемеген уақыты (жыл сайынғы еңбек демалысы, мерекелік күндер, т.б.) үшін берілетін ақша сомасы да жатады. Е-ны нормалау негізгі екі әдіс: орталықтық және келісімшарттық реттеу арқылы жүзеге асырылады.
Еңбекке ақы төлеуді орталықтан реттеу дегеніміз Е. тарифтерін, қызметкерлердің барлық категорияларына Е. төлеуге арналған бірегей тарифтік кесте қолданудың негізгі шарттарын, қызметкерлердің кәсіби біліктілігі бойынша сараланған разрядаралық кесімді коэффициенттерді, т.б. мемлекеттің тағайындауын білдіреді. Яғни Е-ны орталықтан реттеу мемл. нормалау тәсілі болып саналады. Сондай-ақ, Е-ны келісімшарт арқылы нормалау әдісі де қолданылады. Нарықтық қарым-қатынастардың, еңбек нарығының қалыптасу жағдайында Е. мөлшерін ұжымдық-келісімшарттық және жекеше-келісімшарттық реттеудің (ұжымдық және жеке еңбек келісімшарттары, шарттамалар) үлес салмағы артып келеді.
Ал орталық реттеу тәртібі, негізінен, мемл. бюджет есебінен қаржыландырылатын мекемелер мен ұйымдар қызметкерлерінің еңбегіне қатысты қолданылады.
Жалақының ең аз мөлшері - Қазақстан Республикасының Конституциясы кепілдік беретін меншік түрлеріне қарамастан, ұйымдарда жалданып жұмыс істейтін адамдарға төленетін ақшалай төлемдердің ең аз мөлшері. Жалақының ең аз мөлшерін Қазақстан Республикасының Парламенті жыл сайынғы республика бюджеті бойынша анықтайды.
Мемлекет жалақының ең аз мөлшеріне кепілдік береді. Соның өзінде бұл ереже олардың қызмет саласы мен ведомстволық бағыныштылығына қарамастан, экономиканың мемлекеттік секторының барлық кәсіпорындары мен ұйымдарының қызметкерлеріне, сондай-ақ жекеменшік ұйымдарда жалданып жұмыс істейтін қызметкерлерге де қатысты.
Еңбекақынын ең аз мөлшері жылға тиісті бюджет туралы Қазақстан Республикасының Заңы белгіленеді және жыл сайын қайта қаралады.
Жалақыны нормалау мемлекет орталықтандырған және шарттық деп аталатын негізгі екі әдіс бойынша жүзеге асырылады.
Жалақыны орталықтандырылған әдіспен реттеу мемлекеттік нормалау әдісін білдіреді.
Ол мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылатын мекемелердің, ұйымдардың қызметкерлеріне қатысты.
Жалақыны шарттық әдіспен реттеу ұжымдық және жеке еңбек шартының негізінде жүргізіледі.
Айлық тарифтік ставкалар мен лауазымдық ақылар еңбекке ақы төлеу саласындағы мемлекеттік тарифтер болып табылады.
Қазақстан Республикасында бірыңғай тарифтік сеткінің 1-разрядты тарифтік ставкасының бекітілген айлық мөлшерінен, жұмысшылар мен қызметкерлердің тарифтік коэффициенттері мен бірыңғай тарифтік біліктілік анықтамасынан тұратын республикалық тарифтік жүйесі
Бірыңғай тарифтік сеткінің 21 тарифтік ралриды болады және олар экономикалық барлық салаларында жұмыс істеушілерге қатысты. Белгілі тәртіпші бекітіліп күштердің бірыңғай тарифтік-біліктілік анықтамасына (БТ-БА) сәйкес қызметкерлердің екі санаты -- жұмысның және қызметкер болады.
Қызметкерлер мынадай топтарға бөлінген:
oo құжаттар әзірлеу және толтырумен, есеп және бақылаумен айналысатын
техникалық орындаушылар
oo экономиканың өндірістік және өндірістік емес салаларының мамандары
oo әкімшілік-шаруашылық қызмет көрсететін бөлімшелердің басшылары
oo кәсіпорындардың (мекемлердің, ұйымдардың) және өзге де құрылымдық
бөлімшелердің (қызметтік және желілік) басшылары.
Қазақстан Республикасы Еңбек кодексіне (бұдан әрі - Кодекс) сәйкес жалақы қызметкердiң бiлiктiлiгiне, орындалатын жұмыстың күрделiлiгiне, санына, сапасына және жағдайына қарай төленедi, сондай-ақ ол өтемақы және ынталандыру сипатындағы төлемдерді қамтиды.
Сонымен қатар, Кодексте қызметкерлердiң еңбегiне ақы төлеу саласындағы мемлекеттiк кепiлдiктер көзделген, олар:
айлық жалақының ең төменгi мөлшерiн;
Кодекстің 122-бабына сәйкес айқындалатын сағаттық жалақының ең төменгi мөлшерiн;
- еңбекке ақы төлеудiң ең төменгi стандарттарын;
- үстеме жұмыс үшiн ақы төлеудi;
- мереке және демалыс күндердегi жұмыс үшiн ақы төлеудi;
- түнгi уақыттағы жұмыс үшiн ақы төлеудi;
- жұмыскердiң жалақысынан ұстап қалулардың мөлшерiн шектеудi;
- жалақының толық және уақтылы төленуiн және еңбекке ақы төлеу саласындағы мемлекеттiк кепiлдiктердiң iске асырылуын мемлекеттiк бақылауды;
- жалақы төлеудiң тәртiбi мен мерзiмдерiн қамтиды.
Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес мемлекет ең төменгі жалақы мөлшерiн бекітуге кепілдік береді (28-бап).
Кодекстің 121-бабына сәйкес қызметкердiң айлық жалақысының мөлшерi қызметкердiң бiлiктiлiгiне, орындалатын жұмыстың күрделiлiгiне, санына және сапасына, сондай-ақ еңбек жағдайларына қарай сараланып белгiленедi.
Бұл ретте, осы кезеңге белгiленген жұмыс уақытының нормасын толық атқарған және еңбек нормаларын (еңбек мiндеттерiн) орындаған қызметкердiң айлық жалақысының мөлшерi Қазақстан Республикасының заңында белгiленген айлық жалақының ең төменгi мөлшерiнен кем болмауға тиiс.
Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының заңымен жыл сайын белгiленетiн айлық жалақының ең төменгi мөлшерi ең төмен күнкөрiс деңгейiнен кем болмауға тиiс және ол қосымша ақылар мен үстеме ақыларды, өтемақы төлемдерi мен әлеуметтiк төлемдердi, сыйлықақылар мен басқа да ынталандыратын төлемдердi қамтымайды және жұмыс iстелген уақытқа барабар төленедi (Кодекстің 122-бабының 1-тармағы).
Осыған орай, республиканың барлық аумағында белгіленетін жалақының ең төменгі мөлшері мемлекеттік кепілдіктердің бірі болып табылады, жұмыс берушілердің азаматтарға одан төмен төлеуге құқығы жоқ.
Ауыр жұмыстарда, еңбек жағдайлары зиянды (ерекше зиянды), қауiптi жұмыстарда iстейтiн қызметкерлер үшiн немесе бiрiншi разрядты қызметкердiң еңбек шартының, ұжымдық шарттың талаптарында және (немесе) жұмыс берушiнiң актiлерiнде көзделген айлық жалақысының ең төменгi мөлшерi немесе айлық тарифтiк ставкасының мөлшерi еңбекке ақы төлеудiң ең төменгi стандартынан кем болмауға тиiс, ол еңбекке ақы төлеудiң ең төменгi стандарты тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының заңында белгiленген айлық жалақының ең төменгi мөлшерiн және салалық келiсiмдерде анықталып, Қазақстан Республикасының Үкiметi бекiтетiн салалық арттырушы коэффиценттердi есептеуден айқындалады (Кодекстің 122-бабы).
Сонымен бірге, Кодекстің 204-бабына сәйкес ауыр жұмыстарда, еңбек жағдайлары зиянды (ерекше зиянды), қауiптi жұмыстарда iстейтiн қызметкерлердiң еңбегiне ақы төлеу қалыпты еңбек жағдайлары бар жұмыстарда iстейтiн қызметкерлердiң еңбегiне ақы төлеумен салыстырғанда жоғарылатылған лауазымдық айлықақылар (ставкалар) немесе қосымша ақылар белгiлеу жолымен жоғарылатылған мөлшерде, бiрақ Қазақстан Республикасының заңнамасында, салалық келiсiмдерде немесе ұжымдық шарттарда еңбекке ақы төлеудiң ең төменгi стандарттарына негiзделiп белгiленгеннен төмен емес мөлшерде белгiленедi.
Мемлекеттік қызметшілерге еңбекақы төлеу Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті және Ұлттық банкінің сметасы (бюджеті) есебінен қамтылған Қазақстан Республикасы органдары қызметкерлеріне еңбекақы төлеудің бірыңғай жүйесі туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 17 қаңтардағы № 1284 Жарлығына сәйкес жүргізіледі.
Кодекстің 238-бабына сәйкес мемлекеттiк бюджет есебiнен ұсталатын азаматтық қызметшiлердiң еңбегiне ақы төлеу жүйесiн Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайды.
Бүгінгі күні мемлекеттік мекемелер мен қазыналық кәсіпорындардың қызметкерлеріне еңбекақы төлеу Азаматтық қызметшілерге, мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен ұсталатын ұйымдардың қызметкерлеріне, қазыналық кәсіпорындардың қызметкерлеріне еңбекақы төлеу жүйесі туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 29 желтоқсандағы № 1400 қаулысымен реттеледі.
Шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорын қызметкерлеріне еңбекақы төлеу мәселелері Мемлекеттiк мүлiк туралы Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 1 наурыздағы № 413-IV Заңымен реттеледі.
Мемлекеттік бюджеттен тыс ұйымдарда Кодекстің 126-бабына сәйкес қызметкерлердiң еңбегiне ақы төлеу және еңбекке ынталандыру жүйелерi ұжымдық шарттың, еңбек шартының талаптарында және (немесе) жұмыс берушiнiң актiлерiнде айқындалады.
Бұл ретте, еңбек шартында, ұжымдық шартта, келiсiмдерде, жұмыс берушiнiң актiлерiнде айқындалған еңбекке ақы төлеу талаптары Кодексте және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнде белгiленген талаптармен салыстырғанда нашар бола алмайды.
Кодекстің 9-бабына сәйкес Кодекс қызметкерлерге, оның iшiнде мүлкiнiң меншiк иелерi, қатысушылары немесе акционерлерi шетелдiк жеке немесе заңды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.