Экология және денсаулық (Көкшетау қаласының көшелері мысалында)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1. ЕЛІМІЗДІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
7
1.1 Қоршаған ортаның ластаушы көздері
7
1.2 Экологияның өзгеруі денсаулыққа тигізетін әсері
12
2. ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫ
20
2.1 Қоршаған ортаның химиялық және биологиялық ластануы және адам денсаулығына әсері
20
2.2 Тамақ, ауа райы, дыбыс адам денсаулығына тигізетін зияны
29
2.3 Экологиялық тұрақты даму денсаулық кепілі
39
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫНЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУҒА КӨШУ КОНЦЕПЦИЯСЫ
45
3.1 «Тұрақты даму» концепциясының ғылыми болжамы мен жобасы
45
3.2 Қоршаған ортаны денсаулыққа зиян қалдықтардан тазарту және оның алдын алу
52
ҚОРЫТЫНДЫ
60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
63
КІРІСПЕ
4
1. ЕЛІМІЗДІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
7
1.1 Қоршаған ортаның ластаушы көздері
7
1.2 Экологияның өзгеруі денсаулыққа тигізетін әсері
12
2. ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫ
20
2.1 Қоршаған ортаның химиялық және биологиялық ластануы және адам денсаулығына әсері
20
2.2 Тамақ, ауа райы, дыбыс адам денсаулығына тигізетін зияны
29
2.3 Экологиялық тұрақты даму денсаулық кепілі
39
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫНЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУҒА КӨШУ КОНЦЕПЦИЯСЫ
45
3.1 «Тұрақты даму» концепциясының ғылыми болжамы мен жобасы
45
3.2 Қоршаған ортаны денсаулыққа зиян қалдықтардан тазарту және оның алдын алу
52
ҚОРЫТЫНДЫ
60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
63
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Осы тақырыпты алған себебім экология және денсаулық арасындағы өзара тығыз байланысты болғандықтан, дүниежүзі бойынша ең актуальды проблема болып есептелінеді. Адамның қоршаған орта мен тірі табиғатқа әсерінің өскендігі соншалықты миллиард жылдар бойы қалыптасқан зкологиялық тепе-теңдік бұзылуда.
Табиғат-сұлулықтың өмір-бақи таусылмас қайнар көзі. Қандай жұмыстың болса да «экологиялық жағы» еске алынбаса, табиғат пен адам арасындағы зат алмасуда заңды түрде орны талмас алқылықтар пайда болады [1].
Адам баласының қалыпты өмір сүруі үшін оған қажетті қоршаған орта жағдайлары және табиғат байлықтары болуы қажет.
Адамзат қоршаған орта мен табиғат байлықтарын өз қажетіне пайдалана алатын саналы тіршілік иесі. Адам тек табиғатты пайдаланып қана қоймай, табиғатты өзгерте де алады.
Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен қарым – қатынасы ерекше маңызға ие. Пайдалы қазба байлықтарының шектен тыс көп пайдалануы, жер бетінен көптеген өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің жоқ болып кетуі және сонымен қатар табиғи ортаның ластануынан адамдардың денсаулығы да бұзыла бастады. Қоршаған ортаның шектен тыс ластануынан бұрын белгісіз аурулар пайда болуда. Мысалы, адам қоршаған ортаның сынаппен ластануынан – минамата, ал калий элементі арқылы ластануынан итай – итай ауруларына шалдығуда. Тіпті сыртқы ортаның шектен тыс ластануы адамның генетикалық ақпараттарын өзгертіп жіберетіндігіне түрлі кейіптегі сәбилердің дүниеге келуі мысал бола алады. [2]
Табиғат, Жер – Ана , туған жер, атамекен құлаққа жылы естіліп, жүрекке шаттық сезімін ұялататын қасиетті сөздер. Адамның өзі сол табиғат пен Жер – Ананың перзенті. Өзіміздің қоршаған тіршілік ортасын – биосфераны келешек ұрпаққа бүлдірмей ластамай, көркейтіп, көріктендіріп жеткізу бүгінгі жас ұрпақтың басты парызы болып табылады. Сондықтан, студенттерге қоршаған ортаның экологиялық жағдайы мен оны қорғау жолдары туралы мағлұмат беріп, экологиялық, эстетикалық тәрбие беру және оларды туған өлке табиғатын сүюге, қорғауға, қамқорлық жасауға баулуымыз керек.
Табиғатқа жанашыр болу адамзат қоғамына, оның келешегіне жанашырлық жасау болып табылады. Сол себепті туған жеріміздің тамылжыған тамаша табиғатын сүю, оны қастерлеп, қадірлеу әрбір адамның азаматтық парызы.
XXI ғасырға аяқ баса отырып адамзат өзімен бірге көптеген келелі мәселелерді ала келді. Үнемі дамыс үстіндегі техникалық ықпалдан қоршаған ортаны қорғау, денсаулыққа әсерін тигізбеу, осындай маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Қоршаған орта мәселелері барлық адамзатқа тиесілі ортақ мүдде. Адамның шаруашылық қызметі оның талғамына байланысты дамиды. Ол дамыс табиғат және оның алуан түрлі қорын пайдалануды талап ететін өндіріске негізделеді. Кез келген қоғамның белгілі бір даму кезеңінде адам мен табиғат арасында, өндіріс пен табиғи экологиялық жүйелер арасында қарама-қайшылық пайда болады. [3].
Қоршаған ортаны қорғау дегеніміз табиғи қорларды ұтымды пайдалану, қорғау және ұдайы өндіруді қамтамасыз ететін заңдық, техникалық және санитарлық нормалар жүйесі болып табылады.
Адам - өндірістік объект- қоршаған орта түріндегі экологиялық жүйелер туралы ақпараттарды жүйелеу, сонымен қатар адамды және оны қоршаған ортаны қорғаудың техникалық әдістерін талдау «Антропогендік өндірістік фактор» атты жалпы түсінік негізінде жасалады. Антропогендік өндірістік фактор (АӨФ) дегеніміз - адам денсаулығын келеңсіз өзгерістерге және тап осы өндірістік процестің әсеріне шалдыққан қоршаған ортаны антропогендік өзгерістерге ұшыратуға қабылетті фактор. [4].
Адамзат биологиялық түр және әлеуметтік қоғам ретінде қоршаған ортада өтіп жатқан процестермен тікелей байланыста болады және үнемі өсіп жатқан масштабтарда оның қорларын алып тұрады, қалдықтармен, тіршілік әрекетінің өнімдерімен ластандырады. Мұның бәрі «тіршілік кеңістігінің» өте жұқа қабаты биосферада өтеді. Бұл тіршілік қабатында органикалық заттардың тізбегіндегі: топырақ- өсімдіктер- жануарлар- адам- топырақ айналымы бойынша заттардың , сондай-ақ табиғи айналымның басқа тізбектерінің шегіндегі бейорганикалық заттарды үнемі қозғалып жатқан күйінде болады, себебі табиғат қоршаған ортаның тірі және өлі компоненттерінің арасында өтетін негізгі химиялық элементтің тұрақты айналымының механизмдерін жасап шығарады. [5].
Зерттеудің мақсаты – экология және денсаулық жағдайын зерттеу.
Зерттеулердің міндеттері:
еліміздің экологиялық проблемаларын анықтау
экология және денсаулық байланысын зерттеу;
Қазақстан Респуликасының тұрақты дамуға көшу концепциясын ұсыну.
Зерттеу нысаны – Ақмола облысының Көкшетау қаласының Ауэзов, Абай, Ақан сері көшелері.
Зерттеу пәні – экология және денсаулықты бағалау.
Зерттеу әдістері – диплом жұмыс жазу барысында логикалық, жүйелік, аналитикалық және салыстыру әдістер пайдаланды.
Мәселенің зерттелу ауқымы – экология және денсаулық байланысын келесі ғалымдар зерттеген: Әлімбетов К.Ә.,Оспанова Г.С., Мейірбеков А.Қ. [4]; Байдельдинов Д.Л. [5], Болбас.М.М [6], Голенко Д.И. [9], Баешов А. [10], Омаров А.Д. [20], Сүлейменов С.Т., Құлбеков М.Қ. [27], Сағынбаев А.Е. [29], Аксенова О.В. [31], Олардың жұмыстары экология ғылымының дамуына үлкен үлес қосқан.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық маңызы. Ақмола обылысының экологиялық жағдайы және адам денсаулығына тигізетін әсері зерттелінген. Алынған нәтижелері көптеген салалалрда пайдалануға болады.
Зерттеудің практикалық базасы. Ақмола облысының ауасы, топырағы және су ресурстары.
Жұмыс құрылымы және көлемі. Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, 2 кесте мен 3 формуладан, қорытынды мен пайдалынылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу объектісі, теориялык және әдістемелік негізі қарастырылган.
Бірінші бөлімінде еліміздің экологиялық проблемалары қарастырылған.
Екінші бөлімінде экология және адам денсаулық зерттелінген.
Үшінші бөлімінде Қазақстан Респуликасының тұрақты дамуға көшу концепциясы ұсынылған.
Қорытындыда диплом жұмысының барысында алынған мәлеметтері реттеп, жүйеге келтіріп, бір-бірімен салыстырып жазылған.
Жұмыстың өзектілігі. Осы тақырыпты алған себебім экология және денсаулық арасындағы өзара тығыз байланысты болғандықтан, дүниежүзі бойынша ең актуальды проблема болып есептелінеді. Адамның қоршаған орта мен тірі табиғатқа әсерінің өскендігі соншалықты миллиард жылдар бойы қалыптасқан зкологиялық тепе-теңдік бұзылуда.
Табиғат-сұлулықтың өмір-бақи таусылмас қайнар көзі. Қандай жұмыстың болса да «экологиялық жағы» еске алынбаса, табиғат пен адам арасындағы зат алмасуда заңды түрде орны талмас алқылықтар пайда болады [1].
Адам баласының қалыпты өмір сүруі үшін оған қажетті қоршаған орта жағдайлары және табиғат байлықтары болуы қажет.
Адамзат қоршаған орта мен табиғат байлықтарын өз қажетіне пайдалана алатын саналы тіршілік иесі. Адам тек табиғатты пайдаланып қана қоймай, табиғатты өзгерте де алады.
Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен қарым – қатынасы ерекше маңызға ие. Пайдалы қазба байлықтарының шектен тыс көп пайдалануы, жер бетінен көптеген өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің жоқ болып кетуі және сонымен қатар табиғи ортаның ластануынан адамдардың денсаулығы да бұзыла бастады. Қоршаған ортаның шектен тыс ластануынан бұрын белгісіз аурулар пайда болуда. Мысалы, адам қоршаған ортаның сынаппен ластануынан – минамата, ал калий элементі арқылы ластануынан итай – итай ауруларына шалдығуда. Тіпті сыртқы ортаның шектен тыс ластануы адамның генетикалық ақпараттарын өзгертіп жіберетіндігіне түрлі кейіптегі сәбилердің дүниеге келуі мысал бола алады. [2]
Табиғат, Жер – Ана , туған жер, атамекен құлаққа жылы естіліп, жүрекке шаттық сезімін ұялататын қасиетті сөздер. Адамның өзі сол табиғат пен Жер – Ананың перзенті. Өзіміздің қоршаған тіршілік ортасын – биосфераны келешек ұрпаққа бүлдірмей ластамай, көркейтіп, көріктендіріп жеткізу бүгінгі жас ұрпақтың басты парызы болып табылады. Сондықтан, студенттерге қоршаған ортаның экологиялық жағдайы мен оны қорғау жолдары туралы мағлұмат беріп, экологиялық, эстетикалық тәрбие беру және оларды туған өлке табиғатын сүюге, қорғауға, қамқорлық жасауға баулуымыз керек.
Табиғатқа жанашыр болу адамзат қоғамына, оның келешегіне жанашырлық жасау болып табылады. Сол себепті туған жеріміздің тамылжыған тамаша табиғатын сүю, оны қастерлеп, қадірлеу әрбір адамның азаматтық парызы.
XXI ғасырға аяқ баса отырып адамзат өзімен бірге көптеген келелі мәселелерді ала келді. Үнемі дамыс үстіндегі техникалық ықпалдан қоршаған ортаны қорғау, денсаулыққа әсерін тигізбеу, осындай маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Қоршаған орта мәселелері барлық адамзатқа тиесілі ортақ мүдде. Адамның шаруашылық қызметі оның талғамына байланысты дамиды. Ол дамыс табиғат және оның алуан түрлі қорын пайдалануды талап ететін өндіріске негізделеді. Кез келген қоғамның белгілі бір даму кезеңінде адам мен табиғат арасында, өндіріс пен табиғи экологиялық жүйелер арасында қарама-қайшылық пайда болады. [3].
Қоршаған ортаны қорғау дегеніміз табиғи қорларды ұтымды пайдалану, қорғау және ұдайы өндіруді қамтамасыз ететін заңдық, техникалық және санитарлық нормалар жүйесі болып табылады.
Адам - өндірістік объект- қоршаған орта түріндегі экологиялық жүйелер туралы ақпараттарды жүйелеу, сонымен қатар адамды және оны қоршаған ортаны қорғаудың техникалық әдістерін талдау «Антропогендік өндірістік фактор» атты жалпы түсінік негізінде жасалады. Антропогендік өндірістік фактор (АӨФ) дегеніміз - адам денсаулығын келеңсіз өзгерістерге және тап осы өндірістік процестің әсеріне шалдыққан қоршаған ортаны антропогендік өзгерістерге ұшыратуға қабылетті фактор. [4].
Адамзат биологиялық түр және әлеуметтік қоғам ретінде қоршаған ортада өтіп жатқан процестермен тікелей байланыста болады және үнемі өсіп жатқан масштабтарда оның қорларын алып тұрады, қалдықтармен, тіршілік әрекетінің өнімдерімен ластандырады. Мұның бәрі «тіршілік кеңістігінің» өте жұқа қабаты биосферада өтеді. Бұл тіршілік қабатында органикалық заттардың тізбегіндегі: топырақ- өсімдіктер- жануарлар- адам- топырақ айналымы бойынша заттардың , сондай-ақ табиғи айналымның басқа тізбектерінің шегіндегі бейорганикалық заттарды үнемі қозғалып жатқан күйінде болады, себебі табиғат қоршаған ортаның тірі және өлі компоненттерінің арасында өтетін негізгі химиялық элементтің тұрақты айналымының механизмдерін жасап шығарады. [5].
Зерттеудің мақсаты – экология және денсаулық жағдайын зерттеу.
Зерттеулердің міндеттері:
еліміздің экологиялық проблемаларын анықтау
экология және денсаулық байланысын зерттеу;
Қазақстан Респуликасының тұрақты дамуға көшу концепциясын ұсыну.
Зерттеу нысаны – Ақмола облысының Көкшетау қаласының Ауэзов, Абай, Ақан сері көшелері.
Зерттеу пәні – экология және денсаулықты бағалау.
Зерттеу әдістері – диплом жұмыс жазу барысында логикалық, жүйелік, аналитикалық және салыстыру әдістер пайдаланды.
Мәселенің зерттелу ауқымы – экология және денсаулық байланысын келесі ғалымдар зерттеген: Әлімбетов К.Ә.,Оспанова Г.С., Мейірбеков А.Қ. [4]; Байдельдинов Д.Л. [5], Болбас.М.М [6], Голенко Д.И. [9], Баешов А. [10], Омаров А.Д. [20], Сүлейменов С.Т., Құлбеков М.Қ. [27], Сағынбаев А.Е. [29], Аксенова О.В. [31], Олардың жұмыстары экология ғылымының дамуына үлкен үлес қосқан.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық маңызы. Ақмола обылысының экологиялық жағдайы және адам денсаулығына тигізетін әсері зерттелінген. Алынған нәтижелері көптеген салалалрда пайдалануға болады.
Зерттеудің практикалық базасы. Ақмола облысының ауасы, топырағы және су ресурстары.
Жұмыс құрылымы және көлемі. Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, 2 кесте мен 3 формуладан, қорытынды мен пайдалынылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу объектісі, теориялык және әдістемелік негізі қарастырылган.
Бірінші бөлімінде еліміздің экологиялық проблемалары қарастырылған.
Екінші бөлімінде экология және адам денсаулық зерттелінген.
Үшінші бөлімінде Қазақстан Респуликасының тұрақты дамуға көшу концепциясы ұсынылған.
Қорытындыда диплом жұмысының барысында алынған мәлеметтері реттеп, жүйеге келтіріп, бір-бірімен салыстырып жазылған.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
[1] «Айнала қоршаған ортаны қорғау Министрлігінің 2011 жылғы есебі», Астана 2011// СПС «Юрист»
[2] Атмосфераға шығарылатын ластағыш заттарды нормаға келтіру бойынша нұсқау, Алматы, 2002 // СПС «Юрист»
[3] Ақмола облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасының мәліметтері, Астана 2011 // СПС «Юрист»
[4] Әлімбетов К.Ә., Оспанова Г.С., Мейірбеков А.Қ. Табиғатты пайдалану және оны қорғау негіздері. - Алматы: Ғылым, 2000. – 71 б.
[5] Байдельдинов Д.Л. Қазақстан Республикасының экологиялық заңдастылығы. - Алматы: Ғылым, 1998. – 76 б.
[6] Болбас М.М Основы промышленной экологии. - М.: Высшая школа, 1993. – 107 с.
[7] Временный порядок определения размера ущерба, причиненного природной среде нарушением природоохранного законодательства, Алматы, 1997. // СПС «Юрист»
[8] Государственный стандарт ГОСТ17.2.03.87. «Охрана природа. Атмосфера. Нормы и методы измерений содержания окиси углерода и углеводорода в отроботанных газах автомобилей с бензиновым двигателями» // СПС «Юрист»
[9] Голенко Д.И. Моделирование в технико-экономических системах (управление запасами). – Л: ЛГУ, 1998. – 110 с.
[10] Баешов А. Экология және таза су проблемалары, - Алматы: Ғылым, 2003. – 189 б.
[11] «Кәсіпорынның, құрылыстың және де басқа объектілердің санитарлық қорғаныс аймағы мен санитарлық классификациясы», Алматы 1999. // СПС «Юрист»
[12] Коваленко В.Г. Автомобильные цистерны для транспортирования жидких, сыпучих и газообразных грузов. – М: МАДИ, 1998. – 199 с.
[13] Қазақстан Республикасының кәсіпорындары үшін атмосфера мүмкіндік шегі барынша жақындатылған шығарындылар нормативінің жобасының құрамы мен әшекейленуі бойынша ұсыныс, Алматы, 1997. // СПС «Юрист»
[14] Қазақстан Республикасының Экологиялық Қауіпсіздігі туралы тұжырамдамасы. – Алматы: ЮРИСТ, 2013. -131 б.
[15] Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі, – Алматы: ЮРИСТ, 2011. -131 б.
[16] Қазақстан Республикасының Орнықты даму бағдарламасы. – Алматы: ЮРИСТ, 2011. -124 б.
[17] Қазақстан Республикасының 2015 –жылға дейнгі стратегиялық даму жолдары. – Алматы: ЮРИСТ, 2012. -111 б.
[18] Омаров А.Д Құрастырылған методикалық шығарылымның, зиянды заттармен және атмосфералық ауаға шығарылудың көрсеткіші. - Алматы:Баспа, 1996. – 90 б.
[19] Методические рекомендации по заполнению и введению экологического пормышленного предприятия ГОСТ 17.0.04-90 // СПС «Юрист»
[20] Омаров А.Д. Экологическая безопасность на транспорте. – Алматы: Білім, 1999.- 80 с.
[21] Алтынов П.И., Андреев П.А., Балжи А.Б., Оқушының қысқаша анықтамалығы. – Алматы: Рауан, 2008. – 28-39 б.
[22] Бродский А. К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. – Алматы: Білім, 1998. – 65 б.
[23] Рекомендация по делению предприятий на категории опасности в зависимости от массы и видового состава выбрасываемого в атмосферу загрязняющих веществ. - Алматы, 1999. // СПС «Юрист»
[24] РНД 21.2.02.02-97. Рекомендации по оформлению и содержанию проекта нормативов ПДВ в атмосферу для предприятия. Республика Казахстан. Алматы, 1999. // СПС «Юрист»
[25] РНД 211.02.03-97. Уақытша инструкциялық және инвентаризациялық атмосфераға, зиянды заттектерді шығарылымы - Алматы, 2000. // СПС «Юрист»
[26] Состояние окружающей среды Акмолинской области за период 2011-2013г. Отчет МПР и ООС // СПС «Юрист»
[27] Сүлейменов С.Т., Құлбеков М.Қ. «Қалдықсыз технология – экология қызметі» – Алматы: Ғылым, 1991. – Б. 37-40
[28] Сағынбаев А.Е. Табиғатты қорғау. Атмосфера ластанудың метеорологиялық аспектілері және өндірістік шығарындылар. Негізгі атаулар мен анықтаулар. – Алматы: Мемстандарт, 2001. – 255 б.
[29] Сағынбаев А.Е. Экология негіздері – Алматы: Ғылым, 2010. – 277 б.
[30] Асқарова С.Е. Экологиялық білім берудің инновациялық формалары. – Алматы: Ғылым, 2009. – Б. 106-107
[31] Аксенова О.В. Экология. – М.: Знание, 1999. – 287 с.
[32] Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау. –Алматы: Ғылым, 2007. – 235 б.
[33] Боголюбов С.А. Экология. Юрид. энцикл. слов. Ин-т законодательства. Норма. – М.: Знание 2001. – 443 с.
[34] Большаков В.Н.Экология. – М.: Интернет инжиниринг, 2000. – 330 с.
[35] ВронскийВ.А. "Экология: словарь-справочник. Изд. – Ростов - на/Д.: Феникс, 2002. – 573 с.
[36] Горелов А.А. Экология: Учеб. Пособие для вузов. - М.: Юрайт, 2001.- 312 с.
[37] Гирусов Э.В., Новоселов Н.А. Экология и экономика природопользования. М.: Единство, 2002. - 519 с.
[38] Денисов В.В., Гутенев В.В. Экология. – М.: Юрайт, 2002. -726 с.
[39] Мизгун Ю.Г. Экология известная и неизвестная. - М.: Здоровье, 1994. - 257 с.
[40] Мозолевская Е.Г. Экология, мониторинг и рациональное природопользование. - М.: МГУЛ, 2002. - 249 с.
[41] Николайкин Н.И. Экология. - 3-е изд., стер. – М.: Дрофа, 2004. – 621 с.
[42] Потапов А.Д. Экология. – Изд. 2-ое, испр. и доп. – М.: Высшая школа, 2004. – 526 с.
[43] Прохоров Б.Б. Экология века. – М.: Академия, 2003. – 317 с.
[44] Потасов В.В. Матвеев А.С. Экология: термины, стандарты, сертификация. Нормативы и показатели. Учеб. и справ. Пособие. – М.: Финансы и статистика, 2001. - 205 с.
[45] Харченко Н.А., Михацкий Ю.П. Экология. – М.: Изд.-во Моск.гос.ун-та леса, 2003. - 398 с.
[46] Цветкова Л.И. Экология. – СПб.: Химиздат, 2001. – 550 с.
[47] Чердымова З.Э. Экология в схемах и таблицах. – М.: Академия, 1997. - 222 с.
[48] Отчет ГКП на ПХВ «Көкше Жәрдем», 2008. // СПС «Юрист»
[49] ГКП на ПХВ «Көкше Жәрдем» мәлеметтері, 2013. // СПС «Юрист»
[50] Бейсенова Ә. С. Экология, » – Алматы, 2001. // СПС «Юрист»
[51] Бейсенова Ә. Экология – ел тағдыры // Егемен Қазақстан, 2005. – 13 шілде. // СПС «Юрист»
[52] Асқарова Ұ. Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау. – Алматы: Экономика, 2004. – Б. 25-31
[53]Асқаров А.К. Экология. Оқулық. – Алматы: Ғылым, 2008. – 250 б.
[54] Харченко Н.А., Михацкий Ю.П. Экология. – М.: Изд.-во Моск.гос.ун-та леса, 2003. – 398с.
[55] Арпабеков К.А. Құрастырылған методикалық шығарылымның, зиянды заттармен және атмосфералық ауаға шығарылудың көрсеткіші. - Алматы: Ғылым, 1996. – Б. 32
[56] «Временный порядок определения размера ущерба, причиненного природной среде нарушением природоохранного законодательства. – Алматы: Наука, 1997. – С. 15-30
[1] «Айнала қоршаған ортаны қорғау Министрлігінің 2011 жылғы есебі», Астана 2011// СПС «Юрист»
[2] Атмосфераға шығарылатын ластағыш заттарды нормаға келтіру бойынша нұсқау, Алматы, 2002 // СПС «Юрист»
[3] Ақмола облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасының мәліметтері, Астана 2011 // СПС «Юрист»
[4] Әлімбетов К.Ә., Оспанова Г.С., Мейірбеков А.Қ. Табиғатты пайдалану және оны қорғау негіздері. - Алматы: Ғылым, 2000. – 71 б.
[5] Байдельдинов Д.Л. Қазақстан Республикасының экологиялық заңдастылығы. - Алматы: Ғылым, 1998. – 76 б.
[6] Болбас М.М Основы промышленной экологии. - М.: Высшая школа, 1993. – 107 с.
[7] Временный порядок определения размера ущерба, причиненного природной среде нарушением природоохранного законодательства, Алматы, 1997. // СПС «Юрист»
[8] Государственный стандарт ГОСТ17.2.03.87. «Охрана природа. Атмосфера. Нормы и методы измерений содержания окиси углерода и углеводорода в отроботанных газах автомобилей с бензиновым двигателями» // СПС «Юрист»
[9] Голенко Д.И. Моделирование в технико-экономических системах (управление запасами). – Л: ЛГУ, 1998. – 110 с.
[10] Баешов А. Экология және таза су проблемалары, - Алматы: Ғылым, 2003. – 189 б.
[11] «Кәсіпорынның, құрылыстың және де басқа объектілердің санитарлық қорғаныс аймағы мен санитарлық классификациясы», Алматы 1999. // СПС «Юрист»
[12] Коваленко В.Г. Автомобильные цистерны для транспортирования жидких, сыпучих и газообразных грузов. – М: МАДИ, 1998. – 199 с.
[13] Қазақстан Республикасының кәсіпорындары үшін атмосфера мүмкіндік шегі барынша жақындатылған шығарындылар нормативінің жобасының құрамы мен әшекейленуі бойынша ұсыныс, Алматы, 1997. // СПС «Юрист»
[14] Қазақстан Республикасының Экологиялық Қауіпсіздігі туралы тұжырамдамасы. – Алматы: ЮРИСТ, 2013. -131 б.
[15] Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі, – Алматы: ЮРИСТ, 2011. -131 б.
[16] Қазақстан Республикасының Орнықты даму бағдарламасы. – Алматы: ЮРИСТ, 2011. -124 б.
[17] Қазақстан Республикасының 2015 –жылға дейнгі стратегиялық даму жолдары. – Алматы: ЮРИСТ, 2012. -111 б.
[18] Омаров А.Д Құрастырылған методикалық шығарылымның, зиянды заттармен және атмосфералық ауаға шығарылудың көрсеткіші. - Алматы:Баспа, 1996. – 90 б.
[19] Методические рекомендации по заполнению и введению экологического пормышленного предприятия ГОСТ 17.0.04-90 // СПС «Юрист»
[20] Омаров А.Д. Экологическая безопасность на транспорте. – Алматы: Білім, 1999.- 80 с.
[21] Алтынов П.И., Андреев П.А., Балжи А.Б., Оқушының қысқаша анықтамалығы. – Алматы: Рауан, 2008. – 28-39 б.
[22] Бродский А. К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. – Алматы: Білім, 1998. – 65 б.
[23] Рекомендация по делению предприятий на категории опасности в зависимости от массы и видового состава выбрасываемого в атмосферу загрязняющих веществ. - Алматы, 1999. // СПС «Юрист»
[24] РНД 21.2.02.02-97. Рекомендации по оформлению и содержанию проекта нормативов ПДВ в атмосферу для предприятия. Республика Казахстан. Алматы, 1999. // СПС «Юрист»
[25] РНД 211.02.03-97. Уақытша инструкциялық және инвентаризациялық атмосфераға, зиянды заттектерді шығарылымы - Алматы, 2000. // СПС «Юрист»
[26] Состояние окружающей среды Акмолинской области за период 2011-2013г. Отчет МПР и ООС // СПС «Юрист»
[27] Сүлейменов С.Т., Құлбеков М.Қ. «Қалдықсыз технология – экология қызметі» – Алматы: Ғылым, 1991. – Б. 37-40
[28] Сағынбаев А.Е. Табиғатты қорғау. Атмосфера ластанудың метеорологиялық аспектілері және өндірістік шығарындылар. Негізгі атаулар мен анықтаулар. – Алматы: Мемстандарт, 2001. – 255 б.
[29] Сағынбаев А.Е. Экология негіздері – Алматы: Ғылым, 2010. – 277 б.
[30] Асқарова С.Е. Экологиялық білім берудің инновациялық формалары. – Алматы: Ғылым, 2009. – Б. 106-107
[31] Аксенова О.В. Экология. – М.: Знание, 1999. – 287 с.
[32] Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау. –Алматы: Ғылым, 2007. – 235 б.
[33] Боголюбов С.А. Экология. Юрид. энцикл. слов. Ин-т законодательства. Норма. – М.: Знание 2001. – 443 с.
[34] Большаков В.Н.Экология. – М.: Интернет инжиниринг, 2000. – 330 с.
[35] ВронскийВ.А. "Экология: словарь-справочник. Изд. – Ростов - на/Д.: Феникс, 2002. – 573 с.
[36] Горелов А.А. Экология: Учеб. Пособие для вузов. - М.: Юрайт, 2001.- 312 с.
[37] Гирусов Э.В., Новоселов Н.А. Экология и экономика природопользования. М.: Единство, 2002. - 519 с.
[38] Денисов В.В., Гутенев В.В. Экология. – М.: Юрайт, 2002. -726 с.
[39] Мизгун Ю.Г. Экология известная и неизвестная. - М.: Здоровье, 1994. - 257 с.
[40] Мозолевская Е.Г. Экология, мониторинг и рациональное природопользование. - М.: МГУЛ, 2002. - 249 с.
[41] Николайкин Н.И. Экология. - 3-е изд., стер. – М.: Дрофа, 2004. – 621 с.
[42] Потапов А.Д. Экология. – Изд. 2-ое, испр. и доп. – М.: Высшая школа, 2004. – 526 с.
[43] Прохоров Б.Б. Экология века. – М.: Академия, 2003. – 317 с.
[44] Потасов В.В. Матвеев А.С. Экология: термины, стандарты, сертификация. Нормативы и показатели. Учеб. и справ. Пособие. – М.: Финансы и статистика, 2001. - 205 с.
[45] Харченко Н.А., Михацкий Ю.П. Экология. – М.: Изд.-во Моск.гос.ун-та леса, 2003. - 398 с.
[46] Цветкова Л.И. Экология. – СПб.: Химиздат, 2001. – 550 с.
[47] Чердымова З.Э. Экология в схемах и таблицах. – М.: Академия, 1997. - 222 с.
[48] Отчет ГКП на ПХВ «Көкше Жәрдем», 2008. // СПС «Юрист»
[49] ГКП на ПХВ «Көкше Жәрдем» мәлеметтері, 2013. // СПС «Юрист»
[50] Бейсенова Ә. С. Экология, » – Алматы, 2001. // СПС «Юрист»
[51] Бейсенова Ә. Экология – ел тағдыры // Егемен Қазақстан, 2005. – 13 шілде. // СПС «Юрист»
[52] Асқарова Ұ. Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау. – Алматы: Экономика, 2004. – Б. 25-31
[53]Асқаров А.К. Экология. Оқулық. – Алматы: Ғылым, 2008. – 250 б.
[54] Харченко Н.А., Михацкий Ю.П. Экология. – М.: Изд.-во Моск.гос.ун-та леса, 2003. – 398с.
[55] Арпабеков К.А. Құрастырылған методикалық шығарылымның, зиянды заттармен және атмосфералық ауаға шығарылудың көрсеткіші. - Алматы: Ғылым, 1996. – Б. 32
[56] «Временный порядок определения размера ущерба, причиненного природной среде нарушением природоохранного законодательства. – Алматы: Наука, 1997. – С. 15-30
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Осы тақырыпты алған себебім экология және денсаулық арасындағы өзара тығыз байланысты болғандықтан, дүниежүзі бойынша ең актуальды проблема болып есептелінеді. Адамның қоршаған орта мен тірі табиғатқа әсерінің өскендігі соншалықты миллиард жылдар бойы қалыптасқан зкологиялық тепе-теңдік бұзылуда.
Табиғат-сұлулықтың өмір-бақи таусылмас қайнар көзі. Қандай жұмыстың болса да экологиялық жағы еске алынбаса, табиғат пен адам арасындағы зат алмасуда заңды түрде орны талмас алқылықтар пайда болады [1].
Адам баласының қалыпты өмір сүруі үшін оған қажетті қоршаған орта жағдайлары және табиғат байлықтары болуы қажет.
Адамзат қоршаған орта мен табиғат байлықтарын өз қажетіне пайдалана алатын саналы тіршілік иесі. Адам тек табиғатты пайдаланып қана қоймай, табиғатты өзгерте де алады.
Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен қарым - қатынасы ерекше маңызға ие. Пайдалы қазба байлықтарының шектен тыс көп пайдалануы, жер бетінен көптеген өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің жоқ болып кетуі және сонымен қатар табиғи ортаның ластануынан адамдардың денсаулығы да бұзыла бастады. Қоршаған ортаның шектен тыс ластануынан бұрын белгісіз аурулар пайда болуда. Мысалы, адам қоршаған ортаның сынаппен ластануынан - минамата, ал калий элементі арқылы ластануынан итай - итай ауруларына шалдығуда. Тіпті сыртқы ортаның шектен тыс ластануы адамның генетикалық ақпараттарын өзгертіп жіберетіндігіне түрлі кейіптегі сәбилердің дүниеге келуі мысал бола алады. [2]
Табиғат, Жер - Ана , туған жер, атамекен құлаққа жылы естіліп, жүрекке шаттық сезімін ұялататын қасиетті сөздер. Адамның өзі сол табиғат пен Жер - Ананың перзенті. Өзіміздің қоршаған тіршілік ортасын - биосфераны келешек ұрпаққа бүлдірмей ластамай, көркейтіп, көріктендіріп жеткізу бүгінгі жас ұрпақтың басты парызы болып табылады. Сондықтан, студенттерге қоршаған ортаның экологиялық жағдайы мен оны қорғау жолдары туралы мағлұмат беріп, экологиялық, эстетикалық тәрбие беру және оларды туған өлке табиғатын сүюге, қорғауға, қамқорлық жасауға баулуымыз керек.
Табиғатқа жанашыр болу адамзат қоғамына, оның келешегіне жанашырлық жасау болып табылады. Сол себепті туған жеріміздің тамылжыған тамаша табиғатын сүю, оны қастерлеп, қадірлеу әрбір адамның азаматтық парызы.
XXI ғасырға аяқ баса отырып адамзат өзімен бірге көптеген келелі мәселелерді ала келді. Үнемі дамыс үстіндегі техникалық ықпалдан қоршаған ортаны қорғау, денсаулыққа әсерін тигізбеу, осындай маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Қоршаған орта мәселелері барлық адамзатқа тиесілі ортақ мүдде. Адамның шаруашылық қызметі оның талғамына байланысты дамиды. Ол дамыс табиғат және оның алуан түрлі қорын пайдалануды талап ететін өндіріске негізделеді. Кез келген қоғамның белгілі бір даму кезеңінде адам мен табиғат арасында, өндіріс пен табиғи экологиялық жүйелер арасында қарама-қайшылық пайда болады. [3].
Қоршаған ортаны қорғау дегеніміз табиғи қорларды ұтымды пайдалану, қорғау және ұдайы өндіруді қамтамасыз ететін заңдық, техникалық және санитарлық нормалар жүйесі болып табылады.
Адам - өндірістік объект- қоршаған орта түріндегі экологиялық жүйелер туралы ақпараттарды жүйелеу, сонымен қатар адамды және оны қоршаған ортаны қорғаудың техникалық әдістерін талдау Антропогендік өндірістік фактор атты жалпы түсінік негізінде жасалады. Антропогендік өндірістік фактор (АӨФ) дегеніміз - адам денсаулығын келеңсіз өзгерістерге және тап осы өндірістік процестің әсеріне шалдыққан қоршаған ортаны антропогендік өзгерістерге ұшыратуға қабылетті фактор. [4].
Адамзат биологиялық түр және әлеуметтік қоғам ретінде қоршаған ортада өтіп жатқан процестермен тікелей байланыста болады және үнемі өсіп жатқан масштабтарда оның қорларын алып тұрады, қалдықтармен, тіршілік әрекетінің өнімдерімен ластандырады. Мұның бәрі тіршілік кеңістігінің өте жұқа қабаты биосферада өтеді. Бұл тіршілік қабатында органикалық заттардың тізбегіндегі: топырақ- өсімдіктер- жануарлар- адам- топырақ айналымы бойынша заттардың , сондай-ақ табиғи айналымның басқа тізбектерінің шегіндегі бейорганикалық заттарды үнемі қозғалып жатқан күйінде болады, себебі табиғат қоршаған ортаның тірі және өлі компоненттерінің арасында өтетін негізгі химиялық элементтің тұрақты айналымының механизмдерін жасап шығарады. [5].
Зерттеудің мақсаты - экология және денсаулық жағдайын зерттеу.
Зерттеулердің міндеттері:
oo еліміздің экологиялық проблемаларын анықтау
oo экология және денсаулық байланысын зерттеу;
oo Қазақстан Респуликасының тұрақты дамуға көшу концепциясын ұсыну.
Зерттеу нысаны - Ақмола облысының Көкшетау қаласының Ауэзов, Абай, Ақан сері көшелері.
Зерттеу пәні - экология және денсаулықты бағалау.
Зерттеу әдістері - диплом жұмыс жазу барысында логикалық, жүйелік, аналитикалық және салыстыру әдістер пайдаланды.
Мәселенің зерттелу ауқымы - экология және денсаулық байланысын келесі ғалымдар зерттеген: Әлімбетов К.Ә.,Оспанова Г.С., Мейірбеков А.Қ. [4]; Байдельдинов Д.Л. [5], Болбас.М.М [6], Голенко Д.И. [9], Баешов А. [10], Омаров А.Д. [20], Сүлейменов С.Т., Құлбеков М.Қ. [27], Сағынбаев А.Е. [29], Аксенова О.В. [31], Олардың жұмыстары экология ғылымының дамуына үлкен үлес қосқан.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық маңызы. Ақмола обылысының экологиялық жағдайы және адам денсаулығына тигізетін әсері зерттелінген. Алынған нәтижелері көптеген салалалрда пайдалануға болады.
Зерттеудің практикалық базасы. Ақмола облысының ауасы, топырағы және су ресурстары.
Жұмыс құрылымы және көлемі. Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, 2 кесте мен 3 формуладан, қорытынды мен пайдалынылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу объектісі, теориялык және әдістемелік негізі қарастырылган.
Бірінші бөлімінде еліміздің экологиялық проблемалары қарастырылған.
Екінші бөлімінде экология және адам денсаулық зерттелінген.
Үшінші бөлімінде Қазақстан Респуликасының тұрақты дамуға көшу концепциясы ұсынылған.
Қорытындыда диплом жұмысының барысында алынған мәлеметтері реттеп, жүйеге келтіріп, бір-бірімен салыстырып жазылған.
1 ЕЛІМІЗДІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
0.1 Қоршаған ортаның ластаушы көздері
XX ғасырдың екінші жартысындағы қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасы негізінде біздің елімізде күрделі табиғат жағдайы қалыптасты. Материалдық өндірістер көбейді, барған сайын шикізатқа сұраныстың өсуінің нәтижесінде жерасты мен үсті қазба байлықтары жеделдетіп игерілді. Ғылыми-техникалық прогрестің нәтижесінде жасалынған табиғатқа әсер, экожүйенің өзгеруі, дауылдар, су тасқындары, жер сілкіністері сияқты табиғи құбылыстармен тепе-тең жағдайға жетті, тіпті олардан асып түсті десе де болады. Олар табиғаттың келеңсіз әсерін шұғыл күшейтіп, биосферадағы табиғи жағдайдағы энергия мен зат алмасуды бұзды. Адамның табиғатты өзгертуі өте қауіпті жағдайға айналды. Бұл құбылыс дүние жүзі бойынша экологиялық сипат алды.
Көптеген ғалымдар экология ғылымының мәнін, мағынасын, салдарын әр түрлі түсінеді. Көбі экология ғылымың жаңа ғылымның саласына қосады. Эрнест Геккельден бұрын да ғылымдар экология жайлы өзіндік зерттеулер жүргізген. Әйтсе де оның бастауына неміс ғалымы Эрнест Геккель биологиялық экологияға берген анықтама тұрғысынан қарайды, ал шындығында XXI ғасырдың экологиялық проблемалары қатыспайтын бірде-бір ғылым саласы жоқ. Сондықтан да экология ғылымы ғылымдардың ғылымы сипатына айналды. Себебі, олар барлық ғылым салаларының нәтижесіндегі ғылым жетістіктерінің табиғаттың тепе-теңдігінің бұзуылуына жауапты бола отырып, оның шешімін табуға ат салысу керек. Бұл ғаламдық проблема.
Қазақ халқы ежелден-ақ табағат болмысын, оны бүкіл өзінің шаруашылығының дамуы мен қалыптасуының, тіршіліктің даму жүйесінің көне айналдырған. Қазақтың көшпелі өмірінің өзінде табиғатты пайдаланумен қатар, оны аялаудың, қорғаудың тамаша үлгілері қалыптасқан. Осы арқылы болашақ ұрпақ бойына табиғатпен етене жүруді сіңіріп отырған [6].
Қазіргі дүние жүзілік ғылыми-техникалық прогрес пен адам әрекеті табиғаттағы тепе-теңдікті бұзып, болашақ ұрпақтың алдына ғаламдық экологиялық проблемаларды тудыруда. Табиғаттың байлығын қажжеттілігімізге жүйелі жаратудың орнына, кейінгі жылдары оған жаппай үлкен қауіп тудыратын, ядролық, экологиялық, биологиялық қарулардың сыналуы, ормандардың аталуы, аң мен құстардың есепсіз жойылуы, адамның ақыл-ойын аздыратын арақ пен есерткінің таралуы осы экологиялық апаттың көзі болып табылады.
Шын мәнінде туған еліміздің экологиялық ақуалы қандай екенін көпшілік біле бермейді. Неге десеңіз, экологиялық ақпаратты игеру үшін экологиялық білім керек. Қазақстанның экологиялық ахуалына қысқаша талдау жасағанда мынаны байқауға болады.
Солтүстік Қазақстан бойынша құнарлы жерлердің 25-30% жарамсызданса, Павлодардағы ірі өндіріс орнының зиялды экологиясы айтпаса да түсінікті. Батыс Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібінің өнімдерімен ластану 2,5 млн.га жайылымдардың деградацияға ұшырауы З млн. га жерді қамтып отыр. Семей полигоны жайлы көп айтылады, бірақ халыққа әкелген зардабы жайлы маңызды шешім табылған жоқ. Әсіресе, Азғыр мен Тайсойған полигондары қамтып отырған 1,4 млн. га жер радиоактивті ластануда.
"Экология" гректің oikos - үй (тұрақ, тұрғылықты жер, баспана) және logos - ғылым деген сөздерінің қосындысынан құралған. Бұл сөздердің дәлме - дәл мағынасы экология - "өз үйіндегі" организмдер туралы ғылым дегенді білдіреді, яғни "организмдер мен қоршаған орта арасындағы жиынтықты" немесе олардың бір-бірімен байланысының сипаттамасына ерекше баса назар аударатын ғылым екендігін көрсетеді. Қазіргі кезде көптеген зерттеушілер экология - ол тірі организмдер мен қоршаған ортаның қатыстылығын оқып-үйрететін немесе тірі организмдердің ортадағы өмір сүру шарттарының жағдайын, бір-бірімсн өзара қарым-қатынастық байланысын зерттейтін ғылым деп санайды.
Қоршаған ортаны танып-білуге деген құштарлық сонау адамзат дамуының ақ таңы атқан кезден басталды деуге болады. Алғашқы қауымдастык қоғамының өзінде-ақ адамдар өздерімен бірге қатар өмір сүріп келе жатқан кейбір аңдардың қарсылығына тап келгені белгілі. Оларды адамдар жеке-жеке емес, бірлесіп, қауымдасып күрескенде ғана және алатындығына, сөйтіп өздеріне азық етуіне болатындығына көздері жетті. Осылай қай аңды қай кезде, қандай жерде, қандай қару колданғанда колдарына түсіре алатындығын сезіне бастады. Олардың бұл әрекеттерін біз бүгінде тас бетіне түсірген суреттерінен және археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу барысында тастан, ағаштан т. б. жасаған қаруларын табу арқылы көзімізді жеткізіп отырмыз. Сондай-ақ мұндай деректер ежелгі египет, үнді, тибет, тағы басқа да мәдениет ескерткіштерінде сақталғаны мәлім. Экологияның элементтері сонымен қатар көнедсн келе жатқан халықтардың эпикалық шығармаларында да кездеседі. Мәселен, үнділердің "Махабхарата" жырында (б. д. д. VI - II ғғ.) табиғаттың дүлей күштері - су тасқыны мен жер сілкінісі туралы деректер келтіріледі, 50-ден астам жан-жануарлардың аттары аталып, олардың өмір сүру белгілері сипатталады, тіпті қайсыбірінің санының артуы және кемуі туралы мәліметтср де беріледі. Вавилонның қолжазбалық кітаптарында жерді өңдеудің әртүрлі әдістері мен тәсілдері келтіріліп, ксйбір мәдени өсімдіктерді қай мезгілде егудің жолдары көрсетіледі. Ал Кытайдың біздің дәуірімізге дейінгі IV - II ғғ. хроникаларында бірқатар өсімдіктердің сорттары туралы сөз қозғалып, олардың пісіп-жетілу мерзімдері де айтылады [7].
Жер шарындағы ауа райының өзгеруі ондағы тіршілік ететін жан-жануарлардың, өсетін өсімдіктердің өліміне әсер тигізетіндігін, бір сөзбен қорыта айтқанда, қоршаған ортадағы жансыз және жанды құрауыштардың өзара тығыз байланысты екендігін XVІІI ғасырда Ресей ғалымдары да өз еңбектеріне өзек етті. Мысалы, орыстың атақты ғалымы М.В. Ломоносов "Жер қыртысы туралы" трактатында: ". адамдардың көбісінің табиғатта көргеннің бәрі жаратушының құдіретімен жасалған деп ойлаулары бекер..." деп атап көрсетті. Ол табиғаттағы өзгерістер тек өсімдіктер мен жануарлар әлемінің тікелей қатысуының нәтижесі деп санады. Әр кезеңдегі жануарлардың өлі сүйектерін зерттей отырып, олардың тіршілік еткен табиғи жағдайлары туралы тұжырым жасады.
XVІІI ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында қоршаған ортаның құбылысын зерттеушілердің саны бірте-бірте арта түсті. Олардың еңбектерінде экологияның элементтері жиі-жиі кездесетін болды. Ғылымның дамуының екінші кезеңі ботаникалық-географиялық ірі-ірі көлемді зерттеулерге ұласты.
Экология ғылымының одан әрі дамуы ағылшын ғалымы Ч. Дарвиннің (1809-1882) эволюциялық ілімінің негізінде жүзеге асырылды. Оған атақты орыс ғалымдары В.В. Докучаевтың (1846-1903), В.И. Вернадскийдің (1863-1945), В.Н. Сукачевтің (1880-1967), Н.Ф. Реймерстің (1931-1993) қосқан үлестері мол. Олардың ішінен В.И. Вернадскийді ерекше атап өтуге болады. Ол биосфера туралы ілімнің негізін қалап, казіргі замандағы ғылымның болашағын күні бұрын көре білді. Биосфераны әлемдік экожүйе деп танып, оның орнықтылығы мен дамуы экологиялық заңдылықтарға негізделетінін, заттектер мсн энергия балансына байланысты екенін тұңғыш рет ашып көрсетті. В.И. Вернадский сонымен қатар ноосфера концепциясының негізгі қағидаларын да тұжырымдады [8].
Алайда, "Экология" деген терминді ғылымға алғаш рет енгізу неміс ғалымы Э. Геккельдің (1834-1910) еншісіне тиді. Ол экологияға төмендегідей анықтама берді: "Экология деп, біз табиғат экономикасына катысты барлық білімдерді - жануардың оны қоршаған органикалық және бейорганикалық ортамен, әсіресе оның өзімен тікелей немесе жанама қатысатын жануар-лармен және өсімдіктермен өзара ынтымақтастық немесе қастастық әрекеттерінің бар жиынтығын зерттеуді түсінеміз".
Экология бастапқы кезде биологиялық ғылымның құрамына еніп, организмдер мен қоршаған ортаның өзара тығыз байланысын ғана зерттеумен шектелген болса, қазіргі заманда экологияның шеңбері одан әрі кеңіп, көптеген ғылымдармен, атап айтқанда, география, геология, агрономия, химия, архитектура, математика, физика, генетика, медицина, қысқасы ғылымның барлық. салаларымен қоян-қолтық араласып кетті.
Осылай қазіргі заманғы экология - әмбебап, зор қарқынмен дамып келе жатқан, біздің планетамыздың барлық тұрғындары үшін іс жүзінде аса зор маңызы бар іргелі, кешенді ғылым болып саналады. Экология болашақтың ғылымы және адамдардың өзінің өмір сүруі осы ғылымның тікелей үдемелі дамуына байланысты болуы да мүмкін деуге жатады.
Экологияның күрт нашарлап кетуі адамдардың табиғатқа антропогендік әсерінен болып отыр. Атмосферадағы көмірқышқыл газдардың концентрациясының артуына байланысты климат өзгеріп, температураның жоғарлауына әкеліп соғады.
Энергия көзі ретінде көмір, мұнай, табиғи газды пайдалану нәтижесінде және машиналардың көбейіп индустриялық революциясының өркендеуіне байланысты бұл процесс тезірек жүреді.
Жер планетасындағы атмосфераның температурасы артатын болса, планетаның көптеген бөліктерінде құрғақшылық болады, басқа жерлерде жаңбыр көп жауып, жерді топан су қаптайды. Полюстегі мәңгі мұздар еріп аралдар мен жағалауларды, мұхиттар мен теңіз сулары басып кетеді. Ауыл шаруашылығының өнімі нашарлап, халықтар мекенін тастап, күн көрістің қамымен басқа жерлерге көшеді.
Табиғатты қорғау мәселесі бүкіл дүниежүзілік проблемаға айналуда.
Антропогендік әсердің бір салдары - топырақ жамылғысынын қарқынды элементтер, ауыл шаруашылығында қолданатын тыңайтқыштар мен улы ластануы. Ластанушылар ролін металдар мен олардын қосылыстары, радиоактивті химикаттар атқаруда.
Экологиялық заңнамалардың сақталуы бойынша шаруашылық субъектілерде жүргізілген тексерістер саны - 8814; 6508 экологиялық заңнамаларды бұзу анықталды, 5999 нұсқама берілді; жалпы көлемі 1986,703 млн. тенге болатын 6210 әкімшілік айыппұл салынды, оның жалпы сомасы 1486,54 млн. тенге көлемінде 5188 әкімшілік айыппұл төленді.
2012 жылы салынған әкімшілік айыппұлдардан жалпы сомасы 119,232 млн. тенге көлемінде 489 әкімшілік айыппұл мемлекет кірісіне төленді;
Жалпы 2013 жылы жалпы сомасы 1,6 млрд. тенге көлемінде 5677 әкімшілік айыппұл мемлекет кірісіне төленді [9].
Есепті кезеңде экологиялық заңнамаларды бұзу нәтижесінде қоршаған ортаға тигізген залалдар үшін жалпы соммасы 12,4 млрд. теңге көлемінде залалды өтеу туралы 1241 талап беріліп, оның 9,3 млрд теңге болатын 908 талап төленді, сондай-ақ 2012 жылы ұсынылған талаптардан жалпы көлемі 3,9 млрд. тенге болатын 166 талап мемлекет кірісіне төленді.
Жалпы 2013 жылы 13,2 млрд. тенге көлемінде 1074 талап мемлекет кірісіне төленді.
Бұл ретте, ерікті түрде төленбеген залалды өтеу бойынша талаптар мәжбүрлеп төлету үшін сот органдарына жолданды [48,49,50,51].
Біздің планетамыз өзінің даму тарихында 2 кезеңнен өткен. Олар: тіршілікке дейінгі кезең және тіршілік шыққаннан кейінгі кезең. Жердегі алғашқы өте қарапайым организмдер 3 миллиард жыл бұрын пайда болған. Тірі организмдер жер қабықтарының, яғни атмосфераның, гидросфераның және литосфераның беткі қабатын алғашқы қалпынан өзгерткен.
1 Организмдердің атмосфераға әсері. Жер атмосферасының қазіргі жай-күйі организмдердің тіршілік әрекетінің нәтижесінде қалыптасқан. Ауаның құрамындағы оттегі түгелдей өсімдіктердің Күн қуатының күшімен көмірқышқыл газын ыдыратуының нәтижесінде пайда болған. Ғалымдар қазіргі кезде атмосферадағы бар оттегі қорын жасыл өсімдіктер 10 мың жылдарда-ақ бөліп шығара алатындығын есептеген. Ауадағы оттегі мөлшерінің көбеймей, бірқалыпты қалуы оның екінші жағынан жануарлардың тыныс алуына, жануға және де басқа құбылыстарға жұмсалуына байланысты. Өсімдіктер ауаға оттегін шығарса, керісінше, жануарлар оттегін сіңіріп, көмірқышқыл газын бөледі.Өсімдіктермен жануарлардың тіршілік әрекетін де ауаның газ құрамы реттеліп отырады.
2 Организмдердің гидросфераға әсері.Атмосфера сияқты гидросферада организмдердің тіршілік әрекетімен тығыз байланысты. Организмдер ұдайы суды бойына сіңіреді және өзінен бөліп шығарады. Әсіресе өсімдіктер өз бойынан суды өте көп мөлшерде өткізеді. Тек қана орман өсімдігінің үлесіне жыл сайын бүкіл құрлықтан буланатын судың 10% тиеді. Тірі организмдер Жердегі бүкіл суды 2 млн жылды өткізіп шығаратынджығы есептелінген. Бұл жағдай-тіршілік әрекетінің өнімдері және органикалық шірінді қалдықтар құрлықтағы судың құрамына әсерін тигізеді деген сөз. Организмдермен Дүниежүзілік мұхиттың тұз құрамы тығыз байланысты. Мұхиттарға кальций тұзы өзен суы арқылы барады. Тұздың бұл түрі қазіргі кезде мұхитта қанша болса, әр 15 мың жылда сонша мөлшерде қосылып отыратындығы есептелінген. Бірақ оның мұхит суындағы мөлшері көбеймей, ұдайы бір қалыпта сақталады. Оған себеп-кальцийді мұхит суында тіршілік ететін жануарлар өте көп мөлшерде бойына сіңіреді. Кальций жануарлардың қаңқаларымен сауыттарын түзеді. Олардың қалдықтары мұхиттармен теңіздердің түбіне шөгіп, қалыңдыңы бірнеше км-ге жететін әктас қабаттарын құрайды.
3 Организмдердің литосфераға әсері.Ол екі түрлі жағдайда анық байқалады. Біріншіден организм қалдықтарынан тау жыныстарынан органикалық деп аталатын ерекше тобы құралады. Олар бізге жақсы таныс: әктас, ұлутас, таскөмір, шымтезек, жанар тақтатас, мұнай және т.б. Екіншіден, организмдер тау жыныстарының үгілуіне үлкен үлес қосады. Тасқа жабысып өскен қына оның бетін қобсытады. Ағаштың тамыры тау жыныстарын жарығына сыналай кіріп, кеңейтеді. Ін қазатын жануарлар жердің беткі қабатын үгіп аудастырады [10].
Организмдердің әсерінен топырақтың пайда болуы. Литосфераның беткі атмосферамен жанасатын жұқа қабатынада топырақ түзіледі. Топырақ-тірі органикалық және өлі беирганикалық табиғаттың өзара әрекеттесуінің нәтижесінде пайда болатын ерекше табиғи дене. Органикалық қалдықтардың ыдырауы нәтижесінде топырақтың қарашірік қабаты түзіледі. Ол топырақ құнарлылығының ерекше көрсеткіші. Құрамында қарашірігі көп топырақтың құнарлылығы да жоғары болады. Жер бетінде топырақ түрлерінің таралуы климат жағдайымен тығыз байланысты. өсімдік сияқты топырақ жамылғысы да экватордан полюстерге қарай зоналар бойынша өзгереді, тауларда биіктік белдеулерге сәйкес таралады.
Ақмоланың облысының экологиялық мәселелері
1. Уран өңдейтін кешенінде уақытылы рекультивация жұмысы атқарылмағандықтан, көпжылдық өндіріс қызметінде көп көлемді уран кені мен өндіріс қалдықтары жиналды.
2. Жыл сайын жердің барлық жаңа және жаңа аудандарында рұқсатсыз немесе рұқсатпен көңқоймалармен қатты тұрмыстық тастандылардың кемуі технологияның болмағандығымен көрінеді.
3. Көкшетау қаласын Чаглинка су қоймасы сумен қамтамасыз етеді. Су қоймасының күйі қанағаттандырылмаған. Негізгі су тексеретін насостарда құм және тұнбалар бар, су шығатын түбі жұмыс істемейді.
4. Көкшетау қаласының полигонында қатты тұрмыстық тастандылардың жағдайы қолайсыз, тастандылардың түрлері бойынша ұйымдастырылмаған.
0.2 Экологияның өзгеруі денсаулыққа тигізетін әсері
Адамның денсаулығының төмендеуі, ауруға шалдығуын ағзаның ортаға толық бейімделе алмауымен, қолайсыз әсерлерге берген теріс жауабы ретінде қарастыру керек. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ВОЗ) анықтамасы бойынша, денсаулық дегеніміз -- бұл тек аурудың болмауы емес, ол толық физикалық, психологиялық және әлеуметтік қолайлылық.
Ғалымдардың есептеулері бойынша адамдардың денсаулық жағдайы 50 -- 52%-ы -- өмір сүру салтына, 20-25%-ы -- тұқым қуалау факторларына, 18 -- 20%-ы -- қоршаған орта жағдайларына, ал 7 -- 12% ғана денсаулық сақтау саласының деңгейіне байланысты болады. Антропогенді факторлар бұрын болмаған, жаңа техногенді ауруларды туғызады.
Адамның денсаулығына зиянды әсер ететін факторлардың ішінде әр түрлі ластаушы заттар бірінші орын алады. Адамның іс-әрекеті нәтижесінде биосфераға, оған тән емес 4 млн.-нан астам заттар шығарылады. Сонымен қатар, жыл сайын қоршаған ортаға мыңдаган жаңа заттар шығарылады. Олардың көпшілігі ксеиобиотиктер (грек тілінен аударғанда хеnos -- бөтен) адам мен басқа да тірі ағзалар үшін бөтен заттар.
Аурулардың көбеюі сонымен қатар табиғи ортаның әр түрлі трансформацияларымен, оның толық бұзылуы, өнеркәсіптік кешендерге, бір типті тұрғын жерлерге және т.б., яғни үшінші табиғатқа айналуына байланысты. Денсаулыққа әлеуметтік және экономикалық жағдайлардың әсері артып отыр. Табиғи және физико-химиялық тұрғыдан алғанда таза орта болса да, қолайсыз әлеуметтік-экономикалық жағдай ауру мен өлімнің артуына әкелетінін өмір көрсетіп отыр. Ауру мен өлімнің қоршаған орта жағдайларына тәуелділігі жекелеген мемлекеттер мен аймақтар мысалынан көрінеді.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша жыл сайын дүние жүзінде шамамен 500 мың адам пестицидтермен уланады және оның 5 мыңы өліммен аяқталады. Мұндай құбылыстар әдетте үшінші әлем елдерінде жиі кездеседі. АҚІІІ-пен салыстырғанда бұл елдерде улану 13 есе артық [11].
Американ ғалымдарының мәліметтері бойынша барлық қатерлі ісік ауруларының 90%-ы қоршаған ортаның қолайсыз әсеріне байланысты. ФРГ-де соңғы 10 жылда қатерлі ісікпен ауыратындардың үлесі ер кісілерде 15-тен 23%-ға дейін, ал әйелдерде 17-ден 25%-ға дейін артқан. Аурулар индустриалды және ластанған аудандарда жиі кездеседі.
Балалардың жалпы ауруларына әсер ететін күшті фактор көміртегі тотығы мен шу болып табылады. Ғалымдардың мәліметтері бойынша СО-ның мөлшері 6,5-теи 12 ЗЖЖК-ге көтерілуі балалардың ауруларының 2 есе, ал акустикалық қолайсыздықтың 8-ден 20%-ға артуы -- 1,4 есеге артуына әкеледі.
Арал аймағы экологиялық апат аймағы болып табылады. Бұл аймақ аурулар мен өлімдердің жоғары болуымен сипатталады. Мысалы, Қарақалпақстанда (Өзбекстан) балалар өлімінің жиілігі туылған мың балаға 87-ден келеді, ал Скандинавия елдерінде 7 -- 8, Жапонияда -- 5. Бұрынғы КСРО-да 80-жылдардың соңында орташа балалар өлімінің жиілігі 24 -- 25 болған [12].
Аурулар туғызатын заттар мен факторлар. Ағзаларға қолайсыз әсер ететін және ауруларға әкеліп соқтыратын заттарды төмендегідей топтарға бөліп көрсетуге болады:
1) концерогендер (латын тілінен аударғанда cancir -- рак, генезис -- шығу тегі) қатерлі ісіктер туғызады. Қазіргі уақытта шамамен 500 осындай заттар белгілі. Олардың ішіндегі ең күштілеріне бензо(а)пирен және басқа да полициклді ароматтық көмірсулар, ультракүлгін сәулелер, радиоактивті изотоптар, эноксидті смолалар, антриттер, нитрозаминдер, асбест және т.б. жатады;
2) мутагендер (латын тілінен аударғанда mutasio -- өзгеру) - хромосомалар саны мен құрылымының өзгеруіне әкеліп соқтырады. Оларға: рентген сәулелері, гамма-сәулелер, нейтрондар, бензо(а)пирен, колхицин, кейбір вирустар және т.б. жатады;
3) тератогендер (грек тілінен аударғанда teras, teralos -- құбыжық) -- жеке дамуда кемістіктерге әкелетін, кемтарлықтардың пайда болуына әкелетін заттар. Тератогендерге әсер ететін мөлшерінен артып кететін кез келген фактор жатады. Көбінесе тератогендерге мутагендер, сондай-ақ пестицидтер, тыңайтқыштар, шу және т.б. ластаушылар жатады.
Сонымен қатар, эмбриогендерді де бөліп көрсетуге болады. Эмбриогеидер (грек тілінен аударғанда embryo - ұрық) эмбрионалдық даму кезінде зақымдануларға әкелетін заттар. Эмбриогендерге тератогендер, мутагендер және басқа да заттар (мысалы, алкогольді ішімдіктер, есірткі заттар және т.б.) жатады.
Адам қызметінің нәтижесінде жаңа, бұрын болмаған аурулар пайда болады. Мұндай ауруларды ерекше техногенді аурулар тобына жатқызады. Оларға қорғасын (сатуризм), кадмий (ита-ита), сынап қосылыстарымен ("минамата") және т.б. уланудан пайда болған аурулар жатады.
Денсаулық үшін зиянды органикалық және бейорганикалық заттар
Көптеген органикалық заттар улы және жоғары дәрежеде тұрақты болып табылады. Олар көбінесе канцероген, мутаген, тератоген немесе басқа аурулардың пайда болуын күшейтеді.
Органикалық қосылыстардың ішінде, әсіресе, галогенді көмірсулар мен полициклді ароматтық көмірсулар (ПАК) қауіпті.
Галогенді көмірсулар. Бұл топқа бір немесе бірнеше көміртегі атомдары хлор, бром, йод немесе фтормен алмасқан органикалық қосылыстар жатады. Хлорлы көмірсулар кең таралған. Олардың көпшілігі тұрақты, ағзалар оларды жеңіл сіңіреді және жекелеген мүшелер мен ұлпаларда жиналуға қабілетті. Мысалы, поливинилхлорид (ПВХ), полихлорды бифенилдер (ПХБ), ДДТ (пестицид), тетрахлорфенол және тетрахлорэтилен (еріткіштер). Бұл топқа өте улы зат -- диоксиндер де жатады.
ПВХ мен винилхлорид бауырдың қатерлі ісігін, тері, сүйек пен аяқ-қолдың зақымдануынан көрінетін винилхлоридтік ауруды туғызады. Ұзақ уақыт бойы винилхлорид қауіисіз деп есептеліп келді. Оны аэрозоль баллондарында газ-тасымалдаушы және медицинада наркоз ретінде қолданып келген. Тек 70-жылдары ғана оның улы қасиеттері анықталды.
Белгілі ДДТ (дихлордифенилдихлорэтан) да хлорлы көмірсуларга жатады. 1939 жылы Моллер бұл заттың инсектицидтік қасиеттерін анықтады. Бұл препараттың 15 млн. тоннасы жер шарының барлық дерлік аймақтарында қолданылған. Антарктиданың өзінен шамамен 25 мың тонна ДДТ табылған. Кейіннен ДДТ май ұлпалары мен ана сүтінде жиналатыны белгілі болды. 70-жылдардан бастап бұл инсектицидті қолдануға тыйым салынды. Бірақ жоғары дәрежеде тұрақтылығына байланысты (ыдырау мерзімі 50 жыл) ол қоректік тізбектерде әлі де интенсивті түрде айналымда болып келеді [13].
Диоксиндер қазіргі белгілі улы заттардың ішіндегі ең күштілерінің бірі. Диоксиннің канцерогенді, мутагенді, тератогенді әсері анықталған. Ол әйелдің бала туу қабілетіне әсер етеді. Диоксиннің көп бөлігі (шамамен 200 кг) қоршаған ортаға американдықтардың Вьетнамда қолданған дефолианттары түрінде шығарылды. Нәтижеде тек вьетнамдықтар ғана зардап шеккен жоқ шамамен 20 мың американдықтарды да қамтыды.
Фенолмен улану бауырды, бүйректі, қанды зақымдайды. Ағзаның тұқым қуалау қасиетіне де әсері анықталған. Сонымен қатар канцерогенді және тератогенді әсер етеді.
Халықтың денсаулығына метанол немесе метил спирті өте қауіпті. Түсі мен иісі бойынша оны этил спиртінен айыру өте қиын улы зат. 30 -- 100 мл мөлшері адамның өліміне әкеліп соқтырады.
Формальдегид химия өндірісінің маңызды өнімдерінің бірі болып табылады. Фтор альдегид аллергиялық реакциялар туғызуы мүмкін. Сонымен қатар оның канцерогендігі туралы да мәліметтер бар. Адам мен басқа да тірі ағзалар бұл затпен үнемі әсерлесуде болады (пластик, ағашты-талшықтар, консерванттар, автокөліктердің газдары, темекі түтіні т.б.). Дүние жүзінде ондаған миллион тоннасы өндіріледі. Қазір бұл затты тұрмыстық мақсатта қолдануды шектеуге бағытталған шаралар жүргізілуде.
Ауыр металдар. Көптеген ауыр металдар ағзалардың тіршілігіне қажет және микроэлементтер тобына жатады. Оларға цинк, мыс, марганец, темір және т.б. кіреді. Сонымен қатар олар тірі ағзалар үшін улы. Ауыр металдар ақуыздармен жеңіл байланысып, майда еріп, жинақталады. Ауыр металдардың қоршаған орта мен ағзада жинақталуының негізгі көзі -- отынды жағу, пестицидтер, кейбір органикалық қосылыстар, өндірістік қалдықтар және т.б.
Белгілі мәліметтер бойынша (Вронский, 1996) антропогенді заттар есебінен қоршаған ортаға қорғасынның 94-97%-ы, кадмийдің -- 84-89%-ы, мыстың -- 56-87%-ы, никельдің -- 66 -- 75%-ы, сынаптың -- 60%-ы шығарылады.
Қорғасынның негізгі көзі -- автокөлік жанармайы болып табылады. Қорғасынның көп бөлігі металлургия кәсіпорындары мен ауыл шаруашылығында пестицид ретінде мышьякты) қорғасынды қолдану кезінде шығарылады.
Қоршаған ортада қорғасынның артуы, әсіресе, өнеркәсіптік революцияның басталуымен тығыз байланысты. XX ғасырдың қала тұрғындарының қаңқасындағы қорғасынның мөлшері 1600 жыл бұрын өмір сүрген адамдармен салыстырғанда 700 -- 1200 есе артық.
Қорғасынмен улану немесе сатуризмнің белгілері мынадай: тез шаршау, кешке көру қабілетінің төмендеуі, қан аздық, бүйректің зақымдануы, жүрек ауруы, уақытынан бұрын босану, түсік тастау.
Кадмий. Ауыр металдардың ішіндегі ең улы элемент. Ортаға кадмийдің шығарылу себептері тас көмірдің шаңы, химиялық тыңайтқыштар, пластмассалардың қалдықтары мен жану өнімдері, темекі түтіні. Қорғасынға қарағанда кадмий топырақтан өсімдікке жеңіл өтеді (70%-ға дейін) де, ағзадан баяу шығарылады. Негізінен бүйректі (бүйректе жиналады), жүйке жүйесін, жыныс мүшелерін зақымдайды, тыныс алу жүйесіне зиян. "Ита-ита" ауруын туғызады.
Сынап. Қоршаған ортада кеңінен таралған. Дүние жүзіндегі сынаптың өндірісі жылына 10 мың т. астам. Ол негізінен электротехникада, медицинада және химия өнеркәсібінде қолданылады.
Металдық (элементарлық) сынап іс жүзінде ағзаға зиянды емес. Бірақ бу түріндегі сынаптың әсері қауіпті. Ағзаға тамақпен не тері арқылы енген сынап тұздарының қауіптілігі жоғары [14].
Сынаптың металлорганикалық қосылыстары (әсіресе метил сынап) ағза үшін өте улы және қауіпті.
Асбест. Соңғы кезде дәрігерлердің назарын өзіне аударып отыр. Ұсақ асбест шаңы -- асбестоз ауруын туғызады. Өкпе ұлпаларын зақымдап, қатерлі ісіктерге әкеледі.
Белгілі мәліметтер бойынша (Вронский,1996ж) антропогенді затар есебінен қоршаған ортаға қорғасының 94-97%, кадмийдің -84-89%-ы, мыстың 56-87%-ы, никельдің 66-75%, сынаптың 60% шығарылады. Металл не бөледі, ауруларға келтіреді.
Қорғасын. Қоршаған ортада қорғасының артуы, әсіресе өнеркәсіптік революцияның басталуымен тығыз байланысты. ХХ ғасырдың қала тұрғындарының қаңқасындағы қорғасының мөлшері 1600 жыл бұрын өмір сүрген адамдармен салыстырғанда 700-1200 есе артық болып табылады.
Ауыл шаруашылығындағы пестицидтер сатуризм немесе қорғасынмен улану, қан аздық, бүйректің зақымдануы, жүрек ауруы, уақытынан бұрын босану, түсік тастау
Кадмий-ауыр металдардың ішінде ең улы. Тас көмірдің шаңы, химиялық тыңайтқыштар, пластмассаның қалдықтары, темекі түтіні бүйректе жиналады, жүйке жүйесін, жыныс мүшелерің , тыныс алу жүйесін зақымдайды, Ита-итаауруын туғызады. Асбест Кәсіп орындар, ҚТҚ Өкпені зақымдайды, қатерлі ісік ауруларына әкеледі.
Сынап-қоршаған ортада кеңінен таралған. Металл сынап іс жүзінде ағзаға зиян емес. Бірақ бу түріндегі сынаптың әсері қауіпті.Ағзаға тамақпен не тері арқылы енген сынап тұздарының қауіптілігі жоғары автокөліктер шығаратын газдарда, аллергия, артрит, көру нашарлайды, бүйрек аурулары, иммундық қабілеті төмендейді, буын аурулары, ой қабілеті төмендейді. Жүкті әйелдерге зиянды.
Аллюминий ҚТҚ(сыра ыдыстары, фольга, дезодарант ыдыстарында) Қозуды көтереді, анемия, бүйрек, бауыр аурулары, жүйке жүйесінің зақымдануы, қарттық ақыл ойдын кемуі болады. Арнаулы түрде жүргізілген зерттеулердің қорытыңдыларына қарағанда қалай болса солай шашылып-төгіліп жатқан радиоактивті элементтердің қалдықтары республикамыздың әрбір қалаларымен елді мекеңдерінің айналасынан табылады. Алматы қаласының маңайындағы алаңдардан-21, Өскеменде-12, Семейде-8, Көкшетауда-15. Жалпы Қазақстан Республикасының 18 қаласының маңайында 67 орыннан радиоактивті қалдықтар табылған. Байқоныр ғарыш аймағы, ракеталық сынақ полигондары Капустин Яр, Азғыр, Сарышағанжұмыстарын жалғастыруда. Мемлекетіміздің бүкіл әлемдік кеңістікке абыройы мен мақсаты үшін мүмкін керек те болар. Бір қорқынышы сол, сынақтардың кейбір жағдайда сәтсіз аяқталып, өз жерімізге, оны қоныстанып отырған аймаққа жарылып құлауы, өте қолайсыз моралдық нұсқан.
Қала және адамның денсаулығы. Қазіргі кездегі адамның экологиялық ортасы - қала. Ол ең ірі және табиғи ортадан өзгеше, көптеген параметрлері бойынша экстремалды деуге болатын орта. Қалада техногенді қуаттың орасан зор концентрациясы жиналады [15].
Дүние жүзінің қалаларында қазір ғаламшарымызды мекендейтін халықтың шамамен жартысы шоғырланған. Соңғы 45 жылда қала халқының саны 729 млн-нан 2540 млн. адамға дейін өсті, яғни 3,5 еседей, ал олардың халықтың жалпы санындағы үлесі 29-дан 44%-ға дейін артқан. Сонымен қатар, қалалардың іріленуі жүріп отыр. 1995 жылдың соңына қарай дүние жүзінде халқының саны 1 млн.-нан астам халқы бар 320 қала және 5 млн.-нан астам халқы бар 48 қала болған.
Бірақ урбанизация (латын тілінен аударғанда urbanus - қалалық) процесі тек қала халқының немесе қалалардың мөлшері мен санының артуымен ғана шектелмейді. Сонымен қатар, бұл процесс қоғам өміріндегі қалалардың рөлінің артуынан, көптеген адамдардың өмір сүру салтының өзгеруінен де көрінеді.
Қалалардағы адам экологиясына тән нәрсе -- бұл табиғи экологиялық факторлардан оқшаулану болып табылады. Қажетті мөлшерде өсімдіктер, тірі топырақпен, сумен қамтамасыз етілген. Адамның биологиялық табиғаты мен оның табиғатқа қарсы іс-әрекетінің нәтижелері арасындағы қайшылық, әсіресе қала жағдайында шиеленісе түседі.
Қазіргі кездегі қала -- күрделі әлеуметтік-экономикалық ағза. Ол демографиялық, экономико-географиялық, инженерлік-құрылыс, сәулеттік факторлардың әсерінен, қоршаған экономикалық кеңістік пен табиғи ортаның алуан түрлі өзара әсерлері нәтижесінде қалыптасады. Көбінесе, қалалармен қоғамдық процестің көптеген белгілерін байланыстырады. Бірақ, қала өркениеті -- қолайлы жағдайлар, тұрмыстың жеңілдеуіне әкелгенмен, коммуникация тығыздығы, әр түрлі қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндіктері -- тек барлық жағынан қолайлы орта емес.
Қала ортасы адамның басты сапасы -- оның денсаулығына қолайсыз әсер етеді. Атмосфераның, судың, азық-түлік өнімдерінің, күнделікті қажетті заттардың өнеркәсіп пен транспорттың қалдықтарымен ластануы, электромагниттік өріс, вибрация, шу, ауаның дезионизациялануы, тұрмыстың химияландырылуы, шектен тыс көп ақпараттардың ағыны, уақыттың жетіспеуі, гиподинамия, эмоциогенді қысым, дұрыс тамақтанбау, зиянды әрекеттердің кеңінен таралуы -- осылардың барлығы қосылып адамның денсаулығын нашарлатады. Көкшетау қаласы жол көшелерінде жылдан - жылға автокөліктер санының өсімі байқалуда, қала көшелерінде, әсіресе қала орталығында көліктердің көп жүруі жаңа технологиялық нормаға сай келмейді, себебі бұрынғы жолдардың автокөліктер қозғалысына (ағымына) сай еместігі. Сонымен қатар, көше магистральдарында белгілі жүйенің болмауы, айналым жолдарының ережесінің дұрыс жолға қойылмауы, сол сияқты көлік кептелісінің (час - пик - тің) орын алуы [16].
Аса жылдамдықпен келе жатқан көлік (кептелісте) кідіріске түссе иіс газының мөлшері 1,6 - 1,9 есеге артады.
Автокөліктер бөлетін зиянды заттарды есептеу
Жұмыс барысы:
Автокөліктер өтуі әр түрлі 3 көшені таңдап алдым.
1.Әуезов көшесі
2.Абай көшесі
3.Ақан сері көшесі
Әрбір көшеде 100м жол белгіледім
Осы белгіленген жолда 15 мин ішінде неше машиналар өткенін санадым.
Көрсеткіште: Әуезов көшесі; Абай көшесі; Ақан сері көшесі
Өткен машиналар саны 63 92 17
1 сағатта өтуі мүмкін 63х4=252; 92х4=368; 17х4=68
1сағат ішінде неше км, өтеді 25200 36800 6800
Жанармайдың мөлшері
Дизель -0,1л
Бензин -0,4л
2520 3680 680
10080 14720 2720
Бөлінген зиянды заттардың мөлшері
Көміртек оксиді 15120 22080 4080
Метан 2520 3680 680
Азот оксидтері 1008 1472 270
Көкшетау қаласында қазіргі таңда -154891 адам тұрады. Ал, автокөліктер саны-516300. Сонда 3 адамға 1автокөлік келеді
Зиянды заттар Әрбір 100 км сайын
Бензин Дизель
Көміртек оксиді 5155920 1391280
Метан 859320 231880
Азот оксидтері 343728 92070
Қорытынды:Дизельді жанармай жаңғанда зиянды заттар 4 есе аз мөлшерде бөлінеді
Қала мәселесін көтерсек:
Қоқыс неше жыл өмір сүреді.
Қоқыс түрлері Жылдар
Қағаз 2-10ж
Консервалы банкі 90ж
Шылымның фильтрі 100ж
Полиэтилен пакеті 200ж
Әйнек 1000ж
Қала халқының басым бөлігі демалатын қаладан тыс, табиғи жағдайда өткізуге тырысады. Бірақ, мұндай жерлерде мүмкін болатын рекреациялық (рекреация латын тілінен демалу, сауығу) қысым артады да, олар: қаланың жалғасына айналады. Атмосфералық ауаның ластануы көбінесе автокөліктердің жол қиылыстарынан өтуі және төмен жылдамдықпен қозғалған кезде көп байқалады. Карбюраторлы двигательді көліктерден иіс газымен бірге көп мөлшерде қорғасын, дизельді мотордан кадмий көп бөлінеді.
Автокөліктің жүрісі кезінде олардың дөңгелектері мүжіліп және мың тонна резиналар өте кішкене шаң түрінде ауаға түседі, ал нәтижесінде түзелген шаңнан мырыш түзеледі. Осының дәлелі ретінде қала бағытында жүрген автобустардың қозғалысынан бір жылда 175 - 200 тоннаға дейін резиналар мүжілетіні дәлелденген.
Қазақстан Еуразия құрлығының орталық бөлігінде кең байтақ жерді алып жатыр. Ол жерінің аумағы жөнінен дүние жүзі бойынша 9-орында.
Қазақстанның жер аумағы 272 млн.га., оның 180млн.га жері шөлейтті және шөлді белдемдерде орналасқан. Бұл еліміздің жер аумағының 67%-на тең.
Еліміз пайдалы қазбаларға да бай. Қазақстанда дүние жүзіндегі хром қорының-30%, уран мен марганецтің-25%, қорғасынның-19%-ы, мыс пен темірдің-10%-ы кездеседі [17].
Қазір дүние жүзінде шикізат көздері ретінде 55 түрлі химиялық элемент кеңінен пайдаланылады. Соның Қазақстанда 39 - ы өндіріледі.
Қазіргі таңда Қазақстан дүние жүзіндегі экологиялық зардаптарды көбірек көріп отырған мемлекеттің бірі. Еліміз аумағының 60%-дан астам алқабы экологиялық апатты аймақтарға жатады. Қазақстанның шығысы тау-кен металлургия өнеркәсіптерінен шыққан түрлі улы заттармен ластануда. Еліміздің батыс аймағы мұнай, газ өнімдерінен және Азғыр, Тайсоған, Нарын полигондарында жүргізілген сынақ зардаптарынан ластанған. Арал өңірі мен Орталық Қазақстан аймағында Арал теңізінің тартылуы, Байқоңыр ғарыш айлағының ластау әсері айқын байқалуда. Оңтүстік өңірі фосфор, қорғасын, цемент өнеркәсіп орындарынан, және уран кен орындарынан шыққан радиациялық сәулелердің әсерінен зардап шегуде.
Елімізде ядролық жарылыстардың зардабын көрмеген аймақтар жоқтын қасы. Ресми деректер бойынша Қазақстанның 34 нүктесінде ірлі-ұсақты әр түрлі ядролық жарылыстар мен сынақтар жүргізілген. Оның ішінде Семей полигоны негізгі орын алады. 1947-1989 жылдар аралығында бұл жерде 500 - ден астам(кейбір мәліметтер бойынша 715) жарылыс жасалған. Кеңес одағы кезенде Қазақстанда әр түрлі 37 сынақ полигоны жұмыс істеген. Еліміздің көптеген аймақтарында кемтек мүгедек сәбилердің өмірге келуіне экологиялық жағдайлар әсер етуде. Ресми деректер бойынша: Қазақстан жерінде түрлі зиянды қалдықтардың мөлшері 30млрд. т-ға жеткен. Жан басына бөлгенде орта есеппен 2мың т қалдықтан келеді. Осы қалдықтардың ішінде: 6,7млрд т-сы улы қалдықтар. Республикамызда жалпы радиоактивті қалдықтардың мөлшері 237 млн т-ға жетті. Ал түрлі өнеркәсіп орындарынан шыққан қалдықтар 20 млрд т-ны құрайды. Мұндай улы қалдықтардың еліміздің табиғаттына және адам денсаулығына қаншалықты зиянды екендігі айтпаса да түсінікті. Осындай экологиялық қолайсыз жағдайлардан еліміздегі адамның өмір сүруінің орта жасы ер адамдар үшін -60,5, ал әйелдер -65,5 жасты құрайды. Ал жапондардың бізден 20жыл артық өмір сүретінін мысал ретінде айтуға болады [18].
Әр түрлі аурулардың әсерінен халықтың өлімінің себептері: № Аурулар Оның ішінде өлімнің себебі% Өмір сүру салты Қоршаған орта Тұқымқуалаушылық Денсаулық сақтау
1 Жүрек аурулары 54 9 25 19
2 Қатерлі ісік 37 34 29 10
3 Жол-транспорттық 68 18 1 12
4 Атеросклероз 49 8 25 18
5 Диабет 26 0 68 18
6 Бауыр циррозы 70 9 18 3
7 Өзін-өзі өлтіру 60 35 2 3
8 Күтпеген қолайсыз жағдайлар 51 31 4 14
9 Орташа алғанда 48 16 25 11
Қазір Республикамызда халық арасында аурулар, өлім көбейіп кетті. Баланың іштен кемістікпен, ақыл-есінен кем, қабілетсіз, басқа аурулармен ауырып тууының басты себептерінің бірі-қоршаған ортаның бұзылуы. Халықтың 40% дем алу мүшелерімен ауырады, екінші орында тері аурулары 8%, 3-ші орында - зәр шығару мүшелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың өзектілігі. Осы тақырыпты алған себебім экология және денсаулық арасындағы өзара тығыз байланысты болғандықтан, дүниежүзі бойынша ең актуальды проблема болып есептелінеді. Адамның қоршаған орта мен тірі табиғатқа әсерінің өскендігі соншалықты миллиард жылдар бойы қалыптасқан зкологиялық тепе-теңдік бұзылуда.
Табиғат-сұлулықтың өмір-бақи таусылмас қайнар көзі. Қандай жұмыстың болса да экологиялық жағы еске алынбаса, табиғат пен адам арасындағы зат алмасуда заңды түрде орны талмас алқылықтар пайда болады [1].
Адам баласының қалыпты өмір сүруі үшін оған қажетті қоршаған орта жағдайлары және табиғат байлықтары болуы қажет.
Адамзат қоршаған орта мен табиғат байлықтарын өз қажетіне пайдалана алатын саналы тіршілік иесі. Адам тек табиғатты пайдаланып қана қоймай, табиғатты өзгерте де алады.
Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен қарым - қатынасы ерекше маңызға ие. Пайдалы қазба байлықтарының шектен тыс көп пайдалануы, жер бетінен көптеген өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің жоқ болып кетуі және сонымен қатар табиғи ортаның ластануынан адамдардың денсаулығы да бұзыла бастады. Қоршаған ортаның шектен тыс ластануынан бұрын белгісіз аурулар пайда болуда. Мысалы, адам қоршаған ортаның сынаппен ластануынан - минамата, ал калий элементі арқылы ластануынан итай - итай ауруларына шалдығуда. Тіпті сыртқы ортаның шектен тыс ластануы адамның генетикалық ақпараттарын өзгертіп жіберетіндігіне түрлі кейіптегі сәбилердің дүниеге келуі мысал бола алады. [2]
Табиғат, Жер - Ана , туған жер, атамекен құлаққа жылы естіліп, жүрекке шаттық сезімін ұялататын қасиетті сөздер. Адамның өзі сол табиғат пен Жер - Ананың перзенті. Өзіміздің қоршаған тіршілік ортасын - биосфераны келешек ұрпаққа бүлдірмей ластамай, көркейтіп, көріктендіріп жеткізу бүгінгі жас ұрпақтың басты парызы болып табылады. Сондықтан, студенттерге қоршаған ортаның экологиялық жағдайы мен оны қорғау жолдары туралы мағлұмат беріп, экологиялық, эстетикалық тәрбие беру және оларды туған өлке табиғатын сүюге, қорғауға, қамқорлық жасауға баулуымыз керек.
Табиғатқа жанашыр болу адамзат қоғамына, оның келешегіне жанашырлық жасау болып табылады. Сол себепті туған жеріміздің тамылжыған тамаша табиғатын сүю, оны қастерлеп, қадірлеу әрбір адамның азаматтық парызы.
XXI ғасырға аяқ баса отырып адамзат өзімен бірге көптеген келелі мәселелерді ала келді. Үнемі дамыс үстіндегі техникалық ықпалдан қоршаған ортаны қорғау, денсаулыққа әсерін тигізбеу, осындай маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Қоршаған орта мәселелері барлық адамзатқа тиесілі ортақ мүдде. Адамның шаруашылық қызметі оның талғамына байланысты дамиды. Ол дамыс табиғат және оның алуан түрлі қорын пайдалануды талап ететін өндіріске негізделеді. Кез келген қоғамның белгілі бір даму кезеңінде адам мен табиғат арасында, өндіріс пен табиғи экологиялық жүйелер арасында қарама-қайшылық пайда болады. [3].
Қоршаған ортаны қорғау дегеніміз табиғи қорларды ұтымды пайдалану, қорғау және ұдайы өндіруді қамтамасыз ететін заңдық, техникалық және санитарлық нормалар жүйесі болып табылады.
Адам - өндірістік объект- қоршаған орта түріндегі экологиялық жүйелер туралы ақпараттарды жүйелеу, сонымен қатар адамды және оны қоршаған ортаны қорғаудың техникалық әдістерін талдау Антропогендік өндірістік фактор атты жалпы түсінік негізінде жасалады. Антропогендік өндірістік фактор (АӨФ) дегеніміз - адам денсаулығын келеңсіз өзгерістерге және тап осы өндірістік процестің әсеріне шалдыққан қоршаған ортаны антропогендік өзгерістерге ұшыратуға қабылетті фактор. [4].
Адамзат биологиялық түр және әлеуметтік қоғам ретінде қоршаған ортада өтіп жатқан процестермен тікелей байланыста болады және үнемі өсіп жатқан масштабтарда оның қорларын алып тұрады, қалдықтармен, тіршілік әрекетінің өнімдерімен ластандырады. Мұның бәрі тіршілік кеңістігінің өте жұқа қабаты биосферада өтеді. Бұл тіршілік қабатында органикалық заттардың тізбегіндегі: топырақ- өсімдіктер- жануарлар- адам- топырақ айналымы бойынша заттардың , сондай-ақ табиғи айналымның басқа тізбектерінің шегіндегі бейорганикалық заттарды үнемі қозғалып жатқан күйінде болады, себебі табиғат қоршаған ортаның тірі және өлі компоненттерінің арасында өтетін негізгі химиялық элементтің тұрақты айналымының механизмдерін жасап шығарады. [5].
Зерттеудің мақсаты - экология және денсаулық жағдайын зерттеу.
Зерттеулердің міндеттері:
oo еліміздің экологиялық проблемаларын анықтау
oo экология және денсаулық байланысын зерттеу;
oo Қазақстан Респуликасының тұрақты дамуға көшу концепциясын ұсыну.
Зерттеу нысаны - Ақмола облысының Көкшетау қаласының Ауэзов, Абай, Ақан сері көшелері.
Зерттеу пәні - экология және денсаулықты бағалау.
Зерттеу әдістері - диплом жұмыс жазу барысында логикалық, жүйелік, аналитикалық және салыстыру әдістер пайдаланды.
Мәселенің зерттелу ауқымы - экология және денсаулық байланысын келесі ғалымдар зерттеген: Әлімбетов К.Ә.,Оспанова Г.С., Мейірбеков А.Қ. [4]; Байдельдинов Д.Л. [5], Болбас.М.М [6], Голенко Д.И. [9], Баешов А. [10], Омаров А.Д. [20], Сүлейменов С.Т., Құлбеков М.Қ. [27], Сағынбаев А.Е. [29], Аксенова О.В. [31], Олардың жұмыстары экология ғылымының дамуына үлкен үлес қосқан.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық маңызы. Ақмола обылысының экологиялық жағдайы және адам денсаулығына тигізетін әсері зерттелінген. Алынған нәтижелері көптеген салалалрда пайдалануға болады.
Зерттеудің практикалық базасы. Ақмола облысының ауасы, топырағы және су ресурстары.
Жұмыс құрылымы және көлемі. Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, 2 кесте мен 3 формуладан, қорытынды мен пайдалынылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу объектісі, теориялык және әдістемелік негізі қарастырылган.
Бірінші бөлімінде еліміздің экологиялық проблемалары қарастырылған.
Екінші бөлімінде экология және адам денсаулық зерттелінген.
Үшінші бөлімінде Қазақстан Респуликасының тұрақты дамуға көшу концепциясы ұсынылған.
Қорытындыда диплом жұмысының барысында алынған мәлеметтері реттеп, жүйеге келтіріп, бір-бірімен салыстырып жазылған.
1 ЕЛІМІЗДІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
0.1 Қоршаған ортаның ластаушы көздері
XX ғасырдың екінші жартысындағы қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасы негізінде біздің елімізде күрделі табиғат жағдайы қалыптасты. Материалдық өндірістер көбейді, барған сайын шикізатқа сұраныстың өсуінің нәтижесінде жерасты мен үсті қазба байлықтары жеделдетіп игерілді. Ғылыми-техникалық прогрестің нәтижесінде жасалынған табиғатқа әсер, экожүйенің өзгеруі, дауылдар, су тасқындары, жер сілкіністері сияқты табиғи құбылыстармен тепе-тең жағдайға жетті, тіпті олардан асып түсті десе де болады. Олар табиғаттың келеңсіз әсерін шұғыл күшейтіп, биосферадағы табиғи жағдайдағы энергия мен зат алмасуды бұзды. Адамның табиғатты өзгертуі өте қауіпті жағдайға айналды. Бұл құбылыс дүние жүзі бойынша экологиялық сипат алды.
Көптеген ғалымдар экология ғылымының мәнін, мағынасын, салдарын әр түрлі түсінеді. Көбі экология ғылымың жаңа ғылымның саласына қосады. Эрнест Геккельден бұрын да ғылымдар экология жайлы өзіндік зерттеулер жүргізген. Әйтсе де оның бастауына неміс ғалымы Эрнест Геккель биологиялық экологияға берген анықтама тұрғысынан қарайды, ал шындығында XXI ғасырдың экологиялық проблемалары қатыспайтын бірде-бір ғылым саласы жоқ. Сондықтан да экология ғылымы ғылымдардың ғылымы сипатына айналды. Себебі, олар барлық ғылым салаларының нәтижесіндегі ғылым жетістіктерінің табиғаттың тепе-теңдігінің бұзуылуына жауапты бола отырып, оның шешімін табуға ат салысу керек. Бұл ғаламдық проблема.
Қазақ халқы ежелден-ақ табағат болмысын, оны бүкіл өзінің шаруашылығының дамуы мен қалыптасуының, тіршіліктің даму жүйесінің көне айналдырған. Қазақтың көшпелі өмірінің өзінде табиғатты пайдаланумен қатар, оны аялаудың, қорғаудың тамаша үлгілері қалыптасқан. Осы арқылы болашақ ұрпақ бойына табиғатпен етене жүруді сіңіріп отырған [6].
Қазіргі дүние жүзілік ғылыми-техникалық прогрес пен адам әрекеті табиғаттағы тепе-теңдікті бұзып, болашақ ұрпақтың алдына ғаламдық экологиялық проблемаларды тудыруда. Табиғаттың байлығын қажжеттілігімізге жүйелі жаратудың орнына, кейінгі жылдары оған жаппай үлкен қауіп тудыратын, ядролық, экологиялық, биологиялық қарулардың сыналуы, ормандардың аталуы, аң мен құстардың есепсіз жойылуы, адамның ақыл-ойын аздыратын арақ пен есерткінің таралуы осы экологиялық апаттың көзі болып табылады.
Шын мәнінде туған еліміздің экологиялық ақуалы қандай екенін көпшілік біле бермейді. Неге десеңіз, экологиялық ақпаратты игеру үшін экологиялық білім керек. Қазақстанның экологиялық ахуалына қысқаша талдау жасағанда мынаны байқауға болады.
Солтүстік Қазақстан бойынша құнарлы жерлердің 25-30% жарамсызданса, Павлодардағы ірі өндіріс орнының зиялды экологиясы айтпаса да түсінікті. Батыс Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібінің өнімдерімен ластану 2,5 млн.га жайылымдардың деградацияға ұшырауы З млн. га жерді қамтып отыр. Семей полигоны жайлы көп айтылады, бірақ халыққа әкелген зардабы жайлы маңызды шешім табылған жоқ. Әсіресе, Азғыр мен Тайсойған полигондары қамтып отырған 1,4 млн. га жер радиоактивті ластануда.
"Экология" гректің oikos - үй (тұрақ, тұрғылықты жер, баспана) және logos - ғылым деген сөздерінің қосындысынан құралған. Бұл сөздердің дәлме - дәл мағынасы экология - "өз үйіндегі" организмдер туралы ғылым дегенді білдіреді, яғни "организмдер мен қоршаған орта арасындағы жиынтықты" немесе олардың бір-бірімен байланысының сипаттамасына ерекше баса назар аударатын ғылым екендігін көрсетеді. Қазіргі кезде көптеген зерттеушілер экология - ол тірі организмдер мен қоршаған ортаның қатыстылығын оқып-үйрететін немесе тірі организмдердің ортадағы өмір сүру шарттарының жағдайын, бір-бірімсн өзара қарым-қатынастық байланысын зерттейтін ғылым деп санайды.
Қоршаған ортаны танып-білуге деген құштарлық сонау адамзат дамуының ақ таңы атқан кезден басталды деуге болады. Алғашқы қауымдастык қоғамының өзінде-ақ адамдар өздерімен бірге қатар өмір сүріп келе жатқан кейбір аңдардың қарсылығына тап келгені белгілі. Оларды адамдар жеке-жеке емес, бірлесіп, қауымдасып күрескенде ғана және алатындығына, сөйтіп өздеріне азық етуіне болатындығына көздері жетті. Осылай қай аңды қай кезде, қандай жерде, қандай қару колданғанда колдарына түсіре алатындығын сезіне бастады. Олардың бұл әрекеттерін біз бүгінде тас бетіне түсірген суреттерінен және археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу барысында тастан, ағаштан т. б. жасаған қаруларын табу арқылы көзімізді жеткізіп отырмыз. Сондай-ақ мұндай деректер ежелгі египет, үнді, тибет, тағы басқа да мәдениет ескерткіштерінде сақталғаны мәлім. Экологияның элементтері сонымен қатар көнедсн келе жатқан халықтардың эпикалық шығармаларында да кездеседі. Мәселен, үнділердің "Махабхарата" жырында (б. д. д. VI - II ғғ.) табиғаттың дүлей күштері - су тасқыны мен жер сілкінісі туралы деректер келтіріледі, 50-ден астам жан-жануарлардың аттары аталып, олардың өмір сүру белгілері сипатталады, тіпті қайсыбірінің санының артуы және кемуі туралы мәліметтср де беріледі. Вавилонның қолжазбалық кітаптарында жерді өңдеудің әртүрлі әдістері мен тәсілдері келтіріліп, ксйбір мәдени өсімдіктерді қай мезгілде егудің жолдары көрсетіледі. Ал Кытайдың біздің дәуірімізге дейінгі IV - II ғғ. хроникаларында бірқатар өсімдіктердің сорттары туралы сөз қозғалып, олардың пісіп-жетілу мерзімдері де айтылады [7].
Жер шарындағы ауа райының өзгеруі ондағы тіршілік ететін жан-жануарлардың, өсетін өсімдіктердің өліміне әсер тигізетіндігін, бір сөзбен қорыта айтқанда, қоршаған ортадағы жансыз және жанды құрауыштардың өзара тығыз байланысты екендігін XVІІI ғасырда Ресей ғалымдары да өз еңбектеріне өзек етті. Мысалы, орыстың атақты ғалымы М.В. Ломоносов "Жер қыртысы туралы" трактатында: ". адамдардың көбісінің табиғатта көргеннің бәрі жаратушының құдіретімен жасалған деп ойлаулары бекер..." деп атап көрсетті. Ол табиғаттағы өзгерістер тек өсімдіктер мен жануарлар әлемінің тікелей қатысуының нәтижесі деп санады. Әр кезеңдегі жануарлардың өлі сүйектерін зерттей отырып, олардың тіршілік еткен табиғи жағдайлары туралы тұжырым жасады.
XVІІI ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында қоршаған ортаның құбылысын зерттеушілердің саны бірте-бірте арта түсті. Олардың еңбектерінде экологияның элементтері жиі-жиі кездесетін болды. Ғылымның дамуының екінші кезеңі ботаникалық-географиялық ірі-ірі көлемді зерттеулерге ұласты.
Экология ғылымының одан әрі дамуы ағылшын ғалымы Ч. Дарвиннің (1809-1882) эволюциялық ілімінің негізінде жүзеге асырылды. Оған атақты орыс ғалымдары В.В. Докучаевтың (1846-1903), В.И. Вернадскийдің (1863-1945), В.Н. Сукачевтің (1880-1967), Н.Ф. Реймерстің (1931-1993) қосқан үлестері мол. Олардың ішінен В.И. Вернадскийді ерекше атап өтуге болады. Ол биосфера туралы ілімнің негізін қалап, казіргі замандағы ғылымның болашағын күні бұрын көре білді. Биосфераны әлемдік экожүйе деп танып, оның орнықтылығы мен дамуы экологиялық заңдылықтарға негізделетінін, заттектер мсн энергия балансына байланысты екенін тұңғыш рет ашып көрсетті. В.И. Вернадский сонымен қатар ноосфера концепциясының негізгі қағидаларын да тұжырымдады [8].
Алайда, "Экология" деген терминді ғылымға алғаш рет енгізу неміс ғалымы Э. Геккельдің (1834-1910) еншісіне тиді. Ол экологияға төмендегідей анықтама берді: "Экология деп, біз табиғат экономикасына катысты барлық білімдерді - жануардың оны қоршаған органикалық және бейорганикалық ортамен, әсіресе оның өзімен тікелей немесе жанама қатысатын жануар-лармен және өсімдіктермен өзара ынтымақтастық немесе қастастық әрекеттерінің бар жиынтығын зерттеуді түсінеміз".
Экология бастапқы кезде биологиялық ғылымның құрамына еніп, организмдер мен қоршаған ортаның өзара тығыз байланысын ғана зерттеумен шектелген болса, қазіргі заманда экологияның шеңбері одан әрі кеңіп, көптеген ғылымдармен, атап айтқанда, география, геология, агрономия, химия, архитектура, математика, физика, генетика, медицина, қысқасы ғылымның барлық. салаларымен қоян-қолтық араласып кетті.
Осылай қазіргі заманғы экология - әмбебап, зор қарқынмен дамып келе жатқан, біздің планетамыздың барлық тұрғындары үшін іс жүзінде аса зор маңызы бар іргелі, кешенді ғылым болып саналады. Экология болашақтың ғылымы және адамдардың өзінің өмір сүруі осы ғылымның тікелей үдемелі дамуына байланысты болуы да мүмкін деуге жатады.
Экологияның күрт нашарлап кетуі адамдардың табиғатқа антропогендік әсерінен болып отыр. Атмосферадағы көмірқышқыл газдардың концентрациясының артуына байланысты климат өзгеріп, температураның жоғарлауына әкеліп соғады.
Энергия көзі ретінде көмір, мұнай, табиғи газды пайдалану нәтижесінде және машиналардың көбейіп индустриялық революциясының өркендеуіне байланысты бұл процесс тезірек жүреді.
Жер планетасындағы атмосфераның температурасы артатын болса, планетаның көптеген бөліктерінде құрғақшылық болады, басқа жерлерде жаңбыр көп жауып, жерді топан су қаптайды. Полюстегі мәңгі мұздар еріп аралдар мен жағалауларды, мұхиттар мен теңіз сулары басып кетеді. Ауыл шаруашылығының өнімі нашарлап, халықтар мекенін тастап, күн көрістің қамымен басқа жерлерге көшеді.
Табиғатты қорғау мәселесі бүкіл дүниежүзілік проблемаға айналуда.
Антропогендік әсердің бір салдары - топырақ жамылғысынын қарқынды элементтер, ауыл шаруашылығында қолданатын тыңайтқыштар мен улы ластануы. Ластанушылар ролін металдар мен олардын қосылыстары, радиоактивті химикаттар атқаруда.
Экологиялық заңнамалардың сақталуы бойынша шаруашылық субъектілерде жүргізілген тексерістер саны - 8814; 6508 экологиялық заңнамаларды бұзу анықталды, 5999 нұсқама берілді; жалпы көлемі 1986,703 млн. тенге болатын 6210 әкімшілік айыппұл салынды, оның жалпы сомасы 1486,54 млн. тенге көлемінде 5188 әкімшілік айыппұл төленді.
2012 жылы салынған әкімшілік айыппұлдардан жалпы сомасы 119,232 млн. тенге көлемінде 489 әкімшілік айыппұл мемлекет кірісіне төленді;
Жалпы 2013 жылы жалпы сомасы 1,6 млрд. тенге көлемінде 5677 әкімшілік айыппұл мемлекет кірісіне төленді [9].
Есепті кезеңде экологиялық заңнамаларды бұзу нәтижесінде қоршаған ортаға тигізген залалдар үшін жалпы соммасы 12,4 млрд. теңге көлемінде залалды өтеу туралы 1241 талап беріліп, оның 9,3 млрд теңге болатын 908 талап төленді, сондай-ақ 2012 жылы ұсынылған талаптардан жалпы көлемі 3,9 млрд. тенге болатын 166 талап мемлекет кірісіне төленді.
Жалпы 2013 жылы 13,2 млрд. тенге көлемінде 1074 талап мемлекет кірісіне төленді.
Бұл ретте, ерікті түрде төленбеген залалды өтеу бойынша талаптар мәжбүрлеп төлету үшін сот органдарына жолданды [48,49,50,51].
Біздің планетамыз өзінің даму тарихында 2 кезеңнен өткен. Олар: тіршілікке дейінгі кезең және тіршілік шыққаннан кейінгі кезең. Жердегі алғашқы өте қарапайым организмдер 3 миллиард жыл бұрын пайда болған. Тірі организмдер жер қабықтарының, яғни атмосфераның, гидросфераның және литосфераның беткі қабатын алғашқы қалпынан өзгерткен.
1 Организмдердің атмосфераға әсері. Жер атмосферасының қазіргі жай-күйі организмдердің тіршілік әрекетінің нәтижесінде қалыптасқан. Ауаның құрамындағы оттегі түгелдей өсімдіктердің Күн қуатының күшімен көмірқышқыл газын ыдыратуының нәтижесінде пайда болған. Ғалымдар қазіргі кезде атмосферадағы бар оттегі қорын жасыл өсімдіктер 10 мың жылдарда-ақ бөліп шығара алатындығын есептеген. Ауадағы оттегі мөлшерінің көбеймей, бірқалыпты қалуы оның екінші жағынан жануарлардың тыныс алуына, жануға және де басқа құбылыстарға жұмсалуына байланысты. Өсімдіктер ауаға оттегін шығарса, керісінше, жануарлар оттегін сіңіріп, көмірқышқыл газын бөледі.Өсімдіктермен жануарлардың тіршілік әрекетін де ауаның газ құрамы реттеліп отырады.
2 Организмдердің гидросфераға әсері.Атмосфера сияқты гидросферада организмдердің тіршілік әрекетімен тығыз байланысты. Организмдер ұдайы суды бойына сіңіреді және өзінен бөліп шығарады. Әсіресе өсімдіктер өз бойынан суды өте көп мөлшерде өткізеді. Тек қана орман өсімдігінің үлесіне жыл сайын бүкіл құрлықтан буланатын судың 10% тиеді. Тірі организмдер Жердегі бүкіл суды 2 млн жылды өткізіп шығаратынджығы есептелінген. Бұл жағдай-тіршілік әрекетінің өнімдері және органикалық шірінді қалдықтар құрлықтағы судың құрамына әсерін тигізеді деген сөз. Организмдермен Дүниежүзілік мұхиттың тұз құрамы тығыз байланысты. Мұхиттарға кальций тұзы өзен суы арқылы барады. Тұздың бұл түрі қазіргі кезде мұхитта қанша болса, әр 15 мың жылда сонша мөлшерде қосылып отыратындығы есептелінген. Бірақ оның мұхит суындағы мөлшері көбеймей, ұдайы бір қалыпта сақталады. Оған себеп-кальцийді мұхит суында тіршілік ететін жануарлар өте көп мөлшерде бойына сіңіреді. Кальций жануарлардың қаңқаларымен сауыттарын түзеді. Олардың қалдықтары мұхиттармен теңіздердің түбіне шөгіп, қалыңдыңы бірнеше км-ге жететін әктас қабаттарын құрайды.
3 Организмдердің литосфераға әсері.Ол екі түрлі жағдайда анық байқалады. Біріншіден организм қалдықтарынан тау жыныстарынан органикалық деп аталатын ерекше тобы құралады. Олар бізге жақсы таныс: әктас, ұлутас, таскөмір, шымтезек, жанар тақтатас, мұнай және т.б. Екіншіден, организмдер тау жыныстарының үгілуіне үлкен үлес қосады. Тасқа жабысып өскен қына оның бетін қобсытады. Ағаштың тамыры тау жыныстарын жарығына сыналай кіріп, кеңейтеді. Ін қазатын жануарлар жердің беткі қабатын үгіп аудастырады [10].
Организмдердің әсерінен топырақтың пайда болуы. Литосфераның беткі атмосферамен жанасатын жұқа қабатынада топырақ түзіледі. Топырақ-тірі органикалық және өлі беирганикалық табиғаттың өзара әрекеттесуінің нәтижесінде пайда болатын ерекше табиғи дене. Органикалық қалдықтардың ыдырауы нәтижесінде топырақтың қарашірік қабаты түзіледі. Ол топырақ құнарлылығының ерекше көрсеткіші. Құрамында қарашірігі көп топырақтың құнарлылығы да жоғары болады. Жер бетінде топырақ түрлерінің таралуы климат жағдайымен тығыз байланысты. өсімдік сияқты топырақ жамылғысы да экватордан полюстерге қарай зоналар бойынша өзгереді, тауларда биіктік белдеулерге сәйкес таралады.
Ақмоланың облысының экологиялық мәселелері
1. Уран өңдейтін кешенінде уақытылы рекультивация жұмысы атқарылмағандықтан, көпжылдық өндіріс қызметінде көп көлемді уран кені мен өндіріс қалдықтары жиналды.
2. Жыл сайын жердің барлық жаңа және жаңа аудандарында рұқсатсыз немесе рұқсатпен көңқоймалармен қатты тұрмыстық тастандылардың кемуі технологияның болмағандығымен көрінеді.
3. Көкшетау қаласын Чаглинка су қоймасы сумен қамтамасыз етеді. Су қоймасының күйі қанағаттандырылмаған. Негізгі су тексеретін насостарда құм және тұнбалар бар, су шығатын түбі жұмыс істемейді.
4. Көкшетау қаласының полигонында қатты тұрмыстық тастандылардың жағдайы қолайсыз, тастандылардың түрлері бойынша ұйымдастырылмаған.
0.2 Экологияның өзгеруі денсаулыққа тигізетін әсері
Адамның денсаулығының төмендеуі, ауруға шалдығуын ағзаның ортаға толық бейімделе алмауымен, қолайсыз әсерлерге берген теріс жауабы ретінде қарастыру керек. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ВОЗ) анықтамасы бойынша, денсаулық дегеніміз -- бұл тек аурудың болмауы емес, ол толық физикалық, психологиялық және әлеуметтік қолайлылық.
Ғалымдардың есептеулері бойынша адамдардың денсаулық жағдайы 50 -- 52%-ы -- өмір сүру салтына, 20-25%-ы -- тұқым қуалау факторларына, 18 -- 20%-ы -- қоршаған орта жағдайларына, ал 7 -- 12% ғана денсаулық сақтау саласының деңгейіне байланысты болады. Антропогенді факторлар бұрын болмаған, жаңа техногенді ауруларды туғызады.
Адамның денсаулығына зиянды әсер ететін факторлардың ішінде әр түрлі ластаушы заттар бірінші орын алады. Адамның іс-әрекеті нәтижесінде биосфераға, оған тән емес 4 млн.-нан астам заттар шығарылады. Сонымен қатар, жыл сайын қоршаған ортаға мыңдаган жаңа заттар шығарылады. Олардың көпшілігі ксеиобиотиктер (грек тілінен аударғанда хеnos -- бөтен) адам мен басқа да тірі ағзалар үшін бөтен заттар.
Аурулардың көбеюі сонымен қатар табиғи ортаның әр түрлі трансформацияларымен, оның толық бұзылуы, өнеркәсіптік кешендерге, бір типті тұрғын жерлерге және т.б., яғни үшінші табиғатқа айналуына байланысты. Денсаулыққа әлеуметтік және экономикалық жағдайлардың әсері артып отыр. Табиғи және физико-химиялық тұрғыдан алғанда таза орта болса да, қолайсыз әлеуметтік-экономикалық жағдай ауру мен өлімнің артуына әкелетінін өмір көрсетіп отыр. Ауру мен өлімнің қоршаған орта жағдайларына тәуелділігі жекелеген мемлекеттер мен аймақтар мысалынан көрінеді.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша жыл сайын дүние жүзінде шамамен 500 мың адам пестицидтермен уланады және оның 5 мыңы өліммен аяқталады. Мұндай құбылыстар әдетте үшінші әлем елдерінде жиі кездеседі. АҚІІІ-пен салыстырғанда бұл елдерде улану 13 есе артық [11].
Американ ғалымдарының мәліметтері бойынша барлық қатерлі ісік ауруларының 90%-ы қоршаған ортаның қолайсыз әсеріне байланысты. ФРГ-де соңғы 10 жылда қатерлі ісікпен ауыратындардың үлесі ер кісілерде 15-тен 23%-ға дейін, ал әйелдерде 17-ден 25%-ға дейін артқан. Аурулар индустриалды және ластанған аудандарда жиі кездеседі.
Балалардың жалпы ауруларына әсер ететін күшті фактор көміртегі тотығы мен шу болып табылады. Ғалымдардың мәліметтері бойынша СО-ның мөлшері 6,5-теи 12 ЗЖЖК-ге көтерілуі балалардың ауруларының 2 есе, ал акустикалық қолайсыздықтың 8-ден 20%-ға артуы -- 1,4 есеге артуына әкеледі.
Арал аймағы экологиялық апат аймағы болып табылады. Бұл аймақ аурулар мен өлімдердің жоғары болуымен сипатталады. Мысалы, Қарақалпақстанда (Өзбекстан) балалар өлімінің жиілігі туылған мың балаға 87-ден келеді, ал Скандинавия елдерінде 7 -- 8, Жапонияда -- 5. Бұрынғы КСРО-да 80-жылдардың соңында орташа балалар өлімінің жиілігі 24 -- 25 болған [12].
Аурулар туғызатын заттар мен факторлар. Ағзаларға қолайсыз әсер ететін және ауруларға әкеліп соқтыратын заттарды төмендегідей топтарға бөліп көрсетуге болады:
1) концерогендер (латын тілінен аударғанда cancir -- рак, генезис -- шығу тегі) қатерлі ісіктер туғызады. Қазіргі уақытта шамамен 500 осындай заттар белгілі. Олардың ішіндегі ең күштілеріне бензо(а)пирен және басқа да полициклді ароматтық көмірсулар, ультракүлгін сәулелер, радиоактивті изотоптар, эноксидті смолалар, антриттер, нитрозаминдер, асбест және т.б. жатады;
2) мутагендер (латын тілінен аударғанда mutasio -- өзгеру) - хромосомалар саны мен құрылымының өзгеруіне әкеліп соқтырады. Оларға: рентген сәулелері, гамма-сәулелер, нейтрондар, бензо(а)пирен, колхицин, кейбір вирустар және т.б. жатады;
3) тератогендер (грек тілінен аударғанда teras, teralos -- құбыжық) -- жеке дамуда кемістіктерге әкелетін, кемтарлықтардың пайда болуына әкелетін заттар. Тератогендерге әсер ететін мөлшерінен артып кететін кез келген фактор жатады. Көбінесе тератогендерге мутагендер, сондай-ақ пестицидтер, тыңайтқыштар, шу және т.б. ластаушылар жатады.
Сонымен қатар, эмбриогендерді де бөліп көрсетуге болады. Эмбриогеидер (грек тілінен аударғанда embryo - ұрық) эмбрионалдық даму кезінде зақымдануларға әкелетін заттар. Эмбриогендерге тератогендер, мутагендер және басқа да заттар (мысалы, алкогольді ішімдіктер, есірткі заттар және т.б.) жатады.
Адам қызметінің нәтижесінде жаңа, бұрын болмаған аурулар пайда болады. Мұндай ауруларды ерекше техногенді аурулар тобына жатқызады. Оларға қорғасын (сатуризм), кадмий (ита-ита), сынап қосылыстарымен ("минамата") және т.б. уланудан пайда болған аурулар жатады.
Денсаулық үшін зиянды органикалық және бейорганикалық заттар
Көптеген органикалық заттар улы және жоғары дәрежеде тұрақты болып табылады. Олар көбінесе канцероген, мутаген, тератоген немесе басқа аурулардың пайда болуын күшейтеді.
Органикалық қосылыстардың ішінде, әсіресе, галогенді көмірсулар мен полициклді ароматтық көмірсулар (ПАК) қауіпті.
Галогенді көмірсулар. Бұл топқа бір немесе бірнеше көміртегі атомдары хлор, бром, йод немесе фтормен алмасқан органикалық қосылыстар жатады. Хлорлы көмірсулар кең таралған. Олардың көпшілігі тұрақты, ағзалар оларды жеңіл сіңіреді және жекелеген мүшелер мен ұлпаларда жиналуға қабілетті. Мысалы, поливинилхлорид (ПВХ), полихлорды бифенилдер (ПХБ), ДДТ (пестицид), тетрахлорфенол және тетрахлорэтилен (еріткіштер). Бұл топқа өте улы зат -- диоксиндер де жатады.
ПВХ мен винилхлорид бауырдың қатерлі ісігін, тері, сүйек пен аяқ-қолдың зақымдануынан көрінетін винилхлоридтік ауруды туғызады. Ұзақ уақыт бойы винилхлорид қауіисіз деп есептеліп келді. Оны аэрозоль баллондарында газ-тасымалдаушы және медицинада наркоз ретінде қолданып келген. Тек 70-жылдары ғана оның улы қасиеттері анықталды.
Белгілі ДДТ (дихлордифенилдихлорэтан) да хлорлы көмірсуларга жатады. 1939 жылы Моллер бұл заттың инсектицидтік қасиеттерін анықтады. Бұл препараттың 15 млн. тоннасы жер шарының барлық дерлік аймақтарында қолданылған. Антарктиданың өзінен шамамен 25 мың тонна ДДТ табылған. Кейіннен ДДТ май ұлпалары мен ана сүтінде жиналатыны белгілі болды. 70-жылдардан бастап бұл инсектицидті қолдануға тыйым салынды. Бірақ жоғары дәрежеде тұрақтылығына байланысты (ыдырау мерзімі 50 жыл) ол қоректік тізбектерде әлі де интенсивті түрде айналымда болып келеді [13].
Диоксиндер қазіргі белгілі улы заттардың ішіндегі ең күштілерінің бірі. Диоксиннің канцерогенді, мутагенді, тератогенді әсері анықталған. Ол әйелдің бала туу қабілетіне әсер етеді. Диоксиннің көп бөлігі (шамамен 200 кг) қоршаған ортаға американдықтардың Вьетнамда қолданған дефолианттары түрінде шығарылды. Нәтижеде тек вьетнамдықтар ғана зардап шеккен жоқ шамамен 20 мың американдықтарды да қамтыды.
Фенолмен улану бауырды, бүйректі, қанды зақымдайды. Ағзаның тұқым қуалау қасиетіне де әсері анықталған. Сонымен қатар канцерогенді және тератогенді әсер етеді.
Халықтың денсаулығына метанол немесе метил спирті өте қауіпті. Түсі мен иісі бойынша оны этил спиртінен айыру өте қиын улы зат. 30 -- 100 мл мөлшері адамның өліміне әкеліп соқтырады.
Формальдегид химия өндірісінің маңызды өнімдерінің бірі болып табылады. Фтор альдегид аллергиялық реакциялар туғызуы мүмкін. Сонымен қатар оның канцерогендігі туралы да мәліметтер бар. Адам мен басқа да тірі ағзалар бұл затпен үнемі әсерлесуде болады (пластик, ағашты-талшықтар, консерванттар, автокөліктердің газдары, темекі түтіні т.б.). Дүние жүзінде ондаған миллион тоннасы өндіріледі. Қазір бұл затты тұрмыстық мақсатта қолдануды шектеуге бағытталған шаралар жүргізілуде.
Ауыр металдар. Көптеген ауыр металдар ағзалардың тіршілігіне қажет және микроэлементтер тобына жатады. Оларға цинк, мыс, марганец, темір және т.б. кіреді. Сонымен қатар олар тірі ағзалар үшін улы. Ауыр металдар ақуыздармен жеңіл байланысып, майда еріп, жинақталады. Ауыр металдардың қоршаған орта мен ағзада жинақталуының негізгі көзі -- отынды жағу, пестицидтер, кейбір органикалық қосылыстар, өндірістік қалдықтар және т.б.
Белгілі мәліметтер бойынша (Вронский, 1996) антропогенді заттар есебінен қоршаған ортаға қорғасынның 94-97%-ы, кадмийдің -- 84-89%-ы, мыстың -- 56-87%-ы, никельдің -- 66 -- 75%-ы, сынаптың -- 60%-ы шығарылады.
Қорғасынның негізгі көзі -- автокөлік жанармайы болып табылады. Қорғасынның көп бөлігі металлургия кәсіпорындары мен ауыл шаруашылығында пестицид ретінде мышьякты) қорғасынды қолдану кезінде шығарылады.
Қоршаған ортада қорғасынның артуы, әсіресе, өнеркәсіптік революцияның басталуымен тығыз байланысты. XX ғасырдың қала тұрғындарының қаңқасындағы қорғасынның мөлшері 1600 жыл бұрын өмір сүрген адамдармен салыстырғанда 700 -- 1200 есе артық.
Қорғасынмен улану немесе сатуризмнің белгілері мынадай: тез шаршау, кешке көру қабілетінің төмендеуі, қан аздық, бүйректің зақымдануы, жүрек ауруы, уақытынан бұрын босану, түсік тастау.
Кадмий. Ауыр металдардың ішіндегі ең улы элемент. Ортаға кадмийдің шығарылу себептері тас көмірдің шаңы, химиялық тыңайтқыштар, пластмассалардың қалдықтары мен жану өнімдері, темекі түтіні. Қорғасынға қарағанда кадмий топырақтан өсімдікке жеңіл өтеді (70%-ға дейін) де, ағзадан баяу шығарылады. Негізінен бүйректі (бүйректе жиналады), жүйке жүйесін, жыныс мүшелерін зақымдайды, тыныс алу жүйесіне зиян. "Ита-ита" ауруын туғызады.
Сынап. Қоршаған ортада кеңінен таралған. Дүние жүзіндегі сынаптың өндірісі жылына 10 мың т. астам. Ол негізінен электротехникада, медицинада және химия өнеркәсібінде қолданылады.
Металдық (элементарлық) сынап іс жүзінде ағзаға зиянды емес. Бірақ бу түріндегі сынаптың әсері қауіпті. Ағзаға тамақпен не тері арқылы енген сынап тұздарының қауіптілігі жоғары [14].
Сынаптың металлорганикалық қосылыстары (әсіресе метил сынап) ағза үшін өте улы және қауіпті.
Асбест. Соңғы кезде дәрігерлердің назарын өзіне аударып отыр. Ұсақ асбест шаңы -- асбестоз ауруын туғызады. Өкпе ұлпаларын зақымдап, қатерлі ісіктерге әкеледі.
Белгілі мәліметтер бойынша (Вронский,1996ж) антропогенді затар есебінен қоршаған ортаға қорғасының 94-97%, кадмийдің -84-89%-ы, мыстың 56-87%-ы, никельдің 66-75%, сынаптың 60% шығарылады. Металл не бөледі, ауруларға келтіреді.
Қорғасын. Қоршаған ортада қорғасының артуы, әсіресе өнеркәсіптік революцияның басталуымен тығыз байланысты. ХХ ғасырдың қала тұрғындарының қаңқасындағы қорғасының мөлшері 1600 жыл бұрын өмір сүрген адамдармен салыстырғанда 700-1200 есе артық болып табылады.
Ауыл шаруашылығындағы пестицидтер сатуризм немесе қорғасынмен улану, қан аздық, бүйректің зақымдануы, жүрек ауруы, уақытынан бұрын босану, түсік тастау
Кадмий-ауыр металдардың ішінде ең улы. Тас көмірдің шаңы, химиялық тыңайтқыштар, пластмассаның қалдықтары, темекі түтіні бүйректе жиналады, жүйке жүйесін, жыныс мүшелерің , тыныс алу жүйесін зақымдайды, Ита-итаауруын туғызады. Асбест Кәсіп орындар, ҚТҚ Өкпені зақымдайды, қатерлі ісік ауруларына әкеледі.
Сынап-қоршаған ортада кеңінен таралған. Металл сынап іс жүзінде ағзаға зиян емес. Бірақ бу түріндегі сынаптың әсері қауіпті.Ағзаға тамақпен не тері арқылы енген сынап тұздарының қауіптілігі жоғары автокөліктер шығаратын газдарда, аллергия, артрит, көру нашарлайды, бүйрек аурулары, иммундық қабілеті төмендейді, буын аурулары, ой қабілеті төмендейді. Жүкті әйелдерге зиянды.
Аллюминий ҚТҚ(сыра ыдыстары, фольга, дезодарант ыдыстарында) Қозуды көтереді, анемия, бүйрек, бауыр аурулары, жүйке жүйесінің зақымдануы, қарттық ақыл ойдын кемуі болады. Арнаулы түрде жүргізілген зерттеулердің қорытыңдыларына қарағанда қалай болса солай шашылып-төгіліп жатқан радиоактивті элементтердің қалдықтары республикамыздың әрбір қалаларымен елді мекеңдерінің айналасынан табылады. Алматы қаласының маңайындағы алаңдардан-21, Өскеменде-12, Семейде-8, Көкшетауда-15. Жалпы Қазақстан Республикасының 18 қаласының маңайында 67 орыннан радиоактивті қалдықтар табылған. Байқоныр ғарыш аймағы, ракеталық сынақ полигондары Капустин Яр, Азғыр, Сарышағанжұмыстарын жалғастыруда. Мемлекетіміздің бүкіл әлемдік кеңістікке абыройы мен мақсаты үшін мүмкін керек те болар. Бір қорқынышы сол, сынақтардың кейбір жағдайда сәтсіз аяқталып, өз жерімізге, оны қоныстанып отырған аймаққа жарылып құлауы, өте қолайсыз моралдық нұсқан.
Қала және адамның денсаулығы. Қазіргі кездегі адамның экологиялық ортасы - қала. Ол ең ірі және табиғи ортадан өзгеше, көптеген параметрлері бойынша экстремалды деуге болатын орта. Қалада техногенді қуаттың орасан зор концентрациясы жиналады [15].
Дүние жүзінің қалаларында қазір ғаламшарымызды мекендейтін халықтың шамамен жартысы шоғырланған. Соңғы 45 жылда қала халқының саны 729 млн-нан 2540 млн. адамға дейін өсті, яғни 3,5 еседей, ал олардың халықтың жалпы санындағы үлесі 29-дан 44%-ға дейін артқан. Сонымен қатар, қалалардың іріленуі жүріп отыр. 1995 жылдың соңына қарай дүние жүзінде халқының саны 1 млн.-нан астам халқы бар 320 қала және 5 млн.-нан астам халқы бар 48 қала болған.
Бірақ урбанизация (латын тілінен аударғанда urbanus - қалалық) процесі тек қала халқының немесе қалалардың мөлшері мен санының артуымен ғана шектелмейді. Сонымен қатар, бұл процесс қоғам өміріндегі қалалардың рөлінің артуынан, көптеген адамдардың өмір сүру салтының өзгеруінен де көрінеді.
Қалалардағы адам экологиясына тән нәрсе -- бұл табиғи экологиялық факторлардан оқшаулану болып табылады. Қажетті мөлшерде өсімдіктер, тірі топырақпен, сумен қамтамасыз етілген. Адамның биологиялық табиғаты мен оның табиғатқа қарсы іс-әрекетінің нәтижелері арасындағы қайшылық, әсіресе қала жағдайында шиеленісе түседі.
Қазіргі кездегі қала -- күрделі әлеуметтік-экономикалық ағза. Ол демографиялық, экономико-географиялық, инженерлік-құрылыс, сәулеттік факторлардың әсерінен, қоршаған экономикалық кеңістік пен табиғи ортаның алуан түрлі өзара әсерлері нәтижесінде қалыптасады. Көбінесе, қалалармен қоғамдық процестің көптеген белгілерін байланыстырады. Бірақ, қала өркениеті -- қолайлы жағдайлар, тұрмыстың жеңілдеуіне әкелгенмен, коммуникация тығыздығы, әр түрлі қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндіктері -- тек барлық жағынан қолайлы орта емес.
Қала ортасы адамның басты сапасы -- оның денсаулығына қолайсыз әсер етеді. Атмосфераның, судың, азық-түлік өнімдерінің, күнделікті қажетті заттардың өнеркәсіп пен транспорттың қалдықтарымен ластануы, электромагниттік өріс, вибрация, шу, ауаның дезионизациялануы, тұрмыстың химияландырылуы, шектен тыс көп ақпараттардың ағыны, уақыттың жетіспеуі, гиподинамия, эмоциогенді қысым, дұрыс тамақтанбау, зиянды әрекеттердің кеңінен таралуы -- осылардың барлығы қосылып адамның денсаулығын нашарлатады. Көкшетау қаласы жол көшелерінде жылдан - жылға автокөліктер санының өсімі байқалуда, қала көшелерінде, әсіресе қала орталығында көліктердің көп жүруі жаңа технологиялық нормаға сай келмейді, себебі бұрынғы жолдардың автокөліктер қозғалысына (ағымына) сай еместігі. Сонымен қатар, көше магистральдарында белгілі жүйенің болмауы, айналым жолдарының ережесінің дұрыс жолға қойылмауы, сол сияқты көлік кептелісінің (час - пик - тің) орын алуы [16].
Аса жылдамдықпен келе жатқан көлік (кептелісте) кідіріске түссе иіс газының мөлшері 1,6 - 1,9 есеге артады.
Автокөліктер бөлетін зиянды заттарды есептеу
Жұмыс барысы:
Автокөліктер өтуі әр түрлі 3 көшені таңдап алдым.
1.Әуезов көшесі
2.Абай көшесі
3.Ақан сері көшесі
Әрбір көшеде 100м жол белгіледім
Осы белгіленген жолда 15 мин ішінде неше машиналар өткенін санадым.
Көрсеткіште: Әуезов көшесі; Абай көшесі; Ақан сері көшесі
Өткен машиналар саны 63 92 17
1 сағатта өтуі мүмкін 63х4=252; 92х4=368; 17х4=68
1сағат ішінде неше км, өтеді 25200 36800 6800
Жанармайдың мөлшері
Дизель -0,1л
Бензин -0,4л
2520 3680 680
10080 14720 2720
Бөлінген зиянды заттардың мөлшері
Көміртек оксиді 15120 22080 4080
Метан 2520 3680 680
Азот оксидтері 1008 1472 270
Көкшетау қаласында қазіргі таңда -154891 адам тұрады. Ал, автокөліктер саны-516300. Сонда 3 адамға 1автокөлік келеді
Зиянды заттар Әрбір 100 км сайын
Бензин Дизель
Көміртек оксиді 5155920 1391280
Метан 859320 231880
Азот оксидтері 343728 92070
Қорытынды:Дизельді жанармай жаңғанда зиянды заттар 4 есе аз мөлшерде бөлінеді
Қала мәселесін көтерсек:
Қоқыс неше жыл өмір сүреді.
Қоқыс түрлері Жылдар
Қағаз 2-10ж
Консервалы банкі 90ж
Шылымның фильтрі 100ж
Полиэтилен пакеті 200ж
Әйнек 1000ж
Қала халқының басым бөлігі демалатын қаладан тыс, табиғи жағдайда өткізуге тырысады. Бірақ, мұндай жерлерде мүмкін болатын рекреациялық (рекреация латын тілінен демалу, сауығу) қысым артады да, олар: қаланың жалғасына айналады. Атмосфералық ауаның ластануы көбінесе автокөліктердің жол қиылыстарынан өтуі және төмен жылдамдықпен қозғалған кезде көп байқалады. Карбюраторлы двигательді көліктерден иіс газымен бірге көп мөлшерде қорғасын, дизельді мотордан кадмий көп бөлінеді.
Автокөліктің жүрісі кезінде олардың дөңгелектері мүжіліп және мың тонна резиналар өте кішкене шаң түрінде ауаға түседі, ал нәтижесінде түзелген шаңнан мырыш түзеледі. Осының дәлелі ретінде қала бағытында жүрген автобустардың қозғалысынан бір жылда 175 - 200 тоннаға дейін резиналар мүжілетіні дәлелденген.
Қазақстан Еуразия құрлығының орталық бөлігінде кең байтақ жерді алып жатыр. Ол жерінің аумағы жөнінен дүние жүзі бойынша 9-орында.
Қазақстанның жер аумағы 272 млн.га., оның 180млн.га жері шөлейтті және шөлді белдемдерде орналасқан. Бұл еліміздің жер аумағының 67%-на тең.
Еліміз пайдалы қазбаларға да бай. Қазақстанда дүние жүзіндегі хром қорының-30%, уран мен марганецтің-25%, қорғасынның-19%-ы, мыс пен темірдің-10%-ы кездеседі [17].
Қазір дүние жүзінде шикізат көздері ретінде 55 түрлі химиялық элемент кеңінен пайдаланылады. Соның Қазақстанда 39 - ы өндіріледі.
Қазіргі таңда Қазақстан дүние жүзіндегі экологиялық зардаптарды көбірек көріп отырған мемлекеттің бірі. Еліміз аумағының 60%-дан астам алқабы экологиялық апатты аймақтарға жатады. Қазақстанның шығысы тау-кен металлургия өнеркәсіптерінен шыққан түрлі улы заттармен ластануда. Еліміздің батыс аймағы мұнай, газ өнімдерінен және Азғыр, Тайсоған, Нарын полигондарында жүргізілген сынақ зардаптарынан ластанған. Арал өңірі мен Орталық Қазақстан аймағында Арал теңізінің тартылуы, Байқоңыр ғарыш айлағының ластау әсері айқын байқалуда. Оңтүстік өңірі фосфор, қорғасын, цемент өнеркәсіп орындарынан, және уран кен орындарынан шыққан радиациялық сәулелердің әсерінен зардап шегуде.
Елімізде ядролық жарылыстардың зардабын көрмеген аймақтар жоқтын қасы. Ресми деректер бойынша Қазақстанның 34 нүктесінде ірлі-ұсақты әр түрлі ядролық жарылыстар мен сынақтар жүргізілген. Оның ішінде Семей полигоны негізгі орын алады. 1947-1989 жылдар аралығында бұл жерде 500 - ден астам(кейбір мәліметтер бойынша 715) жарылыс жасалған. Кеңес одағы кезенде Қазақстанда әр түрлі 37 сынақ полигоны жұмыс істеген. Еліміздің көптеген аймақтарында кемтек мүгедек сәбилердің өмірге келуіне экологиялық жағдайлар әсер етуде. Ресми деректер бойынша: Қазақстан жерінде түрлі зиянды қалдықтардың мөлшері 30млрд. т-ға жеткен. Жан басына бөлгенде орта есеппен 2мың т қалдықтан келеді. Осы қалдықтардың ішінде: 6,7млрд т-сы улы қалдықтар. Республикамызда жалпы радиоактивті қалдықтардың мөлшері 237 млн т-ға жетті. Ал түрлі өнеркәсіп орындарынан шыққан қалдықтар 20 млрд т-ны құрайды. Мұндай улы қалдықтардың еліміздің табиғаттына және адам денсаулығына қаншалықты зиянды екендігі айтпаса да түсінікті. Осындай экологиялық қолайсыз жағдайлардан еліміздегі адамның өмір сүруінің орта жасы ер адамдар үшін -60,5, ал әйелдер -65,5 жасты құрайды. Ал жапондардың бізден 20жыл артық өмір сүретінін мысал ретінде айтуға болады [18].
Әр түрлі аурулардың әсерінен халықтың өлімінің себептері: № Аурулар Оның ішінде өлімнің себебі% Өмір сүру салты Қоршаған орта Тұқымқуалаушылық Денсаулық сақтау
1 Жүрек аурулары 54 9 25 19
2 Қатерлі ісік 37 34 29 10
3 Жол-транспорттық 68 18 1 12
4 Атеросклероз 49 8 25 18
5 Диабет 26 0 68 18
6 Бауыр циррозы 70 9 18 3
7 Өзін-өзі өлтіру 60 35 2 3
8 Күтпеген қолайсыз жағдайлар 51 31 4 14
9 Орташа алғанда 48 16 25 11
Қазір Республикамызда халық арасында аурулар, өлім көбейіп кетті. Баланың іштен кемістікпен, ақыл-есінен кем, қабілетсіз, басқа аурулармен ауырып тууының басты себептерінің бірі-қоршаған ортаның бұзылуы. Халықтың 40% дем алу мүшелерімен ауырады, екінші орында тері аурулары 8%, 3-ші орында - зәр шығару мүшелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz