Балқаш көлінің геоэкологиялық проблемалары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Балқаш көлінің жалпы географиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Балқаш көлінің физикалық.географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Көлдің физиографиясы және гидрологиялық жағдайына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Балқаш көлінің ластануына баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Балқаш көлінің пайдалану жолындағы ластану түрлері ... ... ... ... ... ..
2.2 Балқаш көлінің қоршаған ортасына зауыт.фабрикалардың әсері ... ...
3. Балқаш көлінің экологиялық ахуалы және оны жақсарту жолдары ...
3.1 Көлдің қазіргі экологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Биологиялық ресурстарына және ауыл шаруашылық аспектісіне экологиялық.экономикалық баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Іле өзенінің Қапшағай шатқалы тұстасындағы ағынды қатарының біртектілігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4 Балқаш көлінің экологиясын жақсарту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Балқаш көлінің жалпы географиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Балқаш көлінің физикалық.географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Көлдің физиографиясы және гидрологиялық жағдайына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Балқаш көлінің ластануына баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Балқаш көлінің пайдалану жолындағы ластану түрлері ... ... ... ... ... ..
2.2 Балқаш көлінің қоршаған ортасына зауыт.фабрикалардың әсері ... ...
3. Балқаш көлінің экологиялық ахуалы және оны жақсарту жолдары ...
3.1 Көлдің қазіргі экологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Биологиялық ресурстарына және ауыл шаруашылық аспектісіне экологиялық.экономикалық баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Іле өзенінің Қапшағай шатқалы тұстасындағы ағынды қатарының біртектілігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4 Балқаш көлінің экологиясын жақсарту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
1. Жұмыстың өзектілігі. Балқаш көлі - Қазақстандағы көлемі үлкен аумағы жөнінен Каспий, Арал теңіздерінен кейінгі су айдыны болып табылады. Көл фаунасы халық шаруашылығы үшін маңызды балықтарға бай және көл суын жағалауындағы өнеркәсіп орындары мен елді мекендер қажетіне пайдаланады. Мұнда 81 мың тонна балық ауланады. Алайда көл суы мен оның ихтиофаунасын көп мөлшерде пайдалану салдары және көлдің маңындағы өнеркәсіп орындарының қалдықтарымен ластануы қазіргі кездегі өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Балқаш көлі экологиясының нашарлауының басты себепкерлері табиғатты пайдаланушылар, оның ішінде өнеркәсіп орындары, әскери полигондар болып табылады, сонымен қатар «Байқоңыр» ғарыш айлағының теріс әсерін де атап өту керек. Сондықтан да экожүйені қалпына келтіру және халықты қамтамасыз ету, сақтау үшін көл экологиясы мен биоресурстарын сақтау жолдарын қарастырып, оның техногендік әсерінің тәуелсіздігін, оның ішінде көлдің түрлі ингредиенттермен ластану деңгейін анықтауды қажет етеді.Бұл өңірде болып жатқан қазіргі антропогендік оның ішінде техногендік процестер әсері де шектен асып отыр.
2. Жұмыстың мақсаты: Балқаш көлі мен маңындағы өңірдің қазіргі экологиялық жағдайына баға беру, жағалауында орналасқан өнеркәсіп орындарынан шыққан кешенді ластаушы заттардың ихтиофаунаның өсуіне әсері және ауланатын балық көлемінің тәуелділігін анықтау, сонымен қатар ластаушы заттар әкелетін экономикалық шығынның көлеміне баға беру болып табылады.
3. Зерттеу нысаны: Балқаш көлінің геоэкологиясы
4. Жұмыстың міндеттері:
-Балқаш көлінің физикалық-географиялық жағдайларын зерттей отырып, өнеркәсіп орындарының орналасу негіздерін алу;
-Өнеркәсіп орындарынан шыққан қалдықтар-Балқаш көлінің ластануындағы негізгі ластаушылардың бірі екендігін анықтау;
-Балқаш өңірінің қазіргі кездегі биоресурстар жағдайын талдай отырып,қорының азаюы мен жойылу себептерін анықтау;
-Балқаш көлінің қазіргі экологиялық жағдайы мен оны жақсарту жолдарын анықтау;
-Балқаш көлінің суы мен биоресурстарын халық шаруашылығында пайдаланудың барынша тиімді жолдарын айқындау.
5. Зерттеу жұмысының әдіснамалы және теориялық негіздері:
Ғылыми зерттеулерге қойылатын теориялық талаптарға сай ғылыми деректер топтамаларына және осы бағыттағы арнайы мерзімдік басылымдарды, жарияланған материалдар мен ресми құжаттарға, келісім-шарттарға арқа сүйей отырып зерттеудің теориялық тұжырымдарын жасау. Әдістемелік негіздері ғылыми дәйектілік, обьективті дәлдік және диплом жұмысының тақырыптары мен талаптары.
1. Жұмыстың өзектілігі. Балқаш көлі - Қазақстандағы көлемі үлкен аумағы жөнінен Каспий, Арал теңіздерінен кейінгі су айдыны болып табылады. Көл фаунасы халық шаруашылығы үшін маңызды балықтарға бай және көл суын жағалауындағы өнеркәсіп орындары мен елді мекендер қажетіне пайдаланады. Мұнда 81 мың тонна балық ауланады. Алайда көл суы мен оның ихтиофаунасын көп мөлшерде пайдалану салдары және көлдің маңындағы өнеркәсіп орындарының қалдықтарымен ластануы қазіргі кездегі өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Балқаш көлі экологиясының нашарлауының басты себепкерлері табиғатты пайдаланушылар, оның ішінде өнеркәсіп орындары, әскери полигондар болып табылады, сонымен қатар «Байқоңыр» ғарыш айлағының теріс әсерін де атап өту керек. Сондықтан да экожүйені қалпына келтіру және халықты қамтамасыз ету, сақтау үшін көл экологиясы мен биоресурстарын сақтау жолдарын қарастырып, оның техногендік әсерінің тәуелсіздігін, оның ішінде көлдің түрлі ингредиенттермен ластану деңгейін анықтауды қажет етеді.Бұл өңірде болып жатқан қазіргі антропогендік оның ішінде техногендік процестер әсері де шектен асып отыр.
2. Жұмыстың мақсаты: Балқаш көлі мен маңындағы өңірдің қазіргі экологиялық жағдайына баға беру, жағалауында орналасқан өнеркәсіп орындарынан шыққан кешенді ластаушы заттардың ихтиофаунаның өсуіне әсері және ауланатын балық көлемінің тәуелділігін анықтау, сонымен қатар ластаушы заттар әкелетін экономикалық шығынның көлеміне баға беру болып табылады.
3. Зерттеу нысаны: Балқаш көлінің геоэкологиясы
4. Жұмыстың міндеттері:
-Балқаш көлінің физикалық-географиялық жағдайларын зерттей отырып, өнеркәсіп орындарының орналасу негіздерін алу;
-Өнеркәсіп орындарынан шыққан қалдықтар-Балқаш көлінің ластануындағы негізгі ластаушылардың бірі екендігін анықтау;
-Балқаш өңірінің қазіргі кездегі биоресурстар жағдайын талдай отырып,қорының азаюы мен жойылу себептерін анықтау;
-Балқаш көлінің қазіргі экологиялық жағдайы мен оны жақсарту жолдарын анықтау;
-Балқаш көлінің суы мен биоресурстарын халық шаруашылығында пайдаланудың барынша тиімді жолдарын айқындау.
5. Зерттеу жұмысының әдіснамалы және теориялық негіздері:
Ғылыми зерттеулерге қойылатын теориялық талаптарға сай ғылыми деректер топтамаларына және осы бағыттағы арнайы мерзімдік басылымдарды, жарияланған материалдар мен ресми құжаттарға, келісім-шарттарға арқа сүйей отырып зерттеудің теориялық тұжырымдарын жасау. Әдістемелік негіздері ғылыми дәйектілік, обьективті дәлдік және диплом жұмысының тақырыптары мен талаптары.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Әуезова Ә. «Балқаш» көлі атауының сыры.// қазақ тарихы: Ғылыми әдістемелік журнал.-2006, № 2.
2. Абросов В.Н.Озеро Балхаш. Ленинград:Наука, 1973. –С 125.
3. Тарасов М.И. Гидрохимия озеро Балхаш. Москва: АНСССР, 1961.-227 б.
4. Бабкин В. Уточнение морфологических характеристик озеро Балхаш/Вопросы гидрологии орошаемых земель Казахстана. Алма-Ата, 1986. -144-148 б.
5. Ежегодник качества поверхностных и морских вод эффективности проведенных водохранных меропрятий по территории Республики Казахстан за 1994-1995 гг. Алматы, 1997. – 45 б.
6. Ежегодник качества поверхностных и морских вод и эффективности проведенных водохранных мероприятий по территории Республики Казахстан за 1996 г.. Алматы, 1997. – 68 б.
7. Ежегодник качества поверхнрстных и морских вод и эффективности проведенных водоохранных мероприятий по территории Республики Казахстан за 1997г. – Алматы. 2001. –79 б.
8. Ежегодник качества поверхнрстных и морских вод и эффективности проведенных водоохранных мероприятий по территории Республики Казахстан за 2000г. – Алматы. 2001.- 132 б.
9. Ежегодник качества поверхнрстных и морских вод и эффективности проведенных водоохранных мероприятий по территории Республики Казахстан за 2001г. – Алматы. 2001. –С 74.
10. Ежегодник качества поверхнрстных и морских вод и эффективности проведенных водоохранных мероприятий по территории Республики Казахстан за 2002г. – Алматы. 2001. –С 169.
11. Ежегодник качества поверхнрстных и морских вод и эффективности проведенных водоохранных мероприятий по территории Республики Казахстан за 2003г. – Алматы. 2001. –С 100.
12. Государственный водный кадастр. Ежегодные данные о качестве поверхностных вод за 2000 год. – Алматы, 2002. –С 82.
13. Государственный водный кадастр. Ежегодные данные о качестве поверхностных вод за 2001 год. – Алматы, 2003. –С 36.
14. Государственный водный кадастр. Ежегодные данные о качестве поверхностных вод за 2002 год. – Алматы, 2003. – С 109.
15. Бурлибаев М.Ж. О проблемах использования и загрязнения поверхност-ных вод в экосистеме озера Балхаш //Доклады Международной научно-практической конференции 22-23 января 2001г. Алматы,2001. -308-310 с.
16. Муздыбаева К.К. Экологические проблемы Северного Прибалхашья // География Казахстана: содержание, проблемы, перспективы: Материалы Международной научно-практической конференции 20-22 апреля 2006 г.-Алматы: Қазақ ұлттық университеті, 2006.-С. 156-159.
17. Современное экологическое состояние бассейна озера Балхаш / Под редакцией Т.К.Кудекова.Алматы:Канагат,2002.- 388с.
18. Проблемы гидроэкологической устойчивости в бассейне озерра Балхаш / Под редакцией А.Б.Самаковой. Алматы: Каганат, 2003.-584с.
19. Амиргалиев Н.А., Лопарева Т.Я. и др. О влиянии антропогенного загрязнения на состаяние биологических обьектов озера Балхаш // Гидрометеорология и экология. -2003. -№ 1.- С. 99-114.
20. Балқаш кен байыту фабрикасының қалдық қоймасының қоршаған ортаға әсері. // Хабаршы ҚазҰУ.Географиялық серия. 2006, № 3.- 65 б.
21. Саданов А.К. Экологическая оценка современного состояния экосистем Иле-Балхашского региона. Сборник «Международный экофорум «БАЛХАШ 2005», Алматы, 2005. -214 с.
22. Смирнов И.А. Озленение и лесомилорация в засушливой зоне – Алма-Ата «Қайнар», 1997. -152 с.
23. Каулагин Ю.З. Древестные растения и промышленная среда. –М.: Наука, 1974. –С 59.
24. http//gef.sgp.un.kz-отчет по проекту «Сохранение и восстановление туранговых рощ Северного Прибалхашья»-Балхаш, 2003.
25. Отчет по научным темам за 1996г.-Балхаш, Гор.упр.экобиоресурсов, 1997. –С 126.
26. Пустолайкина Н.Т. Экологические проблемы техносистемы Северного Прибалхашья.Сборник научных трудов международной научно-практической конференции КарМи, Темиртау, 2005. -550с.
27. Актуальные вопросы озеленения и устойчивости древесных и кустарниковых пород в Центральном Казахстане. Сборник научных трудов-Алматы «Кайнар», 1975. -208с.
28. Мараков С.В.В джунглях Прибалхашья. Москва: Наука, 1969. –С 198.
29. Дәулетқалиев С.Қ.Жүсіпбеков Д.Қ. Гидрологиялық мәліметтердің біртектілігіне талдау жасау. Алматы:Қазақ университеті,2003. – 76 б.
30. Тонкопий М.С. Экология и экономика природопользования. Алматы: Экономикс, 2003. –С 365.
31. Байтулин И.О. Меры охраны и рациональное использование уникльных экосистем Южного Прибалхашья. // Международный экологический форум по проблемам устойчивого развития Или- Балхашского бассейна. – Алматы, ноябрь 2002. –С 36.
32. Медведева О.Е. Методы экономический оценки биоразнообразия: Теория и практика оценочных работ.- М.: Диалог-МГУ, 1998. –С 60.
33. Очерк природных кормовых угодий Балхашского района. – Алма-Ата, 1991. –С 154.
34. Почвы совхоза Акдалинский Балхашского района. Отчет. – Алматы, 1993.
35. Схема размечения землепользователей Каратальского района Алматинской области. Карта. – Алматы, 2000. –С 2.
36. Схема размещения землепользователей Балхашского района Алматинской области. Карта.- Алматы, 2000. Схема размещения землепользователей Коксуйского района Алматинской области. Карта.- Алматы, 2000. –С 14.
37. Краткий статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник /Под ред. Б.Тортаева. – Алматы, 2003. – С 128.
38. Сельское, лесное и рыбное хозяиство Казахстана. Статистический сборник /Под ред. Б. Тортаева. – Алматы, 2003. –С 47.
39. Региональный статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник. /Под ред. А.А. Смаилова. – Алматы, 2001. –С 65.
40. Веселов В. В., Бегалиев А. Г., Самоукова Г. М. Эколого- мелиоративные проблемы использования водных ресуров бассейна озера Балхаш. – Алматы; ғылым, 1996. – 84 с.
41. проблемы гидроэкологической устойчивости в бассейне озера Балхаш. /Под ред. А. Б. Самаковой. – Алматы: Каганат, 2003. - 93 с.
42. Данные Агенства Республики Казахстан по статистике, 2002. – 68 с.
43. Абдрасилов С. А. Русловые процессы и формированые внутриконти-нентальных дельт (на примере дельты р. Или). Алматы: Рауан, 1994. 102 с
44. Романова С. М. Гидрохимия и гидроэкология оросительных систем Республики Казахстан (бассейн р. Или). – Алматы: ДОИВА-Братство, 2003,-187 с.
45. Омарова Т. Р. Об использовании и охране малых рек Или-Балхашского бассейна. Природные ресурсы Или-Балхашского региона. –Алма-Ата: Наука, 1990, - С. 83-93.
46. http://portal.mfa.kz/
47. http://www.kisi.kz/
48. http://www.aikyn.kz
1. Әуезова Ә. «Балқаш» көлі атауының сыры.// қазақ тарихы: Ғылыми әдістемелік журнал.-2006, № 2.
2. Абросов В.Н.Озеро Балхаш. Ленинград:Наука, 1973. –С 125.
3. Тарасов М.И. Гидрохимия озеро Балхаш. Москва: АНСССР, 1961.-227 б.
4. Бабкин В. Уточнение морфологических характеристик озеро Балхаш/Вопросы гидрологии орошаемых земель Казахстана. Алма-Ата, 1986. -144-148 б.
5. Ежегодник качества поверхностных и морских вод эффективности проведенных водохранных меропрятий по территории Республики Казахстан за 1994-1995 гг. Алматы, 1997. – 45 б.
6. Ежегодник качества поверхностных и морских вод и эффективности проведенных водохранных мероприятий по территории Республики Казахстан за 1996 г.. Алматы, 1997. – 68 б.
7. Ежегодник качества поверхнрстных и морских вод и эффективности проведенных водоохранных мероприятий по территории Республики Казахстан за 1997г. – Алматы. 2001. –79 б.
8. Ежегодник качества поверхнрстных и морских вод и эффективности проведенных водоохранных мероприятий по территории Республики Казахстан за 2000г. – Алматы. 2001.- 132 б.
9. Ежегодник качества поверхнрстных и морских вод и эффективности проведенных водоохранных мероприятий по территории Республики Казахстан за 2001г. – Алматы. 2001. –С 74.
10. Ежегодник качества поверхнрстных и морских вод и эффективности проведенных водоохранных мероприятий по территории Республики Казахстан за 2002г. – Алматы. 2001. –С 169.
11. Ежегодник качества поверхнрстных и морских вод и эффективности проведенных водоохранных мероприятий по территории Республики Казахстан за 2003г. – Алматы. 2001. –С 100.
12. Государственный водный кадастр. Ежегодные данные о качестве поверхностных вод за 2000 год. – Алматы, 2002. –С 82.
13. Государственный водный кадастр. Ежегодные данные о качестве поверхностных вод за 2001 год. – Алматы, 2003. –С 36.
14. Государственный водный кадастр. Ежегодные данные о качестве поверхностных вод за 2002 год. – Алматы, 2003. – С 109.
15. Бурлибаев М.Ж. О проблемах использования и загрязнения поверхност-ных вод в экосистеме озера Балхаш //Доклады Международной научно-практической конференции 22-23 января 2001г. Алматы,2001. -308-310 с.
16. Муздыбаева К.К. Экологические проблемы Северного Прибалхашья // География Казахстана: содержание, проблемы, перспективы: Материалы Международной научно-практической конференции 20-22 апреля 2006 г.-Алматы: Қазақ ұлттық университеті, 2006.-С. 156-159.
17. Современное экологическое состояние бассейна озера Балхаш / Под редакцией Т.К.Кудекова.Алматы:Канагат,2002.- 388с.
18. Проблемы гидроэкологической устойчивости в бассейне озерра Балхаш / Под редакцией А.Б.Самаковой. Алматы: Каганат, 2003.-584с.
19. Амиргалиев Н.А., Лопарева Т.Я. и др. О влиянии антропогенного загрязнения на состаяние биологических обьектов озера Балхаш // Гидрометеорология и экология. -2003. -№ 1.- С. 99-114.
20. Балқаш кен байыту фабрикасының қалдық қоймасының қоршаған ортаға әсері. // Хабаршы ҚазҰУ.Географиялық серия. 2006, № 3.- 65 б.
21. Саданов А.К. Экологическая оценка современного состояния экосистем Иле-Балхашского региона. Сборник «Международный экофорум «БАЛХАШ 2005», Алматы, 2005. -214 с.
22. Смирнов И.А. Озленение и лесомилорация в засушливой зоне – Алма-Ата «Қайнар», 1997. -152 с.
23. Каулагин Ю.З. Древестные растения и промышленная среда. –М.: Наука, 1974. –С 59.
24. http//gef.sgp.un.kz-отчет по проекту «Сохранение и восстановление туранговых рощ Северного Прибалхашья»-Балхаш, 2003.
25. Отчет по научным темам за 1996г.-Балхаш, Гор.упр.экобиоресурсов, 1997. –С 126.
26. Пустолайкина Н.Т. Экологические проблемы техносистемы Северного Прибалхашья.Сборник научных трудов международной научно-практической конференции КарМи, Темиртау, 2005. -550с.
27. Актуальные вопросы озеленения и устойчивости древесных и кустарниковых пород в Центральном Казахстане. Сборник научных трудов-Алматы «Кайнар», 1975. -208с.
28. Мараков С.В.В джунглях Прибалхашья. Москва: Наука, 1969. –С 198.
29. Дәулетқалиев С.Қ.Жүсіпбеков Д.Қ. Гидрологиялық мәліметтердің біртектілігіне талдау жасау. Алматы:Қазақ университеті,2003. – 76 б.
30. Тонкопий М.С. Экология и экономика природопользования. Алматы: Экономикс, 2003. –С 365.
31. Байтулин И.О. Меры охраны и рациональное использование уникльных экосистем Южного Прибалхашья. // Международный экологический форум по проблемам устойчивого развития Или- Балхашского бассейна. – Алматы, ноябрь 2002. –С 36.
32. Медведева О.Е. Методы экономический оценки биоразнообразия: Теория и практика оценочных работ.- М.: Диалог-МГУ, 1998. –С 60.
33. Очерк природных кормовых угодий Балхашского района. – Алма-Ата, 1991. –С 154.
34. Почвы совхоза Акдалинский Балхашского района. Отчет. – Алматы, 1993.
35. Схема размечения землепользователей Каратальского района Алматинской области. Карта. – Алматы, 2000. –С 2.
36. Схема размещения землепользователей Балхашского района Алматинской области. Карта.- Алматы, 2000. Схема размещения землепользователей Коксуйского района Алматинской области. Карта.- Алматы, 2000. –С 14.
37. Краткий статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник /Под ред. Б.Тортаева. – Алматы, 2003. – С 128.
38. Сельское, лесное и рыбное хозяиство Казахстана. Статистический сборник /Под ред. Б. Тортаева. – Алматы, 2003. –С 47.
39. Региональный статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник. /Под ред. А.А. Смаилова. – Алматы, 2001. –С 65.
40. Веселов В. В., Бегалиев А. Г., Самоукова Г. М. Эколого- мелиоративные проблемы использования водных ресуров бассейна озера Балхаш. – Алматы; ғылым, 1996. – 84 с.
41. проблемы гидроэкологической устойчивости в бассейне озера Балхаш. /Под ред. А. Б. Самаковой. – Алматы: Каганат, 2003. - 93 с.
42. Данные Агенства Республики Казахстан по статистике, 2002. – 68 с.
43. Абдрасилов С. А. Русловые процессы и формированые внутриконти-нентальных дельт (на примере дельты р. Или). Алматы: Рауан, 1994. 102 с
44. Романова С. М. Гидрохимия и гидроэкология оросительных систем Республики Казахстан (бассейн р. Или). – Алматы: ДОИВА-Братство, 2003,-187 с.
45. Омарова Т. Р. Об использовании и охране малых рек Или-Балхашского бассейна. Природные ресурсы Или-Балхашского региона. –Алма-Ата: Наука, 1990, - С. 83-93.
46. http://portal.mfa.kz/
47. http://www.kisi.kz/
48. http://www.aikyn.kz
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Балқаш көлінің жалпы географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Балқаш көлінің физикалық-географиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Көлдің физиографиясы және гидрологиялық жағдайына талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Балқаш көлінің ластануына баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Балқаш көлінің пайдалану жолындағы ластану
түрлері ... ... ... ... ... ..
2.2 Балқаш көлінің қоршаған ортасына зауыт-фабрикалардың әсері ... ...
3. Балқаш көлінің экологиялық ахуалы және оны жақсарту жолдары ...
3.1 Көлдің қазіргі экологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Биологиялық ресурстарына және ауыл шаруашылық аспектісіне
экологиялық-экономикалық баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Іле өзенінің Қапшағай шатқалы тұстасындағы ағынды қатарының
біртектілігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
3.4 Балқаш көлінің экологиясын жақсарту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
1. Жұмыстың өзектілігі. Балқаш көлі - Қазақстандағы көлемі үлкен
аумағы жөнінен Каспий, Арал теңіздерінен кейінгі су айдыны болып табылады.
Көл фаунасы халық шаруашылығы үшін маңызды балықтарға бай және көл суын
жағалауындағы өнеркәсіп орындары мен елді мекендер қажетіне пайдаланады.
Мұнда 81 мың тонна балық ауланады. Алайда көл суы мен оның ихтиофаунасын
көп мөлшерде пайдалану салдары және көлдің маңындағы өнеркәсіп орындарының
қалдықтарымен ластануы қазіргі кездегі өзекті мәселелердің біріне айналып
отыр. Балқаш көлі экологиясының нашарлауының басты себепкерлері табиғатты
пайдаланушылар, оның ішінде өнеркәсіп орындары, әскери полигондар болып
табылады, сонымен қатар Байқоңыр ғарыш айлағының теріс әсерін де атап өту
керек. Сондықтан да экожүйені қалпына келтіру және халықты қамтамасыз ету,
сақтау үшін көл экологиясы мен биоресурстарын сақтау жолдарын қарастырып,
оның техногендік әсерінің тәуелсіздігін, оның ішінде көлдің түрлі
ингредиенттермен ластану деңгейін анықтауды қажет етеді.Бұл өңірде болып
жатқан қазіргі антропогендік оның ішінде техногендік процестер әсері де
шектен асып отыр.
2. Жұмыстың мақсаты: Балқаш көлі мен маңындағы өңірдің қазіргі
экологиялық жағдайына баға беру, жағалауында орналасқан өнеркәсіп
орындарынан шыққан кешенді ластаушы заттардың ихтиофаунаның өсуіне әсері
және ауланатын балық көлемінің тәуелділігін анықтау, сонымен қатар ластаушы
заттар әкелетін экономикалық шығынның көлеміне баға беру болып табылады.
3. Зерттеу нысаны: Балқаш көлінің геоэкологиясы
4. Жұмыстың міндеттері:
-Балқаш көлінің физикалық-географиялық жағдайларын зерттей отырып,
өнеркәсіп орындарының орналасу негіздерін алу;
-Өнеркәсіп орындарынан шыққан қалдықтар-Балқаш көлінің ластануындағы
негізгі ластаушылардың бірі екендігін анықтау;
-Балқаш өңірінің қазіргі кездегі биоресурстар жағдайын талдай
отырып,қорының азаюы мен жойылу себептерін анықтау;
-Балқаш көлінің қазіргі экологиялық жағдайы мен оны жақсарту жолдарын
анықтау;
-Балқаш көлінің суы мен биоресурстарын халық шаруашылығында
пайдаланудың барынша тиімді жолдарын айқындау.
5. Зерттеу жұмысының әдіснамалы және теориялық негіздері:
Ғылыми зерттеулерге қойылатын теориялық талаптарға сай ғылыми деректер
топтамаларына және осы бағыттағы арнайы мерзімдік басылымдарды, жарияланған
материалдар мен ресми құжаттарға, келісім-шарттарға арқа сүйей отырып
зерттеудің теориялық тұжырымдарын жасау. Әдістемелік негіздері ғылыми
дәйектілік, обьективті дәлдік және диплом жұмысының тақырыптары мен
талаптары.
Жұмыстың дерек көздері: Дипломдық жұмыста география, экология, табиғи
ресурстарды тиімді пайдалану бағыттары бойынша ғалымдардың зерттеу мәселесі
бойынша жарық көрген әдебиеттері, картографиялық және әр түрлі экологиялық-
географиялық зерттеудің қор материалдары негізгі дерек көздері болды.
6. Зерттеудің базасы: Балқаш маңының ландшафттық-экологиялық жағдайы.
7. Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы ретінде Балқаш көлі, оның
биоресурстарын тиімді пайдалану және маңында орналасқан өнеркәсіп
орындарының әсерін экологиялық-экономикалық тұрғыдан кешенді зерттеу
алынып, зерттеу барысында :
Көлдің физикалық-географиялық, экологиялық және қазіргі кездегі
жағдайы анықталды;
Көл суы мен биоресустарының көл маңында орналасқан кәсіпорындардың
қалдықтарымен және зиянды заттарымен ластанғаны анықталды;
Балқаш көліне өнеркәсіптің теріс әсерін жою немесе төмендету
мақсатында жүргізілген іс-шаралар айқындалды;
8. Жұмыстың практикалық маңызы: Зерттеу барысында жасалған
тұжырымдамалар, алынған мәліметтер көлдің суы мен биологиялық ресурстарын
пайдаланатын мекемелер үшін қажетті материал. Ал көрсетілген іс-шаралар
тізімін практика жүзінде іске асыруға болады.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, 48 қолданылған әдебиеттер тізімінен, 8 кестеден, 7 cуреттен
тұрады. Дипломдық жұмыстың көлемі 62 бет.
Кіріспеде жұмыс тақырыбының көкейкестілігі, мақсаты мен міндеттері
тұжырымдалып, оларды шешудің маңыздылығы айқындалады. Жұмыстың жаңашылдығы
мен практикалық маңызы баяндалады.
Балқаш көлінің физикалық-географиялық жағдайы деп аталған бірінші
тарауда Балқаш атауының шығу тегі және көлдің зерттелуі мен физикалық-
географиялық сипаттамасы жайлы айтылады.
Балқаш көлінің ластануына өнеркәсіп орындарының әсері деп аталатын
тақырыпты ашатын тарауда көл маңында орналасқан өнеркәсіп орындарының
қалдықтарымен, улы заттарымен, олардан шыққан ағынды сулармен көл суы мен
биоресурстарын ластауы баяндалады.
Балқаш көлінің қазіргі экологиялық жағдайы және оны жақсарту жолдары
атты үшінші тарауда Балқаш көлінің проблемасы бүгінгі таңдағы Қазақстандағы
экологиялық өзекті мәселелердің бірі ретінде қарастырылып, оны шешудің
жолдары ұсынылады.
Қорытындыда жүргізілген зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері
тұжырымдалып, Балқаш көлінің экологиясына өнеркәсіп орындарының әсерін
төмендету немесе жою мақсатында ұсыныстар қысқаша келтірілген.
1. Балқаш көлінің жалпы географиялық сипаттамасы
1. Балқаш көлінің физикалық-географиялық жағдайы
Балқаш – Қазақстанның оңтүстік шығысындағы тұйық көл. Каспий, Арал
теңіздерінен кейінгі үшінші орында, Алматы, Жамбыл, Қарағанды облыстарының
шегінде, Балқаш-Алакөл ойысында, теңіз деңгейінен 340 метр биіктікте жатыр.
Ауданы құбылмалы: 17-22 мың км², ұзындығы 600 км-ден астам, ені шығыс
бөлігінде 9-19 км, батыс бөлігінде 74 км-ге жетеді. Суының көлемі шамамен
100-110 км³. Су жиналатын алабы 500 мың км²-ге жуық. Орташа тереңдігі 6 м,
ең терең жері 26 м. Балқаштың батыс бөлігіне Іле (жер бетімен келетін судың
78,2 %-ын береді, шығыс бөлігіне Қаратал (15,1 %), Лепсі (5,4 %), Ақсу
(0,43 %) өзендері құяды. Солтүстіктен ағатын Аягөз, Бақанас, Тоқырауын,
Жәмші, Мойынты, тағы да басқа өзендер әдетте көлге жетпей сарқылады. Көлдің
солтүстік жағалауы Сарыарқаның ұсақ шоқылы тау сілемдерімен ұштасып
жатқандықтан, биік жарқабақ болып келеді және көптеген жыра-жылғамен
тілімделген, ал оңтүстік жағалауы – суы біртіндеп тартылған кезде жиналған
шөгінділерден пайда болған құмды ойпат. Көлдің көптеген шығанақ, қойнаулары
бар, аралдары аз, үлкендері: Басарал, Тасарал. Балқаш көлі Қазақстанның
оңтүстік – шығысында, Балқаш – Алакөл ойысына орналасқан. Ол төрт облысының
Жезқазған, Жамбыл, Алматы, Талдықорған облыстарының территориясымен
шектеседі [1,2].
Жер бедеріне қарай Балқаштың су жиналатын бассейнін мынадай физикалық-
географиялық аймақтарға бөлуге болады. Олар: Қазақстанның Сарыарқа өңірі,
Балқаш – Алакөл ойсындағы жазықтық, Шу-Іле тауы және солотүстік Тянь-Шань
тауының шығыс бөлігі. Бұл аймақтың биіктігі 342 метрден 6995 метрге дейінгі
аралықта болады.
Балқаш туралы алғашқы жазба деректер 13 ғасырдан белгілі (В.Рубрук,
П.Карпини). Көлді тиянақты зерттеу 17 ғасырда басталды. Орыс картографы
және тарихшысы С.У.Ремезов 1695 жылы Чертежи всех сибирских городов и
земель атты атласында Балқашты Теңіз деген атаумен көрсеткен. 18
ғасырдың басында көлде геодезиялық өлшеу жұмыстары жүргізілді. Балқаш 19
ғасырда Клапроттың (1836) және швед картографы И.Г.Ренаттың (Жоңғарияның
картасын жасаған) карталарында бейнеленді. П.В.Рихтгофен (1877) мен
А.Ф.Гумбольдтың (1844) еңбектерінде Балқаш туралы деректер бар. Балқашты
зерттеуге басқа да Ресей ғалымдары (И.В.Мушкетов, А.М. Никольский,
Л.С.Берг, т.б.) ат салысты. Қазақтың ұлы ғалымы Ш.Уәлиханов та Балқаш
алабын зерттеп, сипаттаған. 1920 жылдан бастап Балқаш көлін кешенді зерттеу
басталды, көптеген экспедициялар (П.Ф.Домрачев, В.Н. Абросов, Л.И. Лев,
Н.М. Страхов, Д.Г.Сапожников, М.Н.Тарасов) ұйымдастырылды. Көлдің
экологиялық жағдайын, суының химиялық құрамын, өсімдіктер және жануарлар
дүниесін, алабының физикалық-географиялық сипатын зерттеумен 1970-90
жылдары Қазақстан Ғылым Академиясының институттары, Қазақ балық шаруашылығы
ғылыми-зерттеу институты, Қазақ гидрометеорология ғылыми-зерттеу институты,
бірнеше жобалау институтары, тағы басқалар айналысты.
Сурет 1. Балқаш көлінің картасы
Бұл жұмыстардың нәтижесінде көлдің табиғи орнықтылығын сақтап қалуға
бағытталған нақты шаралар жүзеге асырылып, көл деңгейінің құлдырауы тоқтады
[3].
Климаты. Балқаш көлі шөлейт және шөл табиғат белдемдерінде орна-
ласқандықтан, оның климаты шұғыл континентті болып келеді. Су айдынының
булануы өте жоғары. Осыған байланысты судың деңгейі тез өзгеріп отырады.
Қаңтардағы орташа температура -15-17°С, шілденің орташа температурасы 24°С.
Жауын-шашынның көп жылдық орташа мөлшері 120 мм. Ауаның салыстырмалы
ылғалдылығы 55-66 %, желдің жылдық орташа жылдамдығы 4,5-4,8 мс. Жел
көлдің батыс бөлігінде көбінесе, солтүстіктен, шығысында солтүстік-шығыстан
соғады. Осы себепті көлде үнемі күшті толқын болады. Жаздағы булану ауа
райына байланысты 950 мм-ден 1200 мм-ге дейін ауытқиды. Көл беті көбіне
қарашаның аяғында қатып, сәуірдің ортасында мұзы ериді. Мұздың қалыңдығы
кей жылдары 150 см-ге жетеді. Таудағы мұздықтар еріген кезде (маусым-шілде)
су деңгейі біраз көтеріледі. Көп жылдық су деңгейі тербелісінің мөлшері 3 м-
ден асады. 20 ғасырда Балқаш көлінің деңгейі 1908 және 1961 жылдары
көтеріліп, 1946 және 1987 жылдары төмендегені байқалды.
1970 жылдан бері Іле өзенінің бойында Қапшағай бөгенінің салынуына
байланысты көлдің табиғи гидрологиялық режимі көп өзгеріске ұшырады. Балқаш
– жартылай тұщы көл. Суының химиялық құрамы көл алабының гидрографиялық
ерекшеліктеріне байланысты. Көлге сұғына еніп жатқан Сарыесік түбегі
Балқашты екіге бөледі, гидорлогиялық және гидрохимиялық жағынан бір-бірінен
өзгеше батыс және шығыс бөліктері ені 3,5 км Ұзынарал бұғазымен жалғасады.
Судың минералдығы мен тұздылығы бұл екі бөлікте екі түрлі. Көлге ағып
келетін судың негізін Іле өзені құрайтындықтан, батыс бөлігінің суы тұщы
(0,5-1 гл), түсі сарғылт-сары, лайлы. Шығыс бөлігінің суының лайлығы (5-6
гл), түсі көгілдір, ашық көк [4].
Сурет 2. Балхаш көлі мен жағалық территорияларының картасы, 1903 жылы,
Самуил Оргельбранд энциклопедиясынан
1.2 Көлдің физиографиясы және гидрологиялық жағдайына талдау жасау
Балқаш көлі су деңгейінің тез құбылмалылығына, өзгеріп отыруына
байланысты оның морфометриясы мен гидрологиялық көрсеткіштері де өзгеріп
тұрады. Көл суының деңгейі 342 метр болғанда, оның көлемі 18200 шаршы
километр, ұзындығы 614 километр, ені 74 километр, орташа ұзындығы 30
километр, жағалауының ұзындығы 2383 километр, жағалауының даму сызығы 5,1
метр, су қоры 106 текше километр болады. Үстіміздегі ғасырда Балқаш көлінің
көлемі 23444 шаршы километрден (1908 жылы) өзгерген, тиісінше су қоры 82,7
текше километрден 163,9 текше километрге дейін көбейді [5].
Балқаш көлінің ойысы ірі-ірі бірнеше арнадан тұрады. Көлдің ең терең
жері (27 м.) Шығыс Балқаштың орталығы – Бөрлітөбе маңы.
Балқаштың батыс бөлігінің ең терең жері (14 м.) Бертіс шығанағы, ал
шығысында Қоржын аралы маңында (16 м). Көлдің батыс және солтүстік
жағалаулары биік, тік жарлауытты, судың бетінен 20-30 метр жоғары тұр.
Жағалаудағы төбелердің аралығында және көлдің тайыз жерлерінде қиыршық үйме
тастар кездеседі. Жағалауы тілімденбеген. Тек қана Мыңарал аймағындағы
жағалаулар тілімденген, бұл жерде көптеген шығанақтар, мүйістер, су үсті
және су асты аралдары бар.
Оңтүстік –шығыс жағалауы Бөрлітөбе шығанағынан Қарашағанға дейін биік,
ал Қарашаған шығанағынан қазіргі Іле атырауына дейін жағалай төмендейді,
кей жерлердің су бетінен биіктігі 1-2 метр. Оларға биіктігі 5 -10 метрлік
құмды төбешіктер келіп тіреледі
Балқаш көлінде көптеген ірі-ірі шығанақтар, түбектер бар.
Шығанақтардың ішіндегі ең ірілері – Алакөл, Қарақамыс, Қашқантеңіз,
Сарышаған, Бертіс, Балықтыкөл, Қарашаған және басқалары. Ал көлемі жағынан
ірі түбектер Қоржынтүбек, Қарағаш, Бертіс, Байғабыл, Шауқар, Кеңтүбек,
Сарыесік т.б. Сарыесік түбегі Балқаш көлін Батыс пен Шығысқа бөліп жатыр,
ол Ұзын арал бұғазы арқылы түйіседі.
Кесте 1 - Балқаш көлінің морфометриясы
Координаттары: 46°32′27″ с. е. 74°52′44″ ш.б. 46.540833° с. ш.
74.878889° в. д.
Географиялық орны Балқаш-Алакөл ойысы
Теңіз деңгейінен биіктігі 340 м
Ұзындығы 605 км
Ені 9 - 74 км
Ауданы 16,4 мың. км²
Көлемі 112 км³
Жағалау сызықтарының ұзындығы 2 385 км
Ең терең жері 26 м
Орташа тереңдігі 5,8 м
мөлдірлігі 1-5,5 м
Су жинау ауданы 413 000 км²
Құятын өзендері Іле, Қаратал, Аксу, Лепсі, Аягөз
Балқаштың оңтүстігінде Іле өзенінің құяр сағасында Үшарал архипелагы
жатыр. Оған Босарал, Ортаарал, Аяқарал, т.б. шағын аралдар кіреді.
Көлдің солтүстік жағалауына аласа бұтақты долана, ал оңтүстігінде
жаңғыл, жантақ, теріскен, ішінара тораңғы өседі. Іле мен Лепсі өзендерінің
төменгі жағында жиде және тал өседі. Ескі Бақанас ауданында үлкен аумақты
сексеуіл тоғайы алып жатыр.
Балқашқа құятын өзендерді оңтүстік және солтүстік өзендері деп екіге
бөлуге болады. Көлдің солтүстігінде өзендер сирек кездеседі, көлге
оңтүстігінен – Іле, Қаратал, Ақсу және Лепсі құяды. Су балансының негізін
осы өзендер құрайды. Солтүстігінен Аякөз, Бақанас, Тоқырау және Мойынты
өзендері құяды, бірақ көбінесе су мөлшерінің аздығынан көлге жетпей, жерге
сіңіп кетеді [6].
Балқаш көлі толқынды. Көлдің шығыс бөлігінде толқынның биіктігі 3-3,5
метр болады, батыс бөлігінде 2,5 метрден аспайды. Көл суының ағыны екі
түрге бөлінеді. Біріншісі, көлдің батыс бөлігіндегі ағыны.
Бұл ағын Іле өзенінің Балқаш көліне құяр сағасынан бастап батысқа
қарай ағады, сонан кейін Мыңарал ауданында ол солтустікке бұрылып, көлдің
батыс, солтүстік-батыс және солтүстік жағалауларын бойлай, Ұзынарал
шығанағына жетеді.
Кесте 2. Балқаш көліне өзендерден құйылатын судың көпжылдық орташа
мөлшері (1946-1965 жылдар аралығында)
Өзендер Су шығыны м³сек Жылдық ағыны Үлестік пайызы
км³
Іле 365 11,5 78,2
Қаратал 70,5 2,2 15,1
Ақсу 2,0 0,1 0,4
Лепсі 25,2 0,8 5,4
Аякөз 4,0 0,1 0,9
Барлығы 466,7 14,7 100
Бұл жерде су ағыны Сарыесік түбегіне келіп тіреледі де, оңтүстікке,
сосын оңтүстік-шығысқа қарай бұрылады, одан әрі қарай ағын бірте-бірте
бәсеңдеп, Батыс Балқаштың шығыс жағалауына келіп тоқтайды. Екіншісі – жел
әсерінен болатын ағындар.
Балқаш көлінің суы Іленің құйған жерінде 02,-0,4 метрге, ал шығысында
10-12 метрге дейін мөлдір болады. Көл суы оңтүстік-батыс жағында лайлы
сарғыш, шығысқа қарай көк-жасыл түске енеді. Көл суының температурасы
батысында 9,9 градус, шығысында 8,5 градус болады, ал қыс айларында
керісінше. Судың ең жоғары температурасы шілде айында батысында 23,8
градус, ал шығысында 20,1 градусқа жетеді.
Балқаштың батыс бөлігі қараша айының екінші жартысында, ал шығысы
желтоқсан айының аяғында қатады. Оның әртүрлі мерзімде қатуы көл суы
тұздылығының әртүрлі болуына байланысты. Мысалы, Іленің құяр жерінде судың
орташа тұздылығы 0,7-0,9 промилле болса, көлдің шығысында 4,1-5,5 промилле
аралығында болады. Желтоқсан айының аяғында көл жағалауындағы мұздың
қалыңдығы 35-40 сантиметр, ал кей жылдары 50-65 сантиметрге жетеді. Мұздың
қалыңдауы март айының басында тоқтайды. Бұл кезде мұздың орташа қалыңдығы
50,85 сантиметр аралығында болады, кей жылдары 150 сантиметрге дейін
қалыңдайды. Көл мұзы сәуір айының ортасынан бастап 10 майға дейін түгел
еріп бітеді [8].
Көлдер деңгейінің өзгеруі негізінен оларға құятын өзен мен көлдің буға
айналатын судың мөлшеріне, климат жағдайының өзгеруіне , т.б. факторларға
байданысты болады.
Үстіміздегі ғасырда Балқаш көлінің суы 1908 жылы ең жоғары, ал 1946
жылы ең төменгі деңгейде болды. 1947 жылдан бастап көлдің су деңгейі қайта
көтеріле бастады – бұл келесі ғасырлық циклдың басы болып табылады, ол 2010-
2016 жылдары аяқталады.
Балқаш көлінің гидрохимиясы әртүрлі: Іле өзенінің құятын жерінде 1
литр суда 0,5 грамм, ал көлдің шығысында 4,4 гкг. Барлық көл бойынша
орташа минералдылығы 2,94 гкг. Көл суында иод, бром, бор, мырыш, мыс,
марганец, қорғасын, молибден, кобальт, никель және темір өте аз келеді (3-
кесте).
Кесте 3 - Балқаш көлінің тұз балансы (1934-1970 ж.ж.
Кірісі млн.т % Шығыны млн.т %
Өзен суымен 5,36 71,1 Карбонатқа 4,22 56,0
келетін тұз ыдырауы
ерітіндісі
Ауадан жел 0,52 6,9 Қосымша шығын 2,99 39,0
әсерімен келетін
тұз ерітіндісі
Жер асты суымен 1,65 22,0 Тұз қорының 0,32 4,3
келетін тұз көбеюі
ерітіндісі
Барлығы: 7,53 100 7,53 100
Балқаштың суында оттегі 90-100 процент аралығында. Ал терең және бет
қабатында оттегінің тарауы нашар РН 7,6-9,0 аралығында, бірақ ол Іле
атырауынан көлдің шығыс бөлігіне қарай көбейе бастайды. Көл суының жалпы
сілтілігі бір литрінде 6-23 мгэквивалент аралығында. Ол Іле өзені
атырауынан көлдің солтүстік-шығысы мен шығысна қарай көбейе түседі.
Балқашқа шөгінділер негізінен өзен суымен келеді. Қазіргі кезде
бұғаздарда тұнба лайдың қалыңдығы 2-3 сантиметрден 7 метрге дейін жетеді.
Балқаш көліндегі тұнба лайын мынадай түрлерге бөлуге болады: қиыршық тасты
шөгінді, ірі және өте ұсақ түйіршікті құм тұнбасы, ірі және өте ұсақ
алевриттер, алевритті-лайлы тұнба, лайлы тұнба.
Жануарлар дүниесі. Балқаш көлі фаунаға бай. Көл түбінде моллюскілер,
судағы ұсақ жәндіктердің дернәсілдері, шаян тәрізділер тіршілік етеді.
Батыс бөлігі планктонға бай. Көлде балықтың 20-дан астам түрі бар, мұның 6
түрі ежелден көлдің өзінде өскен балықтар (Іле, Балқаш көкбақасы, Балқаш
алабұғасы т.б.), қалғандары басқа жақтан әкелінген (карп, ақ қайраң, шип,
көксерке, Арал қиязы). Ауланатын балық (жылына 9-10 мың тонна) сазан,
көксерке, Балқаш алабұғасы, маринка, ақ қайран [10].
Планктон. (Planktos – деген грек сөзінен алынған, дәл мағынасы кезбе
деген ұғымды береді). Ағынға қарсы тұра алмайтын судың ішінде өмір сүретін
организмдер жиынтығы. Фитопланктонның 200 түрі бар. Оның ішінде 38 проценті
тұщы суда (суының минералдылығына сәйкес 45 проценті тұздылығы аз), ал 17
проценті ащы суда кездеседі. Бүкіл көлде биомассаның орташа мөлшері 1
литрде 2,1 миллиграмм.
Бентос. (Benthos – гректің тереңдік деген сөзінен алынған. Судың
түбінде тіршілік ететін организмдер жиынтығы). Көлдің бентофаунасын
негізінен олигохет, өкпе моллюскасы, хирономиттің ірі түрі және өскін
құрттары, паденок, қыл қанаттылар: лизид, полихфет және монодакна
моллюскасы құрайды. Батыс Балқаштың биомассасы бір шаршы метрде 4,53 грамм,
ал шығысында – 2,09 грамм.
Көлдің оңтүстік тайыз жағалауын ну қамыс басқан. Тек Іле атырауында
ғана 400 мың гектар жерді қамыс алып жатыр. Балқаштан жыл сайын бір миллион
тонна қамыс дайындауға болады.
Нектон (nektos – деген грек сөзінен алынған, жүзуші деген мағынаны
береді). Балқаш көлінде балықтың 20 түрі кездеседі, олар: амур шабағы,
балқаш шармайы, берщ, шығыс бабан балығы, салпыерін, ақмарқа, қара балық
алабұға, торта, сазан, мөңке, сібірдің табан балығы, жайын, көксерке, қаяз,
пілмай және т.б. Бұлардың ішінде кәсіптік негізде сазан, көксерке, жайын,
табан балығы және ақмарқа жалпы жылына 13,6 мың тонна балық ауланады.
Отызыншы жылдары Іле атырауына ондатр жіберілді, қазір ол Балқаш
көліні барлық жеріне кездеседі. 1938 жылдан бастап Балқаштан ондатр аулана
бастады. Ол Ресейде ауланатын ондатрдың 14,5 процентін құрайды. Мұнда қара
күміс түсті түлкіні, норканы, т.б. қолда ұстап, өсіру жұмысы жүргізілуде.
Балқашта әртүрлі жабайы үйрек, қаз, шағала, көк құтан, гагара, аққу,
қырғауыл, құр, сондай-ақ жабайы шошқа, түлкі, қасқыр, қоян мекендейді.
Іле – Балқаш бассейнің биологиялық тіршіліктің түр-түрін, бағалы
балықтарды өсіру сияқты балық шаруашылығы тұрғысынан алып қарағанда да
маңызды су қоймаларының бірі болып табылады. Ихтиофаунаға жататындар ішінде
сазан, Амур балығы, шабақ балық, каяз балығы, шұбаржон балық, ақбалық,
ақмарқа, табан, жайын және басқаларын атауға болады. Көлден жыл сайын 8-10
мың тонна балық ауланады. Балқаш ақбалығы мен оның алабұғасы Халықаралық
Қызыл кітапқа енгізілген. Аралда өліп қалған шабақ балықтар мен Арал каязы
тек осында ғана сақталған. Оңтүстік Балқаш жағасындағы қамыс тоғай
арасында, өзен жағалауларында жыл сайын мыңдағын түрлі құстар мекендейді.
Солардың арасында Қазақстанның Қызыл кітабына жазылған жиырмадан астам құс
түрі бар. Бұл жерде қабандар мен ондатралар, киіктер көптеп саналады.
Көлдің солтүстік жағалауында отандық өндірістің алыбы, әлемдік
кәсіпорынның алдыңғыларының бірі – "Балқашмыс" АҚ орын тепкен. Көлдің
оңтүстік жағалауын құнарлы жайлымдар мен егістік алқаптар алып жатыр.
Балқаш көлі демалыс пен саяхат үшін аса бірегей орын. Мұнда жыл сайын
еліміздің әр түкпірінен мыңдаған адам келіп демалады. Балқаш өңірі - әрі
жылы, әрі күн сәулесі көп түсетін табиғаты жағынан Қазақстандағы тартымды
жерлердің бірі. Шөлді болып келетін қуаң дала Балқаш көлінен нәр алады. Бұл
аймақ өзінің әсем көрінісімен, ерекше өсімдіктер және жануарлар дүниесімен
белгілі.
ХХ ғасырдың 50-жылдарына дейін бұл жерде хайуанаттар қожасы жолбарыс
болған. Өтуге болмайтын шытырман тоғайдың арасынан жабайы шошқаны да
кездестіруге болады. Іле өзенінің атырауын секемшіл елік, сайғақ пен
қарақүйрық, түлкі мен борсық мекендейді.
Балқаш өңірін әр түрлі құстар мекендейді. Көлдің шеткері түпкірлерінде
қызғылт және бұйра бірқазан құстар ұя салып бакландармен бірге үлкен сап
түзеп көлде жүзіп жүреді.
Бұл аймақтың өсімдіктері әсіресе елсіз даладағы шабындықтар мен
батпақты жерлердегі өсімдіктер өзара үйлесімдік тауып далаға ерекше нәр
беріп тұрады. Олар: сексеуіл, жыңғыл, жусан, қарандыз, мия, түйетікен және
сасыр. Сонымен қатар талды ормандары тораңғы және жыңғылды шағын
тоғайлармен ұштасып жатады. Сулы жерлердің бәрінде де қамыс, жөке, құрақтар
өседі. Осы ну тоғайлы, қоғалы жерлер көптеген сүтқоректілердің, құстардың,
балықтардың тіршілік алаңы сияқты. Балқаш өңірінде сасыр, жусандар мен
араласа өскен қызғалдақ пен бәйшешекте даланы ерекше сәнге бөлеп тұрады.
Осы көріністерге асқақтықпен 1000 метрлік биіктіктен қарап Бектауата тау
алабы созылып жатыр.
Балқаш көлінің су қатынасы жолдарының маңызы зор. Ол Алматы, Жамбыл,
Жезқазған, Семей және Талдықорған облыстарын су жолымен байланыстырып
жатыр. Балқаш өз төңірегіндегі өнеркәсіп-орындарымен елді мекендерді сумен
қамтамасыз етеді [4].
Сурет 3. Балқаштың су деңгейінің өзгеруі
2.Балқаш көлінің ластануына баға беру
2.2 Балқаш көлін пайдалану жолындағы ластану түрлері
Балқаш көлі алабында да қүрделі экологиялық жағдай қалыптасып отыр.
1970 жылы Балқашқа құятын Іле өзенінде Қапшағай бөгені мен су электр
станциясының (СЭС) салынуы Іле-Балқаш су шаруашылығы кешенінде бетбұрыс
кезең болды. Іле өзенінің гидрологиялық режимі өзгеріп, жалпы Іле-Балқаш
алабындағы экологиялық жағдай өзгере бастады. Қапшағай су торабын жобалау
кезінде Іле өзенінің атырауындағы табиғат кешенінің жағдайы ескерілмеді.
Соның нәтижесінде онда тіршілік ететін жануар дүниесіне (ондатр, балық,
т.б.) және ауыл шаруашылығына көп зиян келеді. Ақдала алқабын суландырып,
күріш егу жобасы да толық жүзеге аспай қалды. Қыруар қаржы текке жұмсалды.
Іле өзенінің атырауы кеуіп, оның кері әсері Балқаш көліне тиді. Суармалы
алқаптардың көлемінің есепсіз кеңейтілуі, төменгі Іле қоңыр көмір кен орнын
игеруді бастау көлдің болашағы үшін қауіпті. Болжау бойынша, XXI ғасырдың
басында, көлдің батыс бөлігінің мүлде кеуіп, шығысының тұзды шалшыққа
айналуы мүмкін. Бұл өз кезегінде Балқаш маңындағы ландшафтылар мен
экологиялық жағдайларды түбірімен өзгертіп, тіршіліксіз шөлге айналдырады.
Көл деңгейінің төмендеуі оның суының шамадан тыс минералдануына әкеп
соғуда. Бұл, бір жағынан, егістік далалардан көлге қайта келіп құятын су
құрамында әр түрлі тұздардың көп болуына байланысты. Сонымен қатар алаптағы
өзгерістер Балқаш маңы аймағының климат жағдайларына да әсерін тигізеді. Су
айдынының тәуліктік температураны, ауа ылғалдылығын реттеуші ретіндегі
әсері өз күшін жояды. Ғалымдардың болжауынша, Балқаштың тартылуы Батыс
Сібір мен Қазақстандағы географиялық зоналардың шекараларын өзгертуі
мүмкін.
Қазіргі кезде Балқаш көлінің суы ластану дәрежесі өте қауіпті жағдайға
соқтырғалы отыр. Суларды ластаудың негізгі көздері:
1) Ауыл шаруашылығында жерді улы химикаттармен тыңайтудан қалған
қалдық сулардың қайта келіп өзендерге, көлдерге құюы. Бұл әсіресе, күріш
егістіктерінде, мақта плантацияларында молынан кездеседі.
2) Кен орындарын пайдаланудан болатын өндіріс қалдықтарын;
3) Ағаш материалдарын дайындауға, өндегендегі және су жолдарымен
тасымалдағандағы ағаш қалдықтары;
4) Су және темір жолдарының лас қалдықтары;
5) Техникалық өсімдіктерді алғашқы өндеудің қалдықтары.
Су қорына аса қауіп-қатер туғызатындар: мұнай, пестицидтер, түсті
металдардың, күрделі химиялық қосылыстары. Әсіресе, оның құрамында әртурлі
зиянды заттар көп. Өнеркәсіптік өндіріс орындарымен қатар ауыл шаруашылығы
өндіріс орындарының су қорына тигізетін әсері де молшылық. Ал лас суларды
ауыл шаруашылығына пайдаланудыңда зияны өте көп. Мысалы, ауыл шаруашылығы
дақылдарын ластаған сулармен суару, біріншіден олардың шығымдылығы өте
төмен, ал екіншіден адам денсаулығына қауіпті болады. Сонымен қатар
топырақтың тұздылығы көтеріледі, топыраққа биохимиялық процестердің жүруі
төмендейді. Сулардың ластануы әсіресе балық қорына тікелей зиян келтіреді.
Бұл айтылған су қорларының ластану көздерінің ішіндегі ең қауіптісі
балықтарға зиянды әсер ететін құрамында химиялық улы заттар бар өндірістің
қалдық сулары. Оған: целлюлоза-қағаз фабрикалары, химия өндіріс орындары,
мұнай өңдеу, металлургия заводтары, мал шаруашылығы өнімдері – жүнді,
теріні өңдейтін заводтар т.б. жатады. Тек қана Қазақстан түсті металлургия
кәсіпорындары тәулігіне 168,8 мың текше ластанған суды өзендер мен көлдерге
жібереді.
Соңғы жылдары егіс далаларында химиялық тыңайтқыштарды кеңінен
пайдалануға байланысты, суларды ластауды пестицидтердің зиянды әсері көп
болып отыр. Пестицидтер суға араласқаннан кейін биологиялық жағынан
ажырамай ұзақ сақталып, балықтың, планктонның денесіне орнығады да
биологиялық тізбек арқылы адам денесіне көшеді.
Өндіріс, ауыл шаруашылығы қалдық суларынан басқа табиғи сулар құрамына
хлоридтер, жолдардың қатып қалуына қарсы қолданылатын және жер суғарған
кезде топырақтан жуылып шығатын тұздар өте зиянды әсер етеді.
Өнеркәсіптік өндіріс орындарымен қатар ауыл шаруашылығы өндіріс
орындарының су қорына тигізетін зиянды әсері зор. Әсісере, өзен, көлдер
бойына шошқа фермаларын орналастыру бұл су көздерін түгелдей жойғанға тең.
Бір шошқа фермасының өзі суларды ластау дәрежесі жөнінен 2-3
өндіріс орнына тең.
Балқаш көлінің экожүйесі бұл- тек облыстың ғана емес республикалық
дәрежедегі мәселе болып отыр. Бүгінгі күні бұл мәселе баяу шешіліп отыр.
Жоғарғы қабат суларының сапасының төмендеу тенденциясы тоқтатылды,
алайда олардың сапасының жақсарып кеткені байқалмайды. Соңғы жылдар
арлығында жоғары қабат суларына қосылатын тазаланған су көлемінің
жеткіліксіздігі (1996 жылғы 48 млн.куб.метрден 2006 жылы 6,5
млн.куб.метрге) төмендеді. Ластану дәрежесі жағынан облыстың су
объектілерін нашар және өлшемді су классына жатқызуға болады.
Балқаш суын негізінде ластайтын көздерге өнеркәсіптік және коммуналдық
канализациялық ақаба сулары және де басқа өндіріс қалдықтары, құрамында
әртүрлі агрохимикаттары (пестицидтері, тыңайтқыштары, т.б.) бар егістік жер
қыртысының шайындысы, суармалы жүйенің дренажды суы, мал шаруашылығының
ағындылары, су қоймаларына жауын-шашын арқылы әкелінетін аэрогенді
ластағыштар жатады.
Ластаушы заттардың негізгі үлесін ЖШС Қазақмыс корпорациясының
(2008 ж. – 1006,08 мың тонна, 2009 жылы – 922,6 мың тонна) мыс қорыту
барысында бөлінетін күкірт газы заттары құрап отыр.
Балқаш көлінің тағы бір ластаушы көзі-Балқаш балық шаруашылығы. Балқаш
балық шаруашылығы дамыған аймақ. Балық аулаудан және өңдеуден кейінгі
шыққан қалдықтардың көп мөлшері, әсіресе ақаба сулары Балқаш көліне
тасталып тұрады.
Балқаш көлі мен оның маңындағы аймақтардың экологиялық жүйесіне
осындағы кəсіпорындар мен Сарышыған əскери полигонын пайдаланудың
техногендік қызметі де зиянды əсерін тигізуде. Əсересе, Балқаш жағалауының
Қарағанды облысына кіретін солтүстік аймағы техногендік əсерге көбірек
ұрынып отыр. Көлдің солтүстік аймағын ластандырушы ең үлкен көз Балқаш кен-
металлургия комбинаты. Комбинаттың мыс зауыты, байыту фабрикасы, түсті
металл өңдеу зауыты, жылу-электр орталығы, тағы басқа қосалқы өндірістік
буындары ондаған жылдар бойы көлге ластанған, тазаланбаған ағын суын
жіберіп келеді. Көлге тұзды су мен ауыр металдар қосылуын тоқтату
мақсатында комбинат тоғандары арқылы қайталама су көздерін тазалаудың
кешенді шараларын жүзеге асыруда. Мұның өзі судың сапалық құрамын
жақсартуга жағдай жасайды. Балқаш көлінің солтүстік жағалауының
атмосфералық ауасын БКМК көп жыл бойы өзінің күкіртті ангидридімен ластау
үстінде. Бұл қазір ғана туындап отырған мəселе емес. Ол Балқаш
комбинатындағы ауаны қорғау жұмысының тиімсіз жүргізілуінің салдары.
Сарышыған əскери полигонына қатысты да көптеген жұмыстар бар. Бірақ
қазіргі кезде біздегі ақпараттың шектеулі болуына байланысты оның ықпалына,
бұл объектінің пайда болғаннан бергі барлық кезеңінде Балқаш өңірінің
табиғатына қаншалықты зиян келтіргеніне нақты баға бере алмай отырмыз.
Сондықтан да полигонның ықпалынан бүлінген аймақтарда кешенді сауықтыру
жəне қалпына келтіру шараларын жүргізу əзірше мүмкін емес. Бұл мəселені
шешу үшін Қазақстан Республикасының табиғат қорғау жөніндегі
заңнамаларындағы полигон мен табиғат қорғау органдары арасында белгіленген
қарым-қатынасқа сəйкес Ресей-Қазақстан арасында келісім жасалып, ол
қабылдануы қажет. Мұндай келісімді қабылдау полигон қызметінің айналадағы
ортаға, оның ішінде Балқаш көлінің экологиялық жүйесіне кері əсерін
анықтауға жəне оны азайту жөніндегі шаралар жүргізуге мүмкіндік берер еді.
Балқаш көлі жыл бойына тек Іле өзенімен ғана 23 мың тонна жеңіл
органикалық заттармен, 8 мың тоннадай минералды азотпен, 5 мың тонна
фтормен, 2 мың тонна темірмен, 1,5 мың тонна бормен, 0,7 мың тонна броммен,
70 тонна минералды фосформен, 60 тонна пропанамидпен, 3,4 тонна
дихлоранилинмен, т.б. улы заттармен ластанады. Мұнымен қоса Балқаш көліне
металлургия комбинаты су шығындыларын, улы заттардың қоспасын жіберуде.
Көлемі жағынан әлемде 13-орында тұрған Балқаш жыл сайын ластану
деңгейі артып, табаны батпақтанып, айдыны зауыт қалдықтарымен уланған.
Балқаштың әу бастағы тылсым жаратылысы оның қазіргі тағдырына айналып бара
жатқан тәрізді. Бір бөлігі ащы судан, бір бөлігі тұщы судан тұратын көлдің
қазір тұзды бөлігі ұлғайып келеді. Бұған басты себептердің бірі – Іленің
бастау қайнарында отырған қытайлықтардың өзен суын шаруашылыққа мейлінше
молынан тұтынуында. Соның салдарынан көлге құятын тұщы су мөлшері азайып
отыр. Балқаш көлі жайлы арнайы заң қабылдау керек, мұндай мәртебелі заң
көрші Ресейде және басқа елдерде бар. Балқаштың балық қорының соңғы жылдары
күрт азайып кетуінің негізгі көзі де осы қытай көршімізге байланысты болып
отыр. Қ азір көл табанында ондаған шақырымды алып Қытайдан әкелінген сапасы
нашар аулар жатыр. Бір салғанда-ақ сетінеп кететін аулардың талайы су
түбінде қалғанын, ол аулардың балықтар үшін құрылған нағыз ажал тұзағы
екенін Балқаш жағалауындағы кез келген балықшы айтып береді. Балқаштың
балығы мен байлығы кемуіне бірнеше себеп бар. Елге Қытай тарапынан
полиамидті және пластик жіппен тоқылған ауларды әкелуге тыйым салу керек
және ол аулардың ел ішінде сатылуына толығымен шектеу қою керек. Балқаш
айдынын мекен еткен алабұға балығы өткен ғасырдың 70-жылдары жойылып кетсе,
сол дәуірде бекіре мен ақбалық, патшабалығы тұқымымен тұздай құрығанын
қазір біреу білсе, біреу білмейді. Көлдегі балықтар патшалығының
құлдырауына қазіргі басты себеп – тек қытайлық сапасыз аулардың теңіз
табанында шөгіп жатуы ғана емес, бұл мәселеге Жетісудан құятын өзендердің
жағаларындағы ирригациялық және су шаруашылықтары құрылғыларының тозығы
жетуін, Көкше теңіздің солтүстік жағалауындағы мыс қорыту зауытының
қалдықтарын залалсыздандыратын орынның ескіріп кетуін де айтуға болады.
2.2 Балқаш көлінің қоршаған ортасына зауыт-фабрикалардың әсері
Оңтүстік жақтан Балқаш өнеркәсіптік тізбегін жер шарындағы ірі ішкі
су қоймаларының бірі – Балқаш көлінің суы шайып жатыр. Қазаншұңқыр тым
ұзындықты формада: көл ұзындығы-600 км, ал орташа ені-30 км. Көлдің
формасы гидрометриялық және гидрохимиялық сипаттарының таралуы бойынша
біркелкі емес. Оның ауданы 314,5 м деңгейде 17330 км² құрайды, көлемі
96,95 км³. Көлдің түщы сулы бөлігінің ауданы 10135км² , көлемі
38,1км³ [5,12].
Іле-Балқаш аймағында халық шаруашылығының көптеген салаларының
дамуы оның экономикалық өрлеуіне алып келді, бірақ ауаның ластануына
әкеп соққан өнеркәсіп кәсіпорындары мен ауыл шаруашылық өндірісінің
дамуы, ағын суға түсуі көл экожүйесінің балансты жағдайының
бұзылуына әкеп соқты. Көлдің ауыр металдармен басты ластаушылары
болып Балқаш тау-кен металлургиялық комбинаты және Текелі тау-кен
өнеркәсібі кешені табылады. Көлді өнеркәсіп орындарымен және ауыл
шаруашылық объектілерімен 60 жыл бойы белсенді түрде пайдалануы Балқаш
көлінің барлық акваториясы бойынша токсиканттардың жиналуының себебі
болып табылды. Көлде элементтердің жиналып қалуы балық аулау шаруашылық
суқоймалары үшін ортақ қабылданған шекті мүмкін мөлшерінен асып түседі.
Көлдің түпкі шөгінділерінде олардың концентрацияларының деңгейі, Қазақстан
мен Балқаш маңы топырақтарындағы осы элементтердің орташа деңгейінен асады.
Балқаш көлінің зерттеліп жатқан бөлігінде Торанғалық, Кіші Сарышаған
шығанақтары және Бертыс бухтасы орналасқан. Бұл объектілердің ластану
дәрежесін анықтау үшін Жер беті және теңіз суларының сапасы мен Қазақстан
территориясы бойынша жүргізілген шаралардың тиімділігі жылдығы және
Қазақстан Республикасы мемлекеттік су кадастры мәліметтері, жер беті
суларының сапасы жайлы жылдық мәліметтері, Қазгидромет ұсынған 1994-2003
жылғы мәліметтер пайдаланылды.
Торанғалық және Кіші Сарышаған шығанақтарында байланыстық 2 пункті
бар, ал Бертыс бухтасында олар тағы да Балқаш қаласынан көлдің ені бойынша
ластаушы заттар концентрациясының өзгерісін байқату үшін байланыс бақылау
пункті алынды [6].
Мыс, мырыш, мұнай өнімдері мен фторидтер концентрациясының графигін (4-
суреттер) анализдей отырып, барлық зерттеліп жатқан территория ластанғанын
айтуға болады.
Жалпы қорда БКБМК-ның ағынды сулары 65 жыл бойы құйылған Бертыс
бухтасы ерекшеленеді. Қазір бухтаға Балқаш ЖЭО-ның нормативті-таза сулары
келіп түсуде (6-сурет). Бертыс бухтасы мыстың 7-48 мырыштың 6 есеге дейін
ШМК-ның жоғарлауымен ерекшеленеді, дегенмен де жармадағы ең жоғары
концентрациялар ЖЭО мен БКБМК ағын суларының құйылу орнынан 1.2 км-де мыс
21.8-ден 48.6 мгл аралығында және мырыш 13.3-тен 57 мгл-ге дейін.
Металдар концентрациясының көлемі жағалаудан алыстатуда азайып жатыр,
бірақ маңызы жоғары болып отыр. Комбинаттың жұмыс істеген жылдарында көлге
ШМК нан 400 есе көп концентрациямен ағынды сулар құйылып отырды және де
қазіргі кезде олар бухта түбінде түпкі шөгінділер түрінде шөгіп қалған [7].
Кесте 3 — Балқаш өнеркәсіптік тізбегіне іргелес жатқан Балқаш көлінің
жағалау маңы бөлігінің бақылау пунктері
Пункт номері Байланысу пункті Бақылау пункті Категория
056920101 0,7км А130 БКБМК Тораңғалық 3
қалдық қоймасынан шығанағы
056920102 2,5км Тораңғалық ш. 3
056930201 1,2км А 107 ЖЭО Бертыс бухтасы 4
мен БКБМК
056930202 3,1км Бертыс б. 3
056930101 6,5км А 210 Бертыс б. 3
Зеленый о.-дан
056940101 1,0км А 128 Кіші Сарышаған 3
Балқашбалық шығанағы
қалдығынан
056940102 2,3км А Кіші Сарышаған 3
056910201 8км А 175 Балқаш қ. 3
солтүстік жағадан
056910202 20км Балқаш қ. 3
056910203 38,5км Балқаш қ. 3
Жылдар өте, поллютанттардың маңыздылығы 1995 жылы мамырда комбинаттың
су айналымының жабық жүйеге өтуімен байланыстыратын 1997 жылы минимумға
жетіп азаюда. Қазір барлық өнеркәсіп ағындылары орнығудан кейін орнықтыру
тоғанына және булаушы – тоғанда білінуінен кейін кен-байыту фабрикасы мен
басқа да бөлімшелердің айналмалы жабдықтарында пайдаланылатын қалдық
қоймасына түседі. Дегенмен 2000-2001 жылдары ластаушы заттардың
концентрациясы максимумға жетті. Бұл 1996 жылы аймақтың басты
ластаушыларының өндірістік қуаты лезде қысқарды, атмосфераға түсуі
қысқарды. 1996 жылдың 12 айында жоспарда 305,0 мың тоннаның атмосфераға
183,4 мың тонна ластаушы заттар тасталды. Бірақ, тоқыраудан кейін, 1997
жылдан бастап, комбинат Қазақмыс корпорациясына енгенде өндіріс кеңейе
түсті, мұнда драметалды зауыт асыл тасты бұйымдар цехы мен мырыш зауыты
енгізілді, басқаша айтқанда ластанудың жаңа көздері пайда болды.
60
50
40
30 1
20 2 5
10 3 9 6 4
7
0 -8 -----10---------------------------- ---------------------
----
1994 1995 1996 1997 2000 2001 2002
2003
жылдар
1 2 3 4
5 6
7 8 9 10
Сурет 4. Қазгидромет мәліметтері бойынша Балқаш көліндегі мыстың
концентрациясы (1998-1999 жылдары бақылау жүргізілмеді).
1-Бертыс бухтасы ЖЭО мен қалдықтарынан 1,2 км А 107,2-Бертыс бухтасы
ЖЭО мен қалдықтарынан 3,1 км А 107,3-Бертыс бухтасы Зеленый аралынан А 107
ЖЭО мен қалдықтарынан 6,5 км, 4-Тораңғалық шығанағы-қалдық қоймасынан 0,7
км А 130,5-Тораңғалық шығанағы-2,5км БТКМК қалдық қоймасынан, 6-Кіші Сары-
Шаған-1,0км Балқашбалықөнеркәсіп қалдық-тарынан, 7-Кіші Сары-Шаған-2,3 км
Балқашбалықөнеркәсібі қалдықтарынан, 8-Балқаш қ.-8 км солтүстік жағадан,
9-Балқаш қ.-20 км солтүстік жағадан,10-Балқаш қаласы-38,5км солтүстік
жағадан, 11-ШМК.
60
50
40
30
20
10 ----------------------------------- ------------------------
------
0
1994 1995 1996 1997 2000
2001 2002 2003
жылдар
Сурет 5. Қазгидромет мәліметтері бойынша Балқаш көліндегі цинктің
концентрациясы.
0,16
0,14 −
0,12
0,1
0,08
0,06 −
0,04 ----------------------------------- -------------------------
------------
0,02
жылдар
0
1994 1995 1996 1997 2000 2001
2002 2003
Сурет 6. Қазгидромет мәліметтері бойынша Балқаш көліндегі мұнай
өнімдерінің концентрациясы
Жоғарыда аталып көрсеткендей, ластаушы заттардың ағынды сулармен
тікелей келіп түсуінен басқа, 1996 жылы 183,4 мың тоннаны, 2000 жылы 420,3
мың тонна, 2004 жылы – 752,8 мың тоннаны құраған Балқаш кен-байыту
металлургиялық комбинатының газ тәрізді және қатты қалдықтармен ластанып
жатыр [8].
1992-1994 жылдары ҚазНИИРХ Балқаш бөлімінде жүргізілген зерттеулер
Балқаш қаласына іргелес көл шығанақтарының бетінде жыл сайын (280-320 мың
тонна қалдық көлемінде) 76 тоннадан аса мыс , 77 тонна мышьяк, 66 тонна
қорғасын, 68 тонна мырыш, 37 тонна титан және 7 тонна марганец шөгіп
қалуда.
Жоғарыда аталып көрсеткендей, ластаушы заттардың ағынды сулармен
тікелей келіп түсуінен басқа, 1996 жылы 183,4 мың тоннаны, 2000 жылы 420,3
мың тонна, 2004 жылы – 752,8 мың тоннаны құраған Балқаш кен-байыту
металлургиялық комбинатының газ тәрізді және қатты қалдықтармен ластанып
жатыр.8.
мгл
2,5
2
1,5
1
0,5
0
1994 1995 1996 1997 2000 2001
2002 2003
жылдар
Сурет 7. Қазгидромет мәліметтері бойынша Балқаш көліндегі
фторидтердің концентрациясы.
1992-1994 жылдары ҚазНИИРХ Балқаш бөлімінде жүргізілген зерттеулер
Балқаш қаласына іргелес көл шығанақтарының бетінде жыл сайын (280-320 мың
тонна қалдық көлемінде) 76 тоннадан аса мыс , 77 тонна мышьяк, 66 тонна
қорғасын, 68 тонна мырыш, 37 тонна титан және 7 тонна марганец шөгіп
қалуда. Көлдегі су көлеміне есептеу жүргізгендегі бұл цифрлар 7-ден 70
мкгл-ге дейін концентрация береді. Яғни, көлдегі судың барлық массасының
лезде араласуында бұл элементтердің мөлшері осындай көлемде өсуі мүмкін
еді. Алайда, мұндай табиғатта жүрмейді, бұл элементтердің көп бөлігі түбіне
шөгеді, тірі ағзалармен жұтылады және үнемі күрделі химиялық-биологиялық
және физиологиялық процестерге қатыса отырып суда түрленеді [9].
Бұрын жүргізілген зерттеулер мен есептеулер бойынша кәсіпорын
қалдықтарынан көбінесе Торанғалық шығанағы, Торанғалық поселкесі құс
фабрикасымен және бұрынғы көгілдір толқын пионерлік лагері кіретін
оңтүстік-батыс секторы ластанған. Бұл қайталануы жылына 45 пайыз болатын
солтүстік-шығыс желі көбінесе аймақта соғуымен байланысты. Бертыс бухтасы
мен Кіші Сарышаған аздап ластануға ұшыраған.
Одан басқа, Торанғалық шығанағына оның жағалауынан баржоғы 250-300
метрде жатқан БКБМК қалдық қоймасының шаңдануынан ластаушы заттар түседі.
1947 жылдан пайдаланыла бастаған қалдық қоймасының құрылысына дейін кен-
байыту фабрикасының ағындылары 10 жыл бойы тазалаусыз және тұнытусыз
фабрикаға іргелес жатқан жергілікті жердің табиғи төмендеуіне бағытталды.
Қалдықтардың бір бөлігі көлге жетіп, онда түпкі шөгінділер түрінде
қабатталады.
Ильющенко мен оның авторластарының мәліметтері бойынша лайлар 1 метр
қабаттылыққа жетеді және хром, кадмий, никель, ванадий, берилий,
стронцийдің концентрацияларының мөлшері асып кеткен, алайда ерекше мәнге
мыс пен мырыштың мөлшері ие болып отыр.
Лайлардағы мыстың мөлшері сондай оны мыстың мөлшері тым аз руда
ретінде пайдалануы мүмкін.
Кіші Сарышаған шығанағы газтекті қалдықтармен бәрінен аз ұшыраған,
бірақ та мұнда Балқашбалық өнеркәсібі мен Қазалтын кәсіпорнының Балқаш
артельінің ағынды сулары келіп түсуде. Жоғарыда аталған кәсіпорындардан
басқа көлге профилакториядан, ет комбинатынан, балық комбинатының
көліктік, рефрежераторлық кемелерінен ластаушы заттар түсіп жатыр. Осы
объектілердің қалдық сулары органикалық қосылыстардың еріген және өлшенген
формаларының көптігімен сипатталады, аммоний мен нитраттық азоттың
концентрациясы 10-15 мгдм³ және одан жоғары. Мұнай өнімдерінің
концентрациясы бақылау пунктінің барлығында өте жоғары және ШМК-нан 1-3есе
асады, әсіресе, оның мөлшері Бертыс бухтасы мен Кіші Сарышаған шығанағында
көп. Әмірғалиевтің мәліметтері бойынша мұнай өнімдері мен әр түрлі өңделген
майлар ЖЭО, балық өңдеу кәсіпорындарының ағындылары мен транспорлы-
рефрежеторлық кемелер мен жүзгіш базалардың қатпарлы технологиялық өңделген
суларында 3900-4150 мгдм ³ шамасында табылған, ағындылардың жеке
категорияларының минерализациясы 4,0-6,8мгдм.³-қа жетті.
Фторидтер көлдің ені бойынша дерлік барлық сынамалар мен шығанақ
суларында бар және де шекті мүмкін мөлшерден 3-5 есе асып түседі. Бұл
ластанудың көздері ауыл шаруашылығында қолданылатын негізінен пестицидтер
мен құнарландыру қызметін атқарады.
Олай болса, Балқаш өнеркәсіп тізбегіне іргелес жағалық зонаның ластану
қаупі туады. Ластанудың басты көздері түсті металлургия, энергетика және
ауыл шаруашылығы кәсіпорындары болып табылады. Пестицидтер мен ауыр
металдар тірі ағзаларда олардың судағы мөлшерінен он есе жүз есе көп
концентрацияға дейін жиналуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Балқаш көлінің жалпы географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Балқаш көлінің физикалық-географиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Көлдің физиографиясы және гидрологиялық жағдайына талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Балқаш көлінің ластануына баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Балқаш көлінің пайдалану жолындағы ластану
түрлері ... ... ... ... ... ..
2.2 Балқаш көлінің қоршаған ортасына зауыт-фабрикалардың әсері ... ...
3. Балқаш көлінің экологиялық ахуалы және оны жақсарту жолдары ...
3.1 Көлдің қазіргі экологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Биологиялық ресурстарына және ауыл шаруашылық аспектісіне
экологиялық-экономикалық баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Іле өзенінің Қапшағай шатқалы тұстасындағы ағынды қатарының
біртектілігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
3.4 Балқаш көлінің экологиясын жақсарту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
1. Жұмыстың өзектілігі. Балқаш көлі - Қазақстандағы көлемі үлкен
аумағы жөнінен Каспий, Арал теңіздерінен кейінгі су айдыны болып табылады.
Көл фаунасы халық шаруашылығы үшін маңызды балықтарға бай және көл суын
жағалауындағы өнеркәсіп орындары мен елді мекендер қажетіне пайдаланады.
Мұнда 81 мың тонна балық ауланады. Алайда көл суы мен оның ихтиофаунасын
көп мөлшерде пайдалану салдары және көлдің маңындағы өнеркәсіп орындарының
қалдықтарымен ластануы қазіргі кездегі өзекті мәселелердің біріне айналып
отыр. Балқаш көлі экологиясының нашарлауының басты себепкерлері табиғатты
пайдаланушылар, оның ішінде өнеркәсіп орындары, әскери полигондар болып
табылады, сонымен қатар Байқоңыр ғарыш айлағының теріс әсерін де атап өту
керек. Сондықтан да экожүйені қалпына келтіру және халықты қамтамасыз ету,
сақтау үшін көл экологиясы мен биоресурстарын сақтау жолдарын қарастырып,
оның техногендік әсерінің тәуелсіздігін, оның ішінде көлдің түрлі
ингредиенттермен ластану деңгейін анықтауды қажет етеді.Бұл өңірде болып
жатқан қазіргі антропогендік оның ішінде техногендік процестер әсері де
шектен асып отыр.
2. Жұмыстың мақсаты: Балқаш көлі мен маңындағы өңірдің қазіргі
экологиялық жағдайына баға беру, жағалауында орналасқан өнеркәсіп
орындарынан шыққан кешенді ластаушы заттардың ихтиофаунаның өсуіне әсері
және ауланатын балық көлемінің тәуелділігін анықтау, сонымен қатар ластаушы
заттар әкелетін экономикалық шығынның көлеміне баға беру болып табылады.
3. Зерттеу нысаны: Балқаш көлінің геоэкологиясы
4. Жұмыстың міндеттері:
-Балқаш көлінің физикалық-географиялық жағдайларын зерттей отырып,
өнеркәсіп орындарының орналасу негіздерін алу;
-Өнеркәсіп орындарынан шыққан қалдықтар-Балқаш көлінің ластануындағы
негізгі ластаушылардың бірі екендігін анықтау;
-Балқаш өңірінің қазіргі кездегі биоресурстар жағдайын талдай
отырып,қорының азаюы мен жойылу себептерін анықтау;
-Балқаш көлінің қазіргі экологиялық жағдайы мен оны жақсарту жолдарын
анықтау;
-Балқаш көлінің суы мен биоресурстарын халық шаруашылығында
пайдаланудың барынша тиімді жолдарын айқындау.
5. Зерттеу жұмысының әдіснамалы және теориялық негіздері:
Ғылыми зерттеулерге қойылатын теориялық талаптарға сай ғылыми деректер
топтамаларына және осы бағыттағы арнайы мерзімдік басылымдарды, жарияланған
материалдар мен ресми құжаттарға, келісім-шарттарға арқа сүйей отырып
зерттеудің теориялық тұжырымдарын жасау. Әдістемелік негіздері ғылыми
дәйектілік, обьективті дәлдік және диплом жұмысының тақырыптары мен
талаптары.
Жұмыстың дерек көздері: Дипломдық жұмыста география, экология, табиғи
ресурстарды тиімді пайдалану бағыттары бойынша ғалымдардың зерттеу мәселесі
бойынша жарық көрген әдебиеттері, картографиялық және әр түрлі экологиялық-
географиялық зерттеудің қор материалдары негізгі дерек көздері болды.
6. Зерттеудің базасы: Балқаш маңының ландшафттық-экологиялық жағдайы.
7. Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы ретінде Балқаш көлі, оның
биоресурстарын тиімді пайдалану және маңында орналасқан өнеркәсіп
орындарының әсерін экологиялық-экономикалық тұрғыдан кешенді зерттеу
алынып, зерттеу барысында :
Көлдің физикалық-географиялық, экологиялық және қазіргі кездегі
жағдайы анықталды;
Көл суы мен биоресустарының көл маңында орналасқан кәсіпорындардың
қалдықтарымен және зиянды заттарымен ластанғаны анықталды;
Балқаш көліне өнеркәсіптің теріс әсерін жою немесе төмендету
мақсатында жүргізілген іс-шаралар айқындалды;
8. Жұмыстың практикалық маңызы: Зерттеу барысында жасалған
тұжырымдамалар, алынған мәліметтер көлдің суы мен биологиялық ресурстарын
пайдаланатын мекемелер үшін қажетті материал. Ал көрсетілген іс-шаралар
тізімін практика жүзінде іске асыруға болады.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, 48 қолданылған әдебиеттер тізімінен, 8 кестеден, 7 cуреттен
тұрады. Дипломдық жұмыстың көлемі 62 бет.
Кіріспеде жұмыс тақырыбының көкейкестілігі, мақсаты мен міндеттері
тұжырымдалып, оларды шешудің маңыздылығы айқындалады. Жұмыстың жаңашылдығы
мен практикалық маңызы баяндалады.
Балқаш көлінің физикалық-географиялық жағдайы деп аталған бірінші
тарауда Балқаш атауының шығу тегі және көлдің зерттелуі мен физикалық-
географиялық сипаттамасы жайлы айтылады.
Балқаш көлінің ластануына өнеркәсіп орындарының әсері деп аталатын
тақырыпты ашатын тарауда көл маңында орналасқан өнеркәсіп орындарының
қалдықтарымен, улы заттарымен, олардан шыққан ағынды сулармен көл суы мен
биоресурстарын ластауы баяндалады.
Балқаш көлінің қазіргі экологиялық жағдайы және оны жақсарту жолдары
атты үшінші тарауда Балқаш көлінің проблемасы бүгінгі таңдағы Қазақстандағы
экологиялық өзекті мәселелердің бірі ретінде қарастырылып, оны шешудің
жолдары ұсынылады.
Қорытындыда жүргізілген зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері
тұжырымдалып, Балқаш көлінің экологиясына өнеркәсіп орындарының әсерін
төмендету немесе жою мақсатында ұсыныстар қысқаша келтірілген.
1. Балқаш көлінің жалпы географиялық сипаттамасы
1. Балқаш көлінің физикалық-географиялық жағдайы
Балқаш – Қазақстанның оңтүстік шығысындағы тұйық көл. Каспий, Арал
теңіздерінен кейінгі үшінші орында, Алматы, Жамбыл, Қарағанды облыстарының
шегінде, Балқаш-Алакөл ойысында, теңіз деңгейінен 340 метр биіктікте жатыр.
Ауданы құбылмалы: 17-22 мың км², ұзындығы 600 км-ден астам, ені шығыс
бөлігінде 9-19 км, батыс бөлігінде 74 км-ге жетеді. Суының көлемі шамамен
100-110 км³. Су жиналатын алабы 500 мың км²-ге жуық. Орташа тереңдігі 6 м,
ең терең жері 26 м. Балқаштың батыс бөлігіне Іле (жер бетімен келетін судың
78,2 %-ын береді, шығыс бөлігіне Қаратал (15,1 %), Лепсі (5,4 %), Ақсу
(0,43 %) өзендері құяды. Солтүстіктен ағатын Аягөз, Бақанас, Тоқырауын,
Жәмші, Мойынты, тағы да басқа өзендер әдетте көлге жетпей сарқылады. Көлдің
солтүстік жағалауы Сарыарқаның ұсақ шоқылы тау сілемдерімен ұштасып
жатқандықтан, биік жарқабақ болып келеді және көптеген жыра-жылғамен
тілімделген, ал оңтүстік жағалауы – суы біртіндеп тартылған кезде жиналған
шөгінділерден пайда болған құмды ойпат. Көлдің көптеген шығанақ, қойнаулары
бар, аралдары аз, үлкендері: Басарал, Тасарал. Балқаш көлі Қазақстанның
оңтүстік – шығысында, Балқаш – Алакөл ойысына орналасқан. Ол төрт облысының
Жезқазған, Жамбыл, Алматы, Талдықорған облыстарының территориясымен
шектеседі [1,2].
Жер бедеріне қарай Балқаштың су жиналатын бассейнін мынадай физикалық-
географиялық аймақтарға бөлуге болады. Олар: Қазақстанның Сарыарқа өңірі,
Балқаш – Алакөл ойсындағы жазықтық, Шу-Іле тауы және солотүстік Тянь-Шань
тауының шығыс бөлігі. Бұл аймақтың биіктігі 342 метрден 6995 метрге дейінгі
аралықта болады.
Балқаш туралы алғашқы жазба деректер 13 ғасырдан белгілі (В.Рубрук,
П.Карпини). Көлді тиянақты зерттеу 17 ғасырда басталды. Орыс картографы
және тарихшысы С.У.Ремезов 1695 жылы Чертежи всех сибирских городов и
земель атты атласында Балқашты Теңіз деген атаумен көрсеткен. 18
ғасырдың басында көлде геодезиялық өлшеу жұмыстары жүргізілді. Балқаш 19
ғасырда Клапроттың (1836) және швед картографы И.Г.Ренаттың (Жоңғарияның
картасын жасаған) карталарында бейнеленді. П.В.Рихтгофен (1877) мен
А.Ф.Гумбольдтың (1844) еңбектерінде Балқаш туралы деректер бар. Балқашты
зерттеуге басқа да Ресей ғалымдары (И.В.Мушкетов, А.М. Никольский,
Л.С.Берг, т.б.) ат салысты. Қазақтың ұлы ғалымы Ш.Уәлиханов та Балқаш
алабын зерттеп, сипаттаған. 1920 жылдан бастап Балқаш көлін кешенді зерттеу
басталды, көптеген экспедициялар (П.Ф.Домрачев, В.Н. Абросов, Л.И. Лев,
Н.М. Страхов, Д.Г.Сапожников, М.Н.Тарасов) ұйымдастырылды. Көлдің
экологиялық жағдайын, суының химиялық құрамын, өсімдіктер және жануарлар
дүниесін, алабының физикалық-географиялық сипатын зерттеумен 1970-90
жылдары Қазақстан Ғылым Академиясының институттары, Қазақ балық шаруашылығы
ғылыми-зерттеу институты, Қазақ гидрометеорология ғылыми-зерттеу институты,
бірнеше жобалау институтары, тағы басқалар айналысты.
Сурет 1. Балқаш көлінің картасы
Бұл жұмыстардың нәтижесінде көлдің табиғи орнықтылығын сақтап қалуға
бағытталған нақты шаралар жүзеге асырылып, көл деңгейінің құлдырауы тоқтады
[3].
Климаты. Балқаш көлі шөлейт және шөл табиғат белдемдерінде орна-
ласқандықтан, оның климаты шұғыл континентті болып келеді. Су айдынының
булануы өте жоғары. Осыған байланысты судың деңгейі тез өзгеріп отырады.
Қаңтардағы орташа температура -15-17°С, шілденің орташа температурасы 24°С.
Жауын-шашынның көп жылдық орташа мөлшері 120 мм. Ауаның салыстырмалы
ылғалдылығы 55-66 %, желдің жылдық орташа жылдамдығы 4,5-4,8 мс. Жел
көлдің батыс бөлігінде көбінесе, солтүстіктен, шығысында солтүстік-шығыстан
соғады. Осы себепті көлде үнемі күшті толқын болады. Жаздағы булану ауа
райына байланысты 950 мм-ден 1200 мм-ге дейін ауытқиды. Көл беті көбіне
қарашаның аяғында қатып, сәуірдің ортасында мұзы ериді. Мұздың қалыңдығы
кей жылдары 150 см-ге жетеді. Таудағы мұздықтар еріген кезде (маусым-шілде)
су деңгейі біраз көтеріледі. Көп жылдық су деңгейі тербелісінің мөлшері 3 м-
ден асады. 20 ғасырда Балқаш көлінің деңгейі 1908 және 1961 жылдары
көтеріліп, 1946 және 1987 жылдары төмендегені байқалды.
1970 жылдан бері Іле өзенінің бойында Қапшағай бөгенінің салынуына
байланысты көлдің табиғи гидрологиялық режимі көп өзгеріске ұшырады. Балқаш
– жартылай тұщы көл. Суының химиялық құрамы көл алабының гидрографиялық
ерекшеліктеріне байланысты. Көлге сұғына еніп жатқан Сарыесік түбегі
Балқашты екіге бөледі, гидорлогиялық және гидрохимиялық жағынан бір-бірінен
өзгеше батыс және шығыс бөліктері ені 3,5 км Ұзынарал бұғазымен жалғасады.
Судың минералдығы мен тұздылығы бұл екі бөлікте екі түрлі. Көлге ағып
келетін судың негізін Іле өзені құрайтындықтан, батыс бөлігінің суы тұщы
(0,5-1 гл), түсі сарғылт-сары, лайлы. Шығыс бөлігінің суының лайлығы (5-6
гл), түсі көгілдір, ашық көк [4].
Сурет 2. Балхаш көлі мен жағалық территорияларының картасы, 1903 жылы,
Самуил Оргельбранд энциклопедиясынан
1.2 Көлдің физиографиясы және гидрологиялық жағдайына талдау жасау
Балқаш көлі су деңгейінің тез құбылмалылығына, өзгеріп отыруына
байланысты оның морфометриясы мен гидрологиялық көрсеткіштері де өзгеріп
тұрады. Көл суының деңгейі 342 метр болғанда, оның көлемі 18200 шаршы
километр, ұзындығы 614 километр, ені 74 километр, орташа ұзындығы 30
километр, жағалауының ұзындығы 2383 километр, жағалауының даму сызығы 5,1
метр, су қоры 106 текше километр болады. Үстіміздегі ғасырда Балқаш көлінің
көлемі 23444 шаршы километрден (1908 жылы) өзгерген, тиісінше су қоры 82,7
текше километрден 163,9 текше километрге дейін көбейді [5].
Балқаш көлінің ойысы ірі-ірі бірнеше арнадан тұрады. Көлдің ең терең
жері (27 м.) Шығыс Балқаштың орталығы – Бөрлітөбе маңы.
Балқаштың батыс бөлігінің ең терең жері (14 м.) Бертіс шығанағы, ал
шығысында Қоржын аралы маңында (16 м). Көлдің батыс және солтүстік
жағалаулары биік, тік жарлауытты, судың бетінен 20-30 метр жоғары тұр.
Жағалаудағы төбелердің аралығында және көлдің тайыз жерлерінде қиыршық үйме
тастар кездеседі. Жағалауы тілімденбеген. Тек қана Мыңарал аймағындағы
жағалаулар тілімденген, бұл жерде көптеген шығанақтар, мүйістер, су үсті
және су асты аралдары бар.
Оңтүстік –шығыс жағалауы Бөрлітөбе шығанағынан Қарашағанға дейін биік,
ал Қарашаған шығанағынан қазіргі Іле атырауына дейін жағалай төмендейді,
кей жерлердің су бетінен биіктігі 1-2 метр. Оларға биіктігі 5 -10 метрлік
құмды төбешіктер келіп тіреледі
Балқаш көлінде көптеген ірі-ірі шығанақтар, түбектер бар.
Шығанақтардың ішіндегі ең ірілері – Алакөл, Қарақамыс, Қашқантеңіз,
Сарышаған, Бертіс, Балықтыкөл, Қарашаған және басқалары. Ал көлемі жағынан
ірі түбектер Қоржынтүбек, Қарағаш, Бертіс, Байғабыл, Шауқар, Кеңтүбек,
Сарыесік т.б. Сарыесік түбегі Балқаш көлін Батыс пен Шығысқа бөліп жатыр,
ол Ұзын арал бұғазы арқылы түйіседі.
Кесте 1 - Балқаш көлінің морфометриясы
Координаттары: 46°32′27″ с. е. 74°52′44″ ш.б. 46.540833° с. ш.
74.878889° в. д.
Географиялық орны Балқаш-Алакөл ойысы
Теңіз деңгейінен биіктігі 340 м
Ұзындығы 605 км
Ені 9 - 74 км
Ауданы 16,4 мың. км²
Көлемі 112 км³
Жағалау сызықтарының ұзындығы 2 385 км
Ең терең жері 26 м
Орташа тереңдігі 5,8 м
мөлдірлігі 1-5,5 м
Су жинау ауданы 413 000 км²
Құятын өзендері Іле, Қаратал, Аксу, Лепсі, Аягөз
Балқаштың оңтүстігінде Іле өзенінің құяр сағасында Үшарал архипелагы
жатыр. Оған Босарал, Ортаарал, Аяқарал, т.б. шағын аралдар кіреді.
Көлдің солтүстік жағалауына аласа бұтақты долана, ал оңтүстігінде
жаңғыл, жантақ, теріскен, ішінара тораңғы өседі. Іле мен Лепсі өзендерінің
төменгі жағында жиде және тал өседі. Ескі Бақанас ауданында үлкен аумақты
сексеуіл тоғайы алып жатыр.
Балқашқа құятын өзендерді оңтүстік және солтүстік өзендері деп екіге
бөлуге болады. Көлдің солтүстігінде өзендер сирек кездеседі, көлге
оңтүстігінен – Іле, Қаратал, Ақсу және Лепсі құяды. Су балансының негізін
осы өзендер құрайды. Солтүстігінен Аякөз, Бақанас, Тоқырау және Мойынты
өзендері құяды, бірақ көбінесе су мөлшерінің аздығынан көлге жетпей, жерге
сіңіп кетеді [6].
Балқаш көлі толқынды. Көлдің шығыс бөлігінде толқынның биіктігі 3-3,5
метр болады, батыс бөлігінде 2,5 метрден аспайды. Көл суының ағыны екі
түрге бөлінеді. Біріншісі, көлдің батыс бөлігіндегі ағыны.
Бұл ағын Іле өзенінің Балқаш көліне құяр сағасынан бастап батысқа
қарай ағады, сонан кейін Мыңарал ауданында ол солтустікке бұрылып, көлдің
батыс, солтүстік-батыс және солтүстік жағалауларын бойлай, Ұзынарал
шығанағына жетеді.
Кесте 2. Балқаш көліне өзендерден құйылатын судың көпжылдық орташа
мөлшері (1946-1965 жылдар аралығында)
Өзендер Су шығыны м³сек Жылдық ағыны Үлестік пайызы
км³
Іле 365 11,5 78,2
Қаратал 70,5 2,2 15,1
Ақсу 2,0 0,1 0,4
Лепсі 25,2 0,8 5,4
Аякөз 4,0 0,1 0,9
Барлығы 466,7 14,7 100
Бұл жерде су ағыны Сарыесік түбегіне келіп тіреледі де, оңтүстікке,
сосын оңтүстік-шығысқа қарай бұрылады, одан әрі қарай ағын бірте-бірте
бәсеңдеп, Батыс Балқаштың шығыс жағалауына келіп тоқтайды. Екіншісі – жел
әсерінен болатын ағындар.
Балқаш көлінің суы Іленің құйған жерінде 02,-0,4 метрге, ал шығысында
10-12 метрге дейін мөлдір болады. Көл суы оңтүстік-батыс жағында лайлы
сарғыш, шығысқа қарай көк-жасыл түске енеді. Көл суының температурасы
батысында 9,9 градус, шығысында 8,5 градус болады, ал қыс айларында
керісінше. Судың ең жоғары температурасы шілде айында батысында 23,8
градус, ал шығысында 20,1 градусқа жетеді.
Балқаштың батыс бөлігі қараша айының екінші жартысында, ал шығысы
желтоқсан айының аяғында қатады. Оның әртүрлі мерзімде қатуы көл суы
тұздылығының әртүрлі болуына байланысты. Мысалы, Іленің құяр жерінде судың
орташа тұздылығы 0,7-0,9 промилле болса, көлдің шығысында 4,1-5,5 промилле
аралығында болады. Желтоқсан айының аяғында көл жағалауындағы мұздың
қалыңдығы 35-40 сантиметр, ал кей жылдары 50-65 сантиметрге жетеді. Мұздың
қалыңдауы март айының басында тоқтайды. Бұл кезде мұздың орташа қалыңдығы
50,85 сантиметр аралығында болады, кей жылдары 150 сантиметрге дейін
қалыңдайды. Көл мұзы сәуір айының ортасынан бастап 10 майға дейін түгел
еріп бітеді [8].
Көлдер деңгейінің өзгеруі негізінен оларға құятын өзен мен көлдің буға
айналатын судың мөлшеріне, климат жағдайының өзгеруіне , т.б. факторларға
байданысты болады.
Үстіміздегі ғасырда Балқаш көлінің суы 1908 жылы ең жоғары, ал 1946
жылы ең төменгі деңгейде болды. 1947 жылдан бастап көлдің су деңгейі қайта
көтеріле бастады – бұл келесі ғасырлық циклдың басы болып табылады, ол 2010-
2016 жылдары аяқталады.
Балқаш көлінің гидрохимиясы әртүрлі: Іле өзенінің құятын жерінде 1
литр суда 0,5 грамм, ал көлдің шығысында 4,4 гкг. Барлық көл бойынша
орташа минералдылығы 2,94 гкг. Көл суында иод, бром, бор, мырыш, мыс,
марганец, қорғасын, молибден, кобальт, никель және темір өте аз келеді (3-
кесте).
Кесте 3 - Балқаш көлінің тұз балансы (1934-1970 ж.ж.
Кірісі млн.т % Шығыны млн.т %
Өзен суымен 5,36 71,1 Карбонатқа 4,22 56,0
келетін тұз ыдырауы
ерітіндісі
Ауадан жел 0,52 6,9 Қосымша шығын 2,99 39,0
әсерімен келетін
тұз ерітіндісі
Жер асты суымен 1,65 22,0 Тұз қорының 0,32 4,3
келетін тұз көбеюі
ерітіндісі
Барлығы: 7,53 100 7,53 100
Балқаштың суында оттегі 90-100 процент аралығында. Ал терең және бет
қабатында оттегінің тарауы нашар РН 7,6-9,0 аралығында, бірақ ол Іле
атырауынан көлдің шығыс бөлігіне қарай көбейе бастайды. Көл суының жалпы
сілтілігі бір литрінде 6-23 мгэквивалент аралығында. Ол Іле өзені
атырауынан көлдің солтүстік-шығысы мен шығысна қарай көбейе түседі.
Балқашқа шөгінділер негізінен өзен суымен келеді. Қазіргі кезде
бұғаздарда тұнба лайдың қалыңдығы 2-3 сантиметрден 7 метрге дейін жетеді.
Балқаш көліндегі тұнба лайын мынадай түрлерге бөлуге болады: қиыршық тасты
шөгінді, ірі және өте ұсақ түйіршікті құм тұнбасы, ірі және өте ұсақ
алевриттер, алевритті-лайлы тұнба, лайлы тұнба.
Жануарлар дүниесі. Балқаш көлі фаунаға бай. Көл түбінде моллюскілер,
судағы ұсақ жәндіктердің дернәсілдері, шаян тәрізділер тіршілік етеді.
Батыс бөлігі планктонға бай. Көлде балықтың 20-дан астам түрі бар, мұның 6
түрі ежелден көлдің өзінде өскен балықтар (Іле, Балқаш көкбақасы, Балқаш
алабұғасы т.б.), қалғандары басқа жақтан әкелінген (карп, ақ қайраң, шип,
көксерке, Арал қиязы). Ауланатын балық (жылына 9-10 мың тонна) сазан,
көксерке, Балқаш алабұғасы, маринка, ақ қайран [10].
Планктон. (Planktos – деген грек сөзінен алынған, дәл мағынасы кезбе
деген ұғымды береді). Ағынға қарсы тұра алмайтын судың ішінде өмір сүретін
организмдер жиынтығы. Фитопланктонның 200 түрі бар. Оның ішінде 38 проценті
тұщы суда (суының минералдылығына сәйкес 45 проценті тұздылығы аз), ал 17
проценті ащы суда кездеседі. Бүкіл көлде биомассаның орташа мөлшері 1
литрде 2,1 миллиграмм.
Бентос. (Benthos – гректің тереңдік деген сөзінен алынған. Судың
түбінде тіршілік ететін организмдер жиынтығы). Көлдің бентофаунасын
негізінен олигохет, өкпе моллюскасы, хирономиттің ірі түрі және өскін
құрттары, паденок, қыл қанаттылар: лизид, полихфет және монодакна
моллюскасы құрайды. Батыс Балқаштың биомассасы бір шаршы метрде 4,53 грамм,
ал шығысында – 2,09 грамм.
Көлдің оңтүстік тайыз жағалауын ну қамыс басқан. Тек Іле атырауында
ғана 400 мың гектар жерді қамыс алып жатыр. Балқаштан жыл сайын бір миллион
тонна қамыс дайындауға болады.
Нектон (nektos – деген грек сөзінен алынған, жүзуші деген мағынаны
береді). Балқаш көлінде балықтың 20 түрі кездеседі, олар: амур шабағы,
балқаш шармайы, берщ, шығыс бабан балығы, салпыерін, ақмарқа, қара балық
алабұға, торта, сазан, мөңке, сібірдің табан балығы, жайын, көксерке, қаяз,
пілмай және т.б. Бұлардың ішінде кәсіптік негізде сазан, көксерке, жайын,
табан балығы және ақмарқа жалпы жылына 13,6 мың тонна балық ауланады.
Отызыншы жылдары Іле атырауына ондатр жіберілді, қазір ол Балқаш
көліні барлық жеріне кездеседі. 1938 жылдан бастап Балқаштан ондатр аулана
бастады. Ол Ресейде ауланатын ондатрдың 14,5 процентін құрайды. Мұнда қара
күміс түсті түлкіні, норканы, т.б. қолда ұстап, өсіру жұмысы жүргізілуде.
Балқашта әртүрлі жабайы үйрек, қаз, шағала, көк құтан, гагара, аққу,
қырғауыл, құр, сондай-ақ жабайы шошқа, түлкі, қасқыр, қоян мекендейді.
Іле – Балқаш бассейнің биологиялық тіршіліктің түр-түрін, бағалы
балықтарды өсіру сияқты балық шаруашылығы тұрғысынан алып қарағанда да
маңызды су қоймаларының бірі болып табылады. Ихтиофаунаға жататындар ішінде
сазан, Амур балығы, шабақ балық, каяз балығы, шұбаржон балық, ақбалық,
ақмарқа, табан, жайын және басқаларын атауға болады. Көлден жыл сайын 8-10
мың тонна балық ауланады. Балқаш ақбалығы мен оның алабұғасы Халықаралық
Қызыл кітапқа енгізілген. Аралда өліп қалған шабақ балықтар мен Арал каязы
тек осында ғана сақталған. Оңтүстік Балқаш жағасындағы қамыс тоғай
арасында, өзен жағалауларында жыл сайын мыңдағын түрлі құстар мекендейді.
Солардың арасында Қазақстанның Қызыл кітабына жазылған жиырмадан астам құс
түрі бар. Бұл жерде қабандар мен ондатралар, киіктер көптеп саналады.
Көлдің солтүстік жағалауында отандық өндірістің алыбы, әлемдік
кәсіпорынның алдыңғыларының бірі – "Балқашмыс" АҚ орын тепкен. Көлдің
оңтүстік жағалауын құнарлы жайлымдар мен егістік алқаптар алып жатыр.
Балқаш көлі демалыс пен саяхат үшін аса бірегей орын. Мұнда жыл сайын
еліміздің әр түкпірінен мыңдаған адам келіп демалады. Балқаш өңірі - әрі
жылы, әрі күн сәулесі көп түсетін табиғаты жағынан Қазақстандағы тартымды
жерлердің бірі. Шөлді болып келетін қуаң дала Балқаш көлінен нәр алады. Бұл
аймақ өзінің әсем көрінісімен, ерекше өсімдіктер және жануарлар дүниесімен
белгілі.
ХХ ғасырдың 50-жылдарына дейін бұл жерде хайуанаттар қожасы жолбарыс
болған. Өтуге болмайтын шытырман тоғайдың арасынан жабайы шошқаны да
кездестіруге болады. Іле өзенінің атырауын секемшіл елік, сайғақ пен
қарақүйрық, түлкі мен борсық мекендейді.
Балқаш өңірін әр түрлі құстар мекендейді. Көлдің шеткері түпкірлерінде
қызғылт және бұйра бірқазан құстар ұя салып бакландармен бірге үлкен сап
түзеп көлде жүзіп жүреді.
Бұл аймақтың өсімдіктері әсіресе елсіз даладағы шабындықтар мен
батпақты жерлердегі өсімдіктер өзара үйлесімдік тауып далаға ерекше нәр
беріп тұрады. Олар: сексеуіл, жыңғыл, жусан, қарандыз, мия, түйетікен және
сасыр. Сонымен қатар талды ормандары тораңғы және жыңғылды шағын
тоғайлармен ұштасып жатады. Сулы жерлердің бәрінде де қамыс, жөке, құрақтар
өседі. Осы ну тоғайлы, қоғалы жерлер көптеген сүтқоректілердің, құстардың,
балықтардың тіршілік алаңы сияқты. Балқаш өңірінде сасыр, жусандар мен
араласа өскен қызғалдақ пен бәйшешекте даланы ерекше сәнге бөлеп тұрады.
Осы көріністерге асқақтықпен 1000 метрлік биіктіктен қарап Бектауата тау
алабы созылып жатыр.
Балқаш көлінің су қатынасы жолдарының маңызы зор. Ол Алматы, Жамбыл,
Жезқазған, Семей және Талдықорған облыстарын су жолымен байланыстырып
жатыр. Балқаш өз төңірегіндегі өнеркәсіп-орындарымен елді мекендерді сумен
қамтамасыз етеді [4].
Сурет 3. Балқаштың су деңгейінің өзгеруі
2.Балқаш көлінің ластануына баға беру
2.2 Балқаш көлін пайдалану жолындағы ластану түрлері
Балқаш көлі алабында да қүрделі экологиялық жағдай қалыптасып отыр.
1970 жылы Балқашқа құятын Іле өзенінде Қапшағай бөгені мен су электр
станциясының (СЭС) салынуы Іле-Балқаш су шаруашылығы кешенінде бетбұрыс
кезең болды. Іле өзенінің гидрологиялық режимі өзгеріп, жалпы Іле-Балқаш
алабындағы экологиялық жағдай өзгере бастады. Қапшағай су торабын жобалау
кезінде Іле өзенінің атырауындағы табиғат кешенінің жағдайы ескерілмеді.
Соның нәтижесінде онда тіршілік ететін жануар дүниесіне (ондатр, балық,
т.б.) және ауыл шаруашылығына көп зиян келеді. Ақдала алқабын суландырып,
күріш егу жобасы да толық жүзеге аспай қалды. Қыруар қаржы текке жұмсалды.
Іле өзенінің атырауы кеуіп, оның кері әсері Балқаш көліне тиді. Суармалы
алқаптардың көлемінің есепсіз кеңейтілуі, төменгі Іле қоңыр көмір кен орнын
игеруді бастау көлдің болашағы үшін қауіпті. Болжау бойынша, XXI ғасырдың
басында, көлдің батыс бөлігінің мүлде кеуіп, шығысының тұзды шалшыққа
айналуы мүмкін. Бұл өз кезегінде Балқаш маңындағы ландшафтылар мен
экологиялық жағдайларды түбірімен өзгертіп, тіршіліксіз шөлге айналдырады.
Көл деңгейінің төмендеуі оның суының шамадан тыс минералдануына әкеп
соғуда. Бұл, бір жағынан, егістік далалардан көлге қайта келіп құятын су
құрамында әр түрлі тұздардың көп болуына байланысты. Сонымен қатар алаптағы
өзгерістер Балқаш маңы аймағының климат жағдайларына да әсерін тигізеді. Су
айдынының тәуліктік температураны, ауа ылғалдылығын реттеуші ретіндегі
әсері өз күшін жояды. Ғалымдардың болжауынша, Балқаштың тартылуы Батыс
Сібір мен Қазақстандағы географиялық зоналардың шекараларын өзгертуі
мүмкін.
Қазіргі кезде Балқаш көлінің суы ластану дәрежесі өте қауіпті жағдайға
соқтырғалы отыр. Суларды ластаудың негізгі көздері:
1) Ауыл шаруашылығында жерді улы химикаттармен тыңайтудан қалған
қалдық сулардың қайта келіп өзендерге, көлдерге құюы. Бұл әсіресе, күріш
егістіктерінде, мақта плантацияларында молынан кездеседі.
2) Кен орындарын пайдаланудан болатын өндіріс қалдықтарын;
3) Ағаш материалдарын дайындауға, өндегендегі және су жолдарымен
тасымалдағандағы ағаш қалдықтары;
4) Су және темір жолдарының лас қалдықтары;
5) Техникалық өсімдіктерді алғашқы өндеудің қалдықтары.
Су қорына аса қауіп-қатер туғызатындар: мұнай, пестицидтер, түсті
металдардың, күрделі химиялық қосылыстары. Әсіресе, оның құрамында әртурлі
зиянды заттар көп. Өнеркәсіптік өндіріс орындарымен қатар ауыл шаруашылығы
өндіріс орындарының су қорына тигізетін әсері де молшылық. Ал лас суларды
ауыл шаруашылығына пайдаланудыңда зияны өте көп. Мысалы, ауыл шаруашылығы
дақылдарын ластаған сулармен суару, біріншіден олардың шығымдылығы өте
төмен, ал екіншіден адам денсаулығына қауіпті болады. Сонымен қатар
топырақтың тұздылығы көтеріледі, топыраққа биохимиялық процестердің жүруі
төмендейді. Сулардың ластануы әсіресе балық қорына тікелей зиян келтіреді.
Бұл айтылған су қорларының ластану көздерінің ішіндегі ең қауіптісі
балықтарға зиянды әсер ететін құрамында химиялық улы заттар бар өндірістің
қалдық сулары. Оған: целлюлоза-қағаз фабрикалары, химия өндіріс орындары,
мұнай өңдеу, металлургия заводтары, мал шаруашылығы өнімдері – жүнді,
теріні өңдейтін заводтар т.б. жатады. Тек қана Қазақстан түсті металлургия
кәсіпорындары тәулігіне 168,8 мың текше ластанған суды өзендер мен көлдерге
жібереді.
Соңғы жылдары егіс далаларында химиялық тыңайтқыштарды кеңінен
пайдалануға байланысты, суларды ластауды пестицидтердің зиянды әсері көп
болып отыр. Пестицидтер суға араласқаннан кейін биологиялық жағынан
ажырамай ұзақ сақталып, балықтың, планктонның денесіне орнығады да
биологиялық тізбек арқылы адам денесіне көшеді.
Өндіріс, ауыл шаруашылығы қалдық суларынан басқа табиғи сулар құрамына
хлоридтер, жолдардың қатып қалуына қарсы қолданылатын және жер суғарған
кезде топырақтан жуылып шығатын тұздар өте зиянды әсер етеді.
Өнеркәсіптік өндіріс орындарымен қатар ауыл шаруашылығы өндіріс
орындарының су қорына тигізетін зиянды әсері зор. Әсісере, өзен, көлдер
бойына шошқа фермаларын орналастыру бұл су көздерін түгелдей жойғанға тең.
Бір шошқа фермасының өзі суларды ластау дәрежесі жөнінен 2-3
өндіріс орнына тең.
Балқаш көлінің экожүйесі бұл- тек облыстың ғана емес республикалық
дәрежедегі мәселе болып отыр. Бүгінгі күні бұл мәселе баяу шешіліп отыр.
Жоғарғы қабат суларының сапасының төмендеу тенденциясы тоқтатылды,
алайда олардың сапасының жақсарып кеткені байқалмайды. Соңғы жылдар
арлығында жоғары қабат суларына қосылатын тазаланған су көлемінің
жеткіліксіздігі (1996 жылғы 48 млн.куб.метрден 2006 жылы 6,5
млн.куб.метрге) төмендеді. Ластану дәрежесі жағынан облыстың су
объектілерін нашар және өлшемді су классына жатқызуға болады.
Балқаш суын негізінде ластайтын көздерге өнеркәсіптік және коммуналдық
канализациялық ақаба сулары және де басқа өндіріс қалдықтары, құрамында
әртүрлі агрохимикаттары (пестицидтері, тыңайтқыштары, т.б.) бар егістік жер
қыртысының шайындысы, суармалы жүйенің дренажды суы, мал шаруашылығының
ағындылары, су қоймаларына жауын-шашын арқылы әкелінетін аэрогенді
ластағыштар жатады.
Ластаушы заттардың негізгі үлесін ЖШС Қазақмыс корпорациясының
(2008 ж. – 1006,08 мың тонна, 2009 жылы – 922,6 мың тонна) мыс қорыту
барысында бөлінетін күкірт газы заттары құрап отыр.
Балқаш көлінің тағы бір ластаушы көзі-Балқаш балық шаруашылығы. Балқаш
балық шаруашылығы дамыған аймақ. Балық аулаудан және өңдеуден кейінгі
шыққан қалдықтардың көп мөлшері, әсіресе ақаба сулары Балқаш көліне
тасталып тұрады.
Балқаш көлі мен оның маңындағы аймақтардың экологиялық жүйесіне
осындағы кəсіпорындар мен Сарышыған əскери полигонын пайдаланудың
техногендік қызметі де зиянды əсерін тигізуде. Əсересе, Балқаш жағалауының
Қарағанды облысына кіретін солтүстік аймағы техногендік əсерге көбірек
ұрынып отыр. Көлдің солтүстік аймағын ластандырушы ең үлкен көз Балқаш кен-
металлургия комбинаты. Комбинаттың мыс зауыты, байыту фабрикасы, түсті
металл өңдеу зауыты, жылу-электр орталығы, тағы басқа қосалқы өндірістік
буындары ондаған жылдар бойы көлге ластанған, тазаланбаған ағын суын
жіберіп келеді. Көлге тұзды су мен ауыр металдар қосылуын тоқтату
мақсатында комбинат тоғандары арқылы қайталама су көздерін тазалаудың
кешенді шараларын жүзеге асыруда. Мұның өзі судың сапалық құрамын
жақсартуга жағдай жасайды. Балқаш көлінің солтүстік жағалауының
атмосфералық ауасын БКМК көп жыл бойы өзінің күкіртті ангидридімен ластау
үстінде. Бұл қазір ғана туындап отырған мəселе емес. Ол Балқаш
комбинатындағы ауаны қорғау жұмысының тиімсіз жүргізілуінің салдары.
Сарышыған əскери полигонына қатысты да көптеген жұмыстар бар. Бірақ
қазіргі кезде біздегі ақпараттың шектеулі болуына байланысты оның ықпалына,
бұл объектінің пайда болғаннан бергі барлық кезеңінде Балқаш өңірінің
табиғатына қаншалықты зиян келтіргеніне нақты баға бере алмай отырмыз.
Сондықтан да полигонның ықпалынан бүлінген аймақтарда кешенді сауықтыру
жəне қалпына келтіру шараларын жүргізу əзірше мүмкін емес. Бұл мəселені
шешу үшін Қазақстан Республикасының табиғат қорғау жөніндегі
заңнамаларындағы полигон мен табиғат қорғау органдары арасында белгіленген
қарым-қатынасқа сəйкес Ресей-Қазақстан арасында келісім жасалып, ол
қабылдануы қажет. Мұндай келісімді қабылдау полигон қызметінің айналадағы
ортаға, оның ішінде Балқаш көлінің экологиялық жүйесіне кері əсерін
анықтауға жəне оны азайту жөніндегі шаралар жүргізуге мүмкіндік берер еді.
Балқаш көлі жыл бойына тек Іле өзенімен ғана 23 мың тонна жеңіл
органикалық заттармен, 8 мың тоннадай минералды азотпен, 5 мың тонна
фтормен, 2 мың тонна темірмен, 1,5 мың тонна бормен, 0,7 мың тонна броммен,
70 тонна минералды фосформен, 60 тонна пропанамидпен, 3,4 тонна
дихлоранилинмен, т.б. улы заттармен ластанады. Мұнымен қоса Балқаш көліне
металлургия комбинаты су шығындыларын, улы заттардың қоспасын жіберуде.
Көлемі жағынан әлемде 13-орында тұрған Балқаш жыл сайын ластану
деңгейі артып, табаны батпақтанып, айдыны зауыт қалдықтарымен уланған.
Балқаштың әу бастағы тылсым жаратылысы оның қазіргі тағдырына айналып бара
жатқан тәрізді. Бір бөлігі ащы судан, бір бөлігі тұщы судан тұратын көлдің
қазір тұзды бөлігі ұлғайып келеді. Бұған басты себептердің бірі – Іленің
бастау қайнарында отырған қытайлықтардың өзен суын шаруашылыққа мейлінше
молынан тұтынуында. Соның салдарынан көлге құятын тұщы су мөлшері азайып
отыр. Балқаш көлі жайлы арнайы заң қабылдау керек, мұндай мәртебелі заң
көрші Ресейде және басқа елдерде бар. Балқаштың балық қорының соңғы жылдары
күрт азайып кетуінің негізгі көзі де осы қытай көршімізге байланысты болып
отыр. Қ азір көл табанында ондаған шақырымды алып Қытайдан әкелінген сапасы
нашар аулар жатыр. Бір салғанда-ақ сетінеп кететін аулардың талайы су
түбінде қалғанын, ол аулардың балықтар үшін құрылған нағыз ажал тұзағы
екенін Балқаш жағалауындағы кез келген балықшы айтып береді. Балқаштың
балығы мен байлығы кемуіне бірнеше себеп бар. Елге Қытай тарапынан
полиамидті және пластик жіппен тоқылған ауларды әкелуге тыйым салу керек
және ол аулардың ел ішінде сатылуына толығымен шектеу қою керек. Балқаш
айдынын мекен еткен алабұға балығы өткен ғасырдың 70-жылдары жойылып кетсе,
сол дәуірде бекіре мен ақбалық, патшабалығы тұқымымен тұздай құрығанын
қазір біреу білсе, біреу білмейді. Көлдегі балықтар патшалығының
құлдырауына қазіргі басты себеп – тек қытайлық сапасыз аулардың теңіз
табанында шөгіп жатуы ғана емес, бұл мәселеге Жетісудан құятын өзендердің
жағаларындағы ирригациялық және су шаруашылықтары құрылғыларының тозығы
жетуін, Көкше теңіздің солтүстік жағалауындағы мыс қорыту зауытының
қалдықтарын залалсыздандыратын орынның ескіріп кетуін де айтуға болады.
2.2 Балқаш көлінің қоршаған ортасына зауыт-фабрикалардың әсері
Оңтүстік жақтан Балқаш өнеркәсіптік тізбегін жер шарындағы ірі ішкі
су қоймаларының бірі – Балқаш көлінің суы шайып жатыр. Қазаншұңқыр тым
ұзындықты формада: көл ұзындығы-600 км, ал орташа ені-30 км. Көлдің
формасы гидрометриялық және гидрохимиялық сипаттарының таралуы бойынша
біркелкі емес. Оның ауданы 314,5 м деңгейде 17330 км² құрайды, көлемі
96,95 км³. Көлдің түщы сулы бөлігінің ауданы 10135км² , көлемі
38,1км³ [5,12].
Іле-Балқаш аймағында халық шаруашылығының көптеген салаларының
дамуы оның экономикалық өрлеуіне алып келді, бірақ ауаның ластануына
әкеп соққан өнеркәсіп кәсіпорындары мен ауыл шаруашылық өндірісінің
дамуы, ағын суға түсуі көл экожүйесінің балансты жағдайының
бұзылуына әкеп соқты. Көлдің ауыр металдармен басты ластаушылары
болып Балқаш тау-кен металлургиялық комбинаты және Текелі тау-кен
өнеркәсібі кешені табылады. Көлді өнеркәсіп орындарымен және ауыл
шаруашылық объектілерімен 60 жыл бойы белсенді түрде пайдалануы Балқаш
көлінің барлық акваториясы бойынша токсиканттардың жиналуының себебі
болып табылды. Көлде элементтердің жиналып қалуы балық аулау шаруашылық
суқоймалары үшін ортақ қабылданған шекті мүмкін мөлшерінен асып түседі.
Көлдің түпкі шөгінділерінде олардың концентрацияларының деңгейі, Қазақстан
мен Балқаш маңы топырақтарындағы осы элементтердің орташа деңгейінен асады.
Балқаш көлінің зерттеліп жатқан бөлігінде Торанғалық, Кіші Сарышаған
шығанақтары және Бертыс бухтасы орналасқан. Бұл объектілердің ластану
дәрежесін анықтау үшін Жер беті және теңіз суларының сапасы мен Қазақстан
территориясы бойынша жүргізілген шаралардың тиімділігі жылдығы және
Қазақстан Республикасы мемлекеттік су кадастры мәліметтері, жер беті
суларының сапасы жайлы жылдық мәліметтері, Қазгидромет ұсынған 1994-2003
жылғы мәліметтер пайдаланылды.
Торанғалық және Кіші Сарышаған шығанақтарында байланыстық 2 пункті
бар, ал Бертыс бухтасында олар тағы да Балқаш қаласынан көлдің ені бойынша
ластаушы заттар концентрациясының өзгерісін байқату үшін байланыс бақылау
пункті алынды [6].
Мыс, мырыш, мұнай өнімдері мен фторидтер концентрациясының графигін (4-
суреттер) анализдей отырып, барлық зерттеліп жатқан территория ластанғанын
айтуға болады.
Жалпы қорда БКБМК-ның ағынды сулары 65 жыл бойы құйылған Бертыс
бухтасы ерекшеленеді. Қазір бухтаға Балқаш ЖЭО-ның нормативті-таза сулары
келіп түсуде (6-сурет). Бертыс бухтасы мыстың 7-48 мырыштың 6 есеге дейін
ШМК-ның жоғарлауымен ерекшеленеді, дегенмен де жармадағы ең жоғары
концентрациялар ЖЭО мен БКБМК ағын суларының құйылу орнынан 1.2 км-де мыс
21.8-ден 48.6 мгл аралығында және мырыш 13.3-тен 57 мгл-ге дейін.
Металдар концентрациясының көлемі жағалаудан алыстатуда азайып жатыр,
бірақ маңызы жоғары болып отыр. Комбинаттың жұмыс істеген жылдарында көлге
ШМК нан 400 есе көп концентрациямен ағынды сулар құйылып отырды және де
қазіргі кезде олар бухта түбінде түпкі шөгінділер түрінде шөгіп қалған [7].
Кесте 3 — Балқаш өнеркәсіптік тізбегіне іргелес жатқан Балқаш көлінің
жағалау маңы бөлігінің бақылау пунктері
Пункт номері Байланысу пункті Бақылау пункті Категория
056920101 0,7км А130 БКБМК Тораңғалық 3
қалдық қоймасынан шығанағы
056920102 2,5км Тораңғалық ш. 3
056930201 1,2км А 107 ЖЭО Бертыс бухтасы 4
мен БКБМК
056930202 3,1км Бертыс б. 3
056930101 6,5км А 210 Бертыс б. 3
Зеленый о.-дан
056940101 1,0км А 128 Кіші Сарышаған 3
Балқашбалық шығанағы
қалдығынан
056940102 2,3км А Кіші Сарышаған 3
056910201 8км А 175 Балқаш қ. 3
солтүстік жағадан
056910202 20км Балқаш қ. 3
056910203 38,5км Балқаш қ. 3
Жылдар өте, поллютанттардың маңыздылығы 1995 жылы мамырда комбинаттың
су айналымының жабық жүйеге өтуімен байланыстыратын 1997 жылы минимумға
жетіп азаюда. Қазір барлық өнеркәсіп ағындылары орнығудан кейін орнықтыру
тоғанына және булаушы – тоғанда білінуінен кейін кен-байыту фабрикасы мен
басқа да бөлімшелердің айналмалы жабдықтарында пайдаланылатын қалдық
қоймасына түседі. Дегенмен 2000-2001 жылдары ластаушы заттардың
концентрациясы максимумға жетті. Бұл 1996 жылы аймақтың басты
ластаушыларының өндірістік қуаты лезде қысқарды, атмосфераға түсуі
қысқарды. 1996 жылдың 12 айында жоспарда 305,0 мың тоннаның атмосфераға
183,4 мың тонна ластаушы заттар тасталды. Бірақ, тоқыраудан кейін, 1997
жылдан бастап, комбинат Қазақмыс корпорациясына енгенде өндіріс кеңейе
түсті, мұнда драметалды зауыт асыл тасты бұйымдар цехы мен мырыш зауыты
енгізілді, басқаша айтқанда ластанудың жаңа көздері пайда болды.
60
50
40
30 1
20 2 5
10 3 9 6 4
7
0 -8 -----10---------------------------- ---------------------
----
1994 1995 1996 1997 2000 2001 2002
2003
жылдар
1 2 3 4
5 6
7 8 9 10
Сурет 4. Қазгидромет мәліметтері бойынша Балқаш көліндегі мыстың
концентрациясы (1998-1999 жылдары бақылау жүргізілмеді).
1-Бертыс бухтасы ЖЭО мен қалдықтарынан 1,2 км А 107,2-Бертыс бухтасы
ЖЭО мен қалдықтарынан 3,1 км А 107,3-Бертыс бухтасы Зеленый аралынан А 107
ЖЭО мен қалдықтарынан 6,5 км, 4-Тораңғалық шығанағы-қалдық қоймасынан 0,7
км А 130,5-Тораңғалық шығанағы-2,5км БТКМК қалдық қоймасынан, 6-Кіші Сары-
Шаған-1,0км Балқашбалықөнеркәсіп қалдық-тарынан, 7-Кіші Сары-Шаған-2,3 км
Балқашбалықөнеркәсібі қалдықтарынан, 8-Балқаш қ.-8 км солтүстік жағадан,
9-Балқаш қ.-20 км солтүстік жағадан,10-Балқаш қаласы-38,5км солтүстік
жағадан, 11-ШМК.
60
50
40
30
20
10 ----------------------------------- ------------------------
------
0
1994 1995 1996 1997 2000
2001 2002 2003
жылдар
Сурет 5. Қазгидромет мәліметтері бойынша Балқаш көліндегі цинктің
концентрациясы.
0,16
0,14 −
0,12
0,1
0,08
0,06 −
0,04 ----------------------------------- -------------------------
------------
0,02
жылдар
0
1994 1995 1996 1997 2000 2001
2002 2003
Сурет 6. Қазгидромет мәліметтері бойынша Балқаш көліндегі мұнай
өнімдерінің концентрациясы
Жоғарыда аталып көрсеткендей, ластаушы заттардың ағынды сулармен
тікелей келіп түсуінен басқа, 1996 жылы 183,4 мың тоннаны, 2000 жылы 420,3
мың тонна, 2004 жылы – 752,8 мың тоннаны құраған Балқаш кен-байыту
металлургиялық комбинатының газ тәрізді және қатты қалдықтармен ластанып
жатыр [8].
1992-1994 жылдары ҚазНИИРХ Балқаш бөлімінде жүргізілген зерттеулер
Балқаш қаласына іргелес көл шығанақтарының бетінде жыл сайын (280-320 мың
тонна қалдық көлемінде) 76 тоннадан аса мыс , 77 тонна мышьяк, 66 тонна
қорғасын, 68 тонна мырыш, 37 тонна титан және 7 тонна марганец шөгіп
қалуда.
Жоғарыда аталып көрсеткендей, ластаушы заттардың ағынды сулармен
тікелей келіп түсуінен басқа, 1996 жылы 183,4 мың тоннаны, 2000 жылы 420,3
мың тонна, 2004 жылы – 752,8 мың тоннаны құраған Балқаш кен-байыту
металлургиялық комбинатының газ тәрізді және қатты қалдықтармен ластанып
жатыр.8.
мгл
2,5
2
1,5
1
0,5
0
1994 1995 1996 1997 2000 2001
2002 2003
жылдар
Сурет 7. Қазгидромет мәліметтері бойынша Балқаш көліндегі
фторидтердің концентрациясы.
1992-1994 жылдары ҚазНИИРХ Балқаш бөлімінде жүргізілген зерттеулер
Балқаш қаласына іргелес көл шығанақтарының бетінде жыл сайын (280-320 мың
тонна қалдық көлемінде) 76 тоннадан аса мыс , 77 тонна мышьяк, 66 тонна
қорғасын, 68 тонна мырыш, 37 тонна титан және 7 тонна марганец шөгіп
қалуда. Көлдегі су көлеміне есептеу жүргізгендегі бұл цифрлар 7-ден 70
мкгл-ге дейін концентрация береді. Яғни, көлдегі судың барлық массасының
лезде араласуында бұл элементтердің мөлшері осындай көлемде өсуі мүмкін
еді. Алайда, мұндай табиғатта жүрмейді, бұл элементтердің көп бөлігі түбіне
шөгеді, тірі ағзалармен жұтылады және үнемі күрделі химиялық-биологиялық
және физиологиялық процестерге қатыса отырып суда түрленеді [9].
Бұрын жүргізілген зерттеулер мен есептеулер бойынша кәсіпорын
қалдықтарынан көбінесе Торанғалық шығанағы, Торанғалық поселкесі құс
фабрикасымен және бұрынғы көгілдір толқын пионерлік лагері кіретін
оңтүстік-батыс секторы ластанған. Бұл қайталануы жылына 45 пайыз болатын
солтүстік-шығыс желі көбінесе аймақта соғуымен байланысты. Бертыс бухтасы
мен Кіші Сарышаған аздап ластануға ұшыраған.
Одан басқа, Торанғалық шығанағына оның жағалауынан баржоғы 250-300
метрде жатқан БКБМК қалдық қоймасының шаңдануынан ластаушы заттар түседі.
1947 жылдан пайдаланыла бастаған қалдық қоймасының құрылысына дейін кен-
байыту фабрикасының ағындылары 10 жыл бойы тазалаусыз және тұнытусыз
фабрикаға іргелес жатқан жергілікті жердің табиғи төмендеуіне бағытталды.
Қалдықтардың бір бөлігі көлге жетіп, онда түпкі шөгінділер түрінде
қабатталады.
Ильющенко мен оның авторластарының мәліметтері бойынша лайлар 1 метр
қабаттылыққа жетеді және хром, кадмий, никель, ванадий, берилий,
стронцийдің концентрацияларының мөлшері асып кеткен, алайда ерекше мәнге
мыс пен мырыштың мөлшері ие болып отыр.
Лайлардағы мыстың мөлшері сондай оны мыстың мөлшері тым аз руда
ретінде пайдалануы мүмкін.
Кіші Сарышаған шығанағы газтекті қалдықтармен бәрінен аз ұшыраған,
бірақ та мұнда Балқашбалық өнеркәсібі мен Қазалтын кәсіпорнының Балқаш
артельінің ағынды сулары келіп түсуде. Жоғарыда аталған кәсіпорындардан
басқа көлге профилакториядан, ет комбинатынан, балық комбинатының
көліктік, рефрежераторлық кемелерінен ластаушы заттар түсіп жатыр. Осы
объектілердің қалдық сулары органикалық қосылыстардың еріген және өлшенген
формаларының көптігімен сипатталады, аммоний мен нитраттық азоттың
концентрациясы 10-15 мгдм³ және одан жоғары. Мұнай өнімдерінің
концентрациясы бақылау пунктінің барлығында өте жоғары және ШМК-нан 1-3есе
асады, әсіресе, оның мөлшері Бертыс бухтасы мен Кіші Сарышаған шығанағында
көп. Әмірғалиевтің мәліметтері бойынша мұнай өнімдері мен әр түрлі өңделген
майлар ЖЭО, балық өңдеу кәсіпорындарының ағындылары мен транспорлы-
рефрежеторлық кемелер мен жүзгіш базалардың қатпарлы технологиялық өңделген
суларында 3900-4150 мгдм ³ шамасында табылған, ағындылардың жеке
категорияларының минерализациясы 4,0-6,8мгдм.³-қа жетті.
Фторидтер көлдің ені бойынша дерлік барлық сынамалар мен шығанақ
суларында бар және де шекті мүмкін мөлшерден 3-5 есе асып түседі. Бұл
ластанудың көздері ауыл шаруашылығында қолданылатын негізінен пестицидтер
мен құнарландыру қызметін атқарады.
Олай болса, Балқаш өнеркәсіп тізбегіне іргелес жағалық зонаның ластану
қаупі туады. Ластанудың басты көздері түсті металлургия, энергетика және
ауыл шаруашылығы кәсіпорындары болып табылады. Пестицидтер мен ауыр
металдар тірі ағзаларда олардың судағы мөлшерінен он есе жүз есе көп
концентрацияға дейін жиналуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz