Азаматтық заңнаманың түсінігі мен жүйес
Жоспар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАНЫҢ ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Қазақстан Республикасы азаматтық заңнамасының қалыптасуы және жалпы түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Азаматтық заңнаманың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
ІІ. АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАМЕН РЕТТЕЛЕТІН ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ...14
2.1 Азаматтық заңнамамен реттелетін қатынастар түсінігі және түрлері ... ...14
2.2 азаматтық құқық қатынастардың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ІІІ АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАНЫҢ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАНЫҢ ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Қазақстан Республикасы азаматтық заңнамасының қалыптасуы және жалпы түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Азаматтық заңнаманың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
ІІ. АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАМЕН РЕТТЕЛЕТІН ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ...14
2.1 Азаматтық заңнамамен реттелетін қатынастар түсінігі және түрлері ... ...14
2.2 азаматтық құқық қатынастардың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ІІІ АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАНЫҢ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
КІРІСПЕ
Азаматтық құқық – Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік – аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты. Азаматтық заңнама дегенміз — әртүрлі заң күші бар нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы. Сонымен қатар, көп жағдайда оларды қамтитын нормативтік актілер тек азаматтық құқықтық нормалардан ғана емес кешенді және салалық табиғаты бар нормаивтік актілер болуы мүмкүн. Азаматтық кодекстің өзі азаматтық заңнаманы құрайтын жария құқық нормаларынан құралған. Заңшығарушылар заматық заңнаманы қалыптастыруда салалық ерекшеліктеріне емес, мазмұндалудың ерекшеліктерін көбірек қарастырған.Мұнымен айтайын дегеніміз- азаматтық құқықтық қатынастар жария құқық пен жеке құқықтың нормаларын пайдалану арқылы қалыптасады. Азаматтық заңнаманың негізгі ерекшеліктеріне онда диспозитивтік нормалардың көбірек қолданылуы. Қатысушылар өздерінің әрекеттерінде басқаша мүмкүндіктерді қарастырмаған жағдайда заңнамалардағы басқа нормалардың өздері күшіне ене алатындай болуы. Бұл нормаларды толықтаушы нормалар деп те атасақ болады. Мұндай нормаларды көбіне мүліктік айналымдағы шарттық қатынастарда жиі кездестіреміз. Диспозитивтік нормалардың ерекшелігіде осында, яғни «егер шартпен қарстырылмаса» деген ережеге сәйкес заң нормалары қажет болғанда өз қызметтерін жүзеге асыра бастайды.Азаматтық заңнамадағы императивті нормалар өзінің қалыпты мазмұнынымен көпшілікке міндетті болып қалыптасады. Мысалы: субьектілердің құқықтық жағдайын анықтағанда, азаматтық құқықтық қатынастардың обьектілерінің режимінде, заттық құқықтың мазмұны императивті нормалардан қалыптасады. Азаматтық заңнаманың құрамына кіретін нормативті актілердің жиынтығы заңнамалардың ішіндегі басымдылығын көруге болады. Қандайда бір азаматтық заңдарға көп мөлшерде өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болса, оны қайта редакциялап баспадан шығару керек, ал ескісі өзінің күшін жоғалтады. Заңнаманы жүйелеудің бірден бір әдісі, ол заңдарды кодификациялау, бұл жағдайда ескі заңдардың күші жойылады. Кодекстің ерекшелігі, оның белгілі бір жүйе бойынша қолданылатын саланың ерекшелігіне байланысты жалпы ережелер қалыптастырылып, тиісті саланың негізгі заңнамасына айналтындығында. Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінетіндігі белгілі. Әдетте құқықтың қандай салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі қолданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Азаматтық құқық – Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік – аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты. Азаматтық заңнама дегенміз — әртүрлі заң күші бар нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы. Сонымен қатар, көп жағдайда оларды қамтитын нормативтік актілер тек азаматтық құқықтық нормалардан ғана емес кешенді және салалық табиғаты бар нормаивтік актілер болуы мүмкүн. Азаматтық кодекстің өзі азаматтық заңнаманы құрайтын жария құқық нормаларынан құралған. Заңшығарушылар заматық заңнаманы қалыптастыруда салалық ерекшеліктеріне емес, мазмұндалудың ерекшеліктерін көбірек қарастырған.Мұнымен айтайын дегеніміз- азаматтық құқықтық қатынастар жария құқық пен жеке құқықтың нормаларын пайдалану арқылы қалыптасады. Азаматтық заңнаманың негізгі ерекшеліктеріне онда диспозитивтік нормалардың көбірек қолданылуы. Қатысушылар өздерінің әрекеттерінде басқаша мүмкүндіктерді қарастырмаған жағдайда заңнамалардағы басқа нормалардың өздері күшіне ене алатындай болуы. Бұл нормаларды толықтаушы нормалар деп те атасақ болады. Мұндай нормаларды көбіне мүліктік айналымдағы шарттық қатынастарда жиі кездестіреміз. Диспозитивтік нормалардың ерекшелігіде осында, яғни «егер шартпен қарстырылмаса» деген ережеге сәйкес заң нормалары қажет болғанда өз қызметтерін жүзеге асыра бастайды.Азаматтық заңнамадағы императивті нормалар өзінің қалыпты мазмұнынымен көпшілікке міндетті болып қалыптасады. Мысалы: субьектілердің құқықтық жағдайын анықтағанда, азаматтық құқықтық қатынастардың обьектілерінің режимінде, заттық құқықтың мазмұны императивті нормалардан қалыптасады. Азаматтық заңнаманың құрамына кіретін нормативті актілердің жиынтығы заңнамалардың ішіндегі басымдылығын көруге болады. Қандайда бір азаматтық заңдарға көп мөлшерде өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болса, оны қайта редакциялап баспадан шығару керек, ал ескісі өзінің күшін жоғалтады. Заңнаманы жүйелеудің бірден бір әдісі, ол заңдарды кодификациялау, бұл жағдайда ескі заңдардың күші жойылады. Кодекстің ерекшелігі, оның белгілі бір жүйе бойынша қолданылатын саланың ерекшелігіне байланысты жалпы ережелер қалыптастырылып, тиісті саланың негізгі заңнамасына айналтындығында. Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінетіндігі белгілі. Әдетте құқықтың қандай салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі қолданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Ашеулов А.Т. , Г.А. Жайлин. Гражданско-правовая. Ответственность за вред, причененный преступлением против личности. Алматы, Издательства КазГЮУ 2010 г.
2. Сапарғалиев Ғ. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. 2005ж.
3. Төлеуғалиев Ғ. І том. ҚР азаматтық құқығы. Алматы 2003 ж.
4. Қазақстан Республикасы Конституциясы. 1995 ж. 30 – тамыз.
5. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың қазақ халқына «Қазақстан – 2030» жолдауы.
6. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі. 2000 жылдың 1 сәуіріне дейінгі өзгерістер мен толықтырулар енгізілген. Алматы ІІ жеті жарғы.
7. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства. Алматы, «Әділет-Пресс», 2005г.
8. Гражданское право, часть вторая в вопросах и ответах. Москва юрист 2001 г.
9. Гражданский кодекс Р.К толкование и комментирование. Алматы 1997 г.
10. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім 1995ж. 1 - наурыз) (Ерекше бөлім ІІ 1999 ж. 1- шілде)
11. Постановление Пленума Верховного Суда от 5 – сентября 1986 г.
12. ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 6 – қаулысы «Азаматтардың және ұйымдардың ар-намысын және абыройын қорғау» 18-желтоқсан 1992 ж.
13. ҚР тұтынушылардың құқығын қорғау туралы заңы. 1997 ж. 17 - сәуір
14. «Кәсіпкерлік қызмет туралы» ҚР Президентінің Жарлығы. 1996 ж. тамыз
15. Азаматтық құқық. М.К.Сүлейменов. Ю.Г.Басин. – Алматы, 2003.
1. Ашеулов А.Т. , Г.А. Жайлин. Гражданско-правовая. Ответственность за вред, причененный преступлением против личности. Алматы, Издательства КазГЮУ 2010 г.
2. Сапарғалиев Ғ. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. 2005ж.
3. Төлеуғалиев Ғ. І том. ҚР азаматтық құқығы. Алматы 2003 ж.
4. Қазақстан Республикасы Конституциясы. 1995 ж. 30 – тамыз.
5. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың қазақ халқына «Қазақстан – 2030» жолдауы.
6. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі. 2000 жылдың 1 сәуіріне дейінгі өзгерістер мен толықтырулар енгізілген. Алматы ІІ жеті жарғы.
7. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства. Алматы, «Әділет-Пресс», 2005г.
8. Гражданское право, часть вторая в вопросах и ответах. Москва юрист 2001 г.
9. Гражданский кодекс Р.К толкование и комментирование. Алматы 1997 г.
10. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім 1995ж. 1 - наурыз) (Ерекше бөлім ІІ 1999 ж. 1- шілде)
11. Постановление Пленума Верховного Суда от 5 – сентября 1986 г.
12. ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 6 – қаулысы «Азаматтардың және ұйымдардың ар-намысын және абыройын қорғау» 18-желтоқсан 1992 ж.
13. ҚР тұтынушылардың құқығын қорғау туралы заңы. 1997 ж. 17 - сәуір
14. «Кәсіпкерлік қызмет туралы» ҚР Президентінің Жарлығы. 1996 ж. тамыз
15. Азаматтық құқық. М.К.Сүлейменов. Ю.Г.Басин. – Алматы, 2003.
Азаматтық заңнаманың түсінігі мен жүйесі
Жоспар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАНЫҢ ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Қазақстан Республикасы азаматтық заңнамасының қалыптасуы және жалпы түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Азаматтық заңнаманың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
ІІ. АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАМЕН РЕТТЕЛЕТІН ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ...14
2.1 Азаматтық заңнамамен реттелетін қатынастар түсінігі және түрлері ... ...14
2.2 азаматтық құқық қатынастардың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ІІІ АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАНЫҢ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
КІРІСПЕ
Азаматтық құқық - Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік - аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты. Азаматтық заңнама дегенміз -- әртүрлі заң күші бар нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы. Сонымен қатар, көп жағдайда оларды қамтитын нормативтік актілер тек азаматтық құқықтық нормалардан ғана емес кешенді және салалық табиғаты бар нормаивтік актілер болуы мүмкүн. Азаматтық кодекстің өзі азаматтық заңнаманы құрайтын жария құқық нормаларынан құралған. Заңшығарушылар заматық заңнаманы қалыптастыруда салалық ерекшеліктеріне емес, мазмұндалудың ерекшеліктерін көбірек қарастырған.Мұнымен айтайын дегеніміз- азаматтық құқықтық қатынастар жария құқық пен жеке құқықтың нормаларын пайдалану арқылы қалыптасады. Азаматтық заңнаманың негізгі ерекшеліктеріне онда диспозитивтік нормалардың көбірек қолданылуы. Қатысушылар өздерінің әрекеттерінде басқаша мүмкүндіктерді қарастырмаған жағдайда заңнамалардағы басқа нормалардың өздері күшіне ене алатындай болуы. Бұл нормаларды толықтаушы нормалар деп те атасақ болады. Мұндай нормаларды көбіне мүліктік айналымдағы шарттық қатынастарда жиі кездестіреміз. Диспозитивтік нормалардың ерекшелігіде осында, яғни егер шартпен қарстырылмаса деген ережеге сәйкес заң нормалары қажет болғанда өз қызметтерін жүзеге асыра бастайды.Азаматтық заңнамадағы императивті нормалар өзінің қалыпты мазмұнынымен көпшілікке міндетті болып қалыптасады. Мысалы: субьектілердің құқықтық жағдайын анықтағанда, азаматтық құқықтық қатынастардың обьектілерінің режимінде, заттық құқықтың мазмұны императивті нормалардан қалыптасады. Азаматтық заңнаманың құрамына кіретін нормативті актілердің жиынтығы заңнамалардың ішіндегі басымдылығын көруге болады. Қандайда бір азаматтық заңдарға көп мөлшерде өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болса, оны қайта редакциялап баспадан шығару керек, ал ескісі өзінің күшін жоғалтады. Заңнаманы жүйелеудің бірден бір әдісі, ол заңдарды кодификациялау, бұл жағдайда ескі заңдардың күші жойылады. Кодекстің ерекшелігі, оның белгілі бір жүйе бойынша қолданылатын саланың ерекшелігіне байланысты жалпы ережелер қалыптастырылып, тиісті саланың негізгі заңнамасына айналтындығында. Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінетіндігі белгілі. Әдетте құқықтың қандай салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі қолданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар құрайды. Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқық қатынастары деп аталады. Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық қатынастарға араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда сатушы мен алушының арасында осындай қатынас туындайды. Азаматтық кодексте көрсетілген сату - сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне беруге немесе сол затында сапасы жағынан бір кемшілігі немесе сан жағынан кемістігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с. Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқық қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату, банк арқылы есеп айыру - осылардың бәрі де құқық қатынасын тудырады, яғни осылардың бәрінің де заң арқылы белгілі салдары болады. Құқық қытынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен оның құрамдас элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында қатынастың субъектілері деп аталатын қатысушылары болады. Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік - аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады. Құқық қатынастарына қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс орнайды, сол арқылы осы қатынастардың мазмұнын құрайтын олардың арасында белгілі бір құқықтар мен міндеттер пайда болады. Сол қатынаста құқықтар мен міндеттер не нәрсеге (мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктер) бағытталған болса, сол нәрсе оның объектісі деп аталады. Азаматтық құқықтың қайнар көздерінің құқықтық мемлекет құруда және заңдылықты қалыптастыруда алатын орыны зор. Қайнар көздердің тиімділігі үшін заңгер ғалымдардың ғылыми жұмыстары мен заңдардың практикада қолданылуы маңызды оның сапасы да осы негіздерден қалыптасады. Қоғам дамуына байланысты, Қазақстан Республикасындағы азаматтық заңнамаларды жетілдіру және одан әрі дамыту қазіргі заман талабы болып отыр. Бұл үшін, әлемнің дамыған елдерінің заңнамаларын салыстыра отырып зерттеп, заңгер ғалымдардың пікірлерін қарастырған жөн. Барлық азаматтық заңдарды қалыптастыруда заңның үстемдігі Азамттық кодекстен жоғары болмауы тиіс деген қағиданы ұстау қажет сияқты. Ал, заңдардағы қарама-қайшы нормаларды шешудің тиімді жолдары көптеп қолданылу керек [9. 9-10]. Осы тұста Азаматтық кодекспен негізделетін мына төмендегі қағидаларды қалыптасты:
1. жеке шаруашылық қызметке мемлекеттің тікелей бұйыру арқылы араласуын тоқтату;
2. жеке кәсіпкерлікті кеңінен дамыту;
3. азаматтық-құқықтық шарттардың еркіндігі;
4. жеке кәсіпкерлікті дамыту үшін жағдай жасау;
5. азаматтардың мүдделері мен мүліктік құқықтарын тиімді қорғау;
6. мемлекеттің жеке өмір мен мүлікке араласпауы.
Азаматтық кодекс Ата заңымыз Конститутция қабылданғанға дейін 8 ай бұрын қабылданды. Кодекс Конститутциямен үйлесіп оның әріқарай жұмыс істеуіне еш кедергі келтірмеді, тек заттық құқыққа байланысты кейбір өзгертулер енгізілді. Азаматтық заңнамаларды дамытуда Қазақстан Республикасының заңгер ғалымдары қарқынды жұмыс жасай отырып, көптеген азаматтық заңнамаларға өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп отырды.
Кодификацияланған заңдармен бірге азаматтық құқықтың қайнар көздеріне азаматтық құқықтың пәні болып табылатын арнайы қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдарда жатады. Мысалы: ҚР сақтандыру туралы заңы сақтандыру саласындағы сақтандырушы ұйымдар мен азамттардың, заңды тұлғалардың, олардың өзерінің арасындағы қатынастарды реттейді: ҚР тұрғын үй туралы заңы, азаматтардың жылжымайтын мүлкі болып табылатын тұрғын үйлер мен тұрғын жайларға деген меншік құқықғы мен пайдалану құқықтарын реттейді. Ал, ҚР тұтынушылар құқығын қорғау туралы заңы: нарық заманында тұтынушының құқықтарын қорғайды. Осы және басқада заңдар қоғам үшін маңызды салаларда құқықтық қатынастарды реттейді. Еліміз егемендік алып құқықтық мемлекетті қалыптастыра бастаған кезеңдерде советтік заңнамаларды қатар қолданған кездер болды. Мұндайда азаматтық заңнамалар саяси бағыттарға бейімделіп, жаңара бастаған болатын. Уақыт өте келе Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін азаматтық заңнамаларға көптеп өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, дамып отырды.
І АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАНЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Қазақстан Республикасы азаматтық заңнамасының қалыптасуы және жалпы түсінігі.
Азаматтық заңнама дегенміз - әртүрлі заң күші бар нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы. Сонымен қатар, көп жағдайда оларды қамтитын нормативтік актілер тек азаматтық құқықтық нормалардан ғана емес кешенді және салалық табиғаты бар нормаивтік актілер болуы мүмкүн. Азаматтық кодекстің өзі азаматтық заңнаманы құрайтын жария құқық нормаларынан құралған. Заңшығарушылар заматық заңнаманы қалыптастыруда салалық ерекшеліктеріне емес, мазмұндалудың ерекшеліктерін көбірек қарастырған.Мұнымен айтайын дегеніміз- азаматтық құқықтық қатынастар жария құқық пен жеке құқықтың нормаларын пайдалану арқылы қалыптасады. Азаматтық заңнаманың негізгі ерекшеліктеріне онда диспозитивтік нормалардың көбірек қолданылуы. Қатысушылар өздерінің әрекеттерінде басқаша мүмкүндіктерді қарастырмаған жағдайда заңнамалардағы басқа нормалардың өздері күшіне ене алатындай болуы. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығында оның негiзгi ережелерi құқықтың əртүрлi салаларымен реттелетiн жағдайларда зиян келтiрiлгенде жүзеге асатын толық құнды деликтiлiк құқық қалыптаса бастады. Шарттық жəне деликтiлiк жауапкершiлiктi қарастыратын ережелердiң (нормалардың) бiрге əрекет етуi анық көрiнедi, сонымен бiрге келтiрiлген моральдық зиян үшiн өтемақы тағайындауды, құқыққа сəйкес келетiн əрекеттермен келтiрiлген зиянды өтеудi қарастыратын нормалар да жетiлдiрiлуде (əрине соңғыларын бiз деликтiлiк құқыққа шартты түрде қосамыз). Өзiнiң азаматтыққұқықтық жауапкершiлiгiн сақтандырған тұлғаларға зиянды өтеу туралы жалпы мазмұндағы нормалар пайда болды, тауарлардың, жұмыс пен қызмет көрсетудiң кемiстiктерiнiң əсерiнен келтiрiлген зиянды өтеуге жататын нормалар одан əрi дамытылуда. Барлық мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдардың заңсыз əрекеттерiмен келтiрiлген зиян үшiн мемлекеттiң жауапкершiлiгi кеңейтiлген. Азаматтық құқық сала ретінде елімізде қалыптасып келе жатқан нарықтық экономиканың бірден-бір негізі десек те болатын шығар. Өйткені, бұл саламен реттелінетін құқық қатынастарының шеңбері өте кең.
Азаматтық құқығымен реттелінетін қатынастардың түсінігін бару үшін құқық теориясында қолданылып жүрген ережелерге сүйенуіміз қажет. Яғни айтқанда, реттеу пәні мен реттеу тәсілдері. Осы жоғарыда көрсетілген екі категорияның негізінде азаматтық құқығына сала ретінде тек анықтама ғана емес, оның басқа құқық салаларынанерекшіліктерін де көрсетуге болады.
Азаматтық кодекстің 1-бабының 1- тармағында көрсетілгендей, азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Сонымен қатар, мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар да азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды.
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, азаматтық құқығымен реттелетін қоғамдық қатынастардың негізгісі болып табылатыны- мүліктік қатынастар. Сондықтан да айтып кеткен жөн болар, кез келген мүліктік қатынасар емес, қоғамның негізін қалайтын тауар-ақша қатынастары, яғни азаматтық құқық субьектілерінің кез келгенінің қатысуымен және әртүрлі көріністерде (мүлік беру, жұмыс, қызмет) байқалатын мүліктік қатынастар.
Мүліктік қатынастарға негізінен, қоғамдағы өндіріс құрал-жабдықтарына, мүліктік иеліктерге және басқа да материалдық құндылықтарға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар жатады.
Мүліктік емес жеке қатынастар, мүліктік қатынастарға тығыз байланысты мүліктік емес жеке қатынастар және мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар болып екі топқа бөлінеді. Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастарға құндық маңызы жоқ қатысушылардың қоғамдық сипатын белгілейтін материалдық емес құндылықтар жатады. Мәселен әдеби шығармамен, ғылыми еңбекпен айналасушылар немесе өнертапқыш өзінің авторлығын анықтау туралы мәселе қойса, өзінің жекелігін қорғай отырып, бұл мәселе бойынша қоғамдық дербес қатынасқа түседі. Бұл қатынас мүліктік болып табылмаса да, мүлікпен тығыз байланысты, өйткені өнертабыс иесінің өнертабысының пайдаланғаны үшін онда авторлық сыйақы алу құқығы пайда болады.
Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастарға азаматтың есімі, жеке келбет құқығы, жеке өмірдің құпиялылығы, тұрғын үйге қол сұқпаушылық, азаматтың немесе заңды тұлғаның абыройына, қадір-қасиетіне, іскерлік беделіне байланысты туындайтын құқықтық қатынастарды жатқызуға болады. Қазақстан Республикасының Конституциясының 9-бабында азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық атап көрсетілген.
Мұнымен айтайын дегеніміз- азаматтық құқықтық қатынастар жария құқық пен жеке құқықтың нормаларын пайдалану арқылы қалыптасады. Азаматтық заңнаманың негізгі ерекшеліктеріне онда диспозитивтік нормалардың көбірек қолданылуы. Қатысушылар өздерінің әрекеттерінде басқаша мүмкүндіктерді қарастырмаған жағдайда заңнамалардағы басқа нормалардың өздері күшіне ене алатындай болуы. Бұл нормаларды толықтаушы нормалар деп те атасақ болады. Мұндай нормаларды көбіне мүліктік айналымдағы шарттық қатынастарда жиі кездестіреміз. Диспозитивтік нормалардың ерекшелігіде осында, яғни егер шартпен қарстырылмаса деген ережеге сәйкес заң нормалары қажет болғанда өз қызметтерін жүзеге асыра бастайды [1. 8-9].
Азаматтық заңнамадағы императивті нормалар өзінің қалыпты мазмұнынымен көпшілікке міндетті болып қалыптасады. Мысалы: субьектілердің құқықтық жағдайын анықтағанда, азаматтық құқықтық қатынастардың обьектілерінің режимінде, заттық құқықтың мазмұны императивті нормалардан қалыптасады. Азаматтық заңнаманың құрамына кіретін нормативті актілердің жиынтығы заңнамалардың ішіндегі басымдылығын көруге болады.
Қандайда бір азаматтық заңдарға көп мөлшерде өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болса, оны қайта редакциялап баспадан шығару керек, ал ескісі өзінің күшін жоғалтады. Заңнаманы жүйелеудің бірден бір әдісі, ол заңдарды кодификациялау, бұл жағдайда ескі заңдардың күші жойылады. Кодекстің ерекшелігі, оның белгілі бір жүйе бойынша қолданылатын саланың ерекшелігіне байланысты жалпы ережелер қалыптастырылып, тиісті саланың негізгі заңнамасына айналтындығында. Азаматтық құқықта кодификация жалпы (салалық) немесе жеке сипатта болуы мүмкүн. Біріншісінде, Азаматтық кодексте осы құқық саласының негізгі нормалары мен институттарын қамтиды.
Екіншісінде, кодекс түрінде қабылданып, тек кішігірім топтардың қоғамдық қатынастарын реттеуге арналған болуы мүмкүн. Мысалы: ҚР еңбек кодексі, орман кодексі, су кодексі және т.б. Азамттық құқықтың нормалары дифференцияланып, баптарда орналасқа, осы баптар азаматтық құқықтың қайнар көзі болып табылады. Ал, үкіметтің орындаушы органдары заңшығарушы бола алмайды, олардың нормативтік актілерінің тек заң күші болады. Сонымен, азаматтық құқықтың нормалары заңдарда және заң күші бар нормативтік актілерде қалыптасады. Бұл нормативтік актілердің барлығы өзінің заң күшіне қарап ирархиялық жүйе бойынша орналасады. Қаншалықты актінің күші көп болса оның жүйедегі орыны жоғары болады. Мұндай азаматтық заңнамалардың орналасуы тек теориялық емес тәжірибелік маңызына сәйкес келеді. Азаматтық заңнамының нормативтік актілерінің көптігне орай кейде мір мәселені әр түрлі нормалармен шешуге тура келетін жағдайлар болады. Ол кезде заңды күші жоғары тұрған нормалар қолданылады. Мысалы: қонақ үйлерде тұрғындардың бағалы заттары мен ақшалары жоғалған жағдайда жауапкершілікте болмаймыз деген бір жақты ескертпесі азаматтық кодексте көрсетілген нормаларға қарама қайшы келеді, әрине мұндай жағдайда біз қонақ үйдің ескертпесіне емес, тек азаматтық кодектің нормаларына сүйенуге міндеттіміз [2. 11-12]. Азаматтық заңдарға АК-тің 1-ші бабында көрсетілген қатынастарды реттейтін заңдар жатады. Бұл жерде 1-ші баптың 3-ші тармағында көрсетілгендей тараптар арасындағы қатынастар мүліктік және мүліктік емес сипатта болғанымен, отбасылық, еңбек қатынастары мен табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау жөніндегі қатынастарды арнайы салалық заңдар реттейді. Ал азаматтық заңдар тек сол арнайы заңдармен реттелмеген жағдайларда ғана сол қатынастарға қолданылады. Сонымен бірге, билік жағынан бағыныштағы тараптар арасындағы мүліктік және салық жөніндегі мен бюджеттік қатынастарға заң құжаттарында тікелей көрсетілмесе азаматтық заңдар қолданылмайды [3. 1-2].
Азаматтық құқық пен азаматтық заң терминдері өзара байланысты болғанымен де өзіндік үлкен айырмашылығы бар. Азаматтық құқық азаматтық құқықтық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығын білдірсе, азаматтық заңнама - сол нормалар көрсетілген құқықтық актілердің жиынтығы болып табылады.
Азаматтық құқықтың дерекнамалары заңдар, басқа да нормативтік құқықтық актілер және әдет-ғұрып нормалары деп аталатын екі түрге бөлінеді. Сонымен бірге халықаралық шарттар (конвенция) да азаматтық құқықтың бастауларына жатады (АК-тің 3-бабының 8-тармағы). Барлық азаматтық заңдар Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық субъектілерге бірдей қолданылады. Қандай да бір министрліктер, басқа да орталық атқарушы органдар мен жергілікті атқарушы органдар өз бастамасымен азаматтық құқықтық қатынастарды реттейтін актілер шығаруға құқы жоқ. Бұл органдар тек заңдарға бағынышты туынды актілер шығара алады. Азамттық заңнамаға жататын Азамттық құқықтың нормалары диспозитивті және императивті болып бөлінеді:
-Императивті нормаға мазмұны нақты қатаң нұсқаулық сипаттағы және тараптардың ұйғаруымен өзгертуге жатпайтын нормалар жатады. Егер қатысушы тараптар өзара келісіп басқа шарттар жасаса, ол шарттар жарамсыз болып табылады.
-Диспозитивтік нормаға тараптардың тиісті мәселе бойынша келісімдері болмаған ретте, оның орнын толтыру үшін қолданылатын нормалар жатады. (шартта көзделген ретте). Яғни диспозитивтік норманың мазмұны тараптардың шарт еркіндігі принципіне негізделген болып табылады.
Азаматтық құқықтың қайнар көздері заңдар, басқа да нормативтік құқықтық актілер және әдет-ғұрып нормалары деп аталатын екі түрге бөлінетіні жоғарыда айтылды. Қазақстан Республикасының "Нормативтік актілер туралы" заңында барлық нормативтік құқықтық актілер заңдық күштері бойынша айқындалған. Нормативтік құқықтық актілердің ішінде Конституцияның ең жоғарғы күші бар. Оның нормалары тікелей қолданылады. Конституцияда азаматтық құқықтық қатынастарды да реттейтін нормалар бар. Мәселен оның 6-шы бабында Қазақстанда жеке және мемлекеттік меншік тең негізде танылатындығы және қорғалатындығы айтылған. Конституцияның 26-шы бабында азаматтардың жеке меншігі туралы мәселелер жан жақты көрсетілген. Сонымен бірге Конституцияда азаматтардың телефонмен сөйлесу, хат-хабар алысу, құпиялықпен, ар-намыс пен абыройы, оның бостандығы мен оған ешкімнің тиіспеуі құқығы сияқты мүліктік емес құқықтары көрсетілген.
Азаматтық қатынастардың қиындығы мен ауқымдылығы кей жағдайларда азаматтық заңнамалармен реттей алмайтын жағдайларды туындаттырады. Азаматтық шарттармен азаматтық айналымдағы әдет-ғұрып ережелерімен шеше алмайтын заңдардағы олқылықтар болған жағдайда біз заңдардың ұқсатығы бойынша нормалрды қолдану азаматтық заңмен рұқсат берілген. Заңдардың ұқсастығына қарай қолднудың өз ерекше талптары да қалыптасқан.
Біріншіден, мүліктік қатынастардағы салт-дәстүрді қосқанда, заң құралдарымен қарастырылмаған және толықтырылмаған заңдағы олқылықтар болса;
Екіншіден, ұқсас қатынастарды реттейтін заң болатын болса;
Үшіншіден, реттелетін қатынастарға қолданылатын заң оның маңызына қарамақайшы келмеу қажет. Мысалы, мәмілелер туралы ережені жеке мүліктік емес қатынастарға қолдана алмаймыз. Заңнан сілтеме жасау аналогияға жатпайды. Мысалы, шектеулі жауапкерілігі бар қоғамның статусы туралы ережені қосымша жауакершілігі барына қолдана алмаймыз, өйткені бұл жерде заңдағы олқылықтар туралы емес, реттеу әдісі мен ерекше заңи-техникалық тәсіл туралы айтылады [4. 5-6]. Белгелі бір қатынастар үшін ұқсас құқықтық реттеу қалыптаспаған жағдайда құқықтардың ұқсастығы қолданылады. Оның маңызы құқықтық ретеу қалыптаспағанда, тараптардың құқықтары мен міндеттерін анықтауда азаматтық заңнама бастауларын маңызы мен әділдік, ақылдылық, адамгершілік талаптарына сай болуында. Азаматтық заңнаманың бастаулары ретінде азаматтық-құқықтық реттеудің негізгі қағидаларын, ал мақсаты ретінде азаматтық құқықтың пәні мен әдістерін анықтауда салалық ерекшеліктерді айтамыз. Азаматтық заңнамалардың ұқсастығына байланысты қолданылуы сот тәжірибесінде өте сирек кездеседі. Заң -- қоғамдық қатынастарды реттейтін, Қазақстан Республикасы Конститутциясы 61-бабының 3-тармағында көзделген түбегейлі қағидалар мен нормаларды белгілейтін, Қазақстан Республикасының Парламенті, ал Қазақстан Республикасы Конститутциясы 53-бабының 4) тармақшасында көзделген жағдайларда Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайтын нормативтік құқықтық акті. Ал заңдар-белгіленген тәртіппен қабылданған нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы. Барлық номативтік актілер өзінің заң күшіне байланысты заңдар мен заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерге бөлінеді; оларға заң актілері болып табылмайтын, Қазақстан Республикасының Конститутциясы мен заң актілерінің негізінде және соларды орындау үшін шығарылған өзгеде нормативтік құқықтық актілер жатады. Конситутциялық заңдардың ішінде жоғарғы заң күшін ҚР Конститутциясы иеленеді. Ата заңымыз көптеген құқық салаларының негізін қалайтын нормалардын тұрады. Олардың ішінде азаматтық құқықтың да нормалары бар [5. 15-16]. Қазақстан Республикасының территориясында меншік қатынастарын азаматтық құқықтық реттеудің негіздері Конституцияда қалыптастырылған.
1.2 Азаматтық заңнаманың жалпы сипаттамасы.
Қазақстан Республикасының азамттық заңдарына- Азаматтық кодекстен, Қазақстан Республикасының оған сәйкес қалданған заңдарынан, Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлықтарынан, Прламенттің қаулыларынан, Парламенттің Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), Азаматтық кодекстің 1-бабының 1,2-тармақтарында аталған қатынастарды реттейтін Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарынан, Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулыларынан тұрады. Азаматтық кодекстің 1-бабының 3-тармағында аталғандарды қоспағанда, азаматтық құқықтың Қазақстан Республикасының заң актілернде қамытылған нормаларды Азаматтық кодекстің ережелеріне қайшы келгенде осы кодекстің ережелері қолданылады. Банктер мен астық қабылдау кәсіпорындарының құрылуына, қайта ұйымдастырылуына, банкроттығына және таратылуына, банк қызметін бақылау мен оны аудиторлық тексеруге, асытық қабылдау кәсіпорындарының қызметін бақылауға, банк операцияларының жекелеген түрлерін лицензиялауға, астық қабылдау кәсіпорындарының қойма куәліктерімен операцияларды жүзеге асыруға байланысты қатынастар банк қызметін және астық қабылдау кәсіпорындарының қызметін реттейтін заң актілеріне қайшы келмейтін бөлігінде Азаматтық кодекспен реттеледі [6. 12-13]. Нарық жағдайында банктер мен оның клиенттері арасындағы қатынастар, клиенттер арасындағы банк арқылы қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі. Азаматтық қатынастар, егер әдеттегі құқықтар, оның ішінде іскерлік қызмет өрісіндегіәдеттегі құқықтар Қазақстан Республикасы аумағында қолданылып жүрген азаматтық заңдармен реттеледі. Ал министрліктер мен орталық атқарушы органдар, жергілікті өкілді және атқарушы органдар азаматтық қатынастарды реттейтін актілер шығара алады. Шетел азаматтыр мен азаматтығы жоқ азаматтар Азаматтық кодекстегі көзделген азаматтардың құқықтарын мен міндеттеріне азаматтық қатынастарға түске кезден бастап ие болады. Егер Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық шартта Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарындағыдан өзгеше ережелер белгіленген болса, аталған шарттың ережелері қолданылады. Халықаралық шарттан оны қолдану үшін республика ішінде құжат шығару талап етілген басқа жағдайларды, азаматтық қатынастарға Қазақстан Республикасы қатысушысы ьолып табылатын халықаралық шарттар тікелей қолданылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 1994 жылы 27 желтоқсанда №269-ХІІІ (жалпы бөлімі), 1999 жылы 1 шілдеде №-409-І (ерекше бөлімі) қабылданды. Қазіргі таңда кодекске көптеген өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Азаматтық заңдардың бастаулары болып-азаматтық заңдар өздері реттейтін қатынастарға қатысушылардың теңдігін, меншікке қол сұқпаушылықты, шарт еркіндігін, жеке істерге кімнің болсада озбырлықпен араласына жол бермеуге болмайтындығын, азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру, рұқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуін, оларды қорғауын қамтамасыз ету қажеттігін тануға негізделген. Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарына өз еркімен және мүддесін көздей отырып ие болады және оларды жүзеге асырады. Олар шарт негізінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін анықтауда және шарттың заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын белгілеуде ерікті. Тауарлар, қызмет және ақша Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында емін-еркін орын аусытырып және айналысқа түсіп отырады. Егер қауіпсіздікті қамтамасыз ету, адамдардың өмірі мен денсаулығын қорғау, табиғат пен мәдени қазыналады сақтау үшін қажет болса, заң құжаттарына сәйкес тауарлар мен қызметтің орын ауыстыруына шектеулер енгізіледі. Азаматтық заңдарды қолдану үшін ең маңызды азаматтық құқықтық қатынастар туралы толық айтып кетуіміз керек, өйткені осы азаматтық қатынастар туындамас біз заңдарды қолдана алмаймыз. Азаматтық құқықты түсіну үшін азаматтық құқықтық қатынас категориясының маңызы зор. Азаматтық құқықтық қатынас дегеніміз- азаматтық құқықпен реттелетін мүліктік, сонымен бірге жеке мүліктік емес қатынастар жатады (қатысушылары субьективті азаматтық құқықтары мен міндеттері арқылы бір-бірімен байланысты). Азаматтық заңнаманы Қазақстан Республикасының Конститутциясында бекітілген және нарықтық экономикамен қалыптасқан қағидалардан қалыптасқан өкілетті органдар шығарған нормативтк актілер құрайды.
Қазақстан Республикасының Конситиутциясында азаматтық құқықтық реттеудің негіздері меншікке, құқықтық қабілеттліктің шектеріне байланысты, азамттардың құқықтары мен кәсіпкерлік қызметі туралы нормалар қалыптасқан. Азаматтық заңнаманың ішінде Азаматтық кодекстің алатын орыны өте зор. Оның ең жоғарғы заң күшіне қарап, барлық қалған азаматтық заңдар бағынуы тиіс [7. 3-4]. Азаматтық кодексті әзірлеу кезінде әлемнің дамыған елдерінің тәжірибесі зерттеліп, қолданылды. Сонымен қатар, кодекстің жобасын жасауда АҚШ-тың, Германияның, Голландияның және басқада мемлекеттердің ғалымдары мен мамандары қатысты. Әлемдегі көптеген мемлекеттердің азаматтық заңнамалары бір-біріне өте ұқсас болып келеді, бірақ нәтижесінде айырмашылықтар көп. Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Президентінің шығаратын құқықтық актілері азаматтық заңнамалардың ішінде алатын орыны бар. Үкіметтің азамттық құқық нормалары бар актілері тек Азаматтық кодекске сәйкес болуын емес, өздерінен жоғары тұратын нормативтік актілерді негізі мен орындалуын қамтамасыз ету керек. Азаматтық-құқықтық нормалар министрліктер мен ведмоствалардың және жергілікті атқарушы органдардың нормативтік актілерінде жүзеге асады. Ол тағыда Азаматтық кодекстің шеңберінде болуы тиіс.
Қазақстанда азаматтық құқықтың қайнар көзі болып халықаралық құқық пен Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары да жатады. Азаматтық құқықтың қайнар көзі ретінде Халықаралық шарттар Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамаларынан жоғары тұрады [8. 7-8].
Қызметтік қарымқатынастар азаматтық құқықтың қайнар көзіне жатпайды. Ал егерде мемлекет арнайы нормативтік актілермен реттесе, ол азаматтық заңнамалардың жүйесіне кіреді. Мінез - құлық нормалары азаматтық құқықтың қайнар көзі бола алмайды. Көрсетілген ережелер кейбір актілермен реттелсе ол азаматтық заңнаманың жүйесіне жатады. Әдет-ғұрып азаматтық құқықтың қайнар көзі бола алады және ол оның қосымша түріне жатады.
Конститутциялық соттың қаулылары азаматтық құқықтың қайнар көзі бола алмайды, себебі Қазақстан Республикасының Конститутциялық соты тек азаматтық заңнамалардағы нормалардың күшін жоя алады, ал оны қалыптасытру өкілеттілігі жоқ. Сонымен қатар сот пракикасындағы біркелкі істер бойынша қолданылған нормалар азаматтық құқықтың қайнар көзі бола алмайды. Азаматтық құқықтың қайнар көздерінің құқықтық мемлекет құруда және заңдылықты қалыптастыруда алатын орыны зор. Қайнар көздердің тиімділігі үшін заңгер ғалымдардың ғылыми жұмыстары мен заңдардың практикада қолданылуы маңызды оның сапасы да осы негіздерден қалыптасады. Қоғам дамуына байланысты, Қазақстан Республикасындағы азаматтық заңнамаларды жетілдіру және одан әрі дамыту қазіргі заман талабы болып отыр. Бұл үшін, әлемнің дамыған елдерінің заңнамаларын салыстыра отырып зерттеп, заңгер ғалымдардың пікірлерін қарастырған жөн. Барлық азаматтық заңдарды қалыптастыруда заңның үстемдігі Азамттық кодекстен жоғары болмауы тиіс деген қағиданы ұстау қажет сияқты. Ал, заңдардағы қарама-қайшы нормаларды шешудің тиімді жолдары көптеп қолданылу керек [9. 9-10]. Осы тұста Азаматтық кодекспен негізделетін мына төмендегі қағидаларды қалыптасты:
1. жеке шаруашылық қызметке мемлекеттің тікелей бұйыру арқылы араласуын тоқтату;
2. жеке кәсіпкерлікті кеңінен дамыту;
3. азаматтық-құқықтық шарттардың еркіндігі;
4. жеке кәсіпкерлікті дамыту үшін жағдай жасау;
5. азаматтардың мүдделері мен мүліктік құқықтарын тиімді қорғау;
6. мемлекеттің жеке өмір мен мүлікке араласпауы. Азаматтық кодекс Ата заңымыз Конститутция қабылданғанға дейін 8 ай бұрын қабылданды. Кодекс Конститутциямен үйлесіп оның әріқарай жұмыс істеуіне еш кедергі келтірмеді, тек заттық құқыққа байланысты кейбір өзгертулер енгізілді.
Азаматтық заңнамаларды дамытуда Қазақстан Республикасының заңгер ғалымдары қарқынды жұмыс жасай отырып, көптеген азаматтық заңнамаларға өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп отырды.
ІІ. АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАМЕН РЕТТЕЛЕТІН ҚАТЫНАСТАР
2.1 Азаматтық заңнамамен реттелетін қатынастар түсінігі және түрлері
Азаматтық кодекстің ҚР АК-ң 115 бабы құқық объектілерін мүліктікке және мүліктік Дәстүрлі заттар мен құқықтармен қатар олармен тең санаттар ретінде оның барлық істің мәні бойынша интеллектуалдық меншік терминінің мәнін интеллектуалдық меншік құқығы азаматтық құқыққабілеттіліктің элементі болып табылады. Интеллектуалдық меншік құқығының субъективті азаматтық құқықтар жүйесіндегі орны анықталады. Азаматтық құқық сала ретінде толық көрінуі үшін оның реттеу тәсілдерін анықтау қажет. Көптеген ғалымдардың тұжырымдары бойынша құқықтық қатынастарды реттеу тәсілінің бірнеше түрі бар және ол құқық жүйесінің салаларына байланысты әрқилы болуы мүмкін. Азаматтық - құқықтық қатынастардың ерекшелігіне байланысты азаматтық құқығының реттеу тәсілі төмендегі ережелерге байланысты анықталады. Біріншіден, Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың заңды теңдігі, яғни азаматтық құқығының субьектілері азаматтық айналымға түсу процесінде бір-біріне тәуелсіз. Екіншіден, жеке және заңды тұлғалар азаматтық құқықпен азаматтық міндетті өз ниеттерінің негізінде жүзеге асыруы, азаматтық-құқықтық қатынастарды жүзеге асыру мүмкіншілігінің теңдігі және заң алдында бір текті қорғалуы. Азаматтық құқық, көбінесе диспозитивтік нормаларға негізделген. Диспозитивтік норма дегеніміз- тараптар араларында туындайтын қатынастарды өздерінің қалауынша, егер заңда өзгеше көзделмесе, реттеу мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда, Азаматтық кодекстің көптеген нормалары көрсетілген ережелерге бағынады. Мәселен, Азаматтық кодекстің 238-бабы,яғни шарт бойынша мүлік алушыда меншік құқығы пайда болатын кезеңі.
Жоғарыда көрсетілгендерді қорыта келіп, азаматтық құқыққа сала ретінде төмендегідей анықтама беруге болады. Азаматтық құқық Бірақ азаматтық құқық жеке мүліктік емес қатынастарды, сонымен қатар тікелей мүліктік қатынастарды да реттейді. Осы уақытқа дейін жеке мүліктік емес қатынастарды бұзу мүліктік сипатта болады деген пікір қалыптасты. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАНЫҢ ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Қазақстан Республикасы азаматтық заңнамасының қалыптасуы және жалпы түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Азаматтық заңнаманың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
ІІ. АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАМЕН РЕТТЕЛЕТІН ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ...14
2.1 Азаматтық заңнамамен реттелетін қатынастар түсінігі және түрлері ... ...14
2.2 азаматтық құқық қатынастардың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ІІІ АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАНЫҢ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
КІРІСПЕ
Азаматтық құқық - Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік - аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты. Азаматтық заңнама дегенміз -- әртүрлі заң күші бар нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы. Сонымен қатар, көп жағдайда оларды қамтитын нормативтік актілер тек азаматтық құқықтық нормалардан ғана емес кешенді және салалық табиғаты бар нормаивтік актілер болуы мүмкүн. Азаматтық кодекстің өзі азаматтық заңнаманы құрайтын жария құқық нормаларынан құралған. Заңшығарушылар заматық заңнаманы қалыптастыруда салалық ерекшеліктеріне емес, мазмұндалудың ерекшеліктерін көбірек қарастырған.Мұнымен айтайын дегеніміз- азаматтық құқықтық қатынастар жария құқық пен жеке құқықтың нормаларын пайдалану арқылы қалыптасады. Азаматтық заңнаманың негізгі ерекшеліктеріне онда диспозитивтік нормалардың көбірек қолданылуы. Қатысушылар өздерінің әрекеттерінде басқаша мүмкүндіктерді қарастырмаған жағдайда заңнамалардағы басқа нормалардың өздері күшіне ене алатындай болуы. Бұл нормаларды толықтаушы нормалар деп те атасақ болады. Мұндай нормаларды көбіне мүліктік айналымдағы шарттық қатынастарда жиі кездестіреміз. Диспозитивтік нормалардың ерекшелігіде осында, яғни егер шартпен қарстырылмаса деген ережеге сәйкес заң нормалары қажет болғанда өз қызметтерін жүзеге асыра бастайды.Азаматтық заңнамадағы императивті нормалар өзінің қалыпты мазмұнынымен көпшілікке міндетті болып қалыптасады. Мысалы: субьектілердің құқықтық жағдайын анықтағанда, азаматтық құқықтық қатынастардың обьектілерінің режимінде, заттық құқықтың мазмұны императивті нормалардан қалыптасады. Азаматтық заңнаманың құрамына кіретін нормативті актілердің жиынтығы заңнамалардың ішіндегі басымдылығын көруге болады. Қандайда бір азаматтық заңдарға көп мөлшерде өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болса, оны қайта редакциялап баспадан шығару керек, ал ескісі өзінің күшін жоғалтады. Заңнаманы жүйелеудің бірден бір әдісі, ол заңдарды кодификациялау, бұл жағдайда ескі заңдардың күші жойылады. Кодекстің ерекшелігі, оның белгілі бір жүйе бойынша қолданылатын саланың ерекшелігіне байланысты жалпы ережелер қалыптастырылып, тиісті саланың негізгі заңнамасына айналтындығында. Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінетіндігі белгілі. Әдетте құқықтың қандай салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі қолданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар құрайды. Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқық қатынастары деп аталады. Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық қатынастарға араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда сатушы мен алушының арасында осындай қатынас туындайды. Азаматтық кодексте көрсетілген сату - сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне беруге немесе сол затында сапасы жағынан бір кемшілігі немесе сан жағынан кемістігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с. Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқық қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату, банк арқылы есеп айыру - осылардың бәрі де құқық қатынасын тудырады, яғни осылардың бәрінің де заң арқылы белгілі салдары болады. Құқық қытынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен оның құрамдас элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында қатынастың субъектілері деп аталатын қатысушылары болады. Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік - аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады. Құқық қатынастарына қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс орнайды, сол арқылы осы қатынастардың мазмұнын құрайтын олардың арасында белгілі бір құқықтар мен міндеттер пайда болады. Сол қатынаста құқықтар мен міндеттер не нәрсеге (мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктер) бағытталған болса, сол нәрсе оның объектісі деп аталады. Азаматтық құқықтың қайнар көздерінің құқықтық мемлекет құруда және заңдылықты қалыптастыруда алатын орыны зор. Қайнар көздердің тиімділігі үшін заңгер ғалымдардың ғылыми жұмыстары мен заңдардың практикада қолданылуы маңызды оның сапасы да осы негіздерден қалыптасады. Қоғам дамуына байланысты, Қазақстан Республикасындағы азаматтық заңнамаларды жетілдіру және одан әрі дамыту қазіргі заман талабы болып отыр. Бұл үшін, әлемнің дамыған елдерінің заңнамаларын салыстыра отырып зерттеп, заңгер ғалымдардың пікірлерін қарастырған жөн. Барлық азаматтық заңдарды қалыптастыруда заңның үстемдігі Азамттық кодекстен жоғары болмауы тиіс деген қағиданы ұстау қажет сияқты. Ал, заңдардағы қарама-қайшы нормаларды шешудің тиімді жолдары көптеп қолданылу керек [9. 9-10]. Осы тұста Азаматтық кодекспен негізделетін мына төмендегі қағидаларды қалыптасты:
1. жеке шаруашылық қызметке мемлекеттің тікелей бұйыру арқылы араласуын тоқтату;
2. жеке кәсіпкерлікті кеңінен дамыту;
3. азаматтық-құқықтық шарттардың еркіндігі;
4. жеке кәсіпкерлікті дамыту үшін жағдай жасау;
5. азаматтардың мүдделері мен мүліктік құқықтарын тиімді қорғау;
6. мемлекеттің жеке өмір мен мүлікке араласпауы.
Азаматтық кодекс Ата заңымыз Конститутция қабылданғанға дейін 8 ай бұрын қабылданды. Кодекс Конститутциямен үйлесіп оның әріқарай жұмыс істеуіне еш кедергі келтірмеді, тек заттық құқыққа байланысты кейбір өзгертулер енгізілді. Азаматтық заңнамаларды дамытуда Қазақстан Республикасының заңгер ғалымдары қарқынды жұмыс жасай отырып, көптеген азаматтық заңнамаларға өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп отырды.
Кодификацияланған заңдармен бірге азаматтық құқықтың қайнар көздеріне азаматтық құқықтың пәні болып табылатын арнайы қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдарда жатады. Мысалы: ҚР сақтандыру туралы заңы сақтандыру саласындағы сақтандырушы ұйымдар мен азамттардың, заңды тұлғалардың, олардың өзерінің арасындағы қатынастарды реттейді: ҚР тұрғын үй туралы заңы, азаматтардың жылжымайтын мүлкі болып табылатын тұрғын үйлер мен тұрғын жайларға деген меншік құқықғы мен пайдалану құқықтарын реттейді. Ал, ҚР тұтынушылар құқығын қорғау туралы заңы: нарық заманында тұтынушының құқықтарын қорғайды. Осы және басқада заңдар қоғам үшін маңызды салаларда құқықтық қатынастарды реттейді. Еліміз егемендік алып құқықтық мемлекетті қалыптастыра бастаған кезеңдерде советтік заңнамаларды қатар қолданған кездер болды. Мұндайда азаматтық заңнамалар саяси бағыттарға бейімделіп, жаңара бастаған болатын. Уақыт өте келе Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін азаматтық заңнамаларға көптеп өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, дамып отырды.
І АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАНЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Қазақстан Республикасы азаматтық заңнамасының қалыптасуы және жалпы түсінігі.
Азаматтық заңнама дегенміз - әртүрлі заң күші бар нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы. Сонымен қатар, көп жағдайда оларды қамтитын нормативтік актілер тек азаматтық құқықтық нормалардан ғана емес кешенді және салалық табиғаты бар нормаивтік актілер болуы мүмкүн. Азаматтық кодекстің өзі азаматтық заңнаманы құрайтын жария құқық нормаларынан құралған. Заңшығарушылар заматық заңнаманы қалыптастыруда салалық ерекшеліктеріне емес, мазмұндалудың ерекшеліктерін көбірек қарастырған.Мұнымен айтайын дегеніміз- азаматтық құқықтық қатынастар жария құқық пен жеке құқықтың нормаларын пайдалану арқылы қалыптасады. Азаматтық заңнаманың негізгі ерекшеліктеріне онда диспозитивтік нормалардың көбірек қолданылуы. Қатысушылар өздерінің әрекеттерінде басқаша мүмкүндіктерді қарастырмаған жағдайда заңнамалардағы басқа нормалардың өздері күшіне ене алатындай болуы. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығында оның негiзгi ережелерi құқықтың əртүрлi салаларымен реттелетiн жағдайларда зиян келтiрiлгенде жүзеге асатын толық құнды деликтiлiк құқық қалыптаса бастады. Шарттық жəне деликтiлiк жауапкершiлiктi қарастыратын ережелердiң (нормалардың) бiрге əрекет етуi анық көрiнедi, сонымен бiрге келтiрiлген моральдық зиян үшiн өтемақы тағайындауды, құқыққа сəйкес келетiн əрекеттермен келтiрiлген зиянды өтеудi қарастыратын нормалар да жетiлдiрiлуде (əрине соңғыларын бiз деликтiлiк құқыққа шартты түрде қосамыз). Өзiнiң азаматтыққұқықтық жауапкершiлiгiн сақтандырған тұлғаларға зиянды өтеу туралы жалпы мазмұндағы нормалар пайда болды, тауарлардың, жұмыс пен қызмет көрсетудiң кемiстiктерiнiң əсерiнен келтiрiлген зиянды өтеуге жататын нормалар одан əрi дамытылуда. Барлық мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдардың заңсыз əрекеттерiмен келтiрiлген зиян үшiн мемлекеттiң жауапкершiлiгi кеңейтiлген. Азаматтық құқық сала ретінде елімізде қалыптасып келе жатқан нарықтық экономиканың бірден-бір негізі десек те болатын шығар. Өйткені, бұл саламен реттелінетін құқық қатынастарының шеңбері өте кең.
Азаматтық құқығымен реттелінетін қатынастардың түсінігін бару үшін құқық теориясында қолданылып жүрген ережелерге сүйенуіміз қажет. Яғни айтқанда, реттеу пәні мен реттеу тәсілдері. Осы жоғарыда көрсетілген екі категорияның негізінде азаматтық құқығына сала ретінде тек анықтама ғана емес, оның басқа құқық салаларынанерекшіліктерін де көрсетуге болады.
Азаматтық кодекстің 1-бабының 1- тармағында көрсетілгендей, азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Сонымен қатар, мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар да азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды.
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, азаматтық құқығымен реттелетін қоғамдық қатынастардың негізгісі болып табылатыны- мүліктік қатынастар. Сондықтан да айтып кеткен жөн болар, кез келген мүліктік қатынасар емес, қоғамның негізін қалайтын тауар-ақша қатынастары, яғни азаматтық құқық субьектілерінің кез келгенінің қатысуымен және әртүрлі көріністерде (мүлік беру, жұмыс, қызмет) байқалатын мүліктік қатынастар.
Мүліктік қатынастарға негізінен, қоғамдағы өндіріс құрал-жабдықтарына, мүліктік иеліктерге және басқа да материалдық құндылықтарға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар жатады.
Мүліктік емес жеке қатынастар, мүліктік қатынастарға тығыз байланысты мүліктік емес жеке қатынастар және мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар болып екі топқа бөлінеді. Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастарға құндық маңызы жоқ қатысушылардың қоғамдық сипатын белгілейтін материалдық емес құндылықтар жатады. Мәселен әдеби шығармамен, ғылыми еңбекпен айналасушылар немесе өнертапқыш өзінің авторлығын анықтау туралы мәселе қойса, өзінің жекелігін қорғай отырып, бұл мәселе бойынша қоғамдық дербес қатынасқа түседі. Бұл қатынас мүліктік болып табылмаса да, мүлікпен тығыз байланысты, өйткені өнертабыс иесінің өнертабысының пайдаланғаны үшін онда авторлық сыйақы алу құқығы пайда болады.
Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастарға азаматтың есімі, жеке келбет құқығы, жеке өмірдің құпиялылығы, тұрғын үйге қол сұқпаушылық, азаматтың немесе заңды тұлғаның абыройына, қадір-қасиетіне, іскерлік беделіне байланысты туындайтын құқықтық қатынастарды жатқызуға болады. Қазақстан Республикасының Конституциясының 9-бабында азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық атап көрсетілген.
Мұнымен айтайын дегеніміз- азаматтық құқықтық қатынастар жария құқық пен жеке құқықтың нормаларын пайдалану арқылы қалыптасады. Азаматтық заңнаманың негізгі ерекшеліктеріне онда диспозитивтік нормалардың көбірек қолданылуы. Қатысушылар өздерінің әрекеттерінде басқаша мүмкүндіктерді қарастырмаған жағдайда заңнамалардағы басқа нормалардың өздері күшіне ене алатындай болуы. Бұл нормаларды толықтаушы нормалар деп те атасақ болады. Мұндай нормаларды көбіне мүліктік айналымдағы шарттық қатынастарда жиі кездестіреміз. Диспозитивтік нормалардың ерекшелігіде осында, яғни егер шартпен қарстырылмаса деген ережеге сәйкес заң нормалары қажет болғанда өз қызметтерін жүзеге асыра бастайды [1. 8-9].
Азаматтық заңнамадағы императивті нормалар өзінің қалыпты мазмұнынымен көпшілікке міндетті болып қалыптасады. Мысалы: субьектілердің құқықтық жағдайын анықтағанда, азаматтық құқықтық қатынастардың обьектілерінің режимінде, заттық құқықтың мазмұны императивті нормалардан қалыптасады. Азаматтық заңнаманың құрамына кіретін нормативті актілердің жиынтығы заңнамалардың ішіндегі басымдылығын көруге болады.
Қандайда бір азаматтық заңдарға көп мөлшерде өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болса, оны қайта редакциялап баспадан шығару керек, ал ескісі өзінің күшін жоғалтады. Заңнаманы жүйелеудің бірден бір әдісі, ол заңдарды кодификациялау, бұл жағдайда ескі заңдардың күші жойылады. Кодекстің ерекшелігі, оның белгілі бір жүйе бойынша қолданылатын саланың ерекшелігіне байланысты жалпы ережелер қалыптастырылып, тиісті саланың негізгі заңнамасына айналтындығында. Азаматтық құқықта кодификация жалпы (салалық) немесе жеке сипатта болуы мүмкүн. Біріншісінде, Азаматтық кодексте осы құқық саласының негізгі нормалары мен институттарын қамтиды.
Екіншісінде, кодекс түрінде қабылданып, тек кішігірім топтардың қоғамдық қатынастарын реттеуге арналған болуы мүмкүн. Мысалы: ҚР еңбек кодексі, орман кодексі, су кодексі және т.б. Азамттық құқықтың нормалары дифференцияланып, баптарда орналасқа, осы баптар азаматтық құқықтың қайнар көзі болып табылады. Ал, үкіметтің орындаушы органдары заңшығарушы бола алмайды, олардың нормативтік актілерінің тек заң күші болады. Сонымен, азаматтық құқықтың нормалары заңдарда және заң күші бар нормативтік актілерде қалыптасады. Бұл нормативтік актілердің барлығы өзінің заң күшіне қарап ирархиялық жүйе бойынша орналасады. Қаншалықты актінің күші көп болса оның жүйедегі орыны жоғары болады. Мұндай азаматтық заңнамалардың орналасуы тек теориялық емес тәжірибелік маңызына сәйкес келеді. Азаматтық заңнамының нормативтік актілерінің көптігне орай кейде мір мәселені әр түрлі нормалармен шешуге тура келетін жағдайлар болады. Ол кезде заңды күші жоғары тұрған нормалар қолданылады. Мысалы: қонақ үйлерде тұрғындардың бағалы заттары мен ақшалары жоғалған жағдайда жауапкершілікте болмаймыз деген бір жақты ескертпесі азаматтық кодексте көрсетілген нормаларға қарама қайшы келеді, әрине мұндай жағдайда біз қонақ үйдің ескертпесіне емес, тек азаматтық кодектің нормаларына сүйенуге міндеттіміз [2. 11-12]. Азаматтық заңдарға АК-тің 1-ші бабында көрсетілген қатынастарды реттейтін заңдар жатады. Бұл жерде 1-ші баптың 3-ші тармағында көрсетілгендей тараптар арасындағы қатынастар мүліктік және мүліктік емес сипатта болғанымен, отбасылық, еңбек қатынастары мен табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау жөніндегі қатынастарды арнайы салалық заңдар реттейді. Ал азаматтық заңдар тек сол арнайы заңдармен реттелмеген жағдайларда ғана сол қатынастарға қолданылады. Сонымен бірге, билік жағынан бағыныштағы тараптар арасындағы мүліктік және салық жөніндегі мен бюджеттік қатынастарға заң құжаттарында тікелей көрсетілмесе азаматтық заңдар қолданылмайды [3. 1-2].
Азаматтық құқық пен азаматтық заң терминдері өзара байланысты болғанымен де өзіндік үлкен айырмашылығы бар. Азаматтық құқық азаматтық құқықтық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығын білдірсе, азаматтық заңнама - сол нормалар көрсетілген құқықтық актілердің жиынтығы болып табылады.
Азаматтық құқықтың дерекнамалары заңдар, басқа да нормативтік құқықтық актілер және әдет-ғұрып нормалары деп аталатын екі түрге бөлінеді. Сонымен бірге халықаралық шарттар (конвенция) да азаматтық құқықтың бастауларына жатады (АК-тің 3-бабының 8-тармағы). Барлық азаматтық заңдар Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық субъектілерге бірдей қолданылады. Қандай да бір министрліктер, басқа да орталық атқарушы органдар мен жергілікті атқарушы органдар өз бастамасымен азаматтық құқықтық қатынастарды реттейтін актілер шығаруға құқы жоқ. Бұл органдар тек заңдарға бағынышты туынды актілер шығара алады. Азамттық заңнамаға жататын Азамттық құқықтың нормалары диспозитивті және императивті болып бөлінеді:
-Императивті нормаға мазмұны нақты қатаң нұсқаулық сипаттағы және тараптардың ұйғаруымен өзгертуге жатпайтын нормалар жатады. Егер қатысушы тараптар өзара келісіп басқа шарттар жасаса, ол шарттар жарамсыз болып табылады.
-Диспозитивтік нормаға тараптардың тиісті мәселе бойынша келісімдері болмаған ретте, оның орнын толтыру үшін қолданылатын нормалар жатады. (шартта көзделген ретте). Яғни диспозитивтік норманың мазмұны тараптардың шарт еркіндігі принципіне негізделген болып табылады.
Азаматтық құқықтың қайнар көздері заңдар, басқа да нормативтік құқықтық актілер және әдет-ғұрып нормалары деп аталатын екі түрге бөлінетіні жоғарыда айтылды. Қазақстан Республикасының "Нормативтік актілер туралы" заңында барлық нормативтік құқықтық актілер заңдық күштері бойынша айқындалған. Нормативтік құқықтық актілердің ішінде Конституцияның ең жоғарғы күші бар. Оның нормалары тікелей қолданылады. Конституцияда азаматтық құқықтық қатынастарды да реттейтін нормалар бар. Мәселен оның 6-шы бабында Қазақстанда жеке және мемлекеттік меншік тең негізде танылатындығы және қорғалатындығы айтылған. Конституцияның 26-шы бабында азаматтардың жеке меншігі туралы мәселелер жан жақты көрсетілген. Сонымен бірге Конституцияда азаматтардың телефонмен сөйлесу, хат-хабар алысу, құпиялықпен, ар-намыс пен абыройы, оның бостандығы мен оған ешкімнің тиіспеуі құқығы сияқты мүліктік емес құқықтары көрсетілген.
Азаматтық қатынастардың қиындығы мен ауқымдылығы кей жағдайларда азаматтық заңнамалармен реттей алмайтын жағдайларды туындаттырады. Азаматтық шарттармен азаматтық айналымдағы әдет-ғұрып ережелерімен шеше алмайтын заңдардағы олқылықтар болған жағдайда біз заңдардың ұқсатығы бойынша нормалрды қолдану азаматтық заңмен рұқсат берілген. Заңдардың ұқсастығына қарай қолднудың өз ерекше талптары да қалыптасқан.
Біріншіден, мүліктік қатынастардағы салт-дәстүрді қосқанда, заң құралдарымен қарастырылмаған және толықтырылмаған заңдағы олқылықтар болса;
Екіншіден, ұқсас қатынастарды реттейтін заң болатын болса;
Үшіншіден, реттелетін қатынастарға қолданылатын заң оның маңызына қарамақайшы келмеу қажет. Мысалы, мәмілелер туралы ережені жеке мүліктік емес қатынастарға қолдана алмаймыз. Заңнан сілтеме жасау аналогияға жатпайды. Мысалы, шектеулі жауапкерілігі бар қоғамның статусы туралы ережені қосымша жауакершілігі барына қолдана алмаймыз, өйткені бұл жерде заңдағы олқылықтар туралы емес, реттеу әдісі мен ерекше заңи-техникалық тәсіл туралы айтылады [4. 5-6]. Белгелі бір қатынастар үшін ұқсас құқықтық реттеу қалыптаспаған жағдайда құқықтардың ұқсастығы қолданылады. Оның маңызы құқықтық ретеу қалыптаспағанда, тараптардың құқықтары мен міндеттерін анықтауда азаматтық заңнама бастауларын маңызы мен әділдік, ақылдылық, адамгершілік талаптарына сай болуында. Азаматтық заңнаманың бастаулары ретінде азаматтық-құқықтық реттеудің негізгі қағидаларын, ал мақсаты ретінде азаматтық құқықтың пәні мен әдістерін анықтауда салалық ерекшеліктерді айтамыз. Азаматтық заңнамалардың ұқсастығына байланысты қолданылуы сот тәжірибесінде өте сирек кездеседі. Заң -- қоғамдық қатынастарды реттейтін, Қазақстан Республикасы Конститутциясы 61-бабының 3-тармағында көзделген түбегейлі қағидалар мен нормаларды белгілейтін, Қазақстан Республикасының Парламенті, ал Қазақстан Республикасы Конститутциясы 53-бабының 4) тармақшасында көзделген жағдайларда Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайтын нормативтік құқықтық акті. Ал заңдар-белгіленген тәртіппен қабылданған нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы. Барлық номативтік актілер өзінің заң күшіне байланысты заңдар мен заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерге бөлінеді; оларға заң актілері болып табылмайтын, Қазақстан Республикасының Конститутциясы мен заң актілерінің негізінде және соларды орындау үшін шығарылған өзгеде нормативтік құқықтық актілер жатады. Конситутциялық заңдардың ішінде жоғарғы заң күшін ҚР Конститутциясы иеленеді. Ата заңымыз көптеген құқық салаларының негізін қалайтын нормалардын тұрады. Олардың ішінде азаматтық құқықтың да нормалары бар [5. 15-16]. Қазақстан Республикасының территориясында меншік қатынастарын азаматтық құқықтық реттеудің негіздері Конституцияда қалыптастырылған.
1.2 Азаматтық заңнаманың жалпы сипаттамасы.
Қазақстан Республикасының азамттық заңдарына- Азаматтық кодекстен, Қазақстан Республикасының оған сәйкес қалданған заңдарынан, Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлықтарынан, Прламенттің қаулыларынан, Парламенттің Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), Азаматтық кодекстің 1-бабының 1,2-тармақтарында аталған қатынастарды реттейтін Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарынан, Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулыларынан тұрады. Азаматтық кодекстің 1-бабының 3-тармағында аталғандарды қоспағанда, азаматтық құқықтың Қазақстан Республикасының заң актілернде қамытылған нормаларды Азаматтық кодекстің ережелеріне қайшы келгенде осы кодекстің ережелері қолданылады. Банктер мен астық қабылдау кәсіпорындарының құрылуына, қайта ұйымдастырылуына, банкроттығына және таратылуына, банк қызметін бақылау мен оны аудиторлық тексеруге, асытық қабылдау кәсіпорындарының қызметін бақылауға, банк операцияларының жекелеген түрлерін лицензиялауға, астық қабылдау кәсіпорындарының қойма куәліктерімен операцияларды жүзеге асыруға байланысты қатынастар банк қызметін және астық қабылдау кәсіпорындарының қызметін реттейтін заң актілеріне қайшы келмейтін бөлігінде Азаматтық кодекспен реттеледі [6. 12-13]. Нарық жағдайында банктер мен оның клиенттері арасындағы қатынастар, клиенттер арасындағы банк арқылы қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі. Азаматтық қатынастар, егер әдеттегі құқықтар, оның ішінде іскерлік қызмет өрісіндегіәдеттегі құқықтар Қазақстан Республикасы аумағында қолданылып жүрген азаматтық заңдармен реттеледі. Ал министрліктер мен орталық атқарушы органдар, жергілікті өкілді және атқарушы органдар азаматтық қатынастарды реттейтін актілер шығара алады. Шетел азаматтыр мен азаматтығы жоқ азаматтар Азаматтық кодекстегі көзделген азаматтардың құқықтарын мен міндеттеріне азаматтық қатынастарға түске кезден бастап ие болады. Егер Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық шартта Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарындағыдан өзгеше ережелер белгіленген болса, аталған шарттың ережелері қолданылады. Халықаралық шарттан оны қолдану үшін республика ішінде құжат шығару талап етілген басқа жағдайларды, азаматтық қатынастарға Қазақстан Республикасы қатысушысы ьолып табылатын халықаралық шарттар тікелей қолданылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 1994 жылы 27 желтоқсанда №269-ХІІІ (жалпы бөлімі), 1999 жылы 1 шілдеде №-409-І (ерекше бөлімі) қабылданды. Қазіргі таңда кодекске көптеген өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Азаматтық заңдардың бастаулары болып-азаматтық заңдар өздері реттейтін қатынастарға қатысушылардың теңдігін, меншікке қол сұқпаушылықты, шарт еркіндігін, жеке істерге кімнің болсада озбырлықпен араласына жол бермеуге болмайтындығын, азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру, рұқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуін, оларды қорғауын қамтамасыз ету қажеттігін тануға негізделген. Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарына өз еркімен және мүддесін көздей отырып ие болады және оларды жүзеге асырады. Олар шарт негізінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін анықтауда және шарттың заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын белгілеуде ерікті. Тауарлар, қызмет және ақша Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында емін-еркін орын аусытырып және айналысқа түсіп отырады. Егер қауіпсіздікті қамтамасыз ету, адамдардың өмірі мен денсаулығын қорғау, табиғат пен мәдени қазыналады сақтау үшін қажет болса, заң құжаттарына сәйкес тауарлар мен қызметтің орын ауыстыруына шектеулер енгізіледі. Азаматтық заңдарды қолдану үшін ең маңызды азаматтық құқықтық қатынастар туралы толық айтып кетуіміз керек, өйткені осы азаматтық қатынастар туындамас біз заңдарды қолдана алмаймыз. Азаматтық құқықты түсіну үшін азаматтық құқықтық қатынас категориясының маңызы зор. Азаматтық құқықтық қатынас дегеніміз- азаматтық құқықпен реттелетін мүліктік, сонымен бірге жеке мүліктік емес қатынастар жатады (қатысушылары субьективті азаматтық құқықтары мен міндеттері арқылы бір-бірімен байланысты). Азаматтық заңнаманы Қазақстан Республикасының Конститутциясында бекітілген және нарықтық экономикамен қалыптасқан қағидалардан қалыптасқан өкілетті органдар шығарған нормативтк актілер құрайды.
Қазақстан Республикасының Конситиутциясында азаматтық құқықтық реттеудің негіздері меншікке, құқықтық қабілеттліктің шектеріне байланысты, азамттардың құқықтары мен кәсіпкерлік қызметі туралы нормалар қалыптасқан. Азаматтық заңнаманың ішінде Азаматтық кодекстің алатын орыны өте зор. Оның ең жоғарғы заң күшіне қарап, барлық қалған азаматтық заңдар бағынуы тиіс [7. 3-4]. Азаматтық кодексті әзірлеу кезінде әлемнің дамыған елдерінің тәжірибесі зерттеліп, қолданылды. Сонымен қатар, кодекстің жобасын жасауда АҚШ-тың, Германияның, Голландияның және басқада мемлекеттердің ғалымдары мен мамандары қатысты. Әлемдегі көптеген мемлекеттердің азаматтық заңнамалары бір-біріне өте ұқсас болып келеді, бірақ нәтижесінде айырмашылықтар көп. Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Президентінің шығаратын құқықтық актілері азаматтық заңнамалардың ішінде алатын орыны бар. Үкіметтің азамттық құқық нормалары бар актілері тек Азаматтық кодекске сәйкес болуын емес, өздерінен жоғары тұратын нормативтік актілерді негізі мен орындалуын қамтамасыз ету керек. Азаматтық-құқықтық нормалар министрліктер мен ведмоствалардың және жергілікті атқарушы органдардың нормативтік актілерінде жүзеге асады. Ол тағыда Азаматтық кодекстің шеңберінде болуы тиіс.
Қазақстанда азаматтық құқықтың қайнар көзі болып халықаралық құқық пен Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары да жатады. Азаматтық құқықтың қайнар көзі ретінде Халықаралық шарттар Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамаларынан жоғары тұрады [8. 7-8].
Қызметтік қарымқатынастар азаматтық құқықтың қайнар көзіне жатпайды. Ал егерде мемлекет арнайы нормативтік актілермен реттесе, ол азаматтық заңнамалардың жүйесіне кіреді. Мінез - құлық нормалары азаматтық құқықтың қайнар көзі бола алмайды. Көрсетілген ережелер кейбір актілермен реттелсе ол азаматтық заңнаманың жүйесіне жатады. Әдет-ғұрып азаматтық құқықтың қайнар көзі бола алады және ол оның қосымша түріне жатады.
Конститутциялық соттың қаулылары азаматтық құқықтың қайнар көзі бола алмайды, себебі Қазақстан Республикасының Конститутциялық соты тек азаматтық заңнамалардағы нормалардың күшін жоя алады, ал оны қалыптасытру өкілеттілігі жоқ. Сонымен қатар сот пракикасындағы біркелкі істер бойынша қолданылған нормалар азаматтық құқықтың қайнар көзі бола алмайды. Азаматтық құқықтың қайнар көздерінің құқықтық мемлекет құруда және заңдылықты қалыптастыруда алатын орыны зор. Қайнар көздердің тиімділігі үшін заңгер ғалымдардың ғылыми жұмыстары мен заңдардың практикада қолданылуы маңызды оның сапасы да осы негіздерден қалыптасады. Қоғам дамуына байланысты, Қазақстан Республикасындағы азаматтық заңнамаларды жетілдіру және одан әрі дамыту қазіргі заман талабы болып отыр. Бұл үшін, әлемнің дамыған елдерінің заңнамаларын салыстыра отырып зерттеп, заңгер ғалымдардың пікірлерін қарастырған жөн. Барлық азаматтық заңдарды қалыптастыруда заңның үстемдігі Азамттық кодекстен жоғары болмауы тиіс деген қағиданы ұстау қажет сияқты. Ал, заңдардағы қарама-қайшы нормаларды шешудің тиімді жолдары көптеп қолданылу керек [9. 9-10]. Осы тұста Азаматтық кодекспен негізделетін мына төмендегі қағидаларды қалыптасты:
1. жеке шаруашылық қызметке мемлекеттің тікелей бұйыру арқылы араласуын тоқтату;
2. жеке кәсіпкерлікті кеңінен дамыту;
3. азаматтық-құқықтық шарттардың еркіндігі;
4. жеке кәсіпкерлікті дамыту үшін жағдай жасау;
5. азаматтардың мүдделері мен мүліктік құқықтарын тиімді қорғау;
6. мемлекеттің жеке өмір мен мүлікке араласпауы. Азаматтық кодекс Ата заңымыз Конститутция қабылданғанға дейін 8 ай бұрын қабылданды. Кодекс Конститутциямен үйлесіп оның әріқарай жұмыс істеуіне еш кедергі келтірмеді, тек заттық құқыққа байланысты кейбір өзгертулер енгізілді.
Азаматтық заңнамаларды дамытуда Қазақстан Республикасының заңгер ғалымдары қарқынды жұмыс жасай отырып, көптеген азаматтық заңнамаларға өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп отырды.
ІІ. АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАМЕН РЕТТЕЛЕТІН ҚАТЫНАСТАР
2.1 Азаматтық заңнамамен реттелетін қатынастар түсінігі және түрлері
Азаматтық кодекстің ҚР АК-ң 115 бабы құқық объектілерін мүліктікке және мүліктік Дәстүрлі заттар мен құқықтармен қатар олармен тең санаттар ретінде оның барлық істің мәні бойынша интеллектуалдық меншік терминінің мәнін интеллектуалдық меншік құқығы азаматтық құқыққабілеттіліктің элементі болып табылады. Интеллектуалдық меншік құқығының субъективті азаматтық құқықтар жүйесіндегі орны анықталады. Азаматтық құқық сала ретінде толық көрінуі үшін оның реттеу тәсілдерін анықтау қажет. Көптеген ғалымдардың тұжырымдары бойынша құқықтық қатынастарды реттеу тәсілінің бірнеше түрі бар және ол құқық жүйесінің салаларына байланысты әрқилы болуы мүмкін. Азаматтық - құқықтық қатынастардың ерекшелігіне байланысты азаматтық құқығының реттеу тәсілі төмендегі ережелерге байланысты анықталады. Біріншіден, Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың заңды теңдігі, яғни азаматтық құқығының субьектілері азаматтық айналымға түсу процесінде бір-біріне тәуелсіз. Екіншіден, жеке және заңды тұлғалар азаматтық құқықпен азаматтық міндетті өз ниеттерінің негізінде жүзеге асыруы, азаматтық-құқықтық қатынастарды жүзеге асыру мүмкіншілігінің теңдігі және заң алдында бір текті қорғалуы. Азаматтық құқық, көбінесе диспозитивтік нормаларға негізделген. Диспозитивтік норма дегеніміз- тараптар араларында туындайтын қатынастарды өздерінің қалауынша, егер заңда өзгеше көзделмесе, реттеу мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда, Азаматтық кодекстің көптеген нормалары көрсетілген ережелерге бағынады. Мәселен, Азаматтық кодекстің 238-бабы,яғни шарт бойынша мүлік алушыда меншік құқығы пайда болатын кезеңі.
Жоғарыда көрсетілгендерді қорыта келіп, азаматтық құқыққа сала ретінде төмендегідей анықтама беруге болады. Азаматтық құқық Бірақ азаматтық құқық жеке мүліктік емес қатынастарды, сонымен қатар тікелей мүліктік қатынастарды да реттейді. Осы уақытқа дейін жеке мүліктік емес қатынастарды бұзу мүліктік сипатта болады деген пікір қалыптасты. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz