Павлодар облысын геоэкологиялық аудандастыру негізі (Ақсу ауданының мысалында)
Кіріспе
1 Аудандастырудың теориялық негіздері
2 Павлодар облысы аумағының табиғат жағдайлары мен ресурстары
3 Аймақтың әлеуметтік . экономикалық даму ерекшеліктері
4 Ақсу қалалық әкімшілігі аумағының экологиялық жағдайы (ахуалы), экологиялық факторлары
5 Ақсу қалалық әкімшілік аумағын экологиялық . географиялық тұрғыдан аудандау
Қорытынды
1 Аудандастырудың теориялық негіздері
2 Павлодар облысы аумағының табиғат жағдайлары мен ресурстары
3 Аймақтың әлеуметтік . экономикалық даму ерекшеліктері
4 Ақсу қалалық әкімшілігі аумағының экологиялық жағдайы (ахуалы), экологиялық факторлары
5 Ақсу қалалық әкімшілік аумағын экологиялық . географиялық тұрғыдан аудандау
Қорытынды
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Бүгінгі таңда экологиялық дағдарыс жекелеген ел көлемінен асып, бүкіл әлемдік проблемаға айналып отыр. Ал оның ең өзекті мәселелері тек қана мемлекеттік шаралар негізінде шешілуге тиіс. Өйтпейінше адамзат цивилизациясы жасаған бар игіліктің қатып кетуі де ғажап емес.
Қоғам мен табиғат бір - бірімен тығыз байланысты болғандықтан, айналадағы орта мен адамның жекедара тіршілік етуі мүмкін емес. Табиғат байлықтарын тиімді пайдалану, табиғатқа сүйіспеншілікпен қарау қоғамның да алға қарай дамуына негіз болады.Қазақстанның жеке аймақтарының табиғаты, бізді қоршаған табиғат сияқты, өзара тығыз байланыста болатын және өзара әсерлескен табиғат компоненттерінен: – жер бедері, геологиялық құрылысы, ауасы мен суы, топырақ және өсімдік жамылғысы, жануарлар дүниесінен тұрады. Табиғат комплексін көп жағдайда табиғи - территориялық комплекс немесе табиғи ландшафт деп атайды. Республиканың алабында дамыған табиғи - территориялық комплекстер біріне бірі ұқсамайды. Табиғи - территориялық комплекстердің обьективтілігін танитын болсақ, Павлодар облысының экологиялық - географиялық аудандастырылудың үлкен ғылыми -практикалық маңызы бар.
Зерттеудің мақсаты: Ақсу қалалық әкімшілігі аумағының экологиялық жағдайына сипаттама беру негізінде аймақтың экологиялық - географиялық тұрғыдан аудандау мәселесін нақтылау.
Зерттеудің міндеттері: Павлодар облысының экологиялық – географиялық аудандастырудың негізінде Ақсу қалалық әкімшілік аймағының экологиялық - географиялық тұрғыдан аудандастыру мәселесін қарастыру.
- экологиялық - географиялық аудандастырудың ғылыми принциптері мен әдістерін қарастыру;
- аймақ дамуының табиғи - ресурстік алғышарттары мен әлеуметтік -экономикалық ерекшеліктерін сипаттау;
- аймақ территориясының қазіргі аудандастыру сызбалары арқылы Ақсу қалалық әкімшілік аймағының экологиялық аудандастыруын айқындау.
- экологиялық - географиялық аудандастырудың ғылыми принциптері мен әдістерін айқындау;
- аймақ дамуының табиғи – ресурстық алғышарттары мен әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін сипаттау;
- аймақ территориясының қазіргі аудандастыру сызбаларын талдау.
Зерттеудің көздері. Өлке - аймақтарды аудандастыру мәселелері өте аз қарастырылған мәселе десек қателеспейміз. Көбінесе ресейлік ғалымдардың еңбектеріне арқау болатыны байқалады. Атап айтқанда: физикалық -географиялық аудандастырудың алғышарттары В.Н. Татищев, А.Н. Радищев, А. Ф. Бишинг, Х.А. Чеботарёв, Е. Н. Зябловский, К.И. Арсеньев еңбектеріне арқау болады. Аудандастырудың аналитикалық кезеңі ғалымдар Р.Э. Траутфеттер, Н. А. Бекетов, Н.А. Северцев, А.И. Воейков, С.Н. Никитин еңбектерінде қарастырылады. Синтетикалық аудандастыру мәселелері – Г.И. Танфильев, П.
Зерттеудің өзектілігі. Бүгінгі таңда экологиялық дағдарыс жекелеген ел көлемінен асып, бүкіл әлемдік проблемаға айналып отыр. Ал оның ең өзекті мәселелері тек қана мемлекеттік шаралар негізінде шешілуге тиіс. Өйтпейінше адамзат цивилизациясы жасаған бар игіліктің қатып кетуі де ғажап емес.
Қоғам мен табиғат бір - бірімен тығыз байланысты болғандықтан, айналадағы орта мен адамның жекедара тіршілік етуі мүмкін емес. Табиғат байлықтарын тиімді пайдалану, табиғатқа сүйіспеншілікпен қарау қоғамның да алға қарай дамуына негіз болады.Қазақстанның жеке аймақтарының табиғаты, бізді қоршаған табиғат сияқты, өзара тығыз байланыста болатын және өзара әсерлескен табиғат компоненттерінен: – жер бедері, геологиялық құрылысы, ауасы мен суы, топырақ және өсімдік жамылғысы, жануарлар дүниесінен тұрады. Табиғат комплексін көп жағдайда табиғи - территориялық комплекс немесе табиғи ландшафт деп атайды. Республиканың алабында дамыған табиғи - территориялық комплекстер біріне бірі ұқсамайды. Табиғи - территориялық комплекстердің обьективтілігін танитын болсақ, Павлодар облысының экологиялық - географиялық аудандастырылудың үлкен ғылыми -практикалық маңызы бар.
Зерттеудің мақсаты: Ақсу қалалық әкімшілігі аумағының экологиялық жағдайына сипаттама беру негізінде аймақтың экологиялық - географиялық тұрғыдан аудандау мәселесін нақтылау.
Зерттеудің міндеттері: Павлодар облысының экологиялық – географиялық аудандастырудың негізінде Ақсу қалалық әкімшілік аймағының экологиялық - географиялық тұрғыдан аудандастыру мәселесін қарастыру.
- экологиялық - географиялық аудандастырудың ғылыми принциптері мен әдістерін қарастыру;
- аймақ дамуының табиғи - ресурстік алғышарттары мен әлеуметтік -экономикалық ерекшеліктерін сипаттау;
- аймақ территориясының қазіргі аудандастыру сызбалары арқылы Ақсу қалалық әкімшілік аймағының экологиялық аудандастыруын айқындау.
- экологиялық - географиялық аудандастырудың ғылыми принциптері мен әдістерін айқындау;
- аймақ дамуының табиғи – ресурстық алғышарттары мен әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін сипаттау;
- аймақ территориясының қазіргі аудандастыру сызбаларын талдау.
Зерттеудің көздері. Өлке - аймақтарды аудандастыру мәселелері өте аз қарастырылған мәселе десек қателеспейміз. Көбінесе ресейлік ғалымдардың еңбектеріне арқау болатыны байқалады. Атап айтқанда: физикалық -географиялық аудандастырудың алғышарттары В.Н. Татищев, А.Н. Радищев, А. Ф. Бишинг, Х.А. Чеботарёв, Е. Н. Зябловский, К.И. Арсеньев еңбектеріне арқау болады. Аудандастырудың аналитикалық кезеңі ғалымдар Р.Э. Траутфеттер, Н. А. Бекетов, Н.А. Северцев, А.И. Воейков, С.Н. Никитин еңбектерінде қарастырылады. Синтетикалық аудандастыру мәселелері – Г.И. Танфильев, П.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1) Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана; учебное пособие, Алматы:
Санат, 1995. – Б. 99 - 136
2) Тазабеков Т., Қалдыбаев С., Тазабекова Е. Павлодар облысының
экономикасы – оқулық, Павлодар : Кереку, 2009. – 208 б.
3) Нысанбек Ү. Павлодар облысының экономикалық жүйесінің қазіргі ахуалы. Қоғам және дәуір // Ғылыми - сараптамалық журнал, №4, 2006, Б.
14 – 20
4) Биебаев А.Ә., Сыздық Б.К. Мемлекет және қоғам. Заң оқу
орындары мен факультеттеріне арналған оқу құралы, Қарағанды : Болашақ - Баспа, 2003. - Б. - 4
5) Уахитов Д. Е. Экономиканы дамыту мәселесі және оны шешу
жолдары. Аймақтық тұрақты даму стратегиясы : Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, Қарағанды : ҚЭУ, 2005.- Б. - 287 – 289
6) Сапаров Қ. Т. Қазақ шығысының өзен – көл атаулары : география
және туризм, экология мамандықтарының студенттеріне арналған оқу құралы, Павлодар : Кереку, 2012. - Б. – 214
7) Құсайынов С. А. Жалпы геоморфология : оқулық, Алматы : Қазақ
университеті, 2006. - Б. – 292
8) Нысанбаев Ә. Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы, Алматы : Дәнекер,
2001. - Б. 719 – 725
9) География Павлодарской области - под редакцией Царегородцевой А.Г, Павлодар, 1996 . – Б. - 113
10) Жараспай С. Тәуелсіз елдің топонимикасы да тәуелсіз болуы керек // Заман Қазақстан газеті, № 15, 2011. - Б. 4 - 5
11) http://til.vko.gov.kz
12) www.petropavlovsk.kz
13) gorodpavlodar.kz
14) Рахимов И.И., Уленгов Р.А. Антропогенные местообитания в системе «хемероби» // Материалы Всероссийской конференции Иерархия многоуровневых систем, Казань : КГПУ, 2003. - Б. 20 - 24.
15) Уленгов Р.А. Биоэкологическая специфика выделения биотопов в пределах урбанизированных геосистем // Материалы Всероссийской конференции, Экология и научно - технический прогресс, Пермь : ПГТУ, 2004. - Б 47 - 50
16) Уленгов Р.А. Оценка эколого-хозяйственного состояния административных единиц Республики Татарстан // Материалы Всероссийской научно-практической конференции, Современные глобальные и региональные изменения геосистем, Казань : КГУ, 2004. - Б 112 - 116
17) Рахимов И.И., Уленгов Р.А. Изменения в авифауне Среднего Поволжья в связи с созданием водохранилищ Волжско-Камского каскада // С.-Петербург : Русский орнитологический журнал, № 245, 2003, Б. 1352 - 1357
18) Уленгов Р.А. Районирование территории РТ по природным и экономическим показателям // Четвертые международные чтения памяти профессора В.В.Стачинского, Смоленск, 2004. – Б. 87 – 90
19) Уленгов Р.А., Уразметов И.А. Некоторые количественные характеристики врановых в различных местообитаниях// Материалы VII Всероссийской научной конференции по изуче¬нию экологии врановых птиц России, Казань : ТГГПУ, 2005. - Б. 173 – 177
20) Уленгов Р.А. Орнитологическое районирование террито¬рии Республики Татарстан // Материа¬лы регион. науч. - практ. конф., посвященной 85-летию проф. А.С. Тайсина Географические исследования и образование в регионе, Казань : ТГГПУ, 2005. - Б. 73 – 76
21) Уленгов Р.А. Некоторые подходы к оценке эколого - хозяйственного состояния территории// Сборник научных и научно -методических трудов, География и геоэкология в педагогическом вузе; Вып.1 – Казань, 2006. - Б. 35-42
22) Уленгов Р.А. Хорологический аспект в изучении орнитофауны г. Казань // Вестник ТГГПУ. Казань, №7, 2006.- Б. – 152 - 159
23) Уленгов Р.А. Авифауна природно-территориальных комплексов РТ // Журнал экологии и промышленной безопасности (Вестник ТО РЭа). Казань, №3(33), 2007. - Б.- 36
24) Уленгов Р.А. Авиафауна урбанизированных геосистем (на примере г. Казани) // Материалы Всероссийской науч.-прак. конф. посвященной юбилею проф. Мусина А.Г. Природно-ресурсный потенциал РТ и сопредельных территорий, Казань : ТГГПУ, 2007. – Б. 77 – 84
25) Исаченко А.Г. Экологический потенциал ландшафта // Известие Всесоюзного географического общества, выпуск 4, 1991. – Б. – 305 - 316
26) Бельгибаев М.Е. Геоэкология - развитие, структура, методы // Современные проблемы геоэкологии созологии , Алматы, 2001. - Б. 11 – 21
27) Реймерс Н.Ф. Природопользование – М.:Мысль, 1990. - Б. - 40
28) Арманд А.Д, Устойчивость (гамеостатичность) географических систем к различным типам внешних воздействий // Устойчивость геосистем, Москва, 1983. - Б. 14 3 2
29) Белый А.В. О структуре экологических показателей устойчивого развития // Современные проблемы геоэкологии и созологии, Алматы, 2001.- Б. 52 – 55
30) Царегородцева. А.Г. Антропогенная трансформация гидрологического режима, пойменных ландшафтов р. Ертыс // Дисс. на соиск. уч. степ к.г.н., Алматы, 2001. - Б. 114
31) Гродзинский М.Д. Устойчивость геосистем теоретический подход к анализу и методу количественной оценки // Известия АН, ССР. Серия географическая, № 6, 1986. - Б. 5 - 15
32) Голов В. Как повысить эффективность обучения экологии // География в школе, № 3,1996.- Б. 37 – 39
33) Л.; Гидрометоиздат. Ресурсы поверхностных вод целинных и залежных земель, Павлодарская область, 1966.- Б. 223
34) Гельдыева Г.В., Веселова Л.К., Ландшафты Казахстана, Алма-Ата, Ғалым, 1992.- Б. 74
35) Смелов С.А. Освоение и сельскохозяйственное использование пойменных земель, 1956.- Б. 27
36) Достай Ж.Д., Царегородцева А.Г. К вопросу о загрязнении тяжелыми методами озе-ра Мойылды и прилегающих к нему территорий // Гидрометеорология и экология. – Алматы., № 1,1998.- Б. 157 - 163
37) W.W.W. Pavlodar. Kz
38) Агенство Республики Казахстан по статистике
39) Катков В.Л., Зеленков О.В. Вихревой метод выбросов в атмосферу // Инженерная экология №3, 2000.- Б. 41.
1) Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана; учебное пособие, Алматы:
Санат, 1995. – Б. 99 - 136
2) Тазабеков Т., Қалдыбаев С., Тазабекова Е. Павлодар облысының
экономикасы – оқулық, Павлодар : Кереку, 2009. – 208 б.
3) Нысанбек Ү. Павлодар облысының экономикалық жүйесінің қазіргі ахуалы. Қоғам және дәуір // Ғылыми - сараптамалық журнал, №4, 2006, Б.
14 – 20
4) Биебаев А.Ә., Сыздық Б.К. Мемлекет және қоғам. Заң оқу
орындары мен факультеттеріне арналған оқу құралы, Қарағанды : Болашақ - Баспа, 2003. - Б. - 4
5) Уахитов Д. Е. Экономиканы дамыту мәселесі және оны шешу
жолдары. Аймақтық тұрақты даму стратегиясы : Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, Қарағанды : ҚЭУ, 2005.- Б. - 287 – 289
6) Сапаров Қ. Т. Қазақ шығысының өзен – көл атаулары : география
және туризм, экология мамандықтарының студенттеріне арналған оқу құралы, Павлодар : Кереку, 2012. - Б. – 214
7) Құсайынов С. А. Жалпы геоморфология : оқулық, Алматы : Қазақ
университеті, 2006. - Б. – 292
8) Нысанбаев Ә. Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы, Алматы : Дәнекер,
2001. - Б. 719 – 725
9) География Павлодарской области - под редакцией Царегородцевой А.Г, Павлодар, 1996 . – Б. - 113
10) Жараспай С. Тәуелсіз елдің топонимикасы да тәуелсіз болуы керек // Заман Қазақстан газеті, № 15, 2011. - Б. 4 - 5
11) http://til.vko.gov.kz
12) www.petropavlovsk.kz
13) gorodpavlodar.kz
14) Рахимов И.И., Уленгов Р.А. Антропогенные местообитания в системе «хемероби» // Материалы Всероссийской конференции Иерархия многоуровневых систем, Казань : КГПУ, 2003. - Б. 20 - 24.
15) Уленгов Р.А. Биоэкологическая специфика выделения биотопов в пределах урбанизированных геосистем // Материалы Всероссийской конференции, Экология и научно - технический прогресс, Пермь : ПГТУ, 2004. - Б 47 - 50
16) Уленгов Р.А. Оценка эколого-хозяйственного состояния административных единиц Республики Татарстан // Материалы Всероссийской научно-практической конференции, Современные глобальные и региональные изменения геосистем, Казань : КГУ, 2004. - Б 112 - 116
17) Рахимов И.И., Уленгов Р.А. Изменения в авифауне Среднего Поволжья в связи с созданием водохранилищ Волжско-Камского каскада // С.-Петербург : Русский орнитологический журнал, № 245, 2003, Б. 1352 - 1357
18) Уленгов Р.А. Районирование территории РТ по природным и экономическим показателям // Четвертые международные чтения памяти профессора В.В.Стачинского, Смоленск, 2004. – Б. 87 – 90
19) Уленгов Р.А., Уразметов И.А. Некоторые количественные характеристики врановых в различных местообитаниях// Материалы VII Всероссийской научной конференции по изуче¬нию экологии врановых птиц России, Казань : ТГГПУ, 2005. - Б. 173 – 177
20) Уленгов Р.А. Орнитологическое районирование террито¬рии Республики Татарстан // Материа¬лы регион. науч. - практ. конф., посвященной 85-летию проф. А.С. Тайсина Географические исследования и образование в регионе, Казань : ТГГПУ, 2005. - Б. 73 – 76
21) Уленгов Р.А. Некоторые подходы к оценке эколого - хозяйственного состояния территории// Сборник научных и научно -методических трудов, География и геоэкология в педагогическом вузе; Вып.1 – Казань, 2006. - Б. 35-42
22) Уленгов Р.А. Хорологический аспект в изучении орнитофауны г. Казань // Вестник ТГГПУ. Казань, №7, 2006.- Б. – 152 - 159
23) Уленгов Р.А. Авифауна природно-территориальных комплексов РТ // Журнал экологии и промышленной безопасности (Вестник ТО РЭа). Казань, №3(33), 2007. - Б.- 36
24) Уленгов Р.А. Авиафауна урбанизированных геосистем (на примере г. Казани) // Материалы Всероссийской науч.-прак. конф. посвященной юбилею проф. Мусина А.Г. Природно-ресурсный потенциал РТ и сопредельных территорий, Казань : ТГГПУ, 2007. – Б. 77 – 84
25) Исаченко А.Г. Экологический потенциал ландшафта // Известие Всесоюзного географического общества, выпуск 4, 1991. – Б. – 305 - 316
26) Бельгибаев М.Е. Геоэкология - развитие, структура, методы // Современные проблемы геоэкологии созологии , Алматы, 2001. - Б. 11 – 21
27) Реймерс Н.Ф. Природопользование – М.:Мысль, 1990. - Б. - 40
28) Арманд А.Д, Устойчивость (гамеостатичность) географических систем к различным типам внешних воздействий // Устойчивость геосистем, Москва, 1983. - Б. 14 3 2
29) Белый А.В. О структуре экологических показателей устойчивого развития // Современные проблемы геоэкологии и созологии, Алматы, 2001.- Б. 52 – 55
30) Царегородцева. А.Г. Антропогенная трансформация гидрологического режима, пойменных ландшафтов р. Ертыс // Дисс. на соиск. уч. степ к.г.н., Алматы, 2001. - Б. 114
31) Гродзинский М.Д. Устойчивость геосистем теоретический подход к анализу и методу количественной оценки // Известия АН, ССР. Серия географическая, № 6, 1986. - Б. 5 - 15
32) Голов В. Как повысить эффективность обучения экологии // География в школе, № 3,1996.- Б. 37 – 39
33) Л.; Гидрометоиздат. Ресурсы поверхностных вод целинных и залежных земель, Павлодарская область, 1966.- Б. 223
34) Гельдыева Г.В., Веселова Л.К., Ландшафты Казахстана, Алма-Ата, Ғалым, 1992.- Б. 74
35) Смелов С.А. Освоение и сельскохозяйственное использование пойменных земель, 1956.- Б. 27
36) Достай Ж.Д., Царегородцева А.Г. К вопросу о загрязнении тяжелыми методами озе-ра Мойылды и прилегающих к нему территорий // Гидрометеорология и экология. – Алматы., № 1,1998.- Б. 157 - 163
37) W.W.W. Pavlodar. Kz
38) Агенство Республики Казахстан по статистике
39) Катков В.Л., Зеленков О.В. Вихревой метод выбросов в атмосферу // Инженерная экология №3, 2000.- Б. 41.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Бүгінгі таңда экологиялық дағдарыс жекелеген ел
көлемінен асып, бүкіл әлемдік проблемаға айналып отыр. Ал оның ең өзекті
мәселелері тек қана мемлекеттік шаралар негізінде шешілуге тиіс. Өйтпейінше
адамзат цивилизациясы жасаған бар игіліктің қатып кетуі де ғажап емес.
Қоғам мен табиғат бір - бірімен тығыз байланысты болғандықтан,
айналадағы орта мен адамның жекедара тіршілік етуі мүмкін емес. Табиғат
байлықтарын тиімді пайдалану, табиғатқа сүйіспеншілікпен қарау қоғамның да
алға қарай дамуына негіз болады.Қазақстанның жеке аймақтарының табиғаты,
бізді қоршаған табиғат сияқты, өзара тығыз байланыста болатын және өзара
әсерлескен табиғат компоненттерінен: – жер бедері, геологиялық құрылысы,
ауасы мен суы, топырақ және өсімдік жамылғысы, жануарлар дүниесінен тұрады.
Табиғат комплексін көп жағдайда табиғи - территориялық комплекс немесе
табиғи ландшафт деп атайды. Республиканың алабында дамыған табиғи -
территориялық комплекстер біріне бірі ұқсамайды. Табиғи - территориялық
комплекстердің обьективтілігін танитын болсақ, Павлодар облысының
экологиялық - географиялық аудандастырылудың үлкен ғылыми -практикалық
маңызы бар.
Зерттеудің мақсаты: Ақсу қалалық әкімшілігі аумағының экологиялық
жағдайына сипаттама беру негізінде аймақтың экологиялық - географиялық
тұрғыдан аудандау мәселесін нақтылау.
Зерттеудің міндеттері: Павлодар облысының экологиялық – географиялық
аудандастырудың негізінде Ақсу қалалық әкімшілік аймағының экологиялық -
географиялық тұрғыдан аудандастыру мәселесін қарастыру.
- экологиялық - географиялық аудандастырудың ғылыми принциптері мен
әдістерін қарастыру;
- аймақ дамуының табиғи - ресурстік алғышарттары мен әлеуметтік
-экономикалық ерекшеліктерін сипаттау;
- аймақ территориясының қазіргі аудандастыру сызбалары арқылы Ақсу
қалалық әкімшілік аймағының экологиялық аудандастыруын айқындау.
- экологиялық - географиялық аудандастырудың ғылыми принциптері мен
әдістерін айқындау;
- аймақ дамуының табиғи – ресурстық алғышарттары мен әлеуметтік-
экономикалық ерекшеліктерін сипаттау;
- аймақ территориясының қазіргі аудандастыру сызбаларын талдау.
Зерттеудің көздері. Өлке - аймақтарды аудандастыру мәселелері өте аз
қарастырылған мәселе десек қателеспейміз. Көбінесе ресейлік ғалымдардың
еңбектеріне арқау болатыны байқалады. Атап айтқанда: физикалық
-географиялық аудандастырудың алғышарттары В.Н. Татищев, А.Н. Радищев, А.
Ф. Бишинг, Х.А. Чеботарёв, Е. Н. Зябловский, К.И. Арсеньев еңбектеріне
арқау болады. Аудандастырудың аналитикалық кезеңі ғалымдар Р.Э.
Траутфеттер, Н. А. Бекетов, Н.А. Северцев, А.И. Воейков, С.Н. Никитин
еңбектерінде қарастырылады. Синтетикалық аудандастыру мәселелері – Г.И.
Танфильев, П. И. Броунов, А.А. Крубер, Л.С. Берг, В.П. Семенов Тянь -
Шаньский еңбектерінде назарға алынады. Физикалық - географиялық
аудандастырудың кезеңдері ірі аймақтар бойынша Л.С. Берг, В. В. Ревердатто,
Б.Ф. Добрынин, С. П. Суслов еңбектеріне арқау болады. Аудандастырудың
қазіргі кезеңі Н.А. Солнцев, Ф.Н. Мильков, Н.И. Михайлов, Г.Д. Рихтер
зерттеулерінде назарға алынады. Физикалық - географиялық аудандастыру
шетелдерде Э.Д. Гербертсон, Д.Ф. Анстед, Е. Тейлор, А. Гетнер, Видаль-де-ля-
Бланш, Л. Галлуа, З. Пассардің еңбектерінде де. Павлодарлық авторлардың
ғылыми жұмыстары М. Тереник, Р. Қадысова, К. Нұрбаевтар еңбектері
қарастырылды.
Зерттеудің пәні: Павлодар облысының экологиялық - географиялық
аудандастырылуы.
Зерттеудің нысаны: Ақсу қалалық әкімшілігі аумағының экологиялық
жағдайы.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері: Зерттеуде дәстүрлі географиялық зерттеу
әдістері мен тәсілдері жүргізілді: салыстырмалы - географиялық,
картографиялық, статистикалық экспертиза әдістері. Экономикалық
-географиялық аудандастырудың кешенді принциптері арқылы аудандастыру
жүйесі тұжырымдалды. Сондай-ақ ғылыми басылымдардағы материалдарға
сараптама мен экстраполяция әдісі кеңінен қолданылды
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Павлодар облысының аудандастырылу
мәселесі хақында жеке зерттеу еңбек жоқ деуге болады. Сол себепті аталмыш
дипломдық жұмыстың зерттеу нәтижелерін институт, колледж студенттері
қосымша деректер, мәліметтер ретінде пайдалануларына болады.
Зерттеу жұмысына қатысты тұжырымдар:
1) аудандастыру мәселесі - территорияны белгілі бір жүйелерге бөлуге
қатысты географиялық қағидалардың жиынтығы.
2) Павлодар облысы аумағының табиғат жағдайлары мен ресурстарын дамыту
– Қазақстанның экономикасының өркендеуіне қосылатын көрсеткіштер.
3) Ақсу қалалық әкімшілігі аумағының экологиялық жағдайына ықпал етіп
отырған факторлармен күрес – облыстың әр тұлғасы ат салысуы тиіс
өзекті ахуал.
4) Ақсу қалалық әкімшілік аумағының елді мекендерінің экологиялық –
географиялық тұрғыдан жағдайларын шешу - халық игілігі үшін
атқарылатын жүйелі жұмыстардың жүзеге асуы.
Зерттеудің құрылымымен көлемі: Дипломдық жұмыс бес тараудан, негізгі
және қорытынды бөлімдерден тұрады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі бар.
1 Аудандастырудың теориялық негіздері
Аудандастыру – зерттелетін ауданды кем дегенде 2 өлшемге бөлінетін
аумақтық ұяшықтың ерекшелік өлшеміне және оларды қанықтыратын өзара
байланыстардың өлшеміне сай келетін таксондарға бөлетін әдіс.
Аудандастыруды жеке және жалпы деп бөледі. Жеке аудандастыруда аумақтың тек
жеке элементтері, ал жалпы аудандастыруда интегралдық элементтері
ескеріледі.
Аудандастыру – қандай да бір өзара байланысты белгілерінің және
құбылыстардың жиынтығы бойынша ерекшеленетін аумақ; Әдетте генезистің
ортақтылығымен және географиялық қабықтың құрам-бөліктерімен, сондай-ақ
ландшафт немесе қоғамдық өндіріс элементтерінің өзара байланысымен
сипатталатын тұтас аумақ. Аудандастыру ұғымы – географияның ең негізгі
ұғымы, ол кейбір жағдайларда әдістемелік және әдіснамалық әдістердің,
ғылыми бағыттардың бастауы болып табылады, сол сияқты барлық географиялық
пәндерде, сондай - ақ аудандастыру түсінігін қосымша сипат алатын
ғылымдарда пайдаланылады [1]
Аудандастыру теориясы барлық географиялық ғылымдарды бір-біріне
жақындатады. Аудандастыру - территорияны белгілі бір жүйелерге бөлу. Оларды
бөлудің жалпы принциптері бар. Географияда географиялық объектілердің пайда
болуы мен эволюциясы туралы үлкен топтамалар әдістердің бірі жасалған.
Физикалық - географиялық аудандастыру ландшафтарды жүйелеудегі бірі,
ландшафтардың неғұрлым жоғары дәрежедегі аумақтық жүйелерге өтуге саяды
(ландшафтық аймақ физикалық -географиялық елдер, секторлар, белдеулер).
Физикалық - географиялық аудандастыру. Республика аумағын табиғат
жағдайларын ерекшеліктеріне қарай жеке аудандарға бөлу географиялық
әдебиетте XIX ғасырдың бірінші жартысынан - ақ орын ала бастайды. Мəселен,
Э.А.Эверсманның Орынбор өлкесінің табиғи тарихы (1840) деген еңбегінде
Қазақстанның батыс бөлігі 3 табиғи өңірге бөлінеді. Олар: Орманды жəне
таулы жерлер, Солтүстік жəне шығыс құнарлы кара топырақты далалар өңірі,
Оңтүстік жəне оңтүстік батыс құнарсыз далалар. Қазіргі ландшафтық ұғым
бойынша бұл өңірлердің біріншісі Оңтүстік Оралдың тау орманы мен орманды
даланың солтүстігіне, екіншісі - орманды дала мен далаға, үшіншісі - шөлейт
пен шөлге сəйкес келеді. Осы сияқты Қазақстанның жазықтық бөлігі А.И.
Левшин Қырғыз - қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен далаларының
сипаттамасы (1832) деген еңбегінде 7 табиғи өңірге бөліп, олардың
əрқайсысының табиғат жағдайларының жан-жақты сипаттамасын берді. Бірақ
аудандастырудың негізіне бірыңғай принцип алынбағандықтан оның бөлген
аудандарының кейбіреуі зона іспеттес келсе (мысалға І - өңір), екіншілері
табиғи аудан (мысалы Үстірт) сипатын алды. Тап осы кезде Ресейдегі
геоботаника ғылымын негіздеуші И.Г. Борщов Арал - Каспий өлкесінің
ботаникалык жағдайы еңбегінде (1865) Қазақстан аумағын ландшафтылық
типологиялық негізде аудандастыру жөнінде тұңғыш қадам жасады. XX ғасырдың
басында Қазақстанның жазықтық бөлігінде табиғат зоналарын бөлуді негіздеу
үшін зоналық топырақ жəне өсімдік типтерімен қатар климаттық көрсеткіштер
қолданыла бастады. Алғашқы метеорологиялық бақылау нəтижелерін қорытудың
негізінде Б.А.Скалов Батыс Қазақстанды үш табиғат өңіріне бөліп,олардың əр
қайсысына сипатты орташа температуралар мен жауын - шашын мөлшерін
келтіреді (1907). Дегенмен, Қазақстан аумағын шын мəніндегі физикалык
географиялық аудандастыру Л.С.Бергтің еңбегінен басталады Сібір мен
Түркістанды ландшафтылық жəне морфологиялық облыстарға бөлу тəжірибесі,
1913 жылы ғалым аудандастырудың бір - бірінен бөлек 2 дербес таксономиялык
бірлігін ұсынады. Олар ландшафтылық зоналар жəне морфологиялық бірлігін
ұсынады. Қазақстанды физикалық географиялық аудандастырудағы жаңа кезең
КСРО Ғ. А. Өндіргіш күштерді зерттеу жөніндегі кеңестің (СОПС) бүкіл Кеңес
Одағын табиғи - тарихи аудандастыру схемасында орын алды. Бұл схемада
аудандардың ең ірі бірлігі физикалық географиялық аймақ болып белгіленеді.
Аймақ зонаға, өз кезегінде зона провинцияға бөлінеді. Қазақстан аумағы төрт
жазықтық (Шығыс Еуропа жазығы, Батыс Сібір ойпаты, Қазактың қатпарлы
өлкесі, Тұран ойпаты) жəне екі таулы аймакқа (Алтай - Саян жəне Орта Азия
таулыаймақтары) жатқызылады. Физикалық - географиялық таксономиялық
бірліктердің көлемі мен шекарасына байланысты көзқарастардың əртүрлілігі
көбіне көп аудандастырудың жоғарыдан төмен карай жүргізілуінде (яғни ірі
бірліктерді ұсақ бірліктерге бөлу түрінде (аудан - аймақ - облыс -
провинция т.с). Шын мəнісінде ғылыми негіздегі аудандастыру типологиялық
карталарды талдау арқылы əртүрлі типтегі ландшафтарды біріктіру жолымен
жүргізілуі керек (яғни ұсақ бірліктерден ірілендіру арқылы физикалық
географиялық аудан - провинция - облыс - аймақ белгіленуі керек) [2].
Экологиялық аудандастыру антропогендік жүктеме дәрежесін анықтау
негізінде экологиялық - демографиялық қысымның күйзеліс ошақтарын
анықтауға, тұрғындардың өмір сүру қабілетінің деңгейін анықтайтын негізгі
ландшафтық - экологиялық және әлеуметтік - экономикалық факторларды
талдауға, халық тұратын экологиялық - демографиялық аудандарды талдап,
бағалауға, ауыл шаруашылық мақсаттағы жерлердің бүліну үдерістерін
төмендету мен экологиялық жағдайды сауықтыруға мүмкіндік береді, бұл ретте
халықтың өмір сүру қызметі жақсара түседі.
Экономикалық аудан - жалпы ел аумағының тұтастай бірігіп жатқан ірі
бөлігі. Ол өз кезегінде бірнеше әкімшілік - аумақтық бөлініс бірліктерін
қамтиды. Экономикалық аудан бір - бірінен жер аумақтарының экономикалық
-географиялық орналасу жағдайының, табиғат және еңбек ресурстарының
шаруашылығының кешенділігі мен оның салалық мамандануының, өндіріс
орындарының өзара ауданішілік тұрақты байланыстарының бірыңғайлы
үйлесуімен, әрі олардың ел экономикасындағы маңызына қарай ерекшеленеді.
Әдетте халқының еңбек дағдысына және табиғат жағдайына байланысты белгілі
бір аумақтағы шаруашылықтың тиімді салалары бағытында дамуы барысында
географиялық еңбек бөлінісі туындайды. Олармен тығыз байланыста басқадай
қосалқы қызмет көрсетуші өндіріс салалары пайда болуы арқылы үлкен аумақты
қамтитын экономикалық аудан дүниеге келеді. Кейбір экономикалық аудан бір
бағыттағы өнімдер өндірсе, екіншісі көп салалы болады. Осылайша
экономикалық аудан арасында үнемі қызмет пен өнімдер алмасуы нәтижесінде
ауданаралық экономикалық байланыстар орнығады. Ел ішіндегі экономикалық
аудандар жиынтығы, сол мемлекеттің жалпы ұлттық экономикасын құрайды. Халық
шаруашылығының дамуы барысында экономикалық ауданның мамандану бағыты да
өзгеріп отырады. Мысалы, жаңа кен байлықтарының үлкен қорлары ашылуы немесе
ірі өндіріс орындарының салынуларына байланысты. Осы себепті, экономикалық
аудан құрамында іргелі өзгерістер болып, оның орналасу шекараларының
өзгерісі нәтижесінде жаңа экономикалық аудан қалыптасады. Қазақстан, жер
аумағының кеңдігіне және табиғи ресурстарының молдығына, табиғат
жағдайларының әр түрлілігі мен әлеуметтік - экономикалық даму
ерекшеліктеріне, негізгі белгілеріне қарай 5 ірі экономикалық ауданға
(Батыс, Солтүстік, Орталық, Шығыс, Оңтүстік) бөлінген. Еліміздің жер
аумағын экономикалық география ғылымы тұрғысында аудандастырудың негізін
қалаған ғалым - географтарға Н.Н.Баранский, Б.Я. Двоскин т.б. жатады. Кез -
келген экономикалық ауданның экономикалық -географиялық сипаттамасы
төмендегі жоспар бойынша беріледі:
- экономикалық аудан құрамы, оның шекаралары;
-экономикалық-географиялық жағдайлары мен ресурстары, оларға
шаруашылық тұрғысынан баға беру және тиімді пайдалану мүмкіндігі;
- халқы және еңбек ресурстарының орналасу ерекшеліктері;
- шаруашылығының дамуындағы тарихи алғышарттар;
- шаруашылығының, оның ішінде өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы
салаларының мамандануы мен орналасуы;
-өндірісті орналастыру формалары (аумағы - өндірістік кешен, өнеркәсіп
тораптары, өндірістің шашыраңқы орталықтары, т.б.);
- ірі қалалары;
- экологиялық жай - күйі;
- сыртқы байланыстары және экономикалық ауданның даму болашағы.
Гидрогеологиялық аудандастыру – жер қыртысын геологиялық және
гидрогеологиялық ерекшеліктерге, жер асты суларының пайда болу, таралу,
алмасу жағдайларына қарай біртектес табиғи аудандарға бөлу.
Гидрогеологиялық аудандастыру арнаулы және жалпы гидрогеологиялық
аудандастыру болып екіге бөлінеді. Арнаулы гидрогеологиялық аудандастырудың
түрлері көп: мелиоративтік гидрогеологиялық аудандастыру,
минрералдық немесе ыстық сулар ауданы, жер асты суын табиғи немесе
пайдалану қорына қарай аудандастыру, т.б. Жалпы гидрогеологиялық
аудандастыру жер асты гидросферасын тұтасынан алып, оның грунт және
артезиан сулы қабаттарын біріктіріп топтастыру негізінде жүргізіледі.
Мұндай гидрогеологиялық аудандастыруда жер бетіндегі өзгерістер есепке
алына отырып, жер қабығының тектоникалық құрылымы, гидрогеологиялық
ерекшеліктері, жер асты суының қалыптасуы мен ағын бағыттары ескеріледі.
Бұл бағытта гидрогеологиялық аудандастыру гидрогеологиялық массив (таулы,
қыратты аймақтар) және гидрогеологиялық алап (жазықтар, тау аралықтары)
бойынша жүргізіледі. Гидрогеологиялық массивтерде кристалдық іргетас жер
бетіне шығып жатады, оның қойнауындағы жер асты суы аса тереңде болмайды.
Гидрогеологиялық алаптарда бұл табантасты қабат кейінгі геологиялық
кезеңдерде пайда болған теңіз, өзен - көл шөгінділерінің астында 10 – 20 км
- ге дейін тереңдікте жатады. Оның қойнауындағы жер асты сулары әр
тереңдікте қалыптасады да арыны күшті болады. Қазір республикада
гидрогеологиялық аудандастырудың жаңа құрылымдық - гидрогеологиялық
әдістемесі жасалған. Оның негізінде Қазақстан жері 10 гидрогеологиялық
ауданға бөлінеді. Олардың төртеуі гидрогеологиялық массивтерді (Жетісу
Алатауы, Тянь - Шань, Алтай, Тарбағатай, Орталық Қазақстан, Орал -
Мұғалжар, алтауы гидрогеологиялық алаптарды (Каспий – Маңғыстау, Үстірт,
Торғай -Арал, Шу – Сарысу, Солтүстік Қазақстан жазықтары, тауалды және
тауаралық жазықтар) қамтиды. Гидрогеологиялық аудандастыру жер асты суының
қалыптасу жағдайын, оның қорын дұрыс анықтауға, тиімді пайдалану шараларын
белгілеуге мүмкіндік береді.
Аумақты сейсмикалық аудандастыру мақсаты үшін аумақтың неотектоникалық
белсенділігі мен сейсмикалығы құрылымдық жағдайы, стратиграфиялық және
литологиялық кешендерінің болуы, олардың құрылысы, орналасу заңдылығы мен
қуаты (алаңның өзгеруі мен бөлігі бойынша) тұрғысынан оның геологиялық
құрылысы талданады.
Су шаруашылық аудандастыру барысында алынған мәліметтер
шаруашылықтың негізгі түрлеріне сай аумақты су ресурстарымен қамтылу
деңгейі бойынша бөлуді іске асыруға, сонымен қатар тұрғылықты жердің
ағымдағы және перспективалық сумен қамтамасыз етілуін бағалауға
мүмкіндік береді.
Функционалдық аудандастыру оның қала құраушы базасын анықтайтын
аумақтың ағымдық және перспективалық бейінді мамандануын көрсетуді
көздейді.
Ауданды функционалдық аудандастыру мыналарға бөлінеді:
- өнеркәсіптік аудандастыру;
- ауыл шаруашылық аудандастыру;
- көліктік аудандастыру;
- рекреациялық аудандастыру;
- ғылыми - технологиялық аудандастыру;
- сервистік аудандастыру.
Өнеркәсіптік аудандастыру өнеркәсіп салалары объектілерінің аумақтық
бөлінісі ескеріліп жүргізіледі.
Ауыл шаруашылық аудандастыру агроөнеркәсіптік өндірістің әр түрлі
факторлары бар ауыл шаруашылық аудандардың типологиясын ескереді.
Көліктік аудандастыру үшін көлік желісі мен олардың түйіндерін
орналастыру орны ретіндегі аумақтардың мәні маңызды болып табылады.
Рекреациялық аудандастыру рекреациялық ресурстардың қолданыстағы
ареалдарын ескереді.
Ғылыми - технологиялық аудандастыру аумақтар типологиясын олардың
ғылыми - техникалық даму деңгейі, ҒЗТКЖ саны мен сапасы, өндіріс пен
инновацияларды енгізу деңгейі, экономикалық дамуда ғылым мен технологиялық
дамудың болуы және аталатын орны бойынша қарастырады.
Сервистік аудандастыру қызметтер экономикасының, қаржы - банк
саласының, сауда және өзге қызмет көрсетудің даму деңгейі бойынша аумақтар
бөлінісін көздейді.
Экономикалық аудандастыруда алғашқыда өндіруші күштерді (қуаттарды)
орналастыруды талдауға арналып бөлінген аумақтық таксономикалық бірліктер
аудан ретінде қарастырылады.
2 Павлодар облысы аумағының табиғат жағдайлары мен ресурстары
Павлодар облысы 1938 жылы 15 қаңтар айында құрылған. Қазіргі кездегі
облыс аумағының жалпы ауданы 124,7 мың км2.
Павлодар облысы Қазақстан Республикасының солтүстік шығыс бөлігінде
(490 55’ – 540 27’ с.е. және 730 16’ – 790 56’ ш. б. аралығында), орманды
дала, дала және шөлейт зоналарында, Ертіс өзенінің орта ағысы маңында
орналасқан. Солтүстігінде Ресеймен (Алтай өңірі, Новосібір және Омбы
облыстарымен) батысында – Солтүстік Қазақстан және Ақмола облысы және
оңтүстік және оңтүстік - батысында Қарағанды, оңтүстік - шығысында - Шығыс
Қазақстан облыстарымен шектеседі.
Жер бедері. Павлодар облысының бедері, басқа жерлер сияқты ұзақ
жылдар бойындағы жердің ішкі және сыртқы күштердің өзара
қақтығысуларынан қалыптасқан. Облыс аумағының үлкен бөлігі 110 - 200 м
биіктіктердегі Батыс Сібір жазығының оңтүстігінде (Ертіс маңы жазығы)
жатыр, ол солтүстікке қарай аздап еншіктеу келген. Облыстың оңтүстік -
батысына Қазақ ұсақ шоқыларының солтүстік - шығыс бөлігі енеді.
Павлодар облысы шегіндегі Қазақ ұсақ шоқылары (Сарыарқа) аумағын екі
провинцияға: оңтүстік - батыс және оңтүстік деп айыруға болады. Сарыарқаның
оңтүстік - батысына Баянауыл, Екібастұз, Майқайын аудандары кіреді. Бұл
провинцияға тән қасиет ұсақ шоқылардың бедерінің күшті ыдырауы, ала
таулардың жекеленген үйінділерінің көп болуында. Орташа абсолюттік биіктік
400 - 600 м - ге дейін байқалады. Баянауыл аудандарында жеке биік таулы
массивтер мұнарланады. Ақбет тауы биіктігі 1026 м. Баянауыл тауларының
оңтүстік шығысындағы Қызылтауда Павлодар облысының ең биік нүктесі - Әулие
тауы (1055 м) орналасқан. Аумақ каледон қатпарлану зонасында орналасқан
және ондағы басты жағдай шөгінді, жанартаулық (құмтас, порфирит, гранит)
жыныстарынан құралған.
Аласа таулы ландшафтың көп бөлігі дала бейнесінде. Бедер кескіндеу
жерінде ішкі күштердің әсерінен пайда болған гранитті үйінді болып
көрінеді: Жасыбай, Сабындыкөл, Торайғыр көлдері тауаралық
қазаншұнқырларында орналасқан.
Сарыарқаның оңтүстік провинциясы Май ауданының зонасы кіреді. Тау
шоқыларының жер бедері тектоникалық көтерулер кезінде пайда болған.
Солтүстік жағалау бөлігінің орташа биіктігі 200 - 300 м.
Павлодар облысында орналасқан Батыс - Сібір жазығының аумағы төрт
бөлікке бөлінген: Ертіс бойы, Құлынды, Барабинск және Ертіс.
Ертіс бойы провинциясында Май, Лебяжі, Ақсу, Ақтоғай, Павлодар және
Қашыр аудандары орналасқан. Бұл көлбеу - сәкілі жазық, Ертіс аңғарымен қақ
екі бөлікке бөлінген. Жазықтың биіктігі оңтүстік батыстан өзеннің оңтүстік
шығысына қарай 200 м - ден 110 м - ге дейін төмендейді. Жазықтың ірі қалың
өзен шөгінділері (құм, саз, гравий) неогендік кейбір жерлерді тұзды саздар
құрайды. Жердің көп бөлігі тал тәрізді соқпақты көлбеу жазық, біразы
мыралы.
Құлынды провинциясының көп бөлігі Алтай өлкесінде және Павлодар
облысының Успенка, Шарбақты, Лебяжінің бөлігі, Қашыр ауданының жерлерінде
жатыр. Мұнда Батыс Сібір жазығының оңтүстік бөлігі - Құлынды жазығы
абсалюттік 100 - 130 м орналасқан. Құлынды аймағы шөгінді жыныстардың қалың
қабаттарымен қабатталған. Оның астында неогендік саз, су ұстағыш қабат
орналасқан [8].
Барабинск провинциясы Железинка ауданының оңтүстік - шығыс бөлігінің
жерін алып жатыр. Абсолюттік биіктіктері: 100 - 120 м. Оның үстіңгі қабаты
бөлшектеніп, биік емес жолдарға және көлдер мен батпақ немесе кең
ойпаттарға бөлінген. Қалың құм - саздың астында қалыңдығы (5 - 10 км) су
ұстағыш тұзды неогендік саз жатады.
Ертіс провинциясы облыстың солтүстік батыс бөлігін (барлық Ертіс
ауданы мен Железинка ауданының Ертіске жақын жерлер) алып жатыр. Бұл
провинцияға тән жағдай жер бедерінің тегіс жазық, жайпақ сәлімі Ертіс
аңғарына қарай түсуі. Орташа биіктігі 140 - 200 м.
Пайдалы кендері. Пайдалы қазбалардың саны мен алуан түрлігіне
байланысты облыс Қазақстанның алдыңғы қатарларында орын алады. Қазіргі
кезде облыста 12 полиметалл кен орындары ашылған, онда алтын, күміс, мыс,
қорғасын, цинк, молибден, кобальт, кадмий, селен, телур, барий т.б. сирек
кездесетін элементтер кездеседі. Екі ірі көмір бассейні, құм кен орындары,
80- нен астам құрлыс материал орындары бар Қазақстанда ірі каолин
саздарының кен орындары ашылып, онда зерттеу жұмыстары жүргізулерде.
Облыстық пайдалы қазбалары төрт топқа бөлінеді:
1) металл;
2) отын;
3) бейметалл;
4) құрлыс материалдары.
Полиметалл рудалары Майқайн топтарында кездеседі: Төртқұдық,
Александровское, Бозшакөл мыс рудасы. Бозшакөл мыстан басқа молибден,
алтын, күміс кездеседі.
Отын. Екібастұзда қоңыр көмір бассейні және Майкүбі тас көмір бассейн.
Бейметалл пайда қазбаларға тұз қара металлургияға қосымша шикізат,
цемент шикізаты, әшекей тастар.
Құрлыс материалдар. Облыс бойынша астал құрлыс материал кендері
орналасқан. Олар құрлыс тастары, құмдар, гравий, шыны шикізаты, т.б.
шикізаттар.
Облыс Қазақстан Республикасының минералдық шикізат кешенінде жетекші
рөл атқарады. Ертістің Павлодар өңірінің қатты пайдалы қазбаларының
баланстық қорының жалпы құны 460 миллиард долларға бағаланады. Бұл -
алтыңды құрылыс материалдары мен өзгелерін қоса алғанда, көмір мен әр түрлі
металдар. Кен орындарының бір бөлігі ертеден және табысты өндірілуде,
қалғандарында қосымша геологиялық барлау жұмыстары жүргізілуде, пайдалы
қазбалардың нақты көлемдері, өндіру жағдайлары анықталуда. Павлодар
облысында Қазақстанның барлық көмір қорының үштен бір бөлігінен астамы
шоғырланған. Ең ірі кен орындары - Екібастұз және Майкүбі, оларда
сәйкесінше 10,5 миллиард және 2,2 миллиард тонна энергетикалық шикізат
сақталған. Жалпы көмір қоры үш миллиард тоннадай болатын басқа да тоғыз кен
орнын болашақта өндіруге болады. Барлық кен орындарының ерекшелігі көмірдің
тереңде жатпағандығы, ал кей жерлерде тікелей жер бетіне шығып жатқандығы
болып табылады. Сондықтан ол ашық үнемді әдіспен өндіріледі. Екібастұз
бассейнінің көмірін өндірудің бірінші жарты ғасырында 2 миллиард тонна
көмір өндірілді. Барлау жүргізілген қалған көлемдері бірнеше жүз жылдыққа
жетеді. Бозшакөл мыс - порфироидтық ірі кен орны өндіруге дайын. Мұнда
руда жер бетіне жақын орналасқан және өндірістік шоғырлануында тек қана
мыс емес, молибден, күміс, басқа да құнды металдар бар. Барлық кен
орындарындағы мыстың жалпы қоры үш жарым миллион тоннаны құрайды. Алтын кен
орнының болжамды қоры шамамен 150 тоннаға бағалануда, онда осы бағалы
металдан басқа күміс, мыс, мырыш, барит бар. Кобальт кен орындары 14 мың
тоннаға, никельдікі – 251 мың тоннаға, марганецтікі – 70 мың тоннаға
бағаланады. Аймақтық рудалық қорлардың маңызды ерекшелігі – олардың
құрамының көп құрамдас болуы: негізгі аталған металдардан басқа онда
молибден, бериллий, индий, таллий, галлий, кадмий, германий, селен, теллур
және тағы басқалары бар. Облыста малахит пен ферузаның кен орындары
табылды. Кейбір мамандар техникалық және зергерлік алмастарды табу үшін
нақты алғышарттар бар деп есептейді. Ертістің Павлодар өңірінде әзірше
мұнай мен газдың ашылған кен орындары жоқ. Бұл болашақтың еншісінде.
Облыстың жарты аумағын Ертіс өңірі ойпаты алып жатыр, геологтар көмірсутегі
шикізатының мол қоры жағынан оның болашағы зор деп есептейді. Мұнайдың
болжамды ресурстары - 315 миллион тоннаға, ал газдікі – 148 миллиард текше
метрге бағаланады. Облыста кең тараған деп аталатын пайдалы қазбалардың 89
кен орны бар деп есептеледі: бұл – әр түрлі құрылыс материалдарын өндіруге,
өнеркәсіп мұқтаждықтарына және басқа да мақсаттарға арналған шикізат.
Мысалы, қорама құмының Қарасор кен орны – ТМД - дағы ең ірісі. Каолин (ақ
күйдірілген) отқа төзімді саздың Суханов кен орнында шамамен 700 миллион
тонна құнды шикізат сақталған.
Климат. Климаттық жағдайлары бойынша Павлодар облысы шұғыл
континенттік климат пен сипатталатын қоңыржай құрғақ дала зонасына жатады.
Облыстың климаты ұзақ және тұрақты қатаң қыс пен, қысқа, құрғақ және ыстық
жазбен, температурасы жылдам көтерілетін қысқа көктеммен сипатталады. Тынық
және Атлант мұхиттарынан бірдей қашықтықта алыс орналасқандықтан облыс
климатының континенталдығын білдіреді. Күн сәулесінің түсу ұзақтығы 2300 -
2400 сағат. Күннің горизонт бойындағы биіктігі 600 (22 маусым) 120 дейін
(22 желтоқсан). Маусым айында күн ұзақтығы 17 сағат, ал желтоқсанда 7
сағат. Күн радиациясы мөлшері облыс бойынша солтүстіктен оңтүстікке қарай
жылына 95 тен 110 ккалсм2-ге дейін өзгереді.
Жылдың орташа температурасы солтүстікте 10, оңтүстікте 20 - ден 30 -
ке дейін. Ең суық қаңтар айының орташа температурасы - 170 - 190 С.
Абсолюттік төмен температурасы 1947 жылы байқалды, ол 470 - қа тең болды.
Кей кездерде қыс айларында ауа температурасы 4 - 60 - дейін көтерілді.
Ең жылы ай - маусым, орташа айлық температурасы 190 - дан 220 – дейін.
Ең ыстық күндерде температура күрт көтеріледі. Кейбір кездерде 400 - 420 -
қа барады. Ең ыстық күн 1931 жылы тіркелген, ол 420С болды.
Облыстың климатында өте үлкен рөлді Атлант мұхиты атқарады. Батыстан
ауа массалары қоңыржай ендіктеріне кіріп қысқы кездерде күннің жылынуымен
қардың түсуі, жазда күннің қарама - қарсы суы мен жаңбырлы ауа райының
болуы.
Солтүстікте жазық болғандықтан ол солтүстіктен суық континенталды
арктикалық ауа массаларына кіруіне жағдай жасайды. Жазда жылы бетпен
өткенде ол қоңыржай массаға трансформацияланып құрғақшылық басталады.
Орта Азияның оңтүстік жақтарынан жазда күндері континенталды тропиктік
ауа облыс территориясына кіріп, температураның көтерілуін, шаңды дауылдар
мен құрғақшылыққа әкеледі. Ауа райы территориядағы қысымға байланысты.
Қысқы кездерде бүкіл территория батыс Сібір антициклоны ауа райын суық және
әлсіз желдермен анықталады.
Оңтүстік - батыста Баянауыл таулары климатқа үлкен әсер етеді. Мысалы:
егер жылдық жауын - шашын мөлшері солтүстіктен оңтүстікке 300 мм - ден 184
мм - ге азайса, онда тауларда 300 мм жылына түседі. Жауын - шашынның көбісі
жылы кездерде болады [8].
Ішкі сулары. Климаттың құрғақшылығы, зонаның жазық болуы және
геологиялық құрылысының ерекшелігі гидрографиялық торды сипаттап анықтайды.
Облыста 140 аса өзен, жылға, уақытша су ағындары, 27 өзеннің тармақтары
және Ертістің жайылымында кіші өзендер бар. Ең ірісіне кіретін ұзындығы
100 км артық өзен – Ертіс, Шідерті, Өлеңті, Ащысу, Түндік. Көптеген ағынсыз
көлдер бар, олардың көбі ащы көлдер. Тек облыстың солтүстігінде Ертістің
жайылымында бірнеше көлдер мен тұщы су қомалары бар.
Ертіс - Қазақстан мен Сібірдің ірі өзені. Павлодар облысы арқылы оның
орта ағысы 750 км ұзындықта ағып, өзіне бірде саланы қосып алмай өтеді.
Ертіс қазақша Жер тесер, шығыс тілінде Эртыс, яғни, жер тес деген
мағынада. Оның басталар жері - Қытайдағы Моңғол Алтай таулары. Ертіс жақсы
кескінді аңғарлармен ағады, ені 15-18 км жетеді. Оның арнасы көптеген
аралдарға және құм тасты шығанақтарға, бөлек қолтықтарға, жанама
тармақтарға - Белая, Окуневка, Зубатка, Орловка, Усолка деп аталатын т. б.
кеуіп қалған өзеннің ескі арналарына бөлінеді. Облыстың оңтүстік -
шығысында Ертістің жылдамдығы, арнаның орта еңкіштігі тұрған жерде 1,7 см
Ертістің Павлодар ауданында ені - 350 м. Жылжу тереңдігі - 0,8м,
иірімде 6,5 м. Өзеннің орташа тереңдігі 2 - 4 м. Судың орташа жылдық шығыны
- 920 м3с. Су аз жерде - 319 м3с.
Ертіс аралас қоректенеді. Көктемдегі еріген, жер асты және жазғы
жаңбыр сулары мен Алтайдағы қаршықтарының маңызы бар.
Ертіс жайылымында, кең жайылымынды, кең жайылымды 10 - 15 км су
басады. Ертістің жалпы жайылым көлемі облыс көлімінде 373,2 мың га.
Қарашаның ортасында Ертіс қатады, ал наурызда мұздың көп қалыңдығы - 115 см
жетеді. Су тосу кезінде әрбір текше метрге 200 г су таралады. Ертіспен Ақсу
ауданында жасанды өзен - Ертіс - Қарағанды каналы басын алады, оның
құрылысы 1962 жылы басталған.
Шідерті облыстағы екінші ірі өзен болып табылады. Ол басын Қарағанды
облысынан алып, Шығанақ көліне құяды. Ұзындығы 502 км, Павлодар облысы
маңында 399 км. Екібастұз, Баянауыл аудандарын кесіп өтеді. Ертіс –
Қарағанды каналының құрылуына байланысты біраз өзеннің орта бөлігі канал
ретінде пайдаланады. Шығанақ көлінен Жалауды көліне дейін өзен басқа атпен
Қарасу деп аталып ағады. Тасу кезінде өзен суы тұщы, жиегі ащылау.
Облыста көлемі жағынан үшінші орында Өлеңті өзені алады. Ол басын
Ақмола облысының шекарасынан алып, Қарағанды облысы арқылы Павлодар
облысының территориясындағы Әулие көліне келіп құяды. Өзен ұзындығы -
273км, оның 79 км Павлодар облысында. Су тасыған кезде өзеннің 3м - ге
көтеріледі [9].
Топырақ - өсімдік жамылғысы. Облыс аумағы, біршама жерден басқа (Ертіс
жайылмасы, Баянауыл және Майқарағай маңының шағын жерлері), дала аймағына
жатады. Аумақтың меридиан бойынша едәуір созылуы топырақ түрлерінің
зоналалық таралуын анықтап тұрады - облыстың солтүстігіндеге қара
топырақтардан оңтүстігіндеге ашық қоңыр түсті топырақтарға дейін. Ал оның
орталығында қоңыр түсті топырақтар таралған.
Облыстың оңтүстігінде құрғақ дала аз жауын - шашын мөлшерімен
сипатталады. Бұнда ағын әлсіз және сор процестер жақсы дамыған. Өсімдігі
негізінде көктемдік эфемерлерден және терең тамырлы түрлерден тұрады.
Солтүстікке қарай жауын - шашын мөлшері біраз көбейген сайын топырақ
құрамында қара шірігі көбірек қоңыр және қою қоңыр түсті топырақтар
таралған.
Қара топырақты дала облыстың солтүстігінде кездеседі. Ерекше орынды
Ертіс жайылмасында қалыптасқан ландшафтар алады. Ылғалы жеткілікті орманды
шалғынды топырақтарда қалың шалғынды, бұталы, орманды өсімдік дамиды.
Орман ландшафттары Баянауыл, Майқарағай маңында шағын аймақтарды
қамтиды. Баянауыл ормандары граниттік эффузивті тау жыныстармен құрылған
аласа тауларына тән. Өсімдігі негізінде тәпек тоғайы бар қылқанды
ағаштардан тұрады. Майқарағай шоқыларында да қарағай басым таралған, бірақ
бұнда тәпек тоғайы сондай қалың емес. Барлық ормандар қорының ауданы 451,5
мың га шамасында (3,6 %).
Топырақ. Жерінің солтүстіктен оңтүстікке созылып жатқанына қарамастан
облыстың барлық жері бірдей - топырақ белдеуінің маңында қоңыр түсті
топырақта орналасқан. Зонаның (34 шамасындай) үлкен бөлігін - қоңыр
топырақты белдеу алып жатыр. Облыстың тек солтүстік шетіне қара топырақ
белдеу, оңтүстік - шығыс белдеуінің топырағы ашық қоңыр. Шамамен осындай
бөлікті оңтүстік - батыста тау топырағы құрады, олардың құрылуы тік белдеу
иен таудағы ылғалдылыққа байланысты. Оң жағалық жазық бөлігінің топырағы
төрттік дәуірдің жеңіл механикалық құрылысында - құм, саз бар жыныстардан
құралған. Сарыарқаның аудандарында топырақ жамылғысы жоқ, ертедегі ескі
кристалдық жыныстар кездеседі.
Жер асты суларының жоғарға атқылап шығуынан тұз жақын жатқан минерал
суларынан топырақтың жоғарғы горизонтына шығады. Облыстың солтүстігінде
қаратопырақ дамыған, ал климаттың қолайлығына байланысты салыстырмалы
өсімдік жамылғысында қарашірік құрылуына себебін тигізеді. Қара шіріктің
құрамы 5 - 7 %. Ол жоғарғы горизонтта топыраққа қою бояу береді, қалыңдығы
60 - 80 см. Бұл топырақ біршама жоғарғы өніммен ерекшеленеді.
Оңтүстікке қарай қара топырақты белдеу астына - қою қоңыр және ашық
қоңыр топыраққа ауысады. Оларға тұздылық қасиет тән. Қою қоңыр топырақ
зонашылығы құрғақ далалы ауданды алып жатыр. Қою қоңыр топырақ егістік
қабатта 3 - 4 % гумыстың қалыңдығы 18 - 20 см. Ашық сорғылт топырақ онша
үлкен емес, 2 - 3 % гумыстың құрамымен айырмашылық жасайды.
Ерекше топырақтың құрамын құрайтын шабындық топырағы Ертістің
жайылымы, облыс төңірегін: 1. шабындық, 2. қоңыр топырақ, 3. шабындық қара
топырақ, 4. жайылымды қара топырақ, 5. шабынды - батпақты деп бөлінеді.
Шабынды топырақтың құрылуына 2 - 3 м тереңдікте жатқан жер асты суларының
маңызы бар.
Шабындық жайылым топырағының айырмашылығы жоғарғы горизонт топырағының
лай болуы, мал азығының базасын дамыту үшін мүмкіндік жасайды.
Өсімдігі. Павлодар облысының зонасы негізінен дала өсімдіктер
белдеуінде жатыр. Оң жағалықтың нағыз ең шеткі солтүстік - шығыс бөлігі
орманды дала зонасына кіреді. Сол жағалықтың (Баянауыл ауданы) оңтүстік
бөлігі және оң жағалықтың оңтүстік - шығыс бөлігі қылқанды орман
өсімдіктері ие. Облыстың оңтүстігінің біраз бөлігін шөлейт алып жатыр.
Ертіс жайылымы өзінің өсімдіктерімен ерекшеленеді.
Жануарлар дүниесі. Облыс жерінде 40 түрлі сүтқоректілер, оның ішінде
кемірушілердің 20 түрлері, балықтардың 16 түрлері, құстардың жүздеген
түрлері, көптеген құрт - құмырсқалар, бірнеше бауырмен жорғалаушылар мен
қосмекенділер кездеседі [16].
Облыста жыртқыштардан тарағандары қасқырлар, сирек сілеусіндер.
Қасқырлардың екі түрлі мекендейді орман қасқырлары және дала қасқырлары.
Облыста ерекше көп топты жануарларға кеміргіштер жатады. Оларға
қояндар, сарышұнақтар, суырлар, сұр тышқандар, атжалмандар, су кірістері.
Дала алақор жандары, сұр тышқандар барлық жерлерде тараған.
Солтүстікте әлі сирек, терісі қымбат кәмшат кездеседі. Оның терісі өте
жоғары бағаланады. Кәмшатпен қатар сирек кездесетін күзен.
Ертіс өңірінің даласында мекендейтін құстар: бозторғай, дуадақ, дала
балшықты құсы, ителгі, бөдене, дала кезкұйрық лашыны, бүркіт, қарлығаш.
Біздің облысқа ұя салуға ұшып келетін құстар: үйрек, сұр қаздар, шүрегей,
торғайлар, бұлбұлдар, қарлығаштар.
Сарыарқа аудандарында бұрын көп мөлшерде арқарлар өсірілген. Қазір
олар өте сирек кездеседі. Олар Баянауыл баурамында ғана бар. Соңғы кездерде
бұл жерлерде сілеусін кездесе бастады. Шыршалы жерлерін тиіндер Алтайдан
әкелінген.
Дала. Павлодар облысының өсімдік жамылғысы әр түрлігімен ерекшеленеді.
Даланың негізгі түсі құрғақ бетеге, әр түрлі шөптерден тұрады. Бетеге,
қылқансыз арпа, баскөде, шөп, ши, қарабас шалғын, дала сұлыбасы т. б.
шөптер өседі. Көктемде дала жасыл кілеммен жабылады да аз уақытқа әр түрлі
түске ие. Түймедағы, бақбақ, көкнәрлар гүлдейді. Әр түрлі шөптерден ұйқы
шөбі, табылғы, жусанның әртүрі, Сібір қияғы, шалғын, қияқ өседі. Сортаң
топырақта шөлге шыдамды өсімдіктер өседі, оларды көбіне шөлде өсетіндер
деп атайды. Біздің облыстың дала өсімдігіне жататын солтүстік жағалықтағы
сияқты оңтүстік жағалығында шөп салам, арам шөптерге басым.
Ертіс, Шідерті, Өлеңті өзендерінің аңғарларында шабындық шөптер,
табиғи малға азықтық өсімдіктер өседі. Жазда мол жауыннан соң шөптердің
биіктігі адамның бойындай болып көтеріледі, яғни 170 - 180см
Таулы далалы орындарда тікінек, қарағандар, ырғай, итмұрын, қылқанды
қарағай ормандарына қарай тараққа ұқсас бидай тұқымдастары өседі.
Орманды дала. Облыстың сол жағалық бөлігінде Железинка мен Қашыр
ауданының солтүстік-шығысында қайың, қарағай өседі, ол біздің облысымызға
көрші Сібір облыстарынан кірген. Алаңдар мен шағын ормандар арасында шоқтар
мен шөптермен жамылған көде, сібір көктікені, жусан және басқа өсімдіктер
өседі. Осыған қоса жабайы алма, тал, шілін бұта, шыбықтар кездесді.
Железинка ауданының солтүстік - шығысында шоқтар батпақталғандықтан,
көлдермен жауын-шашымның көп болуынан төмен өсетін талдар, қайың - қарағай
өседі.
Орман. Баянауыл таулары аралас ормандармен жамылған: қарағай,
көктерек, шеңді қайың, арша, итмұрын, таң құрай, қызыл тал, ырғай өседі.
Солтүстік баурайда жасыл мүктер өседі. Шөптесін жамылғы гибридтің есебі
мысық табан сыпырғыштар бар. Мұнда итмұрын, алмұрт кездеседі. Қара қандығаш
ескі өсімдіктерге жатады. Олар тек Баянауыл тауларында, өзен аңғарларында,
жылғалар мен кіші жылғаларда кездеседі. Орман жайылымды тоғай негізінен
жапырақты ағаш тұқымды: қара және ақ терек кейбір жерлерге шеңді қайыңнан
тұрады. Жер бедерінің төменгі жағында тал тоғайлар тараған. Бұталардан
кездесетіні қан – қызыл долана, кәдімгі мойыл, ит жүзім, татар ырғайы. Бұл
ормандар Ертістің жағалауын бекітеді және дем алатын жақсы зона.
Жайылымды ормандарда, бұталы жерлерде шөп жамылғысы, жерде өрмелеп
өсетін бидайық орал миялоры, қылтақсыз арпабас, түлкі құйрық, шабындық.
Ертіс жайылымы – мал азығының ең қажетті базасы. Оның жасыл зонасы
қаланың өкпесі деп атайды.
Шөлейт белдеуі. Май ауданының оңтүстігінде орналасқан. Оған тән жағдай
өсімдік жамылғысы [9].
Облыс дәрі – дәрмекті шөптерге бай. Тек Ертіс жайылымында ғылыми
медицинада пайдаланатын дәрілік өсімдіктердің 41 түрі табылған. Арам шөптер
арасында дәрілік заттар құрайтын: бақташы қалтасы, мендуана, сасық
мендуана, жол желкені өседі. Дала өсімдіктерінің арасында көптеген талдар,
мия қопасы, атылғаш, ақ сиешек, ақ бос жусан, айыр, қан сорғыш кездеседі.
Ертіс жағасында көп мөлшерде сулы бұрыш өседі. Шабындықта бұталарға жақын
жарылған жерлерде валериана, сепай құрай кездеседі.
Пайдалы өсімдіктердің қатарына саңырауқұлақтар жатады. Облыс аймағында
саңырауқұлақтардың 6 түрі өседі: қызыл, сары саңырауқұлақтар, қоңыр
саңырауқұлақ, грузди, қозы құйрық саңырауқұлақ, арыш және маслята (майлы
саңырауқұлақ) [16].
3 Аймақтың әлеуметтік – экономикалық даму ерекшеліктері
Павлодар облысы - Қазақстанның басты индустриалдық өңірлерінің бірі.
Мұнда дәстүрлі күрделі өндірістер мен минералдық және көмірсутекті
шикізатты игерумен айналысатын кәсіпорындардың оңтайлы үйлесімділігі бар
ТМД-нің экономикалық кеңістігіндегі аса ірі аумақтық-өндірістік кешен
тарихи қалыптасқан. Облыстың орасан зор табиғи - ресурстық әлеуеті, дамыған
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымының бар болуы, жоғары ғылыми-
техникалық әлеуеті, оның Орталық Азия мен Сібір арасындағы байланыстырушы
рөлі түрлі елдер мен континенттердің өнеркәсіпшілері мен кәсіпкерлерінің
мұқият назарын аударуда. Сонымен қатар, экономикалық деңгейдің осы
көрсеткіштеріне өңірдің өзге де тартымды сипаттарын: дамыған банк саласын,
шағын және орта бизнестің серпінді дамуын, біліктілігі жоғары мамандардың
болуын, қазіргі заманғы көліктік - коммуникациялық инфрақұрылымды, шетелдік
инвесторлардың, мемлекеттік даму бағдарламаларының бар болуын да қосуға
болады Павлодар облысының аумағында көп салалы индустриалдық кешен
қалыптасты. Өңірдің өнеркәсіптік әлеуеті ірі экспортқа бағдарланған
өнеркәсіптік компаниялармен айқындалады. Олар көмірді, электр және жылу
энергиясын, алюминий тотығын, ферроқорытпаларды өндіреді. Облыс үлесіне
республиканың өнеркәсіптік өндірісінің 7 % - ы, республикалық көмір
өндірісінің 70 % - ы, ферроқорытпалар өндірісінің 34, электр энергиясы мен
мұнай өнімдері өндірісінің 40 % - ы тиесілі. Облыстың әлеуеті химия,
машинажасау және металл өңдеу салалары кәсіпорындарының дамуына жеткілікті.
Облыста түрлі меншік нысанындағы 5 мыңға жуық кәсіпорын белсенді қызмет
етеді. Бұдан басқа, өңірде ауыл шаруашылық өнімдерінің шикізат базасы мен
оларды өңдеуге арналған өндірістік қуаттылықтар бар. Қазақстанның
энергетикалық жүрегі – аса ірі Екібастұз электр станциялары, Ақсу ГРЭС - і,
сондай - ақ Павлодар өнеркәсіп кешенінің энергияны қажетсінетін
кәсіпорындарына қызмет ететін бірқатар ірі жылу станциялары болып табылады.
Осы электр станцияларының даусыз артықшылығы көмір көздеріне және электр
мен жылу энергиясының тұтынушыларға жақын орналасқандығы болып табылады
[2].
Өнеркәсібі. Облыс экономикасы Қазан революциясына дейін жергілікті
шикізатты өңдеуге негізделген шағын 242 диірмен (оның ішінде 4 су, 47 ат
күшімен істейтін және 191 жел диірмені) мен тоң май, сабын және кірпіш
зауыттарынан, Қалқаман мен Тобылжан көлдеріндегі тұз өндіру кәсіпшілігінен
тұрды. Облыс қойнауының кен байлықтарына мол екенін білген шетелдік
кәсіпкерлер 19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың басында тау - кен өнеркәсібіне
инвестиция берді. Орыс кәсіпкері Попов 1839 жылы Благодатно - Стефанов
зауытын салды. Онда қорғасын, күміс және мыс балқытылды. Павлодар көпесі
Деров София, Надежда және Царицын-Александровский кеніштерінде мыс өндірді.
1893 жылы Деров, Екібастұз тас көмір кенін иеленіп, 9 шахта ашты. 1913 жылы
оны ағылшын концессионері Л.Уркварт иеленіп, Қырғызтау - кен өнеркәсібі
акционерлік Қоғамы деп атады. Ондағы 24 кокс пеші жылына 7 мың тонн кокс
беріп тұрды. Көмірмен бірге қорғасын және мыс өндіру дами түсті. 1916 жылы
бұл жерде 25 мың тонн мырыш, 13 мың тонна қорғасын, 1 мың тонна мыс, 210
тонна күміс және 18 тонна алтын өндірілді. 1917 жылы Павлодар уезінде бумен
істейтін 40 диірмен болды. Ол жылына 3,5 млн. пұт ұн өндіретін. Одан басқа
уезд аумағында су көлігінің механикалық шеберханасы, Мочалиннің механика
зауыты, электрикалық станция, темекі фабрикасы, сабын қайнататын, тері
илейтін зауыттар жұмыс істеген. 1938 жылы Павлодар облысы құрылып, оның
құрамына Павлодар, Каганович, Цюрупин, Ертіс, Куйбышев, Өрлітөбе, М.
Горький, Бесқарағай, Лозов аудандары және Қарағанды облысынан бөлініп
шыққан Баянауыл ауданы кірді. Облыс жаңа құрылған кезде шағын
кәсіпорындардың ең ірілері – полиметалл кентастарын өндіретін
Майқайыңалтын комбинат, Павлодар - тұз тресі және Екібастұз кірпіш
зауыты болды. Ауыл шаруашылығын құрайтын 95,6% шаруа қожалықтарының 465 - і
шаруашылық болған. 1940 жылы облыс аумағында жүргізілген геологиялық барлау
нәтижесінде Екібастұз көмір алабының жалпы қоры (1 млрд. т - дан астам)
анықталды. Облыс орталығы – Павлодарда хром , балық зауыттары, нан
комбинат, т.б. салынды. 2 - дүниежүзілік соғыс кезінде КСРО - ның батыс
аймағынан көшіріліп келген зауыт, фабрика, т.б. кәсіпорындар облыс
экономикасының жедел дамуына ықпалын тигізді. 1942 жылы облыста 41 цех және
4 өнеркәсіп орны пайда болды. 1954 жылы тың және тыңайған жерлерді игеруге
байланысты 1 млн. га - дан астам жер жыртылды. Жаңадан 32 астық өсіретін
кеңшар, 8 МТС пайда болды. Облыстың өнеркәсібі де жедел дамыды. Екібастұз
көмірін және Майкүбінің қоңыр көмірін өндіру ұлғая түсті. Павлодар,
Екібастұз және Өрлітөбе ағаш өңдеу кәсіпорындары жұмыс істей бастады. 1950
– 70 жылдары облыс индустриясының өркендеу кезеңі болды. 1960 жылы Ертіс
жағалауында МАЭС (ГРЭС), темір қорытпалары, құрылыс материалдары зауыттары,
т.б. ірі кәсіпорындар салына бастады. 1965 жылы машина жасау зауыты және
ЖЭС - 2 іске қосылды. Бұрынғы машина жасау зауыты 1966 жылы трактор зауыты
болып қайта құрылды. Нәтижесінде 60 - жылдардың ортасынан бастап облыста
Павлодар - Екібастұз энергетик. өнеркәсіп торабы өсіп қалыптасты. 1971 жылы
Ертіс - Қарағанды каналы іске қосылды. Канал суы 100 мың га - дан астам
жерді суғарды және суландырды. 1974 жылы картон - рубероид зауыты жұмыс
істей бастады. 80 - жылдары 100 - ге жуық кәсіпорындар мен цехтар іске
қосылды. Өнеркәсіп өнімінің көлемі 28,8% - ға өсті. 1990 – 94 жылдары
осыған дейін болған өндірістік және оны материалдық - техникалық қамтамасыз
ету жүйесінің бұзылуы салдарынан өнеркәсіп өнімдерінің барлық саласы өз
өнімдерін азайтты. 90 - жылдардың ортасында мемлекетсіздендіру және
жекешелендіру процесі басталды. Нәтижесінде 2001 жылдың басында жекеменшік
формадағы кәсіпорындар жалпы кәсіпорындардың 78,9 % - ын, мемлекетке
қарасты кәсіпорындар 20,8 % - ды, шетелдік кәсіпорындар 0,3 % - ды иеленді.
2002 – 03 жылдары облыстың әлеуметтік - экономикалық негізгі көрсеткіштері
жақсарды. Сыртқы сауда балансының сальдосы 2001 жылға қарағанда 30,2 % - ға
өсіп, 143,9 млн. АҚШ долларын құрады. Мұндай өсу негізінен металлургия
кәсіпорындардағы қуат көздерін қайта құру және техникалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі. Бүгінгі таңда экологиялық дағдарыс жекелеген ел
көлемінен асып, бүкіл әлемдік проблемаға айналып отыр. Ал оның ең өзекті
мәселелері тек қана мемлекеттік шаралар негізінде шешілуге тиіс. Өйтпейінше
адамзат цивилизациясы жасаған бар игіліктің қатып кетуі де ғажап емес.
Қоғам мен табиғат бір - бірімен тығыз байланысты болғандықтан,
айналадағы орта мен адамның жекедара тіршілік етуі мүмкін емес. Табиғат
байлықтарын тиімді пайдалану, табиғатқа сүйіспеншілікпен қарау қоғамның да
алға қарай дамуына негіз болады.Қазақстанның жеке аймақтарының табиғаты,
бізді қоршаған табиғат сияқты, өзара тығыз байланыста болатын және өзара
әсерлескен табиғат компоненттерінен: – жер бедері, геологиялық құрылысы,
ауасы мен суы, топырақ және өсімдік жамылғысы, жануарлар дүниесінен тұрады.
Табиғат комплексін көп жағдайда табиғи - территориялық комплекс немесе
табиғи ландшафт деп атайды. Республиканың алабында дамыған табиғи -
территориялық комплекстер біріне бірі ұқсамайды. Табиғи - территориялық
комплекстердің обьективтілігін танитын болсақ, Павлодар облысының
экологиялық - географиялық аудандастырылудың үлкен ғылыми -практикалық
маңызы бар.
Зерттеудің мақсаты: Ақсу қалалық әкімшілігі аумағының экологиялық
жағдайына сипаттама беру негізінде аймақтың экологиялық - географиялық
тұрғыдан аудандау мәселесін нақтылау.
Зерттеудің міндеттері: Павлодар облысының экологиялық – географиялық
аудандастырудың негізінде Ақсу қалалық әкімшілік аймағының экологиялық -
географиялық тұрғыдан аудандастыру мәселесін қарастыру.
- экологиялық - географиялық аудандастырудың ғылыми принциптері мен
әдістерін қарастыру;
- аймақ дамуының табиғи - ресурстік алғышарттары мен әлеуметтік
-экономикалық ерекшеліктерін сипаттау;
- аймақ территориясының қазіргі аудандастыру сызбалары арқылы Ақсу
қалалық әкімшілік аймағының экологиялық аудандастыруын айқындау.
- экологиялық - географиялық аудандастырудың ғылыми принциптері мен
әдістерін айқындау;
- аймақ дамуының табиғи – ресурстық алғышарттары мен әлеуметтік-
экономикалық ерекшеліктерін сипаттау;
- аймақ территориясының қазіргі аудандастыру сызбаларын талдау.
Зерттеудің көздері. Өлке - аймақтарды аудандастыру мәселелері өте аз
қарастырылған мәселе десек қателеспейміз. Көбінесе ресейлік ғалымдардың
еңбектеріне арқау болатыны байқалады. Атап айтқанда: физикалық
-географиялық аудандастырудың алғышарттары В.Н. Татищев, А.Н. Радищев, А.
Ф. Бишинг, Х.А. Чеботарёв, Е. Н. Зябловский, К.И. Арсеньев еңбектеріне
арқау болады. Аудандастырудың аналитикалық кезеңі ғалымдар Р.Э.
Траутфеттер, Н. А. Бекетов, Н.А. Северцев, А.И. Воейков, С.Н. Никитин
еңбектерінде қарастырылады. Синтетикалық аудандастыру мәселелері – Г.И.
Танфильев, П. И. Броунов, А.А. Крубер, Л.С. Берг, В.П. Семенов Тянь -
Шаньский еңбектерінде назарға алынады. Физикалық - географиялық
аудандастырудың кезеңдері ірі аймақтар бойынша Л.С. Берг, В. В. Ревердатто,
Б.Ф. Добрынин, С. П. Суслов еңбектеріне арқау болады. Аудандастырудың
қазіргі кезеңі Н.А. Солнцев, Ф.Н. Мильков, Н.И. Михайлов, Г.Д. Рихтер
зерттеулерінде назарға алынады. Физикалық - географиялық аудандастыру
шетелдерде Э.Д. Гербертсон, Д.Ф. Анстед, Е. Тейлор, А. Гетнер, Видаль-де-ля-
Бланш, Л. Галлуа, З. Пассардің еңбектерінде де. Павлодарлық авторлардың
ғылыми жұмыстары М. Тереник, Р. Қадысова, К. Нұрбаевтар еңбектері
қарастырылды.
Зерттеудің пәні: Павлодар облысының экологиялық - географиялық
аудандастырылуы.
Зерттеудің нысаны: Ақсу қалалық әкімшілігі аумағының экологиялық
жағдайы.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері: Зерттеуде дәстүрлі географиялық зерттеу
әдістері мен тәсілдері жүргізілді: салыстырмалы - географиялық,
картографиялық, статистикалық экспертиза әдістері. Экономикалық
-географиялық аудандастырудың кешенді принциптері арқылы аудандастыру
жүйесі тұжырымдалды. Сондай-ақ ғылыми басылымдардағы материалдарға
сараптама мен экстраполяция әдісі кеңінен қолданылды
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Павлодар облысының аудандастырылу
мәселесі хақында жеке зерттеу еңбек жоқ деуге болады. Сол себепті аталмыш
дипломдық жұмыстың зерттеу нәтижелерін институт, колледж студенттері
қосымша деректер, мәліметтер ретінде пайдалануларына болады.
Зерттеу жұмысына қатысты тұжырымдар:
1) аудандастыру мәселесі - территорияны белгілі бір жүйелерге бөлуге
қатысты географиялық қағидалардың жиынтығы.
2) Павлодар облысы аумағының табиғат жағдайлары мен ресурстарын дамыту
– Қазақстанның экономикасының өркендеуіне қосылатын көрсеткіштер.
3) Ақсу қалалық әкімшілігі аумағының экологиялық жағдайына ықпал етіп
отырған факторлармен күрес – облыстың әр тұлғасы ат салысуы тиіс
өзекті ахуал.
4) Ақсу қалалық әкімшілік аумағының елді мекендерінің экологиялық –
географиялық тұрғыдан жағдайларын шешу - халық игілігі үшін
атқарылатын жүйелі жұмыстардың жүзеге асуы.
Зерттеудің құрылымымен көлемі: Дипломдық жұмыс бес тараудан, негізгі
және қорытынды бөлімдерден тұрады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі бар.
1 Аудандастырудың теориялық негіздері
Аудандастыру – зерттелетін ауданды кем дегенде 2 өлшемге бөлінетін
аумақтық ұяшықтың ерекшелік өлшеміне және оларды қанықтыратын өзара
байланыстардың өлшеміне сай келетін таксондарға бөлетін әдіс.
Аудандастыруды жеке және жалпы деп бөледі. Жеке аудандастыруда аумақтың тек
жеке элементтері, ал жалпы аудандастыруда интегралдық элементтері
ескеріледі.
Аудандастыру – қандай да бір өзара байланысты белгілерінің және
құбылыстардың жиынтығы бойынша ерекшеленетін аумақ; Әдетте генезистің
ортақтылығымен және географиялық қабықтың құрам-бөліктерімен, сондай-ақ
ландшафт немесе қоғамдық өндіріс элементтерінің өзара байланысымен
сипатталатын тұтас аумақ. Аудандастыру ұғымы – географияның ең негізгі
ұғымы, ол кейбір жағдайларда әдістемелік және әдіснамалық әдістердің,
ғылыми бағыттардың бастауы болып табылады, сол сияқты барлық географиялық
пәндерде, сондай - ақ аудандастыру түсінігін қосымша сипат алатын
ғылымдарда пайдаланылады [1]
Аудандастыру теориясы барлық географиялық ғылымдарды бір-біріне
жақындатады. Аудандастыру - территорияны белгілі бір жүйелерге бөлу. Оларды
бөлудің жалпы принциптері бар. Географияда географиялық объектілердің пайда
болуы мен эволюциясы туралы үлкен топтамалар әдістердің бірі жасалған.
Физикалық - географиялық аудандастыру ландшафтарды жүйелеудегі бірі,
ландшафтардың неғұрлым жоғары дәрежедегі аумақтық жүйелерге өтуге саяды
(ландшафтық аймақ физикалық -географиялық елдер, секторлар, белдеулер).
Физикалық - географиялық аудандастыру. Республика аумағын табиғат
жағдайларын ерекшеліктеріне қарай жеке аудандарға бөлу географиялық
әдебиетте XIX ғасырдың бірінші жартысынан - ақ орын ала бастайды. Мəселен,
Э.А.Эверсманның Орынбор өлкесінің табиғи тарихы (1840) деген еңбегінде
Қазақстанның батыс бөлігі 3 табиғи өңірге бөлінеді. Олар: Орманды жəне
таулы жерлер, Солтүстік жəне шығыс құнарлы кара топырақты далалар өңірі,
Оңтүстік жəне оңтүстік батыс құнарсыз далалар. Қазіргі ландшафтық ұғым
бойынша бұл өңірлердің біріншісі Оңтүстік Оралдың тау орманы мен орманды
даланың солтүстігіне, екіншісі - орманды дала мен далаға, үшіншісі - шөлейт
пен шөлге сəйкес келеді. Осы сияқты Қазақстанның жазықтық бөлігі А.И.
Левшин Қырғыз - қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен далаларының
сипаттамасы (1832) деген еңбегінде 7 табиғи өңірге бөліп, олардың
əрқайсысының табиғат жағдайларының жан-жақты сипаттамасын берді. Бірақ
аудандастырудың негізіне бірыңғай принцип алынбағандықтан оның бөлген
аудандарының кейбіреуі зона іспеттес келсе (мысалға І - өңір), екіншілері
табиғи аудан (мысалы Үстірт) сипатын алды. Тап осы кезде Ресейдегі
геоботаника ғылымын негіздеуші И.Г. Борщов Арал - Каспий өлкесінің
ботаникалык жағдайы еңбегінде (1865) Қазақстан аумағын ландшафтылық
типологиялық негізде аудандастыру жөнінде тұңғыш қадам жасады. XX ғасырдың
басында Қазақстанның жазықтық бөлігінде табиғат зоналарын бөлуді негіздеу
үшін зоналық топырақ жəне өсімдік типтерімен қатар климаттық көрсеткіштер
қолданыла бастады. Алғашқы метеорологиялық бақылау нəтижелерін қорытудың
негізінде Б.А.Скалов Батыс Қазақстанды үш табиғат өңіріне бөліп,олардың əр
қайсысына сипатты орташа температуралар мен жауын - шашын мөлшерін
келтіреді (1907). Дегенмен, Қазақстан аумағын шын мəніндегі физикалык
географиялық аудандастыру Л.С.Бергтің еңбегінен басталады Сібір мен
Түркістанды ландшафтылық жəне морфологиялық облыстарға бөлу тəжірибесі,
1913 жылы ғалым аудандастырудың бір - бірінен бөлек 2 дербес таксономиялык
бірлігін ұсынады. Олар ландшафтылық зоналар жəне морфологиялық бірлігін
ұсынады. Қазақстанды физикалық географиялық аудандастырудағы жаңа кезең
КСРО Ғ. А. Өндіргіш күштерді зерттеу жөніндегі кеңестің (СОПС) бүкіл Кеңес
Одағын табиғи - тарихи аудандастыру схемасында орын алды. Бұл схемада
аудандардың ең ірі бірлігі физикалық географиялық аймақ болып белгіленеді.
Аймақ зонаға, өз кезегінде зона провинцияға бөлінеді. Қазақстан аумағы төрт
жазықтық (Шығыс Еуропа жазығы, Батыс Сібір ойпаты, Қазактың қатпарлы
өлкесі, Тұран ойпаты) жəне екі таулы аймакқа (Алтай - Саян жəне Орта Азия
таулыаймақтары) жатқызылады. Физикалық - географиялық таксономиялық
бірліктердің көлемі мен шекарасына байланысты көзқарастардың əртүрлілігі
көбіне көп аудандастырудың жоғарыдан төмен карай жүргізілуінде (яғни ірі
бірліктерді ұсақ бірліктерге бөлу түрінде (аудан - аймақ - облыс -
провинция т.с). Шын мəнісінде ғылыми негіздегі аудандастыру типологиялық
карталарды талдау арқылы əртүрлі типтегі ландшафтарды біріктіру жолымен
жүргізілуі керек (яғни ұсақ бірліктерден ірілендіру арқылы физикалық
географиялық аудан - провинция - облыс - аймақ белгіленуі керек) [2].
Экологиялық аудандастыру антропогендік жүктеме дәрежесін анықтау
негізінде экологиялық - демографиялық қысымның күйзеліс ошақтарын
анықтауға, тұрғындардың өмір сүру қабілетінің деңгейін анықтайтын негізгі
ландшафтық - экологиялық және әлеуметтік - экономикалық факторларды
талдауға, халық тұратын экологиялық - демографиялық аудандарды талдап,
бағалауға, ауыл шаруашылық мақсаттағы жерлердің бүліну үдерістерін
төмендету мен экологиялық жағдайды сауықтыруға мүмкіндік береді, бұл ретте
халықтың өмір сүру қызметі жақсара түседі.
Экономикалық аудан - жалпы ел аумағының тұтастай бірігіп жатқан ірі
бөлігі. Ол өз кезегінде бірнеше әкімшілік - аумақтық бөлініс бірліктерін
қамтиды. Экономикалық аудан бір - бірінен жер аумақтарының экономикалық
-географиялық орналасу жағдайының, табиғат және еңбек ресурстарының
шаруашылығының кешенділігі мен оның салалық мамандануының, өндіріс
орындарының өзара ауданішілік тұрақты байланыстарының бірыңғайлы
үйлесуімен, әрі олардың ел экономикасындағы маңызына қарай ерекшеленеді.
Әдетте халқының еңбек дағдысына және табиғат жағдайына байланысты белгілі
бір аумақтағы шаруашылықтың тиімді салалары бағытында дамуы барысында
географиялық еңбек бөлінісі туындайды. Олармен тығыз байланыста басқадай
қосалқы қызмет көрсетуші өндіріс салалары пайда болуы арқылы үлкен аумақты
қамтитын экономикалық аудан дүниеге келеді. Кейбір экономикалық аудан бір
бағыттағы өнімдер өндірсе, екіншісі көп салалы болады. Осылайша
экономикалық аудан арасында үнемі қызмет пен өнімдер алмасуы нәтижесінде
ауданаралық экономикалық байланыстар орнығады. Ел ішіндегі экономикалық
аудандар жиынтығы, сол мемлекеттің жалпы ұлттық экономикасын құрайды. Халық
шаруашылығының дамуы барысында экономикалық ауданның мамандану бағыты да
өзгеріп отырады. Мысалы, жаңа кен байлықтарының үлкен қорлары ашылуы немесе
ірі өндіріс орындарының салынуларына байланысты. Осы себепті, экономикалық
аудан құрамында іргелі өзгерістер болып, оның орналасу шекараларының
өзгерісі нәтижесінде жаңа экономикалық аудан қалыптасады. Қазақстан, жер
аумағының кеңдігіне және табиғи ресурстарының молдығына, табиғат
жағдайларының әр түрлілігі мен әлеуметтік - экономикалық даму
ерекшеліктеріне, негізгі белгілеріне қарай 5 ірі экономикалық ауданға
(Батыс, Солтүстік, Орталық, Шығыс, Оңтүстік) бөлінген. Еліміздің жер
аумағын экономикалық география ғылымы тұрғысында аудандастырудың негізін
қалаған ғалым - географтарға Н.Н.Баранский, Б.Я. Двоскин т.б. жатады. Кез -
келген экономикалық ауданның экономикалық -географиялық сипаттамасы
төмендегі жоспар бойынша беріледі:
- экономикалық аудан құрамы, оның шекаралары;
-экономикалық-географиялық жағдайлары мен ресурстары, оларға
шаруашылық тұрғысынан баға беру және тиімді пайдалану мүмкіндігі;
- халқы және еңбек ресурстарының орналасу ерекшеліктері;
- шаруашылығының дамуындағы тарихи алғышарттар;
- шаруашылығының, оның ішінде өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы
салаларының мамандануы мен орналасуы;
-өндірісті орналастыру формалары (аумағы - өндірістік кешен, өнеркәсіп
тораптары, өндірістің шашыраңқы орталықтары, т.б.);
- ірі қалалары;
- экологиялық жай - күйі;
- сыртқы байланыстары және экономикалық ауданның даму болашағы.
Гидрогеологиялық аудандастыру – жер қыртысын геологиялық және
гидрогеологиялық ерекшеліктерге, жер асты суларының пайда болу, таралу,
алмасу жағдайларына қарай біртектес табиғи аудандарға бөлу.
Гидрогеологиялық аудандастыру арнаулы және жалпы гидрогеологиялық
аудандастыру болып екіге бөлінеді. Арнаулы гидрогеологиялық аудандастырудың
түрлері көп: мелиоративтік гидрогеологиялық аудандастыру,
минрералдық немесе ыстық сулар ауданы, жер асты суын табиғи немесе
пайдалану қорына қарай аудандастыру, т.б. Жалпы гидрогеологиялық
аудандастыру жер асты гидросферасын тұтасынан алып, оның грунт және
артезиан сулы қабаттарын біріктіріп топтастыру негізінде жүргізіледі.
Мұндай гидрогеологиялық аудандастыруда жер бетіндегі өзгерістер есепке
алына отырып, жер қабығының тектоникалық құрылымы, гидрогеологиялық
ерекшеліктері, жер асты суының қалыптасуы мен ағын бағыттары ескеріледі.
Бұл бағытта гидрогеологиялық аудандастыру гидрогеологиялық массив (таулы,
қыратты аймақтар) және гидрогеологиялық алап (жазықтар, тау аралықтары)
бойынша жүргізіледі. Гидрогеологиялық массивтерде кристалдық іргетас жер
бетіне шығып жатады, оның қойнауындағы жер асты суы аса тереңде болмайды.
Гидрогеологиялық алаптарда бұл табантасты қабат кейінгі геологиялық
кезеңдерде пайда болған теңіз, өзен - көл шөгінділерінің астында 10 – 20 км
- ге дейін тереңдікте жатады. Оның қойнауындағы жер асты сулары әр
тереңдікте қалыптасады да арыны күшті болады. Қазір республикада
гидрогеологиялық аудандастырудың жаңа құрылымдық - гидрогеологиялық
әдістемесі жасалған. Оның негізінде Қазақстан жері 10 гидрогеологиялық
ауданға бөлінеді. Олардың төртеуі гидрогеологиялық массивтерді (Жетісу
Алатауы, Тянь - Шань, Алтай, Тарбағатай, Орталық Қазақстан, Орал -
Мұғалжар, алтауы гидрогеологиялық алаптарды (Каспий – Маңғыстау, Үстірт,
Торғай -Арал, Шу – Сарысу, Солтүстік Қазақстан жазықтары, тауалды және
тауаралық жазықтар) қамтиды. Гидрогеологиялық аудандастыру жер асты суының
қалыптасу жағдайын, оның қорын дұрыс анықтауға, тиімді пайдалану шараларын
белгілеуге мүмкіндік береді.
Аумақты сейсмикалық аудандастыру мақсаты үшін аумақтың неотектоникалық
белсенділігі мен сейсмикалығы құрылымдық жағдайы, стратиграфиялық және
литологиялық кешендерінің болуы, олардың құрылысы, орналасу заңдылығы мен
қуаты (алаңның өзгеруі мен бөлігі бойынша) тұрғысынан оның геологиялық
құрылысы талданады.
Су шаруашылық аудандастыру барысында алынған мәліметтер
шаруашылықтың негізгі түрлеріне сай аумақты су ресурстарымен қамтылу
деңгейі бойынша бөлуді іске асыруға, сонымен қатар тұрғылықты жердің
ағымдағы және перспективалық сумен қамтамасыз етілуін бағалауға
мүмкіндік береді.
Функционалдық аудандастыру оның қала құраушы базасын анықтайтын
аумақтың ағымдық және перспективалық бейінді мамандануын көрсетуді
көздейді.
Ауданды функционалдық аудандастыру мыналарға бөлінеді:
- өнеркәсіптік аудандастыру;
- ауыл шаруашылық аудандастыру;
- көліктік аудандастыру;
- рекреациялық аудандастыру;
- ғылыми - технологиялық аудандастыру;
- сервистік аудандастыру.
Өнеркәсіптік аудандастыру өнеркәсіп салалары объектілерінің аумақтық
бөлінісі ескеріліп жүргізіледі.
Ауыл шаруашылық аудандастыру агроөнеркәсіптік өндірістің әр түрлі
факторлары бар ауыл шаруашылық аудандардың типологиясын ескереді.
Көліктік аудандастыру үшін көлік желісі мен олардың түйіндерін
орналастыру орны ретіндегі аумақтардың мәні маңызды болып табылады.
Рекреациялық аудандастыру рекреациялық ресурстардың қолданыстағы
ареалдарын ескереді.
Ғылыми - технологиялық аудандастыру аумақтар типологиясын олардың
ғылыми - техникалық даму деңгейі, ҒЗТКЖ саны мен сапасы, өндіріс пен
инновацияларды енгізу деңгейі, экономикалық дамуда ғылым мен технологиялық
дамудың болуы және аталатын орны бойынша қарастырады.
Сервистік аудандастыру қызметтер экономикасының, қаржы - банк
саласының, сауда және өзге қызмет көрсетудің даму деңгейі бойынша аумақтар
бөлінісін көздейді.
Экономикалық аудандастыруда алғашқыда өндіруші күштерді (қуаттарды)
орналастыруды талдауға арналып бөлінген аумақтық таксономикалық бірліктер
аудан ретінде қарастырылады.
2 Павлодар облысы аумағының табиғат жағдайлары мен ресурстары
Павлодар облысы 1938 жылы 15 қаңтар айында құрылған. Қазіргі кездегі
облыс аумағының жалпы ауданы 124,7 мың км2.
Павлодар облысы Қазақстан Республикасының солтүстік шығыс бөлігінде
(490 55’ – 540 27’ с.е. және 730 16’ – 790 56’ ш. б. аралығында), орманды
дала, дала және шөлейт зоналарында, Ертіс өзенінің орта ағысы маңында
орналасқан. Солтүстігінде Ресеймен (Алтай өңірі, Новосібір және Омбы
облыстарымен) батысында – Солтүстік Қазақстан және Ақмола облысы және
оңтүстік және оңтүстік - батысында Қарағанды, оңтүстік - шығысында - Шығыс
Қазақстан облыстарымен шектеседі.
Жер бедері. Павлодар облысының бедері, басқа жерлер сияқты ұзақ
жылдар бойындағы жердің ішкі және сыртқы күштердің өзара
қақтығысуларынан қалыптасқан. Облыс аумағының үлкен бөлігі 110 - 200 м
биіктіктердегі Батыс Сібір жазығының оңтүстігінде (Ертіс маңы жазығы)
жатыр, ол солтүстікке қарай аздап еншіктеу келген. Облыстың оңтүстік -
батысына Қазақ ұсақ шоқыларының солтүстік - шығыс бөлігі енеді.
Павлодар облысы шегіндегі Қазақ ұсақ шоқылары (Сарыарқа) аумағын екі
провинцияға: оңтүстік - батыс және оңтүстік деп айыруға болады. Сарыарқаның
оңтүстік - батысына Баянауыл, Екібастұз, Майқайын аудандары кіреді. Бұл
провинцияға тән қасиет ұсақ шоқылардың бедерінің күшті ыдырауы, ала
таулардың жекеленген үйінділерінің көп болуында. Орташа абсолюттік биіктік
400 - 600 м - ге дейін байқалады. Баянауыл аудандарында жеке биік таулы
массивтер мұнарланады. Ақбет тауы биіктігі 1026 м. Баянауыл тауларының
оңтүстік шығысындағы Қызылтауда Павлодар облысының ең биік нүктесі - Әулие
тауы (1055 м) орналасқан. Аумақ каледон қатпарлану зонасында орналасқан
және ондағы басты жағдай шөгінді, жанартаулық (құмтас, порфирит, гранит)
жыныстарынан құралған.
Аласа таулы ландшафтың көп бөлігі дала бейнесінде. Бедер кескіндеу
жерінде ішкі күштердің әсерінен пайда болған гранитті үйінді болып
көрінеді: Жасыбай, Сабындыкөл, Торайғыр көлдері тауаралық
қазаншұнқырларында орналасқан.
Сарыарқаның оңтүстік провинциясы Май ауданының зонасы кіреді. Тау
шоқыларының жер бедері тектоникалық көтерулер кезінде пайда болған.
Солтүстік жағалау бөлігінің орташа биіктігі 200 - 300 м.
Павлодар облысында орналасқан Батыс - Сібір жазығының аумағы төрт
бөлікке бөлінген: Ертіс бойы, Құлынды, Барабинск және Ертіс.
Ертіс бойы провинциясында Май, Лебяжі, Ақсу, Ақтоғай, Павлодар және
Қашыр аудандары орналасқан. Бұл көлбеу - сәкілі жазық, Ертіс аңғарымен қақ
екі бөлікке бөлінген. Жазықтың биіктігі оңтүстік батыстан өзеннің оңтүстік
шығысына қарай 200 м - ден 110 м - ге дейін төмендейді. Жазықтың ірі қалың
өзен шөгінділері (құм, саз, гравий) неогендік кейбір жерлерді тұзды саздар
құрайды. Жердің көп бөлігі тал тәрізді соқпақты көлбеу жазық, біразы
мыралы.
Құлынды провинциясының көп бөлігі Алтай өлкесінде және Павлодар
облысының Успенка, Шарбақты, Лебяжінің бөлігі, Қашыр ауданының жерлерінде
жатыр. Мұнда Батыс Сібір жазығының оңтүстік бөлігі - Құлынды жазығы
абсалюттік 100 - 130 м орналасқан. Құлынды аймағы шөгінді жыныстардың қалың
қабаттарымен қабатталған. Оның астында неогендік саз, су ұстағыш қабат
орналасқан [8].
Барабинск провинциясы Железинка ауданының оңтүстік - шығыс бөлігінің
жерін алып жатыр. Абсолюттік биіктіктері: 100 - 120 м. Оның үстіңгі қабаты
бөлшектеніп, биік емес жолдарға және көлдер мен батпақ немесе кең
ойпаттарға бөлінген. Қалың құм - саздың астында қалыңдығы (5 - 10 км) су
ұстағыш тұзды неогендік саз жатады.
Ертіс провинциясы облыстың солтүстік батыс бөлігін (барлық Ертіс
ауданы мен Железинка ауданының Ертіске жақын жерлер) алып жатыр. Бұл
провинцияға тән жағдай жер бедерінің тегіс жазық, жайпақ сәлімі Ертіс
аңғарына қарай түсуі. Орташа биіктігі 140 - 200 м.
Пайдалы кендері. Пайдалы қазбалардың саны мен алуан түрлігіне
байланысты облыс Қазақстанның алдыңғы қатарларында орын алады. Қазіргі
кезде облыста 12 полиметалл кен орындары ашылған, онда алтын, күміс, мыс,
қорғасын, цинк, молибден, кобальт, кадмий, селен, телур, барий т.б. сирек
кездесетін элементтер кездеседі. Екі ірі көмір бассейні, құм кен орындары,
80- нен астам құрлыс материал орындары бар Қазақстанда ірі каолин
саздарының кен орындары ашылып, онда зерттеу жұмыстары жүргізулерде.
Облыстық пайдалы қазбалары төрт топқа бөлінеді:
1) металл;
2) отын;
3) бейметалл;
4) құрлыс материалдары.
Полиметалл рудалары Майқайн топтарында кездеседі: Төртқұдық,
Александровское, Бозшакөл мыс рудасы. Бозшакөл мыстан басқа молибден,
алтын, күміс кездеседі.
Отын. Екібастұзда қоңыр көмір бассейні және Майкүбі тас көмір бассейн.
Бейметалл пайда қазбаларға тұз қара металлургияға қосымша шикізат,
цемент шикізаты, әшекей тастар.
Құрлыс материалдар. Облыс бойынша астал құрлыс материал кендері
орналасқан. Олар құрлыс тастары, құмдар, гравий, шыны шикізаты, т.б.
шикізаттар.
Облыс Қазақстан Республикасының минералдық шикізат кешенінде жетекші
рөл атқарады. Ертістің Павлодар өңірінің қатты пайдалы қазбаларының
баланстық қорының жалпы құны 460 миллиард долларға бағаланады. Бұл -
алтыңды құрылыс материалдары мен өзгелерін қоса алғанда, көмір мен әр түрлі
металдар. Кен орындарының бір бөлігі ертеден және табысты өндірілуде,
қалғандарында қосымша геологиялық барлау жұмыстары жүргізілуде, пайдалы
қазбалардың нақты көлемдері, өндіру жағдайлары анықталуда. Павлодар
облысында Қазақстанның барлық көмір қорының үштен бір бөлігінен астамы
шоғырланған. Ең ірі кен орындары - Екібастұз және Майкүбі, оларда
сәйкесінше 10,5 миллиард және 2,2 миллиард тонна энергетикалық шикізат
сақталған. Жалпы көмір қоры үш миллиард тоннадай болатын басқа да тоғыз кен
орнын болашақта өндіруге болады. Барлық кен орындарының ерекшелігі көмірдің
тереңде жатпағандығы, ал кей жерлерде тікелей жер бетіне шығып жатқандығы
болып табылады. Сондықтан ол ашық үнемді әдіспен өндіріледі. Екібастұз
бассейнінің көмірін өндірудің бірінші жарты ғасырында 2 миллиард тонна
көмір өндірілді. Барлау жүргізілген қалған көлемдері бірнеше жүз жылдыққа
жетеді. Бозшакөл мыс - порфироидтық ірі кен орны өндіруге дайын. Мұнда
руда жер бетіне жақын орналасқан және өндірістік шоғырлануында тек қана
мыс емес, молибден, күміс, басқа да құнды металдар бар. Барлық кен
орындарындағы мыстың жалпы қоры үш жарым миллион тоннаны құрайды. Алтын кен
орнының болжамды қоры шамамен 150 тоннаға бағалануда, онда осы бағалы
металдан басқа күміс, мыс, мырыш, барит бар. Кобальт кен орындары 14 мың
тоннаға, никельдікі – 251 мың тоннаға, марганецтікі – 70 мың тоннаға
бағаланады. Аймақтық рудалық қорлардың маңызды ерекшелігі – олардың
құрамының көп құрамдас болуы: негізгі аталған металдардан басқа онда
молибден, бериллий, индий, таллий, галлий, кадмий, германий, селен, теллур
және тағы басқалары бар. Облыста малахит пен ферузаның кен орындары
табылды. Кейбір мамандар техникалық және зергерлік алмастарды табу үшін
нақты алғышарттар бар деп есептейді. Ертістің Павлодар өңірінде әзірше
мұнай мен газдың ашылған кен орындары жоқ. Бұл болашақтың еншісінде.
Облыстың жарты аумағын Ертіс өңірі ойпаты алып жатыр, геологтар көмірсутегі
шикізатының мол қоры жағынан оның болашағы зор деп есептейді. Мұнайдың
болжамды ресурстары - 315 миллион тоннаға, ал газдікі – 148 миллиард текше
метрге бағаланады. Облыста кең тараған деп аталатын пайдалы қазбалардың 89
кен орны бар деп есептеледі: бұл – әр түрлі құрылыс материалдарын өндіруге,
өнеркәсіп мұқтаждықтарына және басқа да мақсаттарға арналған шикізат.
Мысалы, қорама құмының Қарасор кен орны – ТМД - дағы ең ірісі. Каолин (ақ
күйдірілген) отқа төзімді саздың Суханов кен орнында шамамен 700 миллион
тонна құнды шикізат сақталған.
Климат. Климаттық жағдайлары бойынша Павлодар облысы шұғыл
континенттік климат пен сипатталатын қоңыржай құрғақ дала зонасына жатады.
Облыстың климаты ұзақ және тұрақты қатаң қыс пен, қысқа, құрғақ және ыстық
жазбен, температурасы жылдам көтерілетін қысқа көктеммен сипатталады. Тынық
және Атлант мұхиттарынан бірдей қашықтықта алыс орналасқандықтан облыс
климатының континенталдығын білдіреді. Күн сәулесінің түсу ұзақтығы 2300 -
2400 сағат. Күннің горизонт бойындағы биіктігі 600 (22 маусым) 120 дейін
(22 желтоқсан). Маусым айында күн ұзақтығы 17 сағат, ал желтоқсанда 7
сағат. Күн радиациясы мөлшері облыс бойынша солтүстіктен оңтүстікке қарай
жылына 95 тен 110 ккалсм2-ге дейін өзгереді.
Жылдың орташа температурасы солтүстікте 10, оңтүстікте 20 - ден 30 -
ке дейін. Ең суық қаңтар айының орташа температурасы - 170 - 190 С.
Абсолюттік төмен температурасы 1947 жылы байқалды, ол 470 - қа тең болды.
Кей кездерде қыс айларында ауа температурасы 4 - 60 - дейін көтерілді.
Ең жылы ай - маусым, орташа айлық температурасы 190 - дан 220 – дейін.
Ең ыстық күндерде температура күрт көтеріледі. Кейбір кездерде 400 - 420 -
қа барады. Ең ыстық күн 1931 жылы тіркелген, ол 420С болды.
Облыстың климатында өте үлкен рөлді Атлант мұхиты атқарады. Батыстан
ауа массалары қоңыржай ендіктеріне кіріп қысқы кездерде күннің жылынуымен
қардың түсуі, жазда күннің қарама - қарсы суы мен жаңбырлы ауа райының
болуы.
Солтүстікте жазық болғандықтан ол солтүстіктен суық континенталды
арктикалық ауа массаларына кіруіне жағдай жасайды. Жазда жылы бетпен
өткенде ол қоңыржай массаға трансформацияланып құрғақшылық басталады.
Орта Азияның оңтүстік жақтарынан жазда күндері континенталды тропиктік
ауа облыс территориясына кіріп, температураның көтерілуін, шаңды дауылдар
мен құрғақшылыққа әкеледі. Ауа райы территориядағы қысымға байланысты.
Қысқы кездерде бүкіл территория батыс Сібір антициклоны ауа райын суық және
әлсіз желдермен анықталады.
Оңтүстік - батыста Баянауыл таулары климатқа үлкен әсер етеді. Мысалы:
егер жылдық жауын - шашын мөлшері солтүстіктен оңтүстікке 300 мм - ден 184
мм - ге азайса, онда тауларда 300 мм жылына түседі. Жауын - шашынның көбісі
жылы кездерде болады [8].
Ішкі сулары. Климаттың құрғақшылығы, зонаның жазық болуы және
геологиялық құрылысының ерекшелігі гидрографиялық торды сипаттап анықтайды.
Облыста 140 аса өзен, жылға, уақытша су ағындары, 27 өзеннің тармақтары
және Ертістің жайылымында кіші өзендер бар. Ең ірісіне кіретін ұзындығы
100 км артық өзен – Ертіс, Шідерті, Өлеңті, Ащысу, Түндік. Көптеген ағынсыз
көлдер бар, олардың көбі ащы көлдер. Тек облыстың солтүстігінде Ертістің
жайылымында бірнеше көлдер мен тұщы су қомалары бар.
Ертіс - Қазақстан мен Сібірдің ірі өзені. Павлодар облысы арқылы оның
орта ағысы 750 км ұзындықта ағып, өзіне бірде саланы қосып алмай өтеді.
Ертіс қазақша Жер тесер, шығыс тілінде Эртыс, яғни, жер тес деген
мағынада. Оның басталар жері - Қытайдағы Моңғол Алтай таулары. Ертіс жақсы
кескінді аңғарлармен ағады, ені 15-18 км жетеді. Оның арнасы көптеген
аралдарға және құм тасты шығанақтарға, бөлек қолтықтарға, жанама
тармақтарға - Белая, Окуневка, Зубатка, Орловка, Усолка деп аталатын т. б.
кеуіп қалған өзеннің ескі арналарына бөлінеді. Облыстың оңтүстік -
шығысында Ертістің жылдамдығы, арнаның орта еңкіштігі тұрған жерде 1,7 см
Ертістің Павлодар ауданында ені - 350 м. Жылжу тереңдігі - 0,8м,
иірімде 6,5 м. Өзеннің орташа тереңдігі 2 - 4 м. Судың орташа жылдық шығыны
- 920 м3с. Су аз жерде - 319 м3с.
Ертіс аралас қоректенеді. Көктемдегі еріген, жер асты және жазғы
жаңбыр сулары мен Алтайдағы қаршықтарының маңызы бар.
Ертіс жайылымында, кең жайылымынды, кең жайылымды 10 - 15 км су
басады. Ертістің жалпы жайылым көлемі облыс көлімінде 373,2 мың га.
Қарашаның ортасында Ертіс қатады, ал наурызда мұздың көп қалыңдығы - 115 см
жетеді. Су тосу кезінде әрбір текше метрге 200 г су таралады. Ертіспен Ақсу
ауданында жасанды өзен - Ертіс - Қарағанды каналы басын алады, оның
құрылысы 1962 жылы басталған.
Шідерті облыстағы екінші ірі өзен болып табылады. Ол басын Қарағанды
облысынан алып, Шығанақ көліне құяды. Ұзындығы 502 км, Павлодар облысы
маңында 399 км. Екібастұз, Баянауыл аудандарын кесіп өтеді. Ертіс –
Қарағанды каналының құрылуына байланысты біраз өзеннің орта бөлігі канал
ретінде пайдаланады. Шығанақ көлінен Жалауды көліне дейін өзен басқа атпен
Қарасу деп аталып ағады. Тасу кезінде өзен суы тұщы, жиегі ащылау.
Облыста көлемі жағынан үшінші орында Өлеңті өзені алады. Ол басын
Ақмола облысының шекарасынан алып, Қарағанды облысы арқылы Павлодар
облысының территориясындағы Әулие көліне келіп құяды. Өзен ұзындығы -
273км, оның 79 км Павлодар облысында. Су тасыған кезде өзеннің 3м - ге
көтеріледі [9].
Топырақ - өсімдік жамылғысы. Облыс аумағы, біршама жерден басқа (Ертіс
жайылмасы, Баянауыл және Майқарағай маңының шағын жерлері), дала аймағына
жатады. Аумақтың меридиан бойынша едәуір созылуы топырақ түрлерінің
зоналалық таралуын анықтап тұрады - облыстың солтүстігіндеге қара
топырақтардан оңтүстігіндеге ашық қоңыр түсті топырақтарға дейін. Ал оның
орталығында қоңыр түсті топырақтар таралған.
Облыстың оңтүстігінде құрғақ дала аз жауын - шашын мөлшерімен
сипатталады. Бұнда ағын әлсіз және сор процестер жақсы дамыған. Өсімдігі
негізінде көктемдік эфемерлерден және терең тамырлы түрлерден тұрады.
Солтүстікке қарай жауын - шашын мөлшері біраз көбейген сайын топырақ
құрамында қара шірігі көбірек қоңыр және қою қоңыр түсті топырақтар
таралған.
Қара топырақты дала облыстың солтүстігінде кездеседі. Ерекше орынды
Ертіс жайылмасында қалыптасқан ландшафтар алады. Ылғалы жеткілікті орманды
шалғынды топырақтарда қалың шалғынды, бұталы, орманды өсімдік дамиды.
Орман ландшафттары Баянауыл, Майқарағай маңында шағын аймақтарды
қамтиды. Баянауыл ормандары граниттік эффузивті тау жыныстармен құрылған
аласа тауларына тән. Өсімдігі негізінде тәпек тоғайы бар қылқанды
ағаштардан тұрады. Майқарағай шоқыларында да қарағай басым таралған, бірақ
бұнда тәпек тоғайы сондай қалың емес. Барлық ормандар қорының ауданы 451,5
мың га шамасында (3,6 %).
Топырақ. Жерінің солтүстіктен оңтүстікке созылып жатқанына қарамастан
облыстың барлық жері бірдей - топырақ белдеуінің маңында қоңыр түсті
топырақта орналасқан. Зонаның (34 шамасындай) үлкен бөлігін - қоңыр
топырақты белдеу алып жатыр. Облыстың тек солтүстік шетіне қара топырақ
белдеу, оңтүстік - шығыс белдеуінің топырағы ашық қоңыр. Шамамен осындай
бөлікті оңтүстік - батыста тау топырағы құрады, олардың құрылуы тік белдеу
иен таудағы ылғалдылыққа байланысты. Оң жағалық жазық бөлігінің топырағы
төрттік дәуірдің жеңіл механикалық құрылысында - құм, саз бар жыныстардан
құралған. Сарыарқаның аудандарында топырақ жамылғысы жоқ, ертедегі ескі
кристалдық жыныстар кездеседі.
Жер асты суларының жоғарға атқылап шығуынан тұз жақын жатқан минерал
суларынан топырақтың жоғарғы горизонтына шығады. Облыстың солтүстігінде
қаратопырақ дамыған, ал климаттың қолайлығына байланысты салыстырмалы
өсімдік жамылғысында қарашірік құрылуына себебін тигізеді. Қара шіріктің
құрамы 5 - 7 %. Ол жоғарғы горизонтта топыраққа қою бояу береді, қалыңдығы
60 - 80 см. Бұл топырақ біршама жоғарғы өніммен ерекшеленеді.
Оңтүстікке қарай қара топырақты белдеу астына - қою қоңыр және ашық
қоңыр топыраққа ауысады. Оларға тұздылық қасиет тән. Қою қоңыр топырақ
зонашылығы құрғақ далалы ауданды алып жатыр. Қою қоңыр топырақ егістік
қабатта 3 - 4 % гумыстың қалыңдығы 18 - 20 см. Ашық сорғылт топырақ онша
үлкен емес, 2 - 3 % гумыстың құрамымен айырмашылық жасайды.
Ерекше топырақтың құрамын құрайтын шабындық топырағы Ертістің
жайылымы, облыс төңірегін: 1. шабындық, 2. қоңыр топырақ, 3. шабындық қара
топырақ, 4. жайылымды қара топырақ, 5. шабынды - батпақты деп бөлінеді.
Шабынды топырақтың құрылуына 2 - 3 м тереңдікте жатқан жер асты суларының
маңызы бар.
Шабындық жайылым топырағының айырмашылығы жоғарғы горизонт топырағының
лай болуы, мал азығының базасын дамыту үшін мүмкіндік жасайды.
Өсімдігі. Павлодар облысының зонасы негізінен дала өсімдіктер
белдеуінде жатыр. Оң жағалықтың нағыз ең шеткі солтүстік - шығыс бөлігі
орманды дала зонасына кіреді. Сол жағалықтың (Баянауыл ауданы) оңтүстік
бөлігі және оң жағалықтың оңтүстік - шығыс бөлігі қылқанды орман
өсімдіктері ие. Облыстың оңтүстігінің біраз бөлігін шөлейт алып жатыр.
Ертіс жайылымы өзінің өсімдіктерімен ерекшеленеді.
Жануарлар дүниесі. Облыс жерінде 40 түрлі сүтқоректілер, оның ішінде
кемірушілердің 20 түрлері, балықтардың 16 түрлері, құстардың жүздеген
түрлері, көптеген құрт - құмырсқалар, бірнеше бауырмен жорғалаушылар мен
қосмекенділер кездеседі [16].
Облыста жыртқыштардан тарағандары қасқырлар, сирек сілеусіндер.
Қасқырлардың екі түрлі мекендейді орман қасқырлары және дала қасқырлары.
Облыста ерекше көп топты жануарларға кеміргіштер жатады. Оларға
қояндар, сарышұнақтар, суырлар, сұр тышқандар, атжалмандар, су кірістері.
Дала алақор жандары, сұр тышқандар барлық жерлерде тараған.
Солтүстікте әлі сирек, терісі қымбат кәмшат кездеседі. Оның терісі өте
жоғары бағаланады. Кәмшатпен қатар сирек кездесетін күзен.
Ертіс өңірінің даласында мекендейтін құстар: бозторғай, дуадақ, дала
балшықты құсы, ителгі, бөдене, дала кезкұйрық лашыны, бүркіт, қарлығаш.
Біздің облысқа ұя салуға ұшып келетін құстар: үйрек, сұр қаздар, шүрегей,
торғайлар, бұлбұлдар, қарлығаштар.
Сарыарқа аудандарында бұрын көп мөлшерде арқарлар өсірілген. Қазір
олар өте сирек кездеседі. Олар Баянауыл баурамында ғана бар. Соңғы кездерде
бұл жерлерде сілеусін кездесе бастады. Шыршалы жерлерін тиіндер Алтайдан
әкелінген.
Дала. Павлодар облысының өсімдік жамылғысы әр түрлігімен ерекшеленеді.
Даланың негізгі түсі құрғақ бетеге, әр түрлі шөптерден тұрады. Бетеге,
қылқансыз арпа, баскөде, шөп, ши, қарабас шалғын, дала сұлыбасы т. б.
шөптер өседі. Көктемде дала жасыл кілеммен жабылады да аз уақытқа әр түрлі
түске ие. Түймедағы, бақбақ, көкнәрлар гүлдейді. Әр түрлі шөптерден ұйқы
шөбі, табылғы, жусанның әртүрі, Сібір қияғы, шалғын, қияқ өседі. Сортаң
топырақта шөлге шыдамды өсімдіктер өседі, оларды көбіне шөлде өсетіндер
деп атайды. Біздің облыстың дала өсімдігіне жататын солтүстік жағалықтағы
сияқты оңтүстік жағалығында шөп салам, арам шөптерге басым.
Ертіс, Шідерті, Өлеңті өзендерінің аңғарларында шабындық шөптер,
табиғи малға азықтық өсімдіктер өседі. Жазда мол жауыннан соң шөптердің
биіктігі адамның бойындай болып көтеріледі, яғни 170 - 180см
Таулы далалы орындарда тікінек, қарағандар, ырғай, итмұрын, қылқанды
қарағай ормандарына қарай тараққа ұқсас бидай тұқымдастары өседі.
Орманды дала. Облыстың сол жағалық бөлігінде Железинка мен Қашыр
ауданының солтүстік-шығысында қайың, қарағай өседі, ол біздің облысымызға
көрші Сібір облыстарынан кірген. Алаңдар мен шағын ормандар арасында шоқтар
мен шөптермен жамылған көде, сібір көктікені, жусан және басқа өсімдіктер
өседі. Осыған қоса жабайы алма, тал, шілін бұта, шыбықтар кездесді.
Железинка ауданының солтүстік - шығысында шоқтар батпақталғандықтан,
көлдермен жауын-шашымның көп болуынан төмен өсетін талдар, қайың - қарағай
өседі.
Орман. Баянауыл таулары аралас ормандармен жамылған: қарағай,
көктерек, шеңді қайың, арша, итмұрын, таң құрай, қызыл тал, ырғай өседі.
Солтүстік баурайда жасыл мүктер өседі. Шөптесін жамылғы гибридтің есебі
мысық табан сыпырғыштар бар. Мұнда итмұрын, алмұрт кездеседі. Қара қандығаш
ескі өсімдіктерге жатады. Олар тек Баянауыл тауларында, өзен аңғарларында,
жылғалар мен кіші жылғаларда кездеседі. Орман жайылымды тоғай негізінен
жапырақты ағаш тұқымды: қара және ақ терек кейбір жерлерге шеңді қайыңнан
тұрады. Жер бедерінің төменгі жағында тал тоғайлар тараған. Бұталардан
кездесетіні қан – қызыл долана, кәдімгі мойыл, ит жүзім, татар ырғайы. Бұл
ормандар Ертістің жағалауын бекітеді және дем алатын жақсы зона.
Жайылымды ормандарда, бұталы жерлерде шөп жамылғысы, жерде өрмелеп
өсетін бидайық орал миялоры, қылтақсыз арпабас, түлкі құйрық, шабындық.
Ертіс жайылымы – мал азығының ең қажетті базасы. Оның жасыл зонасы
қаланың өкпесі деп атайды.
Шөлейт белдеуі. Май ауданының оңтүстігінде орналасқан. Оған тән жағдай
өсімдік жамылғысы [9].
Облыс дәрі – дәрмекті шөптерге бай. Тек Ертіс жайылымында ғылыми
медицинада пайдаланатын дәрілік өсімдіктердің 41 түрі табылған. Арам шөптер
арасында дәрілік заттар құрайтын: бақташы қалтасы, мендуана, сасық
мендуана, жол желкені өседі. Дала өсімдіктерінің арасында көптеген талдар,
мия қопасы, атылғаш, ақ сиешек, ақ бос жусан, айыр, қан сорғыш кездеседі.
Ертіс жағасында көп мөлшерде сулы бұрыш өседі. Шабындықта бұталарға жақын
жарылған жерлерде валериана, сепай құрай кездеседі.
Пайдалы өсімдіктердің қатарына саңырауқұлақтар жатады. Облыс аймағында
саңырауқұлақтардың 6 түрі өседі: қызыл, сары саңырауқұлақтар, қоңыр
саңырауқұлақ, грузди, қозы құйрық саңырауқұлақ, арыш және маслята (майлы
саңырауқұлақ) [16].
3 Аймақтың әлеуметтік – экономикалық даму ерекшеліктері
Павлодар облысы - Қазақстанның басты индустриалдық өңірлерінің бірі.
Мұнда дәстүрлі күрделі өндірістер мен минералдық және көмірсутекті
шикізатты игерумен айналысатын кәсіпорындардың оңтайлы үйлесімділігі бар
ТМД-нің экономикалық кеңістігіндегі аса ірі аумақтық-өндірістік кешен
тарихи қалыптасқан. Облыстың орасан зор табиғи - ресурстық әлеуеті, дамыған
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымының бар болуы, жоғары ғылыми-
техникалық әлеуеті, оның Орталық Азия мен Сібір арасындағы байланыстырушы
рөлі түрлі елдер мен континенттердің өнеркәсіпшілері мен кәсіпкерлерінің
мұқият назарын аударуда. Сонымен қатар, экономикалық деңгейдің осы
көрсеткіштеріне өңірдің өзге де тартымды сипаттарын: дамыған банк саласын,
шағын және орта бизнестің серпінді дамуын, біліктілігі жоғары мамандардың
болуын, қазіргі заманғы көліктік - коммуникациялық инфрақұрылымды, шетелдік
инвесторлардың, мемлекеттік даму бағдарламаларының бар болуын да қосуға
болады Павлодар облысының аумағында көп салалы индустриалдық кешен
қалыптасты. Өңірдің өнеркәсіптік әлеуеті ірі экспортқа бағдарланған
өнеркәсіптік компаниялармен айқындалады. Олар көмірді, электр және жылу
энергиясын, алюминий тотығын, ферроқорытпаларды өндіреді. Облыс үлесіне
республиканың өнеркәсіптік өндірісінің 7 % - ы, республикалық көмір
өндірісінің 70 % - ы, ферроқорытпалар өндірісінің 34, электр энергиясы мен
мұнай өнімдері өндірісінің 40 % - ы тиесілі. Облыстың әлеуеті химия,
машинажасау және металл өңдеу салалары кәсіпорындарының дамуына жеткілікті.
Облыста түрлі меншік нысанындағы 5 мыңға жуық кәсіпорын белсенді қызмет
етеді. Бұдан басқа, өңірде ауыл шаруашылық өнімдерінің шикізат базасы мен
оларды өңдеуге арналған өндірістік қуаттылықтар бар. Қазақстанның
энергетикалық жүрегі – аса ірі Екібастұз электр станциялары, Ақсу ГРЭС - і,
сондай - ақ Павлодар өнеркәсіп кешенінің энергияны қажетсінетін
кәсіпорындарына қызмет ететін бірқатар ірі жылу станциялары болып табылады.
Осы электр станцияларының даусыз артықшылығы көмір көздеріне және электр
мен жылу энергиясының тұтынушыларға жақын орналасқандығы болып табылады
[2].
Өнеркәсібі. Облыс экономикасы Қазан революциясына дейін жергілікті
шикізатты өңдеуге негізделген шағын 242 диірмен (оның ішінде 4 су, 47 ат
күшімен істейтін және 191 жел диірмені) мен тоң май, сабын және кірпіш
зауыттарынан, Қалқаман мен Тобылжан көлдеріндегі тұз өндіру кәсіпшілігінен
тұрды. Облыс қойнауының кен байлықтарына мол екенін білген шетелдік
кәсіпкерлер 19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың басында тау - кен өнеркәсібіне
инвестиция берді. Орыс кәсіпкері Попов 1839 жылы Благодатно - Стефанов
зауытын салды. Онда қорғасын, күміс және мыс балқытылды. Павлодар көпесі
Деров София, Надежда және Царицын-Александровский кеніштерінде мыс өндірді.
1893 жылы Деров, Екібастұз тас көмір кенін иеленіп, 9 шахта ашты. 1913 жылы
оны ағылшын концессионері Л.Уркварт иеленіп, Қырғызтау - кен өнеркәсібі
акционерлік Қоғамы деп атады. Ондағы 24 кокс пеші жылына 7 мың тонн кокс
беріп тұрды. Көмірмен бірге қорғасын және мыс өндіру дами түсті. 1916 жылы
бұл жерде 25 мың тонн мырыш, 13 мың тонна қорғасын, 1 мың тонна мыс, 210
тонна күміс және 18 тонна алтын өндірілді. 1917 жылы Павлодар уезінде бумен
істейтін 40 диірмен болды. Ол жылына 3,5 млн. пұт ұн өндіретін. Одан басқа
уезд аумағында су көлігінің механикалық шеберханасы, Мочалиннің механика
зауыты, электрикалық станция, темекі фабрикасы, сабын қайнататын, тері
илейтін зауыттар жұмыс істеген. 1938 жылы Павлодар облысы құрылып, оның
құрамына Павлодар, Каганович, Цюрупин, Ертіс, Куйбышев, Өрлітөбе, М.
Горький, Бесқарағай, Лозов аудандары және Қарағанды облысынан бөлініп
шыққан Баянауыл ауданы кірді. Облыс жаңа құрылған кезде шағын
кәсіпорындардың ең ірілері – полиметалл кентастарын өндіретін
Майқайыңалтын комбинат, Павлодар - тұз тресі және Екібастұз кірпіш
зауыты болды. Ауыл шаруашылығын құрайтын 95,6% шаруа қожалықтарының 465 - і
шаруашылық болған. 1940 жылы облыс аумағында жүргізілген геологиялық барлау
нәтижесінде Екібастұз көмір алабының жалпы қоры (1 млрд. т - дан астам)
анықталды. Облыс орталығы – Павлодарда хром , балық зауыттары, нан
комбинат, т.б. салынды. 2 - дүниежүзілік соғыс кезінде КСРО - ның батыс
аймағынан көшіріліп келген зауыт, фабрика, т.б. кәсіпорындар облыс
экономикасының жедел дамуына ықпалын тигізді. 1942 жылы облыста 41 цех және
4 өнеркәсіп орны пайда болды. 1954 жылы тың және тыңайған жерлерді игеруге
байланысты 1 млн. га - дан астам жер жыртылды. Жаңадан 32 астық өсіретін
кеңшар, 8 МТС пайда болды. Облыстың өнеркәсібі де жедел дамыды. Екібастұз
көмірін және Майкүбінің қоңыр көмірін өндіру ұлғая түсті. Павлодар,
Екібастұз және Өрлітөбе ағаш өңдеу кәсіпорындары жұмыс істей бастады. 1950
– 70 жылдары облыс индустриясының өркендеу кезеңі болды. 1960 жылы Ертіс
жағалауында МАЭС (ГРЭС), темір қорытпалары, құрылыс материалдары зауыттары,
т.б. ірі кәсіпорындар салына бастады. 1965 жылы машина жасау зауыты және
ЖЭС - 2 іске қосылды. Бұрынғы машина жасау зауыты 1966 жылы трактор зауыты
болып қайта құрылды. Нәтижесінде 60 - жылдардың ортасынан бастап облыста
Павлодар - Екібастұз энергетик. өнеркәсіп торабы өсіп қалыптасты. 1971 жылы
Ертіс - Қарағанды каналы іске қосылды. Канал суы 100 мың га - дан астам
жерді суғарды және суландырды. 1974 жылы картон - рубероид зауыты жұмыс
істей бастады. 80 - жылдары 100 - ге жуық кәсіпорындар мен цехтар іске
қосылды. Өнеркәсіп өнімінің көлемі 28,8% - ға өсті. 1990 – 94 жылдары
осыған дейін болған өндірістік және оны материалдық - техникалық қамтамасыз
ету жүйесінің бұзылуы салдарынан өнеркәсіп өнімдерінің барлық саласы өз
өнімдерін азайтты. 90 - жылдардың ортасында мемлекетсіздендіру және
жекешелендіру процесі басталды. Нәтижесінде 2001 жылдың басында жекеменшік
формадағы кәсіпорындар жалпы кәсіпорындардың 78,9 % - ын, мемлекетке
қарасты кәсіпорындар 20,8 % - ды, шетелдік кәсіпорындар 0,3 % - ды иеленді.
2002 – 03 жылдары облыстың әлеуметтік - экономикалық негізгі көрсеткіштері
жақсарды. Сыртқы сауда балансының сальдосы 2001 жылға қарағанда 30,2 % - ға
өсіп, 143,9 млн. АҚШ долларын құрады. Мұндай өсу негізінен металлургия
кәсіпорындардағы қуат көздерін қайта құру және техникалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz