ҚР-ның Парламенті

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2.3.

I Бөлім. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПАРЛАМЕНТІ
1.Жалпы мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4.7
2. Парламент Палаталарының депутаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.9
3. Парламент депутатының өкілеттігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10.14
4.Депутаттық әдеп ережесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15.17
5.Қазақстан Республикасы Парламнтінің жауапкершілігі ... ... ... ... ...18.32

II Бөлім. ПАРЛАМЕНТТІҢ ҚҰЗЫРЕТІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУДЫҢ ҰЙЫМДЫҚ НЫСАНДАРЫ
1.Парламенттің құзыреті және оны жүзеге асырудың ұйымдық
нысандарының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33.41
2.Парламент Мәжілісі мен Сенатының құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42.51
3.Мәжіліс пен Сенаттың жеке қарауына жататын мәселелер ... ... ... ... 52.56
4 .Сенаттың ерекше өкілетгігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57.58
5.Парламентті тарату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59.62

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63.65

Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66

1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақстан Республикасының қос палаталы Парламенті заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы болып табылады. Қазақстан Республикасы Парламентінің ұйымдастырылуы мен қызметі, оның депутаттарының құқықтық жағдайы Конституциямен, «Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Конституциялық заңмен және басқа да заңнамалық актілермен айқындалады. Парламенттің өкілеттігі бірінші сессиясы ашылған сәттен басталып, жаңа сайланған Парламенттің бірінші сессиясы жұмысқа кіріскен кезден аяқталады. Парламенттің өкілеттік мерзімі кезекті сайланымдағы Мәжіліс депуттарының өкілеттік мерзімімен айқындалады. Парламенттің өкілеттігі Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген жағдайларда және тәртіппен ғана мерзімінен бұрын тоқтатылуы мүмкін.
Парламент тұрақты негізде жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады.
Сенат әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының астанасынан екі адамнан, тиісінше облыстық, республикалық маңызы бар қаланың және республика астанасының барлық өкілді органдары депутаттарының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан құралады. Сенатта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің білдірілуін қамтамасыз ету қажеттілігі ескеріліп, оның он бес депутатын Республика Президенті тағайындайды. Сайланған Сенат депутаттарының жартысы әрбір үш жыл сайын қайта сайланып отырады. Сенат депутаттарының өкілеттік мерзімі – алты жыл.
Палатаны мемлекеттік тілді еркін меңгерген өз депутаттарының арасынан жасырын дауыс беру арқылы Палата депутаттары жалпы санының көпшілік дауысымен сайланған Төраға басқарады. Сенат Төрағасының қызметіне кандидатураны Қазақстан Республикасының Президенті ұсынады.

1.Қазақстан Республикасының Конституция құқығы. Ғайрат Сапарғалиев
Алматы 2004 ж.(286-331 бет.)
2. http://referat.nur.kz/v14527-azastan-respublikasn-parlament
3. http://www.kaz.stat.kz/
4. http://www.aleksey-kz.moy.su

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:

М а з м ұ н ы

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-3.

I Бөлім. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПАРЛАМЕНТІ
1.Жалпы
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 4-7
2. Парламент Палаталарының
депутаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-9
3. Парламент депутатының
өкілеттігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 10-14
4.Депутаттық әдеп
ережесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..15-17
5.Қазақстан Республикасы Парламнтінің жауапкершілігі ... ... ... ... ...18 -
32

II Бөлім. ПАРЛАМЕНТТІҢ ҚҰЗЫРЕТІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУДЫҢ ҰЙЫМДЫҚ НЫСАНДАРЫ
1.Парламенттің құзыреті және оны жүзеге асырудың ұйымдық
нысандарының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 33-41
2.Парламент Мәжілісі мен Сенатының
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42-51
3.Мәжіліс пен Сенаттың жеке қарауына жататын мәселелер ... ... ... ... 52-56
4 .Сенаттың ерекше
өкілетгігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...57-58
5.Парламентті
тарату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..59-62

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .63-65

Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...66

Кіріспе
1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақстан Республикасының
қос палаталы Парламенті заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың
ең жоғары өкілді органы болып табылады. Қазақстан Республикасы
Парламентінің ұйымдастырылуы мен қызметі, оның депутаттарының құқықтық
жағдайы Конституциямен, Қазақстан Республикасының Парламенті және оның
депутаттарының мәртебесі туралы Конституциялық заңмен және басқа да
заңнамалық актілермен айқындалады. Парламенттің өкілеттігі бірінші сессиясы
ашылған сәттен басталып, жаңа сайланған Парламенттің бірінші сессиясы
жұмысқа кіріскен кезден аяқталады. Парламенттің өкілеттік мерзімі кезекті
сайланымдағы Мәжіліс депуттарының өкілеттік мерзімімен айқындалады.
Парламенттің өкілеттігі Қазақстан Республикасының Конституциясында
көзделген жағдайларда және тәртіппен ғана мерзімінен бұрын тоқтатылуы
мүмкін.
Парламент тұрақты негізде жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және
Мәжілістен тұрады.
Сенат әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан
Республикасының астанасынан екі адамнан, тиісінше облыстық, республикалық
маңызы бар қаланың және республика астанасының барлық өкілді органдары
депутаттарының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан құралады.
Сенатта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің білдірілуін
қамтамасыз ету қажеттілігі ескеріліп, оның он бес депутатын Республика
Президенті тағайындайды. Сайланған Сенат депутаттарының жартысы әрбір үш
жыл сайын қайта сайланып отырады. Сенат депутаттарының өкілеттік мерзімі –
алты жыл.
Палатаны мемлекеттік тілді еркін меңгерген өз депутаттарының арасынан
жасырын дауыс беру арқылы Палата депутаттары жалпы санының көпшілік
дауысымен сайланған Төраға басқарады. Сенат Төрағасының қызметіне
кандидатураны Қазақстан Республикасының Президенті ұсынады.
Мәжіліс жүз жеті депутаттан тұрады. Мәжілістің тоқсан сегіз депутаты
саяси партиялардан партиялық тізімдер бойынша жалпыға бірдей, тең және төте
сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы сайланады. Мәжілістің
тоғыз депутатын Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайды. Мәжіліс
депутаттарының кезекті сайлауы Парламенттің жұмыс істеп тұрған сайланымы
өкілеттігінің мерзімі аяқталардан кемінде екі ай бұрын өткізіледі. Мәжіліс
депутаттарының өкілеттік мерзімі – бес жыл.
Палатаны мемлекеттік тілді еркін меңгерген өз депутаттарының арасынан
Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен жасырын дауыс беру
арқылы Мәжіліс сайлаған Төраға басқарады. Мәжіліс Төрағасының қызметіне
кандидатураларды Палатаның депутаттары ұсынады.[2]

I Бөлім
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПАРЛАМЕНТІ
1.Жалпы мәселелер

Парламент Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңес деп аталған "бір
буынды" өкілетті органының орнына келді. Жоғарғы Кеңес жоғары өкілді орган
ретінде 1937 жылғы ҚСР Конституциясымен белгіленді. Қазақ КСР-ның 1978
жылғы Конституциясы да Жоғарғы Кеңесті мемлекеттік биліктің жоғары органы
ретінде таныды. Ол КСРО Конституциясы мен Қазақ КСР Конституциясында
көрсетілген республика құзырындағы барлық мәселелерді шешуге құқылы болды.
Басқаша айтқанда, Жоғарғы Кеңес еліміздің мемлекеттік өміріндегі барлық
мәселелерді шешу құқығын иеленеді. Жоғары өкілді органның бірыңғай
билігінің мәні міне, осында. Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесі Парламенттей
болмады, өйткені онда билік бөлісу және тұрақты жұмыс істейтін жоғары
өкілді органдар болған жоқ.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң
мемлекеттік билікті заң шығару, атқару және сот тармақтарына бөлу принципін
жариялады. Осының нәтижесінде Парламент және парламентаризм құруға қарай
маңызды бір қадам жасалды.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы Жоғарғы Кеңесті
республиканың бірден-бір заң шығарушы және өкілді органы деп таныды.
Конституцияның Жоғарғы Кеңеске кең өкілеттілік бергендігі сондай,
мемлекеттік билікті бөлісу принципі шын мәнінде мүлдем болған жоқ. Сонымен
бірге тежемелік және тепе-тендік жүйесі де орнықтырылмады. Сөйтіп, 1993
жылғы Конституция мемлекеттік биліктің қайшылықты құқықтық базасын жасады.
Тұрақты жұмыс істейтін Жоғарғы Кеңес, әрине, өз қызметін толық атқара
алмады. Жоғарғы Кеңес қызметінің дәрменсіздігіне сын айту ретсіз де болар
еді. Жаңа ұлттық құқықтық саясатты негізіне алған зандарды 12-шақырылған
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі қабылдады. Алайда, Жоғарғы Кеңес
Парламент бола алған жоқ және Қазақстанда парламенттік республика орныққан
жоқ. Н.Ә.Назарбаевтыңпікірінше, Қазақстан үшін парламенттік республиканың
орнықтырылмағанының себебі, онда "...парламентизмнің дәстүрі мен мәдениеті,
көп партиялылықтың дамыған жүйесі болмады және, ең бастысы, мұның бәрін
халықтың қалың көпшілігінің санасы қабылдамады. Бүгінгі танда бізде ол
жоқ". Бұл үшін уақыт керек. Президенттік басқару жүйесі елді
басқарудыңтиімді прогрессивті әдісі болып шығуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы Парламентті заң
шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары өкілді орган ретінде сипаттайды.
Қазақстан Республикасының Парламенті жоғары өкілді орган ретінде де, өкілді
демократия органы ретінде де омірге келді. Халық тікелей ғана емес,
Парламент арқылы да өзінің саяси еркін білдіреді.
Парламент, сондай-ақ заң шығару қызметін жүзеге асыратын орган да
болып табылады. Мұндай нысандама Қазақстан Республикасының 1993 жылғы
Конституциясының Жоғарғы Кеңестің бірден-бір заң шығару орган ретіндегі
сипаттамасынан ерекшеленеді. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
Конституциясында Парламент бірден-бір заң шығарушы орган болып
есептелмейді. Себебі Конституцияда көзделген жағдайда Президент заң шығару
қызметін атқара алады. Сонымен бірге Президенттің заң шығарушылық
қызметінің өкілеттік берілген және тәуелділік сипатта болатындығын да атап
айтқан жөн. Парламент өзінің заң шығару өкілеттігін берген жағдайда ғана
Президент заң қабылдай алады. Егер Парламент зәру заңдарды шұғыл қабылдай
алмайтындай болса Президент заң күші бар Жарлық шығаруға құқылы. Екі
жағдайдың екеуінде де Президенттің заң шығару өкілеттігі уақытша сипатта
болады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін заң шығару органы болып табылады.
Заң шығару қызметімен бірге Парламент, шектеулі көлемде болса да,
атқарушы биліктің қызметін де бақылай алады. Парламент республиканың
бюджетін және оның орындалуы жөнінде Үкімет пен Республикалық бюджеттің
атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитетінің есебін бекітеді, бюджетке
өзгерістер мен толықтырулар енгізеді. Парламент Үкіметтің бағдарламасын
мақұлдауы немесе қабылдамай тастауы және Үкіметтің қызметіне сенімсіздік
білдіруі мүмкін.
Қазақстан Республикасы Конституциясы бірінші рет Парламенттің екі
Палаталық (Сенат және Мәжіліс) құрылымын бекітті. Мәжіліс Қазақстан
Республикасының барлық азаматтарының тілегін білдіреді, яғни Мәжіліс
депутаттары жалпы сайлауларда сайланады. Сенатқа депутаттардың бір бөлігі
жанама сайлау арқылы сайланады, енді бір бөлігін Президент тағайындайды.
Сенат депутаттары әкімшілік-аумақтық бірлік- тердің мүдделерін, жергілікті
пікірлерді білдіреді. Сонымен бірге Сенат — бүкіл республика органы.
Сондықтан Мәжіліс қабылдаған заң жобасы Сенат мақұлдағаннан кейін күшіне
енеді.
Қазақстан Республикасы Парламентінің Палаталарына айрықша өкілеттіктер
берілген, олар оз құзыретіндегі мәселелерді дербес шеше алады. Конституция
Парламент Палаталарының бірлескен отырысының құзыретіндегі мәселелерді
қарастырған (53-бап). Қазақстан Республикасы Парламент Палатсшары бірлескен
отырыстарында мемлекеттің айтарлықтай кең көлемді мәселелерін қарап, шеше
алады. Турасын айтқанда, Қазақстан Парламенті қызметінің ерекшеліктерінің
бірі осында болса керек. Бұл Парламенттің құзыретіне ықпал етеді. Парламент
Палаталарының бірлескен отырыстарының қарауына жатқызылатын мәселелер
тізбесі белгіленген. Қазақстан Республикасы Конституциясы Парламенттің
құзыреті ұғымы туралы ойларды тұтастай жинақтайды.
Жоғарыда көрінгендей, 1) Парламенттің Сенат пен Мәжілістің бірлескен
және жеке отырыстарында жүзеге асырылатын құзыреті;
2.Сенаттың қатаң құзыреті;
3.Мәжілістің қатаң құзыреті бар.
Мәжіліс пен Сенат үшін әр түрлі құзыретті белгілей отырып,
Конституция Парламент қызметінің тежемелік және тепетендік жүйесін құрады.
Атқарушы биліктің болуы мүмкін қарама-қарсы тұрудың, даурықпалыққа
әуестенуінін жолын кесу максатында Сенатқа Мәжіліске қатысты шектеушілік
мүмкіндік берілген. Мұны белгілі бір деңгейде түсінуге болады, ойткені
өкілді органдарға бұрынғы кездері қалыптасқан сенімсіздік әлі күнге дейін
жалғасып келеді. Оның үстіне 12-13-сайланған Жоғарғы Кеңестердің таратылуы
жоғары өкілді органның беделін көтерген жоқ. Мемлекеттік биліктің жоғары
органдарына қатысты халықтың саяси сенімінің бәсендеуі Парламент
Мәжілісінде откен соңғы сайлауда да сезілді (1995 ж.) Тіпті ресми адамдар
Мәжіліс сайлауының өтпей қалу мүмкіндігі туралы қауіп айтты. Мұндай
жағдайда Мәжіліс депутаттары өздерінің қабілеттілігін дәлелдеу үшін
мемлекет ісіндегі жағдайға негізінен жауап беруші атқарушы билікпен
текетіреске түсуі мүмкін. Заң жобалары негізінен Үкіметтің бастамасы
бойынша еңгізілетіндіктен Мәжіліс оны зор ынтамен қабылдап, оған сын
тұрғысынан қарайды. Тәжірибе көрсеткендей, Сенат Мәжіліске қатысты
тежемелік жүйесін мемлекеттік билік тармақтары арасындағы қарама-қарсылыққа
жол бермеу мақсатына пайдалануға тырысады. Сонымен бірге, Парламентке ауыр
жұмыс жүктелген. Ол бұрын қалыптасқан белгілі бір сенімсіздікті еңсеруге
ұмтылатынын, халықтың қазіргі кокейкесті міндеттерін шешуге, озінің заң
шығарушылық қызметінде қоғамның прогрессивті дамуының құқықтық базасын
жасауға ынталы екендігін көрсетуі тиіс. Қазақстанда бұрын болмаған
парламенттік дәстүрдің қалыптасуы Парламентке, оның жемісті заң шығару
қызметіне байланысты. Бұған мемлекетті", қоғамды нығайтқысы, адамдардың
өмірін жақсартқысы келетін барлық саяси күштер мүдделі болуы тиіс. Айналып
келгенде, Парламент мемлекеттік билік тармақтарының бірі ретінде
демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құруда маңызды орын
алады.[1]

2. Парламент Палаталарының депутаттары

Сенат екі тәсілмен қалыптасады: 1) депутаттардың бір бөлігі әр
облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және рес публиканың астанасынан
екі адамнаң, тиісінше облыстардан, республикалық маңызы бар қалалардан және
республика астанасынан барлық өкілетті органдары депутаттарының бірлескен
отырысында сайланатын депутаттардан тұрады; 2) Сенаттың жеті депутатын
Республика Президенті Парламент өкілеттігі мерзіміне тағайындайды, Сенат
мүшелігіне тағайындалғандардың өкілеттігі алынған немесе тоқтатылған
жағдайда Президент 10 күндік мерзімде олардың орнына Парламент
өкілеттігінің қалған мерзіміне Сенат депутаттарын тағайындайды.
Азаматтығына кем дегенде бес жыл болған, отыз жасқа толған, жоғары
білімі және кем дегенде бес жыл жұмыс тәжірибесі бар, тиісті облыс,
республикалық маңызы бар қала не республика астанасы аумағында кем дегенде
үш жыл тұрақты тұратын азамат Сенат депутаты бола алады.
Мәжіліс республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінісін және шамамен
сайлаушылардың сан жағынан тең келуін ескере отырып құрылатын бір мандатты
аумақтық сайлау округтері бойынша сайланған 67 депутаттан тұрады. Он
депутат Мәжіліске партиялық тізімдер негізінде пропорционалдық өкілдік
жүйесі бойынша біртұтас жалпы ұлттық сайлау округінде сайланады. 25 жасқа
толған республика азаматы Мәжіліс депутаты бола алады. Парламент депутаты
қос Палатаға бірдей мүше бола алмайды: басқа өкілетті органға депутат
болуға, оқытушылық, ғылы- ми немесе өзге шығармашылық қызметтен басқа ақы
алатын лауазымды атқаруға, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға, басшы
органның немесе коммерциялық ұйымдардың бақылау кеңесінің құрамына кіруге
құқығы жоқ. Осы ережені бұзу депутаттың өкілеттігін тоқтатуына әкеліп
соқтырады. Парламент депутатының өкілеттігі тоқтатылған жағдайда немесе
өкілеттік мерзімінің өтуі бойынша оның бұрынғы қызметінің сақталуына
кепілдік берілмейді.
Депутаттың өкілеттігі Қазақстан Республикасы Конституциясымен, Президенттің
"Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі
туралы" Конституциялық заң күші бар Жарлығымен және басқа нормативтік
құқықтық актілермен белгіленеді. Парламент депутатының өкілеттігі
республиканың Орталық сайлау комиссиясы оны Парламент депутаты етіп
тіркеген кезден басталады. Парламенттің бірінші сессиясында оның
Палаталарының бірлескен оты- рысында депутаттар: "Қазақстан халқына адал
қызмет етуге, Қазақстан Республикасының тұтастығы мен тәуелсіздігін
нығайтуға, оның Конституциясы мен зандарына сөзсіз бағынуға, маған
жүктелген жоғары депутаттық міндетті адал атқаруға ант етемін" деп
Қазақстан халқына ант береді. Ант Үкіметтің, Конституциялық Кеңес
мүшелерінің, Жоғарғы Сот судьяларының қатысуымен Президент алдында
беріледі.
Парламент депутатының өкілеттігін қолданылу ауқымына қарай екі топқа бөлуге
болады: 1) Қазақстан Республикасының лауазымды адамдарына, органдарына
қатысты өкілеттік; 2) басқа мемлекеттердің лауазымды адамдары мен
мемлекеттік органдарына қатысты Парламент атынан берілетін арнайы
өкілеттік.[1]

3. Парламент депутатының өкілеттігі

Депутат Парламент сессияларында және ол оның құрамына кіретін
органдарының отырыстарында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешуші дауыс
құқығын пайдаланады. Депутат Парламенттің және оның Палаталарының
үйлестіруші және жұмысшы органдарына сайлауға және сайлануға құқылы;
сессияның күн тәртібі бойынша ұсыныстар мен ескертулер еңгізуге, Парламент
сессиясында Палаталарға есеп беретін лауазымды адамдардың есебін тындау
туралы ұсыныс енгізуге; депутаттардың сауал салуға, Парламент қабылдайтын
зандар, қаулылар, басқа да актілердің жобаларына түзетулер еңгізуге,
азаматтардың қоғамдық маңызы бар өтініштерімен депутаттарды таныстыруға,
басқа да өкілеттіктерді жүзеге асыруға құқылы.
Парламент депутатының өкілеттігі: ол орнынан түскен; депутат іс-әрекетке
қабілетсіз деп танылған; Парламент таратыл ған; депутат болып сайланғаннан
кейін лауазымды қызметін жалғастыру үшін сол қызметті сақтауға тиіс болған
жағдайда тоқтатылады (52-баптың 3 және 5-тармақтары). Депутат оған қатысты
соттың айыптау үкімі шығарылған кезде, Қазақстан Республикасынан тыс
жерлерғе тұрақты тұруға кетсе өз мандатынан айырылады. Депутаттың
өкілеттіғін тоқтату немесе одан айыру туралы шешімді республиканың Орталық
сайлау комиссиясының үсынысы бойынша Парламенттің тиісті Палатасы оның
депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен шы- ғарады.
Депутаттардың Парламент сессияларына, оның Палаталарының отырыстарына
қатысуы.
Депутат Парламент және оның құрамына кіру ге тиісті органдарының
жұмысына қатысуға міндетті. Депутат дауыс беру құқығын жеке өзі жүзеге
асырады. Оның дауысын басқа депутатқа беруге құқығы жоқ. Палата Бюросының,
оның тұрақты комитетгерінің, Парламент комиссияларының және оның
Палаталарының қүрамына кірген депутат оның қарауына кез келген мәселені
енгізуге, мәселелерді қарауға әзірлеуге, ол бойынша талқылау мен оны
қабылдауға қатысуға, сондай-ақ қабылданған шешімдердің жүзеге асырылуын
ұйымдастыруға, олардың орындалуын бақылауға құқылы. Ол Парламенттің өзі
құрамына кірген органының шешімімен келіспесе, өз көзқарасын Парламент
сессиясында мәлімдеуге немесе ол туралы жазбаша нысанда хабарлауға құқылы.
Палата Бюросының, оның комитеттерінің, комиссияларының құрамына кірмеген
депутаттар аталған органдардың отырыстарына белсенді түрде қатыса алады.
Депутаттық сұрау салу Парламент Палаталарының бірлескен және бөлек
отырыстарында депутаттың мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғаларының
Парламент сессиясына осы органның немесе лауазымды тұлғаның қүзыретіне
кіретін мәселелер жөнінде Парламент сессиясында негізделген түсініктеме
беруін немесе өз көзқарасын баяндауын ресми сүраған талабы болып табылады.
Парламент депутаты Премьер-Министрге және Үкімет мүшелеріне, Ұлттық
Банктің Төрағасына, Орталық сайлау комиссиясының Төрағасына және
мүшелеріне, Бас Прокурорға, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасына,
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау женіндегі есеп комитетінің
Төрағасы мен мүшелеріне сұрау сала алады. Бұл ретте Бас Прокурорға салынған
сүрау қылмыстық құдалау функцияларын жүзеге асыруға байланысты мәселелерге
қатысты болмауы тиіс.
Депутаттық сұрау салу ауызша немесе жазбаша түрде болуы мүмкін және
лауазымды нақты адамға арналуы тиіс. Сұрау салу және оған жауап беру
тәртібі Қазақстан Республикасы Парламентінің Регламентімен қаралады.
Лауазымды адам қойылған сауалға Парламенттің немесе Палаталардың жалпы
отырысында жауап беруге міндетті. Депутаттық сауалға берілген жауап және
оны талқылаудың нәтижесі бойынша Парламенттің немесе оның Палаталарының
қаулысы қабылданады.
Депутаттар Парламентте бірлесуді ұйымдастыруға құқылы.
Фракция — белгіленген заң тәртібімен тіркелген саяси партияны немесе
өзге қоғамдық бірлесуді білдіретін депутаттардың ұйымдасқан тобы; ол
Парламенттегі тиісті саяси партияның немесе өзге қоғамдық бірлестіктің
мүддесін білдіру мақсатында құрылады.
Депутаттық топ — сайлау округтеріндегі бірлескен қызметінде
оздерінің өкілеттігін жүзеге асыру мақсатында депутаттардың бірлесуі.
Кайсыбір фракцияның қатарында болу депутаттық топқа кіруге кедергі
келтірмейді.
Депутаттық бірлестіктер Палата Бюросында тіркелуі тиіс. Кезінде бірде-бір
депутаттық бірлестіктерге кірмей қалған Мәжіліс депутаттары кейін бірлестік
мүшелерінің келісімімен оның кез кел генінің қатарына кіре алады.
Депутаттық бірлестіктердің ішкі жұмысын депутаттар дербес жүргізеді.
Парламент Регламентіне сәйкес депутаттық бірлестіктердің өкілдері
фракцияның, топтың атынан:
Парламент пен Палаталардың отырыстарында талқыланатын мәселелерді қарау
тәртібі және оның маңызы бойынша күн тәртібіне ескертулер мен ұсыныстар
еңгізуге;
Парламент немесе оның Палаталары сайлайтын немесе тағайындайтын, не
Парламенттағайындауға келісім беретін адам дардың кандидаттары бойынша
пікір білдіруге;
Парламент, оның Палаталары қабылдайтын заңдардың, қаулылардың, басқа
да актілердің жобаларына түзету ұсынуға;
Парламент депутаттарын азаматтардың өтініштерімен, фракциялар,
депутаттық топтар қабылдаған шешімдермен таныстыруға;
депутаттық бірлестіктердің қызметі үшін қажетті материалдар мен
құжаттарды мемлекеттік органдардан және лауазымды адамдардан сұратып
алдыруға құқылы.
Қазір Қазақстан Республикасы Парламентінде екі, яғни Қазақстан Халық
бірлігі партиясы мүшелерін біріктіретін бір және Қазақстанның Демократиялық
партиясының мүшелерін біріктіретін бір депутаттық фракция және "Ауыл",
"Тұрақты даму", "Инженерлік топ" және "Қазақстан Республикасының
реформаларын тереңдету жолында" атты төрт депутаттық топ бар.
Депутат өз қызметін тәуелсіз жүзеге асырады. Лоббизмді занды түрде
реттеу депутаттың тәуелсіздігіне заңдықкепілдіктің бір түрі болып табылар
еді. Алайда, осы мәселе Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарында
реттелмеген. Осыған байланысты заң шығару процесінде әр түрлі көлеңкелі сая-
си күштерді ң Па рла мент депутаттарына ықпалы туралы әр түрлі пікір
айтылып жұр. "Директорлық лоббидің", "салалық лоббидің", "криминалды
лоббидің" және басқаларының бар екендігі айтылсіды. Алайда, мүндай пікірді
тексеру де, оның бетін ашу да ете қиын. Депутатқа немесе оның жақын
туысқандарына депутаттық міндетін дәл атқаруға кедергі келтіру мақсатында
қандай да болсын нысандағы іс-әрекет республика заңдарына сәйкес
жауаптылыққа тартылады. Депутаттың алдында оз міндетін орындамаған, оған
жалған ақпарат берген, депутаттық қызметтің кепілдігін бұзған мемлекеттік
органдар мен қоғамдық бірлестіктердің, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының лауазымды адамдары заңға сәйкес жауап береді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы егер сайлаушылар өз
депутатына аманат тапсырып, ол сенімді ақтамаса, сайлаушылар ол депутатты
кері шақырып алатын депутаттың аманаттық мандатынан бас тартты. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясы бойынша депутат тек өз
сайлаушыларының ғана тілегін білдірмейді, ол Қазақстанның барлық
сайлаушыларының өкілі болып табылады. Сондықтан Парламент депутаты қандай
да болсын аманатты мандатпен байланысты емес (52-баптың 1-тармағы).
Депутатты сайлаушылардың кері шақырып ала алмауы, депутат сайлаушылар алдын-
дағы жауапкершілігін сезінбейді деген сөз емес. Депутаттар парламенггік
каникул кезінде өздерінің сайлау округтеріне барып, сайлаушылармен
кездеседі, олардан түскен ұсыныстарды, өтініштерді қарайды, оз окілеттігі
шегінде сайлаушылар көтерген мәселелердің дұрыс және уақытында шешілуіне
ықпал етеді, қоғамдық пікірді зерттейді және қажет кезінде тиісті
мемлекеттік билік органдарына, қоғамдық бірлестіктерге үсыныс түсіруі
мүмкін. Депутаттың қызметіне байланысты мәселе бойынша депутат мемлекеттік
органдар мен ұйымдарға кедергісіз кіру құқығын, олардың басшылары мен басқа
лауазымды адамдардың кідіріссіз қабылдауы тиістігі құқығын пайдаланады.

4.Депутаттық әдеп ережесі

Халықтың Парламенттегі өкілі ретінде депутат өз тәртібі мен
қызметін қоғамдық әдептілік талабына негіздеуі тиіс. Қазақстан Республикасы
Парламентінің Регламенті депутаттың әдеп ережесін белгіледі. Ол ереже
депутаттың өкілеттігін атқару кезіндегі де, қызметтен тыс уақыттағы да
басшылыққа алынуға тиіс тәртіп нормаларын аңықтайды. Депутаттық әдеп
ережесіне мынадай нормалар жатады:
депутаттар бір-біріне және Парламент Палаталарының, комитеттерінің,
комиссияларының және басқа депутаттық ұйымдардың барлық адамдарына құрмет
сезімімен қарауы тиіс;
депутаттар өз сөздерінде депутаттардың және басқа адамдардыңар-
намысына, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін негізсіз кінә артып, дөрекі,
қорлайтындай сөз сөйлемеуі керек;
депутаттар заңсыз және күштеп әрекет етуге шақырмауы тиіс;
депутаттар Парламент Палаталарының, оның ұйлестіруші және жұмысшы
органдарының қалыпты жұмысына кедергі келтірмеуі қажет;
депутат шешеннің сөзін бөлмеуі керек; депутаттың басқа депутаттың
карточкасын алып дауыс беруге қүқығы жоқ;
депутат зорлық-зомбылық, көз алартушылыққа, қорқыту мен азаптауға жол
бермеуі тиіс.
Өзінің депутаттық қызметін жүзеге асыру барысында және қызметтен тыс
уақыттарында белгілі бір ережені ұстануы керек. Депутат заңмен қорғалатын
мемлекеттік және өзге де құпияны құрайтын ақпараттарды пайдалануға, ол
құпияларды белгіленген тәртіп бойынша қатаң сақтауға міндетті. Депутаттың
өз қызмет бабына орай мемлекеттік және өзге де осындай қүпия құжаттарды
пайдаланатын кездері сирек кездеспейді. Осындай сипаттағы құжаттарға
ұқыпсыз қарау мемлекет, қоғам мүддесіне елеулі нұқсан келтіруі мүмкін.

Мұндай жағдайда әңгіме тек әдеп нормасына ғана емес, заңдық
жауапкершілікке де келіп тіреледі. Және Регламентте мемлекеттік құпиясы бар
қүжаттарды сақтаудың қатаң тәртібі жөніндегі жауапкершілік туралы айтылған.
Палаталардың, олардың органдарының жабық отырыстарында депутаттарға белгілі
болған мәліметтерді жария етпеу де әдеп ережесіне жатады.
Егер депутаттың Парламенттің атынан берілген арнайы өкілетгігі болмаса, ол
шет елдердің лауазымды адамдарына және шетел органдарына қатысты тек өз
атынан ғана сөйлей алады. Оны былай түсінген жөн, ол депутат ретінде емес,
қатардағы азамат, жеке адам ретінде сөйлейді. Шет елдердің лауазымды
адамдарына және шет ел органдарына қатысты ресми емес сөздерінде депутат,
сөз жоқ, Қазақстан Республикасының мүддесін, оның азаматтарының қүқықтары
мен бостандықтарын қорғауға, өз әрекетімен Қазақстан мүддесіне нұқсан
келтірмеуге міндетті. Сонымен бірге депутат басқа мемлекеттердің заңдарын
бүзбауы, онда тұратын халықтардың ұлттық дәстүрлерін және әдет-ғұрыптарын
құрметтеуі тиіс.
Депутаттық әдеп ережесі депутаттың бұқаралық ақпарат құралдарында,
баспасөз конференцияларында, митингтерде сөйлеген және басқа жария
сөздерін, мәлімдемелерін де қамтиды. Депутат өз сөздерінде тек анық және
тексерілген фактілерді ғана пайдалануы, өз мәлімдемесімен қоғамдық пікірде
теріс ақпарат тудырмауы тиіс. Өйткені Парламенттен тыс жерлерде де
азаматтар депутатты заң шығару органының екілі ретінде қабылдайды және оның
сөзіне, мәлімдемесіне ерекше сеніммен қарайды. Сондықтан депутаттың
ойланбай сөйлеген сөздерінің саяси теріс зардаптары болуы мүмкін.
Депутаттық әдеп ережесі бойынша дәлелсіз не тексерілмеген фактілерді
әдейі немесе байқамай айтуы нәтижесінде зардап шеккен ұйымдардан,
органдардан және жеке адамдардан депутат кешірім сұрауы тиіс. Егер
адамдардың мүдделері мен арнамысы елеулі түрде зардап шексе, жәбірленуші
өзін қорғау үшін сотқа жүгінуге қүқылы.
Депутаттың әдеп ережесін бұзғаны үшін депутатқа мынадай жазалау
шаралары қолданылуы мүмкін: 1) парламенттік мінеу; 2) көпшілік алдында
кешірім сұрауға мәжбүр ету; 3) Палаталардың бірлескен немесе бөлек бір
отырысының бойында сөз бермеу; 4) Палаталардың бірлескен немесе бөлек үш
отырысының бойында сөз бермеу; 5) Палаталардың үш бірлескен неме- се бөлек
бір отырысының уақытына отырыс залынан шығарып жіберу; 6) Палаталардың
бірлескен немесе бөлек үш отырысы уақытына отырыс залынан шығарып жіберу;
7) бір күндік еңбек ақысынан айыру. Аталған жазалау шаралары Палата
Төрағаларының шешімімен қолданылады.

5.Қазақстан Республикасы Парламентінің жауапкершілігі

Заңи жауапкершіліктің дәстүрлі төрт түрі теориялық түрде негізделеді
және заңнамалық түрде регламенттеледі. Олар: азаматтық-құқықтық, қылмыстық-
қүқықтық, әкімшілік-құқықтық және тәртіптік-құқықтық жауапкершілік.
Демократиялық мемлекеттің құқық жүйесін қалыптастыруда және дамытуда
Конституцияның манызын алдыңғы орынға қоятын жана саяси-құқықтық болмыс
құқық танушылардың алдына бұрын арнайы зерттеулердің мәні болмаған
проблеманы шығарды. 1999 жылы ресейлік "Государство и право" журналы
басқалардың қатарында конституциялық жауапкершілік туралы мәселе көтерілген
құқықтық жауапкершілік проблемаларына арналған Дөңгелек үстел ұйымдастырды.
Конституцияны тиімді қорғау тетігін құру конституциялық жауапкершілікті
заңи жауапкершіліктің дербес бір түрі ретінде мойындамаусыз мұмкін емес
деген пікір айтылды.
Конституциялық заңнаманы және оны іске асыру практикасын талдау
конституциялық жауапкершілікті тек заңи жауапкершіліктің ерекше бір түрімен
шектеуге болмайды деп санауға негіз береді. Конституциялық жауапкершіліктің
заңи және заңидан тыс жауапкершілік нышандары бар.
Конституциялық жауапкершілік заңи, саяси және моральдық жауапкершілік
нысанында көріне алады. Осы жауапкершілік түрлерінің барлығы Қазақстан
Республикасының Парламентіне де тән.
Парламенттік жауапкершілік пен Парламенттің жауапкер- шілігін ажырата
білу керек. Парламенттік жауапкершілік Парламенттің жауапкершілігіне
қарағанда анағұрлым күрделі құбылыс. Парламенттік жауапкершілікті біз
Парламенттің, Парламент депутаттарының, Үкіметтің, Үкімет мүшелерінің,
басқа жоғарғы санаттағы саяси қызметшілердің Парламенттің алдындағы
жауапкершілігі және Президенттің алдындағы Парламенттің жауапкершілігі деп
түсінеміз. Парламенттің жауапкершілігіне жалпы Парламентгің, Парламент
Палаталарының, Парламент Палаталары Төрағаларының, жеке депутаттың, депутат
топтарының жауапкершілігі кіреді. Демек, Парламенттің жауапкершілігі
Парламентгіңөз шеңберінде орын алады және дербес тұлға немесе ұйымдасқан
топ ретінде заң шығарушылық қызметті жүзеге асыратын субъектілерге қатысты.
Жалпы Парламенттен басқа, аталмыш субъектілердің бір- бірінің алдында,
сондай-ақ Парламенттен тыс функция атқаратын кейбір субъектілердің алдында
жауапкершілік көтеретінін атап айта керек.
Сонымен, Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Парламент
жауапкершілігінің субъектілері төмендегілер болып табылады: 1) жеке
депутат; 2) депутаттар тобы; 3) Палаталардың Төрағалары; 4) жалпы
Парламент. Аталмыш субъектілердің жауапкершілігінің түрлері мен негіздері
әр түрлі және олардың Парламенттегі орнына және рөліне байланысты. Алайда,
біздің пікірімізше аталған субъектілер қатарын толық деп санауға болмайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы Парламенттің жеке Палатасын —
Сенатты немесе Мәжілісті дербес жауапкершілік субъектісі ретінде бөлмейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, Парламент Палаталарының
бірінің қанағаттанарлықсыз, тиімсіз немесе обструкционистік қызметі үшін
жалпы Парламент жауап береді. Осындай жағдайдың ерте ме, кеш пе көрінуге
тиіс болатын бірқатар негативті қырлары бар.
Біріншіден, жауапкершілік әділдік принципіне негізделуге тиіс. Егер
Палаталардың бірінің конституциялық қағидаларға сәйкес келмейтін қызметі
негіз болса, жалпы Парламентті таратуды әділ деп мойындауға бола ма? Ондай
шешім әділдік принципіне сәйкес бола қоймас. Екіншіден, Палаталардың
бірінің конституциялық кағидағаларға сәйкес келмейтін қызметі үшін жалпы
Парламент таратылатын жағдайда кінә принципі бұзылады. Басқаша айтқанда,
кінәсіздер кінәлілермен қатар жауапкершілік көтереді. Алқалы органдарда
кінә ұғымы дара басшылық жағдайынан өзгеше болып келетіні белгілі. Алқсілы
органның шешімі үшін қарсы дауыс бергенде де жауап береді. Бірақ Қазақстан
Республикасының Парламенті біртұтас алқалы орган емес. Ол өздері дербес
жүзеге асыратын ерекше өкілеттіктері бар Палаталардан түрады. Әрине,
Палаталардың екеуі де бірлесе жүзеге асыратын өкілеттіктер бар, бірақ осы
бірлескен өкілеттіктер бойынша шешімдер қабылдау үшін әр Палата жеке дауыс
береді. Палаталардың екеуі де шешімдер қабылдамауы мүмкін. Бұл жағдайда екі
Палатаның да жауапкершілігі туралы айтуға болады. Онда жалпы Парламентті
таратумен келіспеу қиын. Ал егер Палаталардың бірі Конституцияға немесе
объективті себептерге сәйкес шешімді табанды қабылдағысы келмесе, неге ол
үшін кінәсіз басқа Палата жауап беруі керек. Сонымен қатар, Конституция
Палаталардың мәртебесін дәйекті белгілейді. Палаталар шешім үшін бөлек,
дербес дауыс береді, бірақ неге өзінің шешімі үшін дербес жауап бере
алмайды. Үшіншіден, бір Палатаның "кінәгерлігі" үшін жалпы Парламентті
тарату республикалық бюджетке тым ауырға соғады. Сонымен, біздің
пікірімізше, Парламент Палаталарының жауапкершілігін белгілеуге саралы
көзқарас орын- ды болады. Аталған мән-жайларға орай, жалпы Парламенттің
жауапкершілігімен қатар Қазақстан Республикасы Парламент Палаталарының
бөлек жауапкершілігін белгілеу керек. Әлбетте, Палаталардың, сондай-ақ
Парламенттің өз жауапкершілігінің саяси, заңи негіздерін әзірлеу қажет.
Парламенттің жауапкершілігі мәселелерін жан-жақты регламенттеудің
мемлекеттің, қоғам мен халықтың тағдыры үшін айрықша маңызды мәні бар.
Осындай регламенттеудің қажеттілігі Парламенттің мемлекеттік билікті бөлу
жүйесіндегі заң шығарушы орган ретінде алатын орнынан туындайды.
Конституция Парламентті мемлекеттік билік тармақтарының біріне
жатқызғанымен, Конституцияның өзінің қағидаларына сәйкес, ол мемлекеттік
тетікте ерекше орын алады. Біріншіден, барлық жоғары және жергілікті
мемлекеттік органдардың мәртебесі, құзыреті Парламент қабылдайтын зандармен
белгіленеді. Демек, Конституцияға және уақыт талаптарына сәйкес заңдар
қабылдау үшін жауапкершілік негізінен Парламентке жүктеледі. Екіншіден,
Парламент жоғары өкілді орган ретінде халықтың еркін білдіреді және онын
атынан бой көрсетеді. Сондықтан да Парламент қабылдайтын зандарда халықтың
дара мемлекеттік билік көзі ретінде объективті шарттардан туындайтын еркі
көрініс табуға тиіс. Осыған байланысты конституциялық құқық ғылымының
алдында да Парламенттің жауапкершілігі проблемаларын зерттеу міндеттері
түр.
Қазақстан Республикасының Конституциясын, өзге конституциялық
заңнамасын, сондай-ақ Парламенттің қызмет практикасын талдау оның
төмендегідей жауапкершілік түрлерін бөліп шығаруға негіз береді: 1) саясы
жауапкершшк; 2) құқықтық жауапкершілік.
Саяси жауапкершілік. Қазақстан Республикасының Парламенті заң
шығарушылық функцияларды жүзеге асырады. Саясаттың заңи тұлғалануы болып
табылатын заңдарды қабылдай отырып, Парламент заң жобаларын әзірлеу, оларды
талқылау және қабылдау, басқа мәселелерді талқылау кезінде тек олардың
мазмүнын заңи талдаумен ғана шектеліп қоймайды. Басқаша айтқанда,
Парламенті тек заң шығарушылық қызметті жүзеге асырып қоймай, сонымен қатар
саяси сипаттағы әрекеттер жасайды. Парламенттің саяси жауапкершілігінің
негізі заң шығарушылық қызмет, сондай-ақ Парламенттің саяси сипаттағы
әрекеттері, акциялары болып табылады. Әрине, кез келген саяси әрекетгер,
акциялар Парламенттің саяси жауапкершілігі үшін негіз болып табыла
бермейді. Заң шығарушылық қызмет тек зандар қабылдау ғана емес, сонымен
қатар оларды іске асырудың ықтимал теріс салдарларын болжай білу болып
табылады. Сондықтан да "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Заң, сондай-ақ
Палаталардың және Қазақстан Республикасы Парламентінің регламенттері заң
жобаларын әзірлеушілердің мүмкіндігінше зандардың теріс салдарларын
мұмкіндігінше ескеруге міндеттілігін көздейді. Ең бастысы - Парламент
өзінің конституциялық өкілеттіктерін толық, сапалы және тиімді пайдалану
үшін өзінің саяси жауапкершілігін сезінуге, түсінуге тиіс. Парламенттің
саяси жауапкершілігінің болуы депутаттардың жүріс-тұрысына, Парламент
Палаталарының, олардың органдарының қызметіне, сондай-ақ жалпы Парламентке
олардың оң заң шығарушылық, бақылау жұмысын, сондай-ақ олардың саяси
акцияларын жандандыра отырып, тұрақты әсер керсетуге тиіс. Саяси
жауапкершілік туралы мәселе қойылған кезде сөз құқық бұзушылықтар,
конституциялық қағидаларды бұзушылықтар туралы емес, сапасыз заң
шығарушылық үшін, қажетті зандарды қабылдамау үшін, өз өкілеттіктерін толық
келемде пайдаланбау үшін, обструкция үшін, Парламенттің ішінде, сондай-ақ
мемлекеттік билік тармақтарының арасында саяси қақтығыс жағдаяттарын жасау
үшін жауапкершілік туралы болып отыр.
Саяси жауапкершілік туралы мәселені анықтау үшін саяси жауапкершілік
субъектісі кім болатынын, саяси жауапкершіліктің негіздері мен түрлерін
қарастырайық.
Қазақстан Республикасы Парламентінің саяси жауапкершілігінің
субъектісі төмендегілер болуы мүмкін: а) депутаттоп- тары; ә) Парламент
Палатасы; б) Палаталардың торағалары; в) жалпы Парламент. Біздің
пікірімізше, жеке депутат саяси жауапкершілік субъектісі болып табылмайды,
ойткені бір адам Парламентгегі саяси жағдайға елеулі ықпал ететін саяси
акциялар жасай алмайды. Егер бір депутаттың саяси акцияларын басқа
депутаттар қолдаса, бүл Парламентте қалыпты заң шығарушылық қызметке
кедергі жасайтын белгілі бір саяси жағдаят қалыптастырады, онда депутат
топтарының, Палатаның, жалпы Парламент туралы мәселе пайда болады.
Депутат топтарының саяси жауапкершілігі. Қазақстан Республикасының
Конституциясы Депутат топтарының саяси жауапкершілігін көздейді. Мысалы,
Конституция бойынша Президентке қарсы айып тағу және оны тексеру турсілы
шешім Мәжіліс депутаттарының кем дегенде үштен бірінің бастамасы бойынша
оның депутаттарының жалпы санының көпшілігімен қабылдана алады.
Президентке айыптағу бірнеше сатыдантүрады. Бірінші саты — айып тағу
және оны тексеру. Егер Мәжіліс шешім қабылдаса, онда екінші сатыда Сенат
айыптауды тексеру жүргізеді. Тексеру нәтижелері Парламент Палаталарының
бірлескен отырысының қарастыруына табысталады. Бұл енді үшінші саты болып
табылады. Материалдар қарастырылардыңалдында Жоғарғы Соттың және
Конституциялық Кеңестің айып тағудың негізділігі мен конституциялық
рәсімдерді сақтау түрғысынан қорытынды жасауына табысталады. Егер айып тағу
осы сатылардың әр қайсысында қабылданбаса, ынтагерлердің өкілеттіктері
заңдылықты бұзғаны үшін тоқтатылады, яғни, олар негізсіз айып таққаны үшін
заңи жауапкершілік котереді. Айып тағылған сәттен бастап екі айдың ішінде
осы мәселе бойынша түпкілікті шешімнің қабылданбауы Республика Президентіне
қарсы тағылған айыпты қабылданбаған деп мойындауға әкеліп соғады. Бұл
жағдайда сөз, біздің пікірімізше, заңи жауапкер- шілік емес, саяси
жауапкершілік туралы болып отыр. Президентке қарсы тағылған айып бұл
жағдайда заңи және нақты неғіздер болмағандықтан емес, түпкілікті шешім
қабылдау мерзімі өткізіліп алынғаны себепті қабылданбай отыр. Бұл жағдайда
депутаттардың өкілеттіктері саяси уәждердің негізінде тоқтатылатын болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, басқа заңнамалық кесімдері
Парламент Палаталарының саяси фракцияларының саяси жауапкершіліғін
көздемейді. Болашақта, саяси партиялар нығайып, Парламенттің қызметіне
ықпал ете алатын халде болатын уақытта, олардың саяси жауапкершілігін
регламенттеу туралы мәселе өзекті болады. Басқа мемлекеттердің екі және
көппартиялық Парламенттерінің практикасы сілдағы кезеңде Қазақстан
Республикасы Парламентінде орын алуы мүмкін көріністі бейнелейді.
Парламент Паяаталарының саяси жауапкершілігі. Парламент Палаталары тек
өздерінің өкілеттіктерін тиісті атқару мен Палаталардың ішіндегі саяси
акциялар үшін ғана емес, сонымен қатар бірлескен өкілеттіктерді жүзеге
асыру үшін және бірлескен қызмет кезіндегі саяси акциялар үшін саяси
жауапкершілік көтереді. Қазақстан Республикасының Конституциясы тікелей
емес, бірақ жанамалы түрде Парламент Палаталарының әрқайсысының жеке
тиіссіз заң шығарушылық, бақылау қызметі үшін саяси жауапкершілігін
көздейді. Сенаттың Парламент Мәжілісіне сапасыз заңдарды қайтаруы, біздің
пікірімізше тек салақ ұқыпсыз үшін, заң шығарушылық техникасы ережелерін
бұзу үшін ғана емес, сонымен қатар саяси жауапкершілік сезімінің әлсіреуі
үшін де саяси ескертпенің көрінісі болып табылады. Егер осындай жағдайлар
бірен-саран болса, онда бұл мән-жайға көңіл бөлмей-ақ қоюға болушы еді.
Өкінішке орай, бұл олай емес. Палаталардың қызметіне сондай-ақ сайлаушылар
да саяси баға береді.
Парламент Палаталарының әрқайсысы депутаттардың жалпы санының кем
дегенде үштен бірінің бастамасы бойынша Үкімет мүшелерінің өз қызметінің
мәселелері бойынша есептемелерін тындауға құқылы. Оларды заңдарды
орындамаған жағдайда, Палаталардың депутаттары Үкімет мүшелерін қызметінен
босату туралы Президентке жолдау қабылдауға құқылы. Осы мәселе бойынша
екінші қайтара жолдану босату үшін міндетті негіз болып табылады. Екі
жағдайда да сөз Палаталар депутаттарының құқықтық емес, Президентің кесімін
қабылдау үшін негіз болып табылатын саяси әрекеттері туралы болып отыр.
Егер Палаталардың депутаттары аталмыш құқықты пайдаланбайтын болса, бұл
Палаталар үшін қандай да бір саяси салдарларды ілестірмейді. Бірақ,
Палаталардың аталмыш құқықты пайдаланбауының немесе тиімсіз пайдалануының
саяси салдарлары анық. Бұл тек саяси құқық қана емес, депутаттарға жоғарғы
санатты саяси басқарушылардың қызметінің тиімділігін, заңдылығын тексеру
үшін берілген саяси мүмкіншілік болып табылады. Алайда, Парламент
Палаталары аталмыш құқықты жеткіліксіз және тиімсіз пайдалануда, бұл да
сондай-ақ Палаталардың саяси баламалылығының пайдасына куәгерлік болып
табылмайды.
Парламент Палаталары Төрагаларының саяси жауапкершілігі. Палаталардың
төрағалары заң шығарушылық бойынша жұмысқа басшылық етеді, сондықтан оларға
үлкен саяси жауапкершілік жүктеледі. Парламент Палаталарының торағалары жай
депутаттар ғана емес, олар жоғары санатты саяси қызметшілерге жатады.
Оларды сондай ретінде мойындау, менің пікірімше, олардың конституциялық
мәртебесінен туындайды. Мысалы, Конституцияның 48-бабына сәйкес Қазақстан
Республикасының Президенті қызметінен мерзімінен бұрын босаған немесе
кетірілген, сондай-ақ қайтыс болған жағдайда, Президенттің окілеттігі
қалған мерзімге Парламент Сенатының Төрағасына көшеді. Сенат Төрағасының
өзіне Президент өкілеттігін қабылдауы мүмкін болмаған ретте ол Парламент
мәжілісінің төраға- сына көшеді. Егер Палаталардың төрағалары оздерінің
міндеттерін атқара алмаса, олар қызметінен қайта шақырылып алына алады. Бұл
заңи емес, саяси сипатгағы шара.
Парламенттің саяси жауапкершшгі. Парламент халықтың алдында
Конституцияға сәйкес заң шығарушылық функциясын жүзеге асыру үшін саяси
жауапкершілік көтереді. Бұл жауапкершілік "виртуалды" сипатқа ие, өйткені
сайлаушылар не депутаттарды қайта шақырып ала алмайды, не Парламентті
тарата алмайды. Бірақ сайлаушылар түрлі тәсілдермен беретін Парламент
қызметінің саяси бағасы оны қолдау және мақұлдау немесе сөгу түрінде көріне
алады. Соңғы жағдайда сөз сайлаушылардың саяси органды жатсынуы, оған
сенімін жоғалтуы туралы болып отыр. Бұл саяси дәрменсіздік үшін берілетін
ең қауіпті саяси "жаза". Қазақстан Парламентінің қызметі оның
депутаттарының өздерінің халықтың алдындағы саяси жауапкершілігін жалпы
сезінетінін және түсінетінін көрсетеді.

Парламенттің саяси жауапкершілігінін негізгі өлшемі оны тарату болып
табылады. Конституция Парламентті таратудың төмендегідей негіздерін
көздейді: Парламенттің Үкіметке сенімсіздік білдіруі, Парламенттің Премьер-
Министрді тағайындауға келісім беруден екі мәрте бас тартуы, Парламент
Палаталарының немесе Парламенттің және басқа мемлекеттік билік
тармақтарының арасындағы бітімсіз келіспеушіліктерінің нәтижесіндегі саяси
дағдарыс. Екі палаталық құрылымы бар кейбір Парламенттерде (Ресей
Федерациясы, Қырғыз Республикасы, Жапония және басқалары) бір палатаны
мерзімінен бұрын таратуға болады. Палаталардың бірін таратудың бірқатар
басымдықтары бар: 1) құрамы толық болмаса да, жоғары өкілді және заң
шығарушы орган функцияларын жалғастыра береді; 2) мемлекет заң шығарушы
органсыз қалмайды, бұл төтенше немесе әскери жағдайдың себебінен заң
қабылдау қажет болған кезде ете маңызды; 3) таратылған Палатаның жаңа
құрамы сайланғаннан кейін Парламент жүргізіп отырған бағамның сабақтықтығы,
дәйектілігі қамтамасыз етіледі; 4) кінәсі жоқ Палатаның депутаттары
жазаланбайды; 5) материалдық шығындар мен адам күші анағұрлым аз талап
етіледі. Болашақта Қазақстан Республикасының Конституциясында осы мән-
жайларды ескерген дұрыс.
Қазақстан Республикасы Конституциясы көздеген Парламентті таратуға
барлық негіздер басым түрде саяси сипатқа ие. Бұл негіздер конституциялық
нормалармен көзделгендіктен, олардың қүқықтық қасиеттері бар деп айтуға
болады.
Нормаларды құқықтық деп мойындау үшін олардың логикалық құрылымының
элементтерінің — гипотеза, диспозиция және санкцияның үшеуінің де болуы
қажет. Бұл жағдайда санкция орын алғанымен, міндетті емес, болжамды сипатқа
ие болады. ҚР Конституциясының 63-бабының 1-тармағына жүгінейік: "Қазақстан
Республикасының Президенті Парламентті тарата алады. Басқаша айтқанда,
Парламентті тарату Президенттің міндеті емес, құқығы болып табылады. Әрине,
қарастырылып отырған нормадан бір қайшылықты байқауға болады - санкция бар,
бірақ ол қолданылмауы мүмкін. Тәрізі, саяси жауапкершіліктің және саяси
акция үшін қолданылатын шараның ерекшелігі осында болар. Парламенттің
Үкіметке сенімсіздік білдіруі немесе Парламенттің Премьер-Министрді
тағайындауға келісім беруден екі дүркін бас тартуы Конституция нормаларын
бұзушылықтар санатына жатпайды ғой. Керісінше, екі жағдай да Парламенттің
Конституция көздеген құқықтарына жатады. Парламентті өзінің құқықтарын
пайдаланғаны үшін жазалауға бола ма? Бұл сұраққа тек саясат, саяси
орындылық позициясына орай дұрыс жауап беруге болады. Сондықтан Президент
саяси жағдайды ескере отырып, Парламентті тарату не таратпау мәселесін өзі
шешеді. Парламентті тарату саяси шара емес, Парламенттің конституциялық
құқығын орынсыз пайдаланғаны үшін саяси шара. Саяси орынсыздық "пышағының"
астына кінәлілер де, кінәсіздер де түседі.[1]
Парламентті тарату үшін негіз ретінде саяси дағдарыстар мәселесі
анағұрлым күрделі. Бұл жерде саяси нышанмен қатар, құқықтық нышан анық
көрінеді. Саяси дағдарыс — мемлекеттік аппарат үшін теріс нәтиже әкелетін,
оның әлде бір бөлігінің функцияларындағы үзіліс. Дағдарыс, мысалы,
Палаталардың арасындағы, Парламенттің және атқарушы үкіметтің арасындағы
тайталастық катынастардан көрінуі мүмкін. Саяси дағдарыс заңи,
конституциялық рәсімдерді, тежеу және қарсы сал- мақтартетігін қозғай
алады. Әлбетте, Конституция Президенттің Парламентті тарату құқығын
мемлекеттік жүйенің жұмысын қалыпқа келтіру мақсатында көздейді. Президент
саяси дағдарыс туғыза отырып, сол арқылы Конституцияны бұзады. Парламенттің
саяси дәрменсіздігі осыдан көрінеді. Сөндықтан да, Парламентті тарату
конституциялық тәртіпті бұзу үшін саяси шара болып табылады.
Құқықтық жауапкершілік. Қазақстан Республикасының Конституциясы
төмендегілердің көздейді: 1) депутаттың; 2) Палаталардың төрағаларының; 3)
жалпы Парламенттің құқықтық жауапкершілігі.
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаты депутаттық иммунитетті
пайдаланады. Иммунитеттің аса маңызды элементтері сөз және дауыс беру
бостандығы, сондай-ақ депутаттық қол сұғылмаушылық болып табылады.
Республика заңнамасы Парламент депутатын қол сұғылмаушылықтан айыру рәсімін
регламенттейді. Бұл мәселеге тоқталып жату қажет емес. Тек Парламент
Палаталарының депутаттары депутатты депутаттық қол сұғылмаушылықтан айыру
туралы мәселені қарастырған кезде депутаттыңсаясиакцияларын Қылмыстық
кодекстің баптарына әкеліп жықпауға тиіс екенін атап көрсетейік. Депутаттың
үстінен тиісті құқық қорғаушы органдар берген материалдар төмендегідей
көнституциялық қағидаларға өрай қарастырылуға және бағалануға тиіс: 1)
депутат қылмыс жасаған жерінде үсталса; 2) депутат ауыр қылмыс жасаса.
Парламент Палатасының депутатты депутаттық қол сұғылмаушылықтан айыру
туралы шешімі саяси шара емес, конституциялық құқықтық жауапкершілікті
іске асыру болып табылады. Депутат саяси артықшылығынан емес, құқықтық
артықшылығынан айырылады. Осыған байланысты бір конституциялық қағидаға
назар аудару қажет. Қазақстан Республикасы Конституциясының 52-бабынын 4-
тармағына сәйкес Парламент депутаты қылмыс жасаған жерінде үсталған немесе
ауыр қылмыс жасаған жағдайда тиісті Парламент Палатасының келісімінсіз
қылмыстық жауапкершілікке тартыла алады. Көріп отырғанымыздай,
Конституцияда депутаттардың ерекше ауыр қылмыс жасаған жағдайда тиісті
Палатаның келісімінсіз қылмыстық жауапкершілікке тартыла алатыны
көрсетілмеген. Егер Конституцияның қағидасын сөзбе-сөз түсіндіретін болсақ,
онда депутат ауыр қылмыс жасаған жағдайда, қылмыстық жауапкершілікке тек
тиісті Парламент Палатасының келісімімен тартыла алады. Біріншіден,
Қазақстан Республикасының Конституциясының қағидаларын түсіндіру қүқығы
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне тиесілі. Бірақ уәкілетті
органдар бұл мәселе бойынша Конституциялық Кеңеске жолданады, сондықтан
оның қаулысы жоқ. Екіншіден, қүқық қолданушы орган Конституцияның аталмыш
нормасын егер Конституция депутатты ауыр қылмыс жасағаны үшін Парламенттің
тиісті Палатасының келісімінсіз қылмыстық жауапкершілікке тартуға рұқсат
беретін болса, онда, әлбетте, депутатты ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін
Парламент Палатасының келісімінсіз қылмыстық жауапкершілікке тартуға
болатын түрде логикалық түсіндіруге құқысыз. Бірақ қылмыстық занда ондай
логикалық түсіндіруге жол берілмейді. Бұл жерде баска принцип әрекет етеді:
егер қылмыстық заңда көзделмесе, қылмыс жоқ. Конституция қылмыстық заң
болмағанымен, онда депутатты қандай қылмыс жасағаны үшін Парламент
Палатасының келісімінсіз қылмыстық жауапкершілікке тартуға болатыны нақты
аталады. Конституция 1995 жылы қабылданды, оның аталмыш нормасы сол
уақытта күшінде болған Қылмыстық кодекстің қағидаларына сәйкес болатын.
Жаңа Қылмыстық кодекс ауыр және ерекше ауыр қылмыстарды мойындайды.
Қылмыстық кодекстің қағидасын даулауға бола қоймас, сондықтан Конституцияға
(52-баптың 4-тармағы) "... немесе ерекше ауыр қылмыс..." деген толықтыру
енгізу керек.
Конституцияда заңи жауапкершіліктің басқа түрлері де көзделген.
Олардың негіздерін екі топқа бөлуге болады: 1) депутаттың міндеттерін
атқаруына байланысты; 2) депутаттың Парламенттің шектерінен тыс жүріс-
тұрысына байланысты.
Депутат бірінші топқа жататын әрекеттерді жасағаны үшін депутатқа
парламенттік тәртіптік жаза шаралары қолданылады. Алайда депутат депутаттық
мандатынан айырылмайды. Депутат екінші топқа жататын әрекеттерді жасаған
жағдайда, депутат депутаттық мандатынан айырылады. Бұл шара, біздің
пікірімізше, саяси-құқықтық сипатқа ие.
Парламент Палаталары төрагаларының құқықтық жауапкершілігі Қазақстан
Республикасының Конституциясында, сондай-ақ "ҚР-ның Парламенті және оның
депутаттарының мәртебесі туралы" Конституциялықзанда, Мәжіліс пен Сенаттың
регламенттерінде көзделген. Бұл жерде тек Палаталар төрағаларының олар қол
қоятын кесімдер үшін жауапкершілігін атап өтейік. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 45-бабының 3-тармағында Республика Президенті қол қоятын
Парламент актілері сондай-ақ Үкімет бастамасымен шығарылатын Президенттің
актілері тиісінше осы актілердің зандылығы үшін занды жауапкершілік
жүктелетін Парламенттің әр Палатасының төрағаларының не Премьер-Министрдің
алдын ала қолдары қойылып тиянақталады. Бүл конституциялық қағиданың
нақтылауды қажет ететін бірқатар сәттері бар. Біріншісі - Парламенттің
қандай кесімдері Президенттің қол қоюына ұсынылады? Конституцияға сәйкес,
Президенттің қол қоюына а) Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу
туралы заң; ә) конституциялық заң; б) әдеттегі заң үсынылады.
Қабылданғаннан кейін олар Парламент Палаталары төрағаларының қолдары
қойылып тиянақталады. Екінші — аталған кесімдердің "заңдылығы деген нені
білдіреді? Бұл жерде екі сұрақ туындайды: а) қандай зандылық туралы сөз
болып отыр: коңституциялық па, әлде әдеттегі ме; олардың зандылыққа
сәйкестігі жөніндегі талапты жоғарыда аталған кесімдердің барлығына қоюға
бола ма. Егер сөз конституциялық немесе әдеттегі заң туралы болса,
қабылданатын кесімдер (зандар) конституциялық зандылыққа, яғни, ҚР
Конституциясының қағидаларына сәйкес болуға тиіс, ал егер сөз әдеттегі заң
туралы болып отырса, онда ол Конституцияға да, сондай-ақ конституциялық
заңдарға да ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.