Аударма сапасының бағалау мәселелері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 АУДАРМАНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
1.1 Аударма туралы түсінік және оның қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ...
1.2 Аударманың қалыптасу тарихы
2. АУДАРМАНЫҢ ОНТОЛОГИЯЛЫҚ САЛЫСТЫРМАЛЫҒЫ
2.1 Аударма түрлері
2.2 Аударма туралы теоретик.ғалым жазушылардың ой.пікірлері, түсінік хаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Аудармаға талдау жасау
3.1 Мәтінді аудару
3.2 Мәтінге талдау жасау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1 АУДАРМАНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
1.1 Аударма туралы түсінік және оның қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ...
1.2 Аударманың қалыптасу тарихы
2. АУДАРМАНЫҢ ОНТОЛОГИЯЛЫҚ САЛЫСТЫРМАЛЫҒЫ
2.1 Аударма түрлері
2.2 Аударма туралы теоретик.ғалым жазушылардың ой.пікірлері, түсінік хаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Аудармаға талдау жасау
3.1 Мәтінді аудару
3.2 Мәтінге талдау жасау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алған күннен бастап рухани бастауларының көзін ашып, бар-жоғын түгендеп, өркениетті әлемнің озық ойларынан нәр жинап, бүгінгі күн талабына сай рухани жаңғыруды мақсат қойып отыр. Бүгінгі күрделі де қиын әлемнің заману талабына сай болу үшін, мәдени-өркениеттік бәсекелестік « сахнасында » өздігіңді және өзіңдегіңді жоғалтып алмау үшін өзгенікін де біліп, саралап отыру керек. Ғаламдық сипаты күн өткен сайын « тайға таңба басқандай » айқындала түскен заманда мәдени бірегейлік тағдыры толғантқан ұлттық мәдениет « ұлы көштен » қалмастың да қамын ойлағаны жөн. Ол үшін ұлттық мәдениет өзінің өміршеңдігін ұзартатын жалғыз жол – өркениеттер арасындағы мәдени сұхбат жолын ғана бетке алуы тиіс. Мәдени сұхбат үрдісі аясында ұлттық мәдениеттің жаңғыруы өзге мәдениеттер даярлаған мол мұраны жатсынбай, сіңіре білу қабілетіне барып тіреледі.
Жұмыстың өзектілігі: Курстық жұмыстың өзектілігінде бұл тақырыптың, яғни, қазіргі замандағы аударманың маңыздылығы, ерекшелігі, рухани мәдени өмірде алатын орны жайлы болмақ. Қазіргі кезде қандай аударма түрі болмасын, әрбір аударманың өзіндік ерекшелігі болады. Жанама немесе тікелей аударма аясында әрбір қойылған талаптарға сай аударманың өзіндеік не болмаса, нақты түпнұсқасын беруге тырысады. Сол сияқты қазіргі кезде тек қана шет тілдерден аудару ғана емес, белгілі бір қарастырып отырған терминнің де түсініктемесін аударма ретінде береді. Менің бұл тақырыпты тандаған себебім, қазіргі кезде аударма мәселесі кең ауқымды белең алып отыр. Қандай бағытқа бет алсаңда барлық жердің талаптарына сай аударманың маңыздылығы зор болып табылады. Қазіргі таңда Елбасының жолдауына, қойған шарттарына сай барлық құжат-хаттамалардың өзі де орыс тілінен қазақ тіліне аударылып жатыр. Міне, аударманың рөлін осыдан – ақ байқауға болады. Сондықтан, аударма сапасын арттыру және сол тақырыптағы мәселелеріне баға беру маңызды болып табылады.
Жұмыстың мақсаты: Бұл курстық жұмыстың басты мақсаты қазіргі замандағы аударма үдерісінің маңыздылығы және ерекшелігі болып табылады. Бұл тақырып аясында аударма сапасының бағалау мәселелерін қарастыру.
Жұмыстың міндеттері:
-жұмыстың басты міндеттері алдымен, аударманың жалпы түсінігін айқындап, басты мәдениеттанулық мәселелерін ашу;
-аударманың түрлері және оның қалыптастыру кезеңдерін барынша айқындап баяндап, сонымен қатар, аударма туралы теоретик-ғалым жазушылардың ой-пікірлері, түсінік хаттамаларын, әрбір зерттеушілердің аударма жайлы қолдану материалдарын көрсете отырып, жұмыс барысында қарастыра кету;
-белгілі бір мәтінді алып, оның аудармасын жасай отырып, мейлінше толық талдау жасау.
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алған күннен бастап рухани бастауларының көзін ашып, бар-жоғын түгендеп, өркениетті әлемнің озық ойларынан нәр жинап, бүгінгі күн талабына сай рухани жаңғыруды мақсат қойып отыр. Бүгінгі күрделі де қиын әлемнің заману талабына сай болу үшін, мәдени-өркениеттік бәсекелестік « сахнасында » өздігіңді және өзіңдегіңді жоғалтып алмау үшін өзгенікін де біліп, саралап отыру керек. Ғаламдық сипаты күн өткен сайын « тайға таңба басқандай » айқындала түскен заманда мәдени бірегейлік тағдыры толғантқан ұлттық мәдениет « ұлы көштен » қалмастың да қамын ойлағаны жөн. Ол үшін ұлттық мәдениет өзінің өміршеңдігін ұзартатын жалғыз жол – өркениеттер арасындағы мәдени сұхбат жолын ғана бетке алуы тиіс. Мәдени сұхбат үрдісі аясында ұлттық мәдениеттің жаңғыруы өзге мәдениеттер даярлаған мол мұраны жатсынбай, сіңіре білу қабілетіне барып тіреледі.
Жұмыстың өзектілігі: Курстық жұмыстың өзектілігінде бұл тақырыптың, яғни, қазіргі замандағы аударманың маңыздылығы, ерекшелігі, рухани мәдени өмірде алатын орны жайлы болмақ. Қазіргі кезде қандай аударма түрі болмасын, әрбір аударманың өзіндік ерекшелігі болады. Жанама немесе тікелей аударма аясында әрбір қойылған талаптарға сай аударманың өзіндеік не болмаса, нақты түпнұсқасын беруге тырысады. Сол сияқты қазіргі кезде тек қана шет тілдерден аудару ғана емес, белгілі бір қарастырып отырған терминнің де түсініктемесін аударма ретінде береді. Менің бұл тақырыпты тандаған себебім, қазіргі кезде аударма мәселесі кең ауқымды белең алып отыр. Қандай бағытқа бет алсаңда барлық жердің талаптарына сай аударманың маңыздылығы зор болып табылады. Қазіргі таңда Елбасының жолдауына, қойған шарттарына сай барлық құжат-хаттамалардың өзі де орыс тілінен қазақ тіліне аударылып жатыр. Міне, аударманың рөлін осыдан – ақ байқауға болады. Сондықтан, аударма сапасын арттыру және сол тақырыптағы мәселелеріне баға беру маңызды болып табылады.
Жұмыстың мақсаты: Бұл курстық жұмыстың басты мақсаты қазіргі замандағы аударма үдерісінің маңыздылығы және ерекшелігі болып табылады. Бұл тақырып аясында аударма сапасының бағалау мәселелерін қарастыру.
Жұмыстың міндеттері:
-жұмыстың басты міндеттері алдымен, аударманың жалпы түсінігін айқындап, басты мәдениеттанулық мәселелерін ашу;
-аударманың түрлері және оның қалыптастыру кезеңдерін барынша айқындап баяндап, сонымен қатар, аударма туралы теоретик-ғалым жазушылардың ой-пікірлері, түсінік хаттамаларын, әрбір зерттеушілердің аударма жайлы қолдану материалдарын көрсете отырып, жұмыс барысында қарастыра кету;
-белгілі бір мәтінді алып, оның аудармасын жасай отырып, мейлінше толық талдау жасау.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Алдашева А. Аударматану ғылымының басты ұғым-түсініктері туралы // Аударматану (ғылыми-практикалық көмекші құрал). Құраст.: Құлманов С.–Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы, 2008, 300 б.
2. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. –Алматы: Арыс, 1998, 215 б.
3. Аристов Н.Б. Основы перевода. — М., 1959, 220 б.
4. Бархударов Л.С. Язык и перевод (Вопросы общей и частной теории перевода). –М.: Международные отношения, 1975, 240 с.
5. Бархударов Л.С. Язык и перевод. — М., 1975, 50 б.
6. Бреус Е.В. Основы теории и практики перевода с русского языка на английский.- М.,1998, 112 б.
7. Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе. — М., 1980, 20 б.
8. Волкова З.Н. Научно-технический перевод. — М., 2002, 140 б.
9. Жұмабекова А., Жабағиева Г. Жазбаша және ауызша аударманың ерекшеліктері // Аударматану (ғылыми-практикалық көмекші құрал). Құраст.: Құлманов С.–Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы, 2008, 66 б.
10. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері : Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы, 2012, 296 б.
11. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010, 300 б.
12. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 ж., 509 б.
13. Казакова Т.А. Translation Techniques Практические основы перевода.- «Союз», С.-П., 2002
14. Комиссаров В.Н. Коралова А.А. Практикум по переводу с английского языка на русский. — М., 1990, 144 б.
15. Комиссаров В.Н. Общая теория перевода: проблемы переводоведения в освещении зарубежных ученых.-М.,1990, 401 б.
16. Комиссаров В.Н. Слово о переводе. –М.: Международные отношения, 1973, 216 б.
17. Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. Учебное пособие. – М.:ЭТС. -2002, 424б.
18. Комиссаров В.Н. Теория перевода (лингвистические аспекты) — М., 1990, 221 б.
19. Көркем аударманың кейбір мәселелері (мақалалар жинағы). –Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1957, 52 б.
20. Көркем әдебиет саласындағы аударма мәселесі // ҚАЕУ хабаршысы. Өскемен, 2006. - №2.
21. Мәкішев Ж. Тұрпайы аудармалар шаршатып жіберді // «Классtime» газеті, №3. -15 ақпан.
22. Сабурова Г. Аударма да рухани байлық // Қазақ тілі мен әдебиеті, 2000. №5
23. Сәмитұлы Ж. Аударма теориясы және практикасы: Оқу құралы. – Алматы:Қазақ университеті, 2005, 272 б.
24. Тарақ Ә. Аударма процесі жайында // Аударматану (ғылыми-практикалық көмекші құрал). Құраст.: Құлманов С.– Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы, 2008, 300 бет.
25. Тарақ Ә. Ғылыми-көпшілік және ғылыми техникалық аударма // Аударматану (ғылыми-практикалық көмекші құрал). Құраст.: Құлманов С.–Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы, 2008, 78 б.
26. Тарақов Ә.С. Аударма психологиясы және мәдениеті: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2005, 60 б.
27. Тікенбай Г. Аударма лингвистикалық зерттеу нысаны ретінде және оның лингвомәдени мәселелері // ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. – Алматы, 2012. №1(135)
1. Алдашева А. Аударматану ғылымының басты ұғым-түсініктері туралы // Аударматану (ғылыми-практикалық көмекші құрал). Құраст.: Құлманов С.–Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы, 2008, 300 б.
2. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. –Алматы: Арыс, 1998, 215 б.
3. Аристов Н.Б. Основы перевода. — М., 1959, 220 б.
4. Бархударов Л.С. Язык и перевод (Вопросы общей и частной теории перевода). –М.: Международные отношения, 1975, 240 с.
5. Бархударов Л.С. Язык и перевод. — М., 1975, 50 б.
6. Бреус Е.В. Основы теории и практики перевода с русского языка на английский.- М.,1998, 112 б.
7. Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе. — М., 1980, 20 б.
8. Волкова З.Н. Научно-технический перевод. — М., 2002, 140 б.
9. Жұмабекова А., Жабағиева Г. Жазбаша және ауызша аударманың ерекшеліктері // Аударматану (ғылыми-практикалық көмекші құрал). Құраст.: Құлманов С.–Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы, 2008, 66 б.
10. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері : Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы, 2012, 296 б.
11. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010, 300 б.
12. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 ж., 509 б.
13. Казакова Т.А. Translation Techniques Практические основы перевода.- «Союз», С.-П., 2002
14. Комиссаров В.Н. Коралова А.А. Практикум по переводу с английского языка на русский. — М., 1990, 144 б.
15. Комиссаров В.Н. Общая теория перевода: проблемы переводоведения в освещении зарубежных ученых.-М.,1990, 401 б.
16. Комиссаров В.Н. Слово о переводе. –М.: Международные отношения, 1973, 216 б.
17. Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. Учебное пособие. – М.:ЭТС. -2002, 424б.
18. Комиссаров В.Н. Теория перевода (лингвистические аспекты) — М., 1990, 221 б.
19. Көркем аударманың кейбір мәселелері (мақалалар жинағы). –Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1957, 52 б.
20. Көркем әдебиет саласындағы аударма мәселесі // ҚАЕУ хабаршысы. Өскемен, 2006. - №2.
21. Мәкішев Ж. Тұрпайы аудармалар шаршатып жіберді // «Классtime» газеті, №3. -15 ақпан.
22. Сабурова Г. Аударма да рухани байлық // Қазақ тілі мен әдебиеті, 2000. №5
23. Сәмитұлы Ж. Аударма теориясы және практикасы: Оқу құралы. – Алматы:Қазақ университеті, 2005, 272 б.
24. Тарақ Ә. Аударма процесі жайында // Аударматану (ғылыми-практикалық көмекші құрал). Құраст.: Құлманов С.– Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы, 2008, 300 бет.
25. Тарақ Ә. Ғылыми-көпшілік және ғылыми техникалық аударма // Аударматану (ғылыми-практикалық көмекші құрал). Құраст.: Құлманов С.–Алматы: «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы, 2008, 78 б.
26. Тарақов Ә.С. Аударма психологиясы және мәдениеті: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2005, 60 б.
27. Тікенбай Г. Аударма лингвистикалық зерттеу нысаны ретінде және оның лингвомәдени мәселелері // ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. – Алматы, 2012. №1(135)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 АУДАРМАНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
1. Аударма туралы түсінік және оның
қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ...
2. Аударманың қалыптасу тарихы
2. АУДАРМАНЫҢ ОНТОЛОГИЯЛЫҚ САЛЫСТЫРМАЛЫҒЫ
2.1 Аударма түрлері
2.2 Аударма туралы теоретик-ғалым жазушылардың ой-пікірлері, түсінік
хаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Аудармаға талдау жасау
3.1 Мәтінді аудару
3.2 Мәтінге талдау жасау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алған күннен бастап рухани
бастауларының көзін ашып, бар-жоғын түгендеп, өркениетті әлемнің озық
ойларынан нәр жинап, бүгінгі күн талабына сай рухани жаңғыруды мақсат қойып
отыр. Бүгінгі күрделі де қиын әлемнің заману талабына сай болу үшін, мәдени-
өркениеттік бәсекелестік сахнасында өздігіңді және өзіңдегіңді жоғалтып
алмау үшін өзгенікін де біліп, саралап отыру керек. Ғаламдық сипаты күн
өткен сайын тайға таңба басқандай айқындала түскен заманда мәдени
бірегейлік тағдыры толғантқан ұлттық мәдениет ұлы көштен қалмастың да
қамын ойлағаны жөн. Ол үшін ұлттық мәдениет өзінің өміршеңдігін ұзартатын
жалғыз жол – өркениеттер арасындағы мәдени сұхбат жолын ғана бетке алуы
тиіс. Мәдени сұхбат үрдісі аясында ұлттық мәдениеттің жаңғыруы өзге
мәдениеттер даярлаған мол мұраны жатсынбай, сіңіре білу қабілетіне барып
тіреледі.
Жұмыстың өзектілігі: Курстық жұмыстың өзектілігінде бұл тақырыптың,
яғни, қазіргі замандағы аударманың маңыздылығы, ерекшелігі, рухани мәдени
өмірде алатын орны жайлы болмақ. Қазіргі кезде қандай аударма түрі
болмасын, әрбір аударманың өзіндік ерекшелігі болады. Жанама немесе тікелей
аударма аясында әрбір қойылған талаптарға сай аударманың өзіндеік не
болмаса, нақты түпнұсқасын беруге тырысады. Сол сияқты қазіргі кезде тек
қана шет тілдерден аудару ғана емес, белгілі бір қарастырып отырған
терминнің де түсініктемесін аударма ретінде береді. Менің бұл тақырыпты
тандаған себебім, қазіргі кезде аударма мәселесі кең ауқымды белең алып
отыр. Қандай бағытқа бет алсаңда барлық жердің талаптарына сай аударманың
маңыздылығы зор болып табылады. Қазіргі таңда Елбасының жолдауына, қойған
шарттарына сай барлық құжат-хаттамалардың өзі де орыс тілінен қазақ тіліне
аударылып жатыр. Міне, аударманың рөлін осыдан – ақ байқауға болады.
Сондықтан, аударма сапасын арттыру және сол тақырыптағы мәселелеріне баға
беру маңызды болып табылады.
Жұмыстың мақсаты: Бұл курстық жұмыстың басты мақсаты қазіргі замандағы
аударма үдерісінің маңыздылығы және ерекшелігі болып табылады. Бұл тақырып
аясында аударма сапасының бағалау мәселелерін қарастыру.
Жұмыстың міндеттері:
-жұмыстың басты міндеттері алдымен, аударманың жалпы түсінігін
айқындап, басты мәдениеттанулық мәселелерін ашу;
-аударманың түрлері және оның қалыптастыру кезеңдерін барынша айқындап
баяндап, сонымен қатар, аударма туралы теоретик-ғалым жазушылардың ой-
пікірлері, түсінік хаттамаларын, әрбір зерттеушілердің аударма жайлы
қолдану материалдарын көрсете отырып, жұмыс барысында қарастыра кету;
-белгілі бір мәтінді алып, оның аудармасын жасай отырып, мейлінше
толық талдау жасау.
Теоретикалық маңыздылығы: Негізінен бұл тақырып барысында көптеген
ғалымдар ой қозғаған болатын. Бұл тақырыпты барынша ашуға тырысқан және де
өздерінің барлық амал-тәсілдерін көрсеткен. Мәселен, аударма жайлы,
аударманың үдерістерімен қазақ жазушылары М.Дулатов, А.Байтұрсынов сынды
ақындар ой тербеткен. Ал шетел ғалымдарына келетін болсақ, Цицерон, Этьен
Доле, Юджин Альберти Найда сияқты жазушыларды айта кетуге болады. Мысалы,
аударма жайлы Дж.Стейнер өз пайымдауынша қарастырған. Ол аударма тарихын
төрт негізгі кезеңге бөлген. Ал Ж.Мунэн болса, аудармаға тосқауыл болатын
мәселелерді үш топқа біріктірген. Сол сияқты басқа да ғалымдардың
еңбектерін қарастыру заңды болып табылады. Жұмыс барысында өзге де
жазушылардың аударма жайлы қарастырған теоретикалық маңыздылықтарын көрсете
отыру.
Практикалық маңыздылығы: Менің таңдаған тақырыбымның практикалық
маңыздылығы қазіргі таңда кең ауқымда белең алып отыр және де өз алдына
қойған рөлі де ерекше. Өйткені қазірде аударма әрбір жұмыс барысында аса
қажет. Әрбір мамандықтың не болмаса таңдаған бағыттың өзіндік аса
ерекшелігі ең болмағанда немесе бір болмасын бір құжатта аударма керек
болады. Тым болмаса нақты түпнұсқадағы аударма болмасын, кем деген әйтеуір
кез келген мәтіннің не болмаса сөздің аудармасы немесе баламасы қажет.
Сонымен, айтайын дегенім, менің ойымша бұл тақырыптың өзектілігі де,
маңыздылығы да зор.
Адамзат жазулы тарихта жүргеніне біраз уақыт болғандықтан көптеген
рухани құндылықтар қағаз бетіне түсірілген мәтін ретінде тіршілік етіп
жатқандығы кімге де болса мәлім. Сол мол қазынаны өзіміздің бай мәдени
мұрамыздай көріп, одан шығармашылық шабыт алу үшін, алдымен, сол қазынаны
түсінікті ететін амал-тәсіл керектігі даусыз. Ендеше,
түрлі тілде сөйлейтін адамзаттың ортақ мұрасын өз мәдени мұрамыздың іргелі
бөлігі деп қарауға мүмкіндік берер аударма мәселесі бүгінгі таңның өзекті
тақырыбы.
1 АУДАРМАНЫҢ МӘДЕНИЕТТАНУЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Аударма туралы түсінік және оның қалыптасу кезеңдері
Аударма ұғымы мен оның мәнін, әсіресе, мәдениеттанулық ғылым
аясындағы мазмұнын ашып көрсету осы бөлімшенің алға қойып отырған міндеті.
Соған қол жеткізу үшін аударма түсінігін талдаудан бастаған жөн. Айтылған
сөзді ауызша қотару барысындағы тілмаштық болсын, хатқа түсірілген сөзді
жазбаша тәржімалау болсын, жалпы, мән-мағынаны тасымалдау (хабарлау,
баяндау, әңгімелеу) болсын – бәрі-бәріне қатысты, жалпылама алғанда,
аударма деуге негіз бар. Макроконтексте аударма дегеніміз адами әлемнің
заңды процесі әрі кез келген жанның табиғи қабілеті. Бір тілдің өз ішінде
әлдебіреудің айтқанын, жазғанын одан басқа адам қабылдау, түсіну барысында
өзінің ішкі тіліне аударады деуге болады. Өйткені әрбір адамның өз
тілі бар, сондықтан басқа адамның айтқанын біз үнемі аударма заңдылығымен
қабыл аламыз [1].
Кезінде Р. Якобсон Аударма туралы деген эссесінде аударманың үш
түрін көрсеткен екен:
1)бір тілдің өзінің ішіндегі тілішілік аударма, яғни
бір тілдің лингвистикалық белгілері нсол тілдің басқа белгілерімен
сипаттау түсініктеме, талдау, мазмұндау, бір тілдің ескі
нұсқасында жазылған шығарманы жаңаша сөйлету (мысалы,көне түркі
тіліндегі жәдігерлерді бүгінгі қазақ тілінде түсінікті етіп
жеткізу) және т.б.;
2) сөздің төл мағынасындағы аударма, немесе, тіларалық аударма,
яғни бір тілдің лингвистикалық белгілерін басқа тілде беру;
3) семиотикааралық аударма, немесе трансмутация, яғни тілдің
лингвистикалық белгілерін бейлингвистикалық белгілер жүйесі арқылы
қайталау. Мысалы: белгілі роман не повесть желісінде фильм түсіру немесе
қойылымдар даярлау [2].
Осыдан, былайша айтқанда, аударма болып есептелмейтін аударманың
екі формасы бар екені көрініп тұр. Біріншісін Якобсон аудармадан басқа
сөзбен жеткізеді: тілішілік аударма немесе басқа атау беру, rewordіng .
Сондай-ақ, үшіншісі де аударма болып есептелмейтін семиотикааралық аударма
немесе трансмутация. Бұл екі жағдайда да сөз аударманың аудармасы,
интерпретациясы туралы болып тұр. Осыдан тура өз мағынасындағы аударма бар
және жанама мағынадағы аударма бар деп айтуға болатын секілді [3].
Аударма ұғымының тар және кең мағынасы бар. Тар мағынасында
аударма деп бір тілдің ауызекі немесе жазулы ақпаратын (мәтінін) екінші
бір тілде түсінікті етіп жеткізуді айтады. Тар мағынасындағы аударма
жалпы аударма ұғымының көпке үйреншікті, дағдылы түсінігін білдіреді.
Расында да, аударма дегенде ана тілімізден басқа тілде жазылған көркем -
әдеби шығарма мәтіні немесе басқа да керегі болып тұрған ақпарат, хабарлама
және т.б. - ны өзімізге түсінікті түрде өз тілімізде бізге жеткізуді көз
алдымызға елестетеміз.
Кең мағынасында аударма деп қандай да болмасын мәдени ақпарат түрін,
мәдени мәтінді өзінің үйреншікті арнасынан басқа түрге ауыстыру,
оны сол мәтін жазылған, айтылған, жасалған тілден (бұл тұста тіл деген
тар лингвистикалық мағынада қолданылып тұрған жоқ) басқа бір тілге мән-
мағынасын бұзбай жеткізуді айтады. Мысалы, айтулы немесе жазулы тілге
негізделмеген мәдени салалар: көркемсурет, музыка, би және т.с.с. өз
алдында тілдік кейіпке келе алады. Өйткені біз көркемсурет идеясын,
музыканың рухын, бидің қимыл-қозғалыстарының мәнін тілге сала аламыз, яғни
тіл арқылы сөйлете аламыз. Тілсіз тілдер ұғымы осыдан барып шығады,
мәдениет – метатіл деген түсінік туындайды.
Бәріміздің білетініміздей, адамзаттың бір тілде ғана емес,
бірнеше мыңдаған тілдерде сөйлейтіндігінен
барып аударма қажеттілігі туындайды [4].
Тілдердің көп түрлі болуына биологиялық тұрғыдан алғанда еш
негіз жоқ. Өйткені барлық адамзат балалары биологиялық бір түр өкілдеріне
жатады. Шындығында, адам тек нәсілдік белгілері бойынша: терілерінің
түсіне, бас сүйектерінің көлемі мен формасына, қан құрамына және т.б.
белгілері бойынша ғана бірнеше топқа бөлінеді. Осыны негізге алсақ, онда
әлемде бес - алты тіл ғана болуы тиіс еді. Қазіргі заманда, әртүрлі
есептеулер бойынша әлемде төрт - бес мыңға жуық тілдер бар көрінеді. Жалпы
бар тілдердің нақты санын беру өте қиын екендігін де айта кеткен жөн,
өйткені көп жағдайда сөз қандай да бір дербес тіл туралы әлде сол тілдің
диалекті туралы болып жатқандығын ажырату қиын. Сонымен, мұндағы мәселе
биологиялық себептен мүлдем басқада жатыр деген сөз. Әрине, адамзат тек
қана биологиялық - табиғи өмірлік бағдарлама шегінде қалып қоймай, өзінің
жаратылыс табиғатынан тысқары жатқан, одан мүлдем бөлек заңдылықтарға, яғни
шынайы адами - мәдени әлем заңдылықтарына да тәуелділік танытатыны
бәрімізге аян.
Аударма дегеніміз не? Аударманың түп сырына, терең тұңғиығына
(философиясына) сүңгімес бұрын ұғымның өзін анықтап алу керек.
Аударма деген сөз күнделікті тұрмыстық деңгейде жалпыға мәлім және де
түсінікті болып көрінгенімен де, көптеген басқа сөздер сияқты, ол да
бірмағыналы жайдақ сөз емес. Сондықтан оны пайдалану барысында үнемі
нақтылап отыру да керек. Сөзді қолдану жағдайы мен контекст аударма
терминінің қай мағынада алынғандығын нақтылап береді. Аударманың ғылыми
анықтамасын біз сол аударманы арнайы зерттейтін тілтанулық ғылым саласы –
аударматанудан көптеп кездестіреміз. Сол анықтамаларды келтіру ретіне сай
өзіміздің зерттеу жұмысымызда көрініс тапқан аударма мәселелерін
нақтылаймыз. Сонымен, қазіргі таңда аударманың алуан түрлі анықтамалары
бар. Аударманың өзіндік теориясын беруге ұмтылған әрбір зерттеуші, әдетте,
зерттеу объектісіне өзіндік анықтама береді.
Француз аудармашысы және аударма теоретигі Э. Кари аудармаға берілген
анықтамалардағы алуантүрлілікті келесідей түсіндіреді: Аударма ұғымы,
шындап келгенде, өте күрделі ұғым. Бұл аударманың біздің заманымызда
кездесетін түрлерінің көптігінен ғана туындап отырған жоқ. Ол аударманың
ғасырлар бойы әрдайым өзгеріп отыруына да байланысты құбылыс. Мүмкін, нақ
осы жағдай өзінікінен бұрын берілген анықтамалармен не келісіп, не оны
жоққа шығарып отырған ғалымдардың өз ойларын тұжырымдауын қиындататын да
болар [5].
Ғылыми терминнің ұтымдылығы оның бірмағыналығы, бірізділігінде болса,
онда, ең алдымен, аударма сөзінің ондай талапқа сай еместігін, яғни
көпмағыналы екендігін айта кеткен жөн. Ол, ең аз дегенде, екі ұғымға
қатысты: аударма – мәдени-интеллектуалды әрекет, яғни процес ретінде
алынған аударма және аударма – сол әрекеттің, сол процестің нәтижесі,
әрекет өнімі ретінде алынған аударма, басқаша айтқанда, аудармашы жасаған
сөз туындысы ретінде алынған аударма. Аударма жасау нәтижесінде пайда
болған жаңа туындыны ғалымдар өзара транслат деп те атайды.
Аударматану ғылымындағы беделді авторлардың анықтамаларын келтірейік.
А.В. Федоров: Аудару дегеніміз бір тілдің көмегімен осыдан бұрын басқа
тіл арқылы көрсетілген шығарманы анық және толық жеткізу деп анықтаса,
Я.И. Рецкер: Аудармашының мақсаты – түпнұсқаның стилистикалық және
экспрессивті ерекшеліктерін сақтай отырып, басқа тілдің көмегімен оның
мазмұнын біртұтас және нақты жеткізу деп біледі; ал Ж. Мунэн: Аударма –
тілдер байланысы, билингвизм құбылысы. Бұл – билингвтің кез келген нормадан
ауытқуға, интерференцияға саналы түрде қарсы күресетін жағдайы деп
анықтайды. Басқаларды қоя тұрып, аударма теориясымен арнайы айналысып
жүрген ғалым-зерттеушілердің анықтамаларын келтіргеннің өзінде сан саққа
кеткен ойға куә болдық. Осынау келтірілген немесе одан да басқа көптеген
аударма анықтамаларынан қорытындылай келе айтатынымыз: аударма – белгілі
бір о бастағы мәтіннің (түпнұсқаның) барлығын басқа тілге түсінікті етіп
жеткізу процесінің жүргізілуін алғышарт етіп қоятын әрекет түрі. Ендеше,
аударма құбылысын қарастыру барысында түпнұсқа мен көшірме, бастапқы негіз
бен кейінгі туынды арақатынасы, олардың эквиваленттілігі туралы мәселелер
бой көтереді. Оларға арнайы тоқталатын тараушалардың болуына байланысты осы
жазылғанмен шектелеміз [6].
Біздің зерттеп отырған мәдениеттанулық ғылым аясындағы
аударма мәселесі туралы сөз болғанда, ең алдымен, аударманың – қоғамдық-
мәдени құбылыс екендігін айта кету керек. Яғни аударма тек қана
абстрактілі ойлау қабілеті бар, өзін қоршаған орта туралы
көзқарастарын шартты белгілерге айналдыра алатын, сөйтіп, сол белгілердің
мән-мағынасы туралы келісімге келе алатын жеке адамдар өмір сүретін
қоғамда, сол қоғам туындататын мәдениетте орын алады.
Осы жоғарыда айтылған аударма түсінігінде аудару дегеніміз түсіну
деген тезиске де өзіндік орын табылады. Сөз бұл жерде бөтен тілден өз
тіліңе аударып түсінуде ғана емес, яғни “өзімдікіөзгенікі” арақатынасында
ғана емес, сөз бұл жерде өзіңдікін өзіңнің түсінуіңде де болуы мүмкін.
Басқаша айтар болсақ, мәселе ішкі аудармада деген сөз. Өз тіліңде
жазылған мәтінді түсіну процесінің өзі өзге тілден өз тіліңе аудару
процесіне пара-пар күшті қажет ететін күрделі процесс. Немесе, бір тілдің
өзінің ескі түрінен, не болмаса, диалектісінен сол тілдің қазіргі әдеби
күйіне аудару мәселесі де жоғарыдағылар қатарына жатады.
Аудармаға коммуникациялық теория тұрғысынан берілген анықтама Р.К.
Миньяр-Белоручевке тиесілі: Аударма туралы ғылымның нысанасы – екі тілді
қолдану арқылы жүзеге асатын жай ғана коммуникация емес, түпнұсқаның
аудармашы мен қабылдаушының өзара әрекеттесуін корреляциялайтын қызметтен
құралатын коммуникация. Бұл коммуникацияның орталық буыны аудармашының
қызметіне барып тіреледі, немесе сөздік әрекеттің ең күрделі түрлерінің
бірі болып табылатын аударма осы сөздің толық мағынасындағы аударма болып
есептеледі [7].
Демек, аударма нәтижесінде екі сөз туындысы мен екі қабылдаушы
қалыптасады. Аударма қандай да болсын коммуникация компоненттерін
қосарландыра түседі. Аударма теориясын ұқсастық туралы, шынайы әлем
заттарының ұқсастығы туралы, шынайы әлемнің адам санасында
көрініс табуының ұқсастығы мен адамзат тілдерінің ерекше көркем
мүмкіндіктерінің ұқсастығы туралы іргелі білім деуге болады.
Біз тілдердің шындықты түрліше бөлшектеп, бірдей құбылыстар мен
заттарды олардың алуан түрлі белгілеріне назар аудара отырып, түрліше
түзіп, түрліше дауыс беріп, өмірді түрлі бояуларда көрсететіндігін
білеміз. Алайда, түрлі мәдениет пен алуан түрлі тілдік сана иегерлері
мұндай айырмашылықты түсіне білуге де қабілетті. Сондықтан, егер аударманы
бір шындықты басқа тілдің көмегімен бейнелеудің құралы ретінде қарастырсақ,
онда аударылмайтын ұғымдар мәселесі мүлдем туындамай, аударма проблемасы
оңай шешілетін болады.
Аударма – құндылықты қайта таныту. Егер кез келген сөз туындысы
шындықтың фрагментінің индивид санасы арқылы бейнеленуі болса, онда
аударма бейненің бейнесі, көріністің көрінісі болып табылады. Аударма
шындықтың тікелей тура өзінің емес, оның Басқаның санасымен сарапталған
көрінісі болады, өйткені біз фактінің бейнеленуін емес, факт туралы басқа
біреудің ойын аударамыз. Аударма Басқаның ойын қаншалықты анық жеткізе
алады және ол қаншалықты қажет, аудармашылық адалдықтың шекарасы қайда?
Осындай сұрақтар легі аудармамен айналысатын әрбір адам алдында толассыз
туындап отырары сөзсіз.
Аударманың анықтамаларынан аудармашы тұлғасын да жалпы түрде
бейнелеу мүмкіндігін табамыз. Аудармашы – ең аз дегенде, екі мәдениетке бет
бұрған, екіжақты Янус секілді, екі (әлде одан да көп) тілді тұлға.
Аудармашылық қызмет қоғамның бүкіл өмірімен байланысын танытып, аударманың
өркениет дамуындағы рөлі мен орнын көруге мүмкіндік береді. Мұндай
тәжірбиені иемдену басқа тілдердегі әлемді басқаша тұжырымдау, көруден,
басқаша дүниетаным тәжірбиесінен, әлемді басқаша тану жолдарынан көрініс
береді [7].
Осы ізденіс жұмысында аударманы мәдениеттанулық мәселе етіп жаңа
бір қырынан қарастыруды көздеп отырғанымыз белгілі.
Бірақ сол ізденіс барысында аударманы арнайы зерттеу пәні
қылатын аударматанудан біржола қара үзіп кетуге де болмайды, өйткені ол
ғылым саласының аудармаға енді ғана пәнаралық аймақ ретінде ауыз сала
бастаған мәдениеттанудан гөрі жинақтаған мағлұматтары да, әдіс-
тәсілдемелері де жетерлік. Жалпы, аударманы, оны арнайы зерттейтін ғылыми
пәндерге қатысты жазған авторлардың анықтамаларын тұжырымдай келе,
аударманың мәдениеттанулық мәселе екендігін мойындауға, сөйтіп, аудармаға
жаңа бір мәдениеттанулық анықтама беруге әбден болатын сияқты [8].
Аударманың мәдениеттанулық мәселелеріне не жатпақ деген сұрақ
туындары заңды. Ол үшін, алдымен, аударманың мәдени феномен екендігі де,
оның адамзат мәдениетімен тығыз байланыстылығы да шүбә келтірмес айғақтар
екендігін еске сала кеткіміз келеді. Әрине, аударма – мәдени құбылыс.
Өйткені, біріншіден, аударманы қажет етуші де, жасаушы да адам. Ал адам мен
мәдениетті бөліп-жарып қарастыра алмайсыз, себебі мәдениет – адами болмыс
ету нәтижесі. Екіншіден, аударма – мәдениетаралық байланысты жеңілдетіп,
мәдениеттердің жандануына, баюына үлкен ықпал ететін құбылыс.
Аударманың, соның ішінде, әсіресе, көркем - әдеби, поэтикалық
аударманың әдебиет, поэзия сынды өнер қатарына жататындығы да қисынды.
Прозадағы аудармашы – құл, ал поэзиядағы аудармашы – қосавтор деген В.
Жуковскийдің қанатты сөзі бекерден бекер айтылмаса керек. Ол аударманың
өнер ретіндегі көрінісін танытады. Сонымен, аударманың мәдениеттің айнасы
болып есептелетін өнерге де тікелей қатысы барлығы оның мәдениеттанулық
құбылыс ретінде анықталуына тағы бір себеп болады. Сөйтіп, аударма –
шығармашылық әрекет түрі ретінде де мәдениеттанулық зерттеу нысанына
қойылар талаптар биіктігінен көрінеді [9].
Аударманың адамзат мәдениеті тарихында көрінуі және де жалпы
мәдениеттер арасындағы қарым-қатынасты өрбітуге тигізген ықпалы да,
әрине, өз алдына, үлкен мәдениеттанулық мәселе.
Аударма ісінің мәдениеттің мәйегі болып есептелетін тіл
мәселесімен етене тығыз байланыстыл ығы бүгінгі таңда кең жайылып келе
жатқан дефистік (hyphnated) ғылымдар, немесе пәнаралық зерттеулер жемісі
– лингвомәдениеттанулық ізденіс аясын көрнекілейді.
Аударма деген жалпылама ұғым ауқымында жатқан барлық құбылыстар
(ауызша тілмаштық, жазбаша тәржіма, еркін баяндау, әңгіме ету және тағысын
тағылар...) адамзат мәдениетімен, адамның мағыналық қызметімен, рәмізділік
аясымен тығыз байланысты құбылыстар. Оған қоса, аударма ісі, расында да,
мәдениетаралық байланыстарды нәтижелі ететін әрі өзі сол қарым-
қатынастардың салдары ретінде пайда болатын қызмет. Сондықтан да
аударманы пәнаралық ізденістер шекарасында – мәдениеттануда
зерделеудің өзіндік қисыны бар [10].
Сонымен, аударма – мәдени құбылыс. Мәдениетті кең философиялық
тұрғыдан адами болмыс нәтижесі деп анықтаймыз. Адами болмыс дегеніміз не?
Ол – уақытқа тәуелді шексіз көп түрөзгерістерді басынан кешірген пенденің
өзін-өзі қалыптастыру процесі. Адами болмыс қашанда мүмкіншілікті болмыс,
ықтималдылық процесс.
Адамды адам ретінде ерен етіп тұрған да, оның өзіндік әлемі
– мәдениетіне тіреуіш болып тұрған да нағыз адами болмыстың іргетасы
– мән-мағыналық кеңістік, рәміздік кеңістік, таңбалық кеңістік. Мән-
мағыналық, немесе рәміз-таңбалық кеңістік абстрактілі бейнелерден,
ұғымдардан, сөздер мен таңбалардан, рәміздерден, эйдостардан (идеялардан)
тұрады. Фиксацияда, көшіруде, аударуда – осылардың бәрінің адам үшін мәні
бар нәрсені көбейтуінде мәдениеттің негізгі қыры да, сыры да танылады. Ол
мәдениеттің кумулятивтік, жинақтаушылық рухын баяндайды [11].
1.2 Аударманың қалыптасу тарихы
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін айтарлықтай ақпараттық жарылыс деп
аталған дүмпу болып өтті. Адамдар мен халықтар арасында бір-бірімен
ақпараттық алмасу қатынасы күрт көбейді. Бұл құбылыс “аудармашылық
жарылыспен” қатар жүрді де, дүние жүзінде аударма ісі қызметінің қолданылу
аясын кеңейтті [15].
Аударма ісінің жаңа түрлері пайда болды: синхронды аударма,
кинофильмдерді дыбыстау, радиохабар, телехабарлама аудармалары. Көп
мөлшерде аударылған кітаптардан басқа, ауызша және жазбаша аударылған
материалдар жиынтығы әртүрлі ұйымдар мен мекемелерде қолданыла бастады.
Аударма ісімен тек кәсіби аудармашылар ғана айналыспады, бұл іспен басқа да
мамандық иелері, шетел тілдерін білетін инжинер, кітапханашылар, елшілер,
хатшылар (референттер), мұғалімдер, ақпараттық орталық мамандары да
айналыса бастады. Осыдан кейін аудармашылардың үлкен армиясын даярлап
шығарудың қажеттілігі туды. Ендігі жерде кәсіби аудармашыны бұрынғыдай
“жекелеп оқыту” деп аталатын әдіс (методикасы) бойынша даярлау қажеттігі
болмай қалды. Бұрынырақ аталған әдіс бойынша бір тәжірибелі маман бірнеше
оқушыны даярлай алушы еді, осылайша оны аудармашы шеберлігінің қыр-сырымен
таныстыратын. Дүние жүзінің барлық елдерінде аударма ісі, аудармашылар
мектептері ашыла бастады. Арнайы факультеттер университеттерде бөлімшелер
тағы да басқа оқу орындары пайда болды. Енді осыған сай оқу жоспары мен
бағдарламалар жасаудың қажеттігі туындады. Аудармашылық қызметтің бұрын-
сонды болмаған аясының кеңеюі және кәсіби аудармашы мамандарды даярлаудың
қажеттілігі аударма құбылысына (феноменіне) жаңаша көзқараспен қарауды, оны
жан-жақты оқып үйренуді қажет етті. Лингвистердің назарын аударма
мәселесіне (проблемасына) бұруда үлкен роль атқарған жайт — аудармашылық
қызметтің сапасы жағынан өзгеруі болатын. Әлі де болса әлем бойынша ең көп
аударылған көркем әдеби шығармалар болса да, бірінші орынға сан жағынан да,
сапа жағынан да көркем-әдеби емес ақпараттық аудармалар шықты. Оларға
ғылыми-техникалық, қоғамдық–саяси, экономикалық, заң ісіне байланысты
аудармаларды жатқызуға болады. Егер көркем шығармаларды аударуда
аудармашылық ең негізгі мәселесі (пороблемасы) түпнұсқаның әдеби-
эстетикалық көркемдігінің және автордың өзіне ғана тән ерекшелігін сақтап
аудару болса, ақпараттық аудармада қиындықтар кездесті, атап айтқанда
қиындықтар лингвистика жағынан болды. Бұл жерде аударылған мәтіндер жиі
анонимді (жасырын) түрде аударылды, жалпы стандарттық тілде жазылды, жеке
авторлық ерекшеліктері ескерілмеді, аударма мәселелері (проблемалары)
негізінен екі тілдің бірлігіндегі ерекшеліктері мен маңыздылығы жағынан
анықталды [16].
Егер аударма ісі қызметіндегі өзгерістер лингвистердің назарын өзіне
аудара қоймаса, тіл білімінің дамуы аударма ісін өз шеңберіндегі іске
қосты.
ХХ ғасырдың ІІ жартысында лингвистика өзінің ғылыми бағытын түп
тамырымен өзгертті. Формальды тіл құрылымын (структурасын) оқып үйренуде
үлкен жетістікке жеткен лингвистер өздерінің зерттеу обьектілерінің аясын
едәуір кеңітті, бұған макролингвистиканың біраз мәселелерін (проблемаларын)
қосты, бұл ретте бірсыпыра фундаментальды сұрақтар қаралды, тілдің
қоғаммен байланысы, ойлау мен әрекет, лингвистикалық және
экстралингвистикалық аспектілер ұйымдастыру тәсілдері мен адамзаттың
қоғамға ақпаратты беру т.б. Тіл туралы ғылымда маңызды орын алған мәтін
мен ауызекі сөйлесу құрылымының мазмұнын зерттеу жұмысы болды. Бірсыпыра
жаңа лингвистикалық пәндер тізбегі бой көтерді. Атап айтқанда,
психолингвистика, социолингвистика, рагмалингвистика, мәтін лингвистикасы,
сөйлеу әрекетінің (актісінің) теориясы, когнитифті лингвистика т.б.
Тілшілердің қарастыратын зерттеу әдістерінде тілдік бірліктің көмегімен
ақпарат алмасудың қалай іске асатындығы, сөйлеу әрекетінің (актісінің)
дәлдігі, түрлі жағдайдағы қарым-қатынас дәлдігі қарастырылған. Мұндай
лингвистикалық жолмен аударма ісін оқып үйрену мүмкіндіктерінің едәуір
өзгергенін көрсетті [17].
Аударма ісін оқып үйренуде тілшілер тек лингвистика теориясының
қомақты үлес қосатынын біліп қана қоймады, керісінше аударманың да
лингвистикаға соншалықты үлес қосатынын анықтады. Аудармалар тіл туралы өте
құнды ақпарат көзі болды, тіл аударма ісінде маңызды роль атқарды. Қазіргі
таңда аудармашылық іс-әрекет өте көп мөлшерде жүзеге асып жатыр, сондықтан
екі тілдегі мәтіндер мен сөйлеуде ауызекі немесе коммуникативті
теңестірулер өзіндік лингвистикалық тәжірибе жүзінде жүзеге асады. Бұл
жерде тілдік бірлікті қолдануда екі тілдің ұқсастығы мен өзгешеліктері
ескеріледі, осыған байланысты тілдің өзіне тән құрылымы мен сол тілдің
ауыз екі сөйлесуде іске асуындағы ерекшеліктер байқалады, бұрынырақ бұл
өзгерістер тілді зерттеу әдісінде назардан тыс қалып қоятын. Аударманың
лингвистикалық теориясының дамуына қосалқы күш болған нәрсе машиналар
арқылы аударма жасау жүйесін құру болды. Тез арада басып шығаратын
электронды–есептегіш машиналардың пайда болуы үлкен сенім ұялатты. Барлық
аударманы тез және арзан бағаға аударып беретін компьютерлер аудармашының
орнын басты. Компьютерлер шифрленіп қойған яғни жасырылған хабарламаларды
аударуда нәтижелі қолданылды, тілдің көмегімен шифрленген түпнұсқа да
аударылды. Машинамен аударылған алғашқы аудармалар айтарлықтай нәтиже
бермеді, бірақ жаңа дәуір компьютерлері үлкен көлемде еске сақтау
қабілетімен бұл жұмысты еш қиындықсыз атқарады деген сенім болды. Алайда
уақыт өте келе машинамен аударылған аудармалардың негізгі мәселелері
(проблемалары) оның есте сақтау қабілетімен байланысты емес екендігі
анықталды. Бұл қиындық машиналарға аударма кезінде кездесетін қиындықтарды
адам сияқты жеңіп шығатын программаның енгізілмегенінен болды. Осы жерде
адам аударманы қалай сәтті жасайды деген сұрақ туды, бұған ешкім жауап бере
алмады, өйткені аударма кезіндегі адам қабілетінің ерекшелігі түпкілікті
зерттелмеген еді. Сондықтан машинаның көмегімен пайдаланатын көптеген
лингвистер енді өздерінің назарын аударманы аударатын адамдардың қабілетін
зерттеуге аударды, осы жерден машина мен аударуда кездесетін қиындықтарды
жеңетін амалдар іздеді [18].
Бүгінгі таңдағы жаңа бағдарламалы машиналар кез келген мәтінде адам
сияқты өте сапалы және мазмұнды аудара алмайды. Оның үстіне машинамен
аудара тек үш жағдайда ғана жүзеге асады. Біріншіден, бағдарлама тек өте
қысқа мәтінді аударуға жасалады, стандартты формада, оның өзі лексикалық
және грамматикалық құрамы шектелген мәтіндер. Екіншіден, машина үлкен
көлемді мәтіндерді сапасыз аударып береді, содан кейін бұл мәтіндердің
көркемдік ерекшеліктерін сақтап қалу үшін және сапалы да нақты аударма беру
үшін аудармашыға қайтадан жұмыс істеуге тура келеді. Үшіншіден, бұл жұмысқа
редактор қосылады, ол мәтінді аудармаға дайындайды, машинаға қиындық
келтіретін жерлерін өңдейді, немесе машина аударған аударманың қатесін
жөндейді, нақты емес жерлерін түзетеді. Сөйтіп редактор-аудармашы аудару
үшін уайымдайды, ойланады, толғанады. Субьективті фактор да маңызды рөль
атқарды. Аудармамен айналысатын факультеттер университет пен институттарда
ашылды, болашақ аудармашыларды дайындаумен шет тілдері факультетінің
оқытушылары ат салысты, филологтар мен лингвистер де қалыс қалған жоқ.
Өйткені олар ең алдымен аудармашылық қызметтің теориялық басымдылығын ойлау
керек екенін түсінді және осы жағдайды өздерінің ғылыми әдіс-тәсілдерімен
шешуге тырысты 19].
2. АУДАРМАНЫҢ ОНТОЛОГИЯЛЫҚ САЛЫСТЫРМАЛЫҒЫ
2.1 Аударма түрлері
Ауызша ілеспе аудару. Ілеспе аударуда аудармашы оратордың сөйлемді
аяқтағаннан кейін аударатын тілдің сөздерінің көмегімен әңгіме жағдайын
туындаттырады. Сонда аудармашы “ екіжақты аударуды”, яғни бір немесе басқа
тілден аударуы ісін іске асырады. Бірақ бұл жағдайда әр аудару актісі бір
бағытқа(ақпарат алу көзінен рецепторға дейін)арналған,бастапқы тіл
әрқашанда олармен тез арада бір тілден екінші тілге аудару кезінде
қатынасушылар ауысып тұрады.
Теориялық жақтан көңіл бөлсек, аударма тілінің даралануы аударманың
арнайы(әр түрдің немесе түр тармағының өзгешелігін ашуда) теорияларының
өңдеуімен тығыз байланысты. Практикалық жақтан көз жіберсек, түрлердің
классификациясы аударма ісінің арнайы кезеңдерінде аудармашылардың
мамандандыруларына негіз болады. Аударманың түрлері олардың арнайы
шекараларына байланысты теориялық қорытындыларды талап етеді [12].
Қазіргі уақытқа дейін аударманың арнайы теориялары толығыменен
зерттелмеген.Арнайы теориялардың ішінде,әсіресе, аударманың жанр-
стилистикалық классификасымен байланыстырылған.
Ауызша синхронды аудару. Аударманың арнайы теориясын өңдеуде түрлер
психолингвистикалық классификасының негізінде болып, оның ауызша
аспектісі,әсіресе, синхрон аудармасы оқып білінеді. Синхрондық аударма
теориясы аудармашы мамандарын дайындау бағдарламасында кездеседі.
Бағдарламаларға арнайы әдебиеттер мен оқулықтар басылған. Сондықтан, аудару
теориясының жалпы бағытында біз ауызша аударманың жазба теориясына
сүйенеміз.
Ауызша аударманың өзгешілігін зерттеу барысы 3 бағытта жүзеге
асады.Зерттеудің 1-інші аспектісі факторлармен айналысады,түпнұсқаның
мазмұнына сай аудармашының ақпаратты шығаруымен байланысты. Ауызша аударма-
бұл ауызша сөз сөйлеуді шет тіліне аудару. Ауызша аударманың қабылдау
қасиеті уақыт аздығымен, бірмүйізділігімен, беделін түсірумен байланысты.
Түсінушіліктің толықтығы ырғаққа, аз кідіріске, шапшаңдыққа тәуелді,ал
қабылдау бастапқы мазмұндық бағыттарды қабылдау кезінде пайда
болады.Аудармашы қабылданған шаршы ақпаратты мәтіннің мазмұнына қарай
болжайды, әрі қарай қабылдау үрдісінде ақпараттың есіндегі жинағы пен
кемуін болжауда ұйғарып, анықтайды. Ауызша аударманың теориясы аудармадағы
психолингвистикалық өзгешелікті, лингвистикалық алғы шарттарының болжамына
мүмкіндік туғызады және оның әр тілдегі мағыналық, дербестік, минималдық
сөздің кесіндісінен болатын тәуелділігін суреттейді.Сонымен қоса, сөздің
кесіндісі құлаққа қабылдау ақпаратынан айрылу мінезіне дейін көрінеді. Тағы
да айрылудың орнына қайтару факторлары болады: пәннің білімі мен сөздің
орны, олар босатулардың, дауыс ырғағығының, сөздің эмоционалдық бояу
мазмұннын аңғартады және т.б.
Ауызша аударманы зерттеу барысындағы 2-інші аспектісі ПЯ-дағы сөз
түрінің даралығымен байланысты. Ауызша аударманың теориясы аудармашының
ауыз-екі сөйлеудің өзгешілігін суреттейді, әсіресе, әдеттегіден ерекше
болатын аударылатын емес сөзі. Аудармашының сөзі түпнұсқаға хабардар
болады және аударма үрдісінде қалыптасуымен ерекшеліктердің тууына себепші
болады. Синхрондық аудармада айту үрдісі мазмұндау үрдісімен параллель
бағытта өтеді(шешен сөздің қабылдауы),бірақ аударманың бөлігі ақпарат көз
сөзінің аз кідірісінде айтылады.Синхрондық аударманы лингвистикалық
бейнелеуде түпнұсқаның басталуымен және осы бөлшекті аударуға бөлінген
уақытқа байланысты қорытындылады. Бұл аралықтың кең шамасы екі қатарлы тіл
факторымен баяндалады. Біріншіден, ол шет тіл құрылымының ерекшеліктеріне
тәуелді, сөз сегментінің ұзындығын қамтамасыз етеді, бірліктерден құрылатын
көпмағыналық шекарада да жалданады. Көп тілдерге тән бұл сегмент сөйлемнің
құрылымы негізінде көрінеді –SPO(Субъект-предикат-объект) және бірінші
кезекте бұнда етістік баяндауыш болып табылады.Кейде аудармашы аударманың
басын ұстап қалады, өйткені шешен айтылған сөзінен баяндауышты күтеді.
Екіншіден, аралық кең шамасының артта қалуы ПЯ құрылымының өзгешеліктеріне
тәуелді,яғни ол айтылған сөздің бастапқы элементтерінің кейінгі дәрежеге
тәуелділігімен суреттеледі. Мысалы, ағылшын тілін аударғанда орыс тілінің
біріншісөйлемінде аудармашы кішкене уақытта ақпарат көзінен бастауыш пен
баяндауышты тосуы керек Дружбу с Советским Союзом...(мы глубоко
ценим)кейін аударады:We highly appreciet our friendship...
Сол уақытта да, бұл сөйлемді неміс тіліне аударғанда ол өз аудармасын
бірінші сөздерден бастай алады және аудармада басқа құрылымды қолданады:Der
Freundshaft mit der Sowjetunion... мысалы,is of great value to us.
Арнайы ауызша аударма теориясының шекарасында аудармашы сөзінің басқа
да ерекшеліктер кездеседі. Бұл өте баяу артикуляция, хезитациондық аз
кідіріске байланысты, варианттарды қабылдау тербелісіне байланысты, қате
варианттың алдындағы аралықты 3-4есе көбейтеді, сонымен бірге, сөздің таза
дыбысталуына байланысты аз кідірістің ұзақтығы жатады. Аудармашы сөзінің
ырғағы кемиді, синхронист-аудармашы биік шапшаңдықты жиі айтады және сөздің
дұрыс дыбысталуына байланысты ол тез арада ұсынуымен талпынады. Келесі
аудармада оның шапшаңдығы көпке төмендейді, себебі аудармашы өз жазбаларын
реттеп, түпнұсқаның мазмұнын бұрынғы қалпына келтіреді [13].
Ауызша аударма теориясынаерекше көңіл бөлу – аудармашы сөзінің
нормативтік талаптары. Оларды қолдану үшін синхрондық, ізбасарлық
экстримальді жағдайда бірнеше күш қажет, яғни нақты артикуляциямен
қамтамасыз етеді, қарқын теңсіздігі, акценттің дұрыс қою орны, сөздің дұрыс
аяқталу құрылымы мен білімі, т.б.Бұл аударма элементтерін тыңдаушы
қабілетінің қабылдауына сай ұсынысы.
Ауызша аударманы зерттеу барысындағы орташа аспектісі- аударудың
арнайы түрі деп қарастырылады, яғни жазба аудармасына қарсы тұрады. Бұл
ауызша аударманың арнайы теориясы сандық болып есептелінеді, сондай-ақ,
сапалық ерекшіліктері де кездеседі. Синхрондық аудармада мәтіннің көлемі
(сөз саны) аударылған сөздердің ұзақтығына тәуелді. Синхрондық аудармадағы
кішігірім сөзді аударғанда сөз саны ортаңғы болады, жазба аудармамен
салыстырғанда көбірек, ал қалғаны баяндау, түсіну элемент санының
көптігімен байланысты. Егер ұзын сөзді аударғанда олардың саны теңеледі,
сонымен мәтіннің синхрондық аудармасы азат жолды немесе одан да үлкен
абзацтарды аударуда мағыналық қысым береді. Түпнұсқаның мәтін аудармасы мен
жазба аудармасында көлем азаюы бүкіл жағдайларда кездеседі. Шешен сөз
шапшаңдығының арттырылуы өткізу санымен байланысты. Сондықтан, ауызша
аудару теориясы сөз қысымының себебіне, шектеулеріне және тәсілдеріне
тәуелді.
Қысым қажеттілігі ауызша аудармада (әсіресе синхрондық) түпнұсқаның
толық мазмұнынын бере алмайды, біріншіден,шешен сөзінің тез шапшаңдығында
аудармаға бүкіл аударылған мәтінді ұсынуы қиыншылыққа түседі. Екіншіден,
ойлау қабілетінің жылдамдығы барысында аудармашының өз шектері
болғандықтан, ол шешен сияқты тез айта алмайды. Үшіншіден, тез арадағы
айтқан сөзді дыбысталу барысындағы дұрыстығы мен аяқталғаны жиі
бейімделмейді. Қорытындыласақ, олардың аударма рецептор қатынасы және
тіларалық қатынасы бұзылады.
Ауызша аудармадағы сөздік қысымның борышы оңай емес.Бұнда тек
түпнұсқаның бөлімшесін өткізу туралы сөз болып тұрған жоқ, аударылған
хабарламаны қысқанда сөз мағынасының барлық элементтері сақталынады. Айтқан
сөзде ақпарат элементтері, бір-бірін бастыруы, ал аудармада хабарнаманың
мазмұнын сақтап өткізуге болады. Мысалы, егер аудармашы толығымен сұрақты
аударса, Когда начнется осуществление этого плана? оған жауапты аудару
үрдісінде сөзді қысқартуы мүмкін. Осуществление этого плана начнется в
1990 году,(в девяностом). Кейде айтылған сөзде қосымша ақпарат(сыпайы
түрі, тақырыптан кету) кездеседі. Әр жағдайларда сұхбаттасу барысында
ақпараттың сөз түрінде берілуі міндетті емес. Аудармада ақпарат
қысқартылады.
Аудармадағы хабарнама қысқару үзілісіндегі кең шаманы кұрайды. Ол
шешен сөзінің шапшаңдығына тәуелді және олар шет тілдердің қатынасына да
тәуелді. Ауызша аударма теориясы әр тілдік жұпқа арнап сөздік қысымды
құрылымдық көмек сияқты және сегменттің пайда болуын суреттейді. Қысымның
тәсілінен- синонимдес сөзінің, сөйлемнің қысқарған сөзге, сөйлемге, сөз
тіркестеріне ауысуын көреміз. Оған мекемелердің, мемлекет аттарының толық
ауысуы жатады(ООН) және баяндауыш тіркесін етістіктен зат есім болатын
бірбаяндауышқа ауыстырады,сол қозғалыс үрдісітігін білдіретін қосылған
элементтер керісінше аударылады. ( to render assistance-помогать),( he
policy pursued by the United States-политикаСША). Шешен тез сөйлегенде ,әр
түрлі сөз қысымын қолданғанда, ауызша аударудың мағынасы жазбаша аударудың
түпнұсқасымен салыстырғанда 25-30% қысқартылады.
Ауызша аударма теориясының арнайы бөлімі -эквиваленттің мінезін
зерттеуі болып табылады. Жоғарыда айтылғандай, жазба мен ауызша аудармада
кейде ақпараттың жоғалуы мүмкін. Зерттелінген ауытқулардан түпнұсқа
мазмұнындағы ақпарат қосылуы мүмкін.. Әр ауытқудың түрлері өзіне тән
кішігірім категорияларынан тұрады. Өткізулерге кіретіндер:1)сөз туралы аз
мағыналық өткізу, көбінесе эпиттетте кездеседі. 2)кеңейтілген бірліктердің
аудармашыға мәтінді түсінбеушілігі, 3)мәтіннің бөлімі аударма барысындағы
құрылымның қайта құру жолы,4)шешен сөзінен аудармашының қалып қалуына
байланысты.Қосымша қосылған элементтің көптігі мінезіне қарай жіктелінеді:
бөлек анықтаулар, қосымша түсінушліктер,аударма ұсынысының байланысын
нақтылау болып табылады.
Қорыта келгенде, маңыздылығына сәйкес қателіктер де бөлінеді:
аудармадағы бөлек сөзінің кішігірім қатесі, аудармадағы бөлек сөзінің
мәндік өрескел қатесі, маңызы жоқ құрылымдық ауысуына байланысты кішігірім
қате, маңызы бар өрескел қате және т.б [14].
2.2 Аударма туралы теоретик-ғалым жазушылардың ой-пікірлері, түсінік
хаттамалары
Аударма теориясы аударма тәжірибесі, практикасымен тығыз байланыста
дамыған дүние. Тағы бір ескеретін нәрсе – аударма теориясында аударуға
даярланған түпнұсқа мәтін тілін – түпнұсқа тілі (ТТ) дейді, ал аударма
жасалып отырған тілді – аударма тілі (АТ) дейді. Осындай керекті деп
табылған мағлұматтардан соң енді тікелей аударма теориясының бастамасын сол
кәрі тарих қойнауынан мәтін қазбалай отырып табуға болады екен. Аударма
тарихы сонау көнегөз қария Цицероннан бастап осы замандағы аударма
теоретиктеріне дейін ешкімді ұмыт қалдырған жоқ. Бірақ біз монография
көлемін ескере отырып, ең маңызды-маңызды деген тұлғаларға, олардың аударма
туралы айтқан, жазған пікірлеріне тоқталамыз [20].
Римнің ұлы шешен ділмары – Марк Тулий Цицерон (б.д.ғ.106-43) Эсхил
мен Демосфен сөздерінің аудармасына берген алғысөзінде өзін ұлы шешен-
жазушының қарапайым аудармашысына теңейді. Бұл салыстыруымен ол Рим
қоғамының аудармашы мамандығына қалай қарайтындығын танытты. Өйткені біз
Цицерон трактаттарынан аударма, аудармашы, аудармашылық қызмет туралы
кейбір теориялық ой түйіндерді кездестіреміз. Сондай-ақ, Цицерон
еңбектерінен біз ең алғаш рет аударма теориясы категориясының оппозициясын,
ал нақтырақ айтсақ, еркін аударманың сөзбе-сөз аудармаға қарама-қарсы
қойылғанын анықтаймыз.
Әулие Иероним деген атпен аударма тарихында Көне Өсиет мәтінін латын
тіліне аударып, Вульгатаны даярлауымен өзіндік орын алған ғұламаның
әдеби мұрасының ішіндегі бізге жеткені – Паммахиге хат деп аталады әрі
ол Иеронимнің аудармашылық кредосын анықтайтын құжат болып табылады.
Аударудың ең жақсы тәсілі туралы Паммахиге хат [11] мәтініне көңіл
аударсақ, оны біз риторика және аударма теориясы туралы арнайы трактат дей
алмаспыз, бірақ ол аудармаға қатысты кейбір қағидаларды тұжырымдауымен,
антикалық авторлардың беделін және өзінің жеке аудармашылық тәжірибесін
арқау ете отырып, аударманың кейбір заңдылықтарын анықтауға күш
салғандығымен қызықты. Сол себепті бұл құжат аудармашылық ой ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 АУДАРМАНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
1. Аударма туралы түсінік және оның
қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ...
2. Аударманың қалыптасу тарихы
2. АУДАРМАНЫҢ ОНТОЛОГИЯЛЫҚ САЛЫСТЫРМАЛЫҒЫ
2.1 Аударма түрлері
2.2 Аударма туралы теоретик-ғалым жазушылардың ой-пікірлері, түсінік
хаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Аудармаға талдау жасау
3.1 Мәтінді аудару
3.2 Мәтінге талдау жасау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алған күннен бастап рухани
бастауларының көзін ашып, бар-жоғын түгендеп, өркениетті әлемнің озық
ойларынан нәр жинап, бүгінгі күн талабына сай рухани жаңғыруды мақсат қойып
отыр. Бүгінгі күрделі де қиын әлемнің заману талабына сай болу үшін, мәдени-
өркениеттік бәсекелестік сахнасында өздігіңді және өзіңдегіңді жоғалтып
алмау үшін өзгенікін де біліп, саралап отыру керек. Ғаламдық сипаты күн
өткен сайын тайға таңба басқандай айқындала түскен заманда мәдени
бірегейлік тағдыры толғантқан ұлттық мәдениет ұлы көштен қалмастың да
қамын ойлағаны жөн. Ол үшін ұлттық мәдениет өзінің өміршеңдігін ұзартатын
жалғыз жол – өркениеттер арасындағы мәдени сұхбат жолын ғана бетке алуы
тиіс. Мәдени сұхбат үрдісі аясында ұлттық мәдениеттің жаңғыруы өзге
мәдениеттер даярлаған мол мұраны жатсынбай, сіңіре білу қабілетіне барып
тіреледі.
Жұмыстың өзектілігі: Курстық жұмыстың өзектілігінде бұл тақырыптың,
яғни, қазіргі замандағы аударманың маңыздылығы, ерекшелігі, рухани мәдени
өмірде алатын орны жайлы болмақ. Қазіргі кезде қандай аударма түрі
болмасын, әрбір аударманың өзіндік ерекшелігі болады. Жанама немесе тікелей
аударма аясында әрбір қойылған талаптарға сай аударманың өзіндеік не
болмаса, нақты түпнұсқасын беруге тырысады. Сол сияқты қазіргі кезде тек
қана шет тілдерден аудару ғана емес, белгілі бір қарастырып отырған
терминнің де түсініктемесін аударма ретінде береді. Менің бұл тақырыпты
тандаған себебім, қазіргі кезде аударма мәселесі кең ауқымды белең алып
отыр. Қандай бағытқа бет алсаңда барлық жердің талаптарына сай аударманың
маңыздылығы зор болып табылады. Қазіргі таңда Елбасының жолдауына, қойған
шарттарына сай барлық құжат-хаттамалардың өзі де орыс тілінен қазақ тіліне
аударылып жатыр. Міне, аударманың рөлін осыдан – ақ байқауға болады.
Сондықтан, аударма сапасын арттыру және сол тақырыптағы мәселелеріне баға
беру маңызды болып табылады.
Жұмыстың мақсаты: Бұл курстық жұмыстың басты мақсаты қазіргі замандағы
аударма үдерісінің маңыздылығы және ерекшелігі болып табылады. Бұл тақырып
аясында аударма сапасының бағалау мәселелерін қарастыру.
Жұмыстың міндеттері:
-жұмыстың басты міндеттері алдымен, аударманың жалпы түсінігін
айқындап, басты мәдениеттанулық мәселелерін ашу;
-аударманың түрлері және оның қалыптастыру кезеңдерін барынша айқындап
баяндап, сонымен қатар, аударма туралы теоретик-ғалым жазушылардың ой-
пікірлері, түсінік хаттамаларын, әрбір зерттеушілердің аударма жайлы
қолдану материалдарын көрсете отырып, жұмыс барысында қарастыра кету;
-белгілі бір мәтінді алып, оның аудармасын жасай отырып, мейлінше
толық талдау жасау.
Теоретикалық маңыздылығы: Негізінен бұл тақырып барысында көптеген
ғалымдар ой қозғаған болатын. Бұл тақырыпты барынша ашуға тырысқан және де
өздерінің барлық амал-тәсілдерін көрсеткен. Мәселен, аударма жайлы,
аударманың үдерістерімен қазақ жазушылары М.Дулатов, А.Байтұрсынов сынды
ақындар ой тербеткен. Ал шетел ғалымдарына келетін болсақ, Цицерон, Этьен
Доле, Юджин Альберти Найда сияқты жазушыларды айта кетуге болады. Мысалы,
аударма жайлы Дж.Стейнер өз пайымдауынша қарастырған. Ол аударма тарихын
төрт негізгі кезеңге бөлген. Ал Ж.Мунэн болса, аудармаға тосқауыл болатын
мәселелерді үш топқа біріктірген. Сол сияқты басқа да ғалымдардың
еңбектерін қарастыру заңды болып табылады. Жұмыс барысында өзге де
жазушылардың аударма жайлы қарастырған теоретикалық маңыздылықтарын көрсете
отыру.
Практикалық маңыздылығы: Менің таңдаған тақырыбымның практикалық
маңыздылығы қазіргі таңда кең ауқымда белең алып отыр және де өз алдына
қойған рөлі де ерекше. Өйткені қазірде аударма әрбір жұмыс барысында аса
қажет. Әрбір мамандықтың не болмаса таңдаған бағыттың өзіндік аса
ерекшелігі ең болмағанда немесе бір болмасын бір құжатта аударма керек
болады. Тым болмаса нақты түпнұсқадағы аударма болмасын, кем деген әйтеуір
кез келген мәтіннің не болмаса сөздің аудармасы немесе баламасы қажет.
Сонымен, айтайын дегенім, менің ойымша бұл тақырыптың өзектілігі де,
маңыздылығы да зор.
Адамзат жазулы тарихта жүргеніне біраз уақыт болғандықтан көптеген
рухани құндылықтар қағаз бетіне түсірілген мәтін ретінде тіршілік етіп
жатқандығы кімге де болса мәлім. Сол мол қазынаны өзіміздің бай мәдени
мұрамыздай көріп, одан шығармашылық шабыт алу үшін, алдымен, сол қазынаны
түсінікті ететін амал-тәсіл керектігі даусыз. Ендеше,
түрлі тілде сөйлейтін адамзаттың ортақ мұрасын өз мәдени мұрамыздың іргелі
бөлігі деп қарауға мүмкіндік берер аударма мәселесі бүгінгі таңның өзекті
тақырыбы.
1 АУДАРМАНЫҢ МӘДЕНИЕТТАНУЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Аударма туралы түсінік және оның қалыптасу кезеңдері
Аударма ұғымы мен оның мәнін, әсіресе, мәдениеттанулық ғылым
аясындағы мазмұнын ашып көрсету осы бөлімшенің алға қойып отырған міндеті.
Соған қол жеткізу үшін аударма түсінігін талдаудан бастаған жөн. Айтылған
сөзді ауызша қотару барысындағы тілмаштық болсын, хатқа түсірілген сөзді
жазбаша тәржімалау болсын, жалпы, мән-мағынаны тасымалдау (хабарлау,
баяндау, әңгімелеу) болсын – бәрі-бәріне қатысты, жалпылама алғанда,
аударма деуге негіз бар. Макроконтексте аударма дегеніміз адами әлемнің
заңды процесі әрі кез келген жанның табиғи қабілеті. Бір тілдің өз ішінде
әлдебіреудің айтқанын, жазғанын одан басқа адам қабылдау, түсіну барысында
өзінің ішкі тіліне аударады деуге болады. Өйткені әрбір адамның өз
тілі бар, сондықтан басқа адамның айтқанын біз үнемі аударма заңдылығымен
қабыл аламыз [1].
Кезінде Р. Якобсон Аударма туралы деген эссесінде аударманың үш
түрін көрсеткен екен:
1)бір тілдің өзінің ішіндегі тілішілік аударма, яғни
бір тілдің лингвистикалық белгілері нсол тілдің басқа белгілерімен
сипаттау түсініктеме, талдау, мазмұндау, бір тілдің ескі
нұсқасында жазылған шығарманы жаңаша сөйлету (мысалы,көне түркі
тіліндегі жәдігерлерді бүгінгі қазақ тілінде түсінікті етіп
жеткізу) және т.б.;
2) сөздің төл мағынасындағы аударма, немесе, тіларалық аударма,
яғни бір тілдің лингвистикалық белгілерін басқа тілде беру;
3) семиотикааралық аударма, немесе трансмутация, яғни тілдің
лингвистикалық белгілерін бейлингвистикалық белгілер жүйесі арқылы
қайталау. Мысалы: белгілі роман не повесть желісінде фильм түсіру немесе
қойылымдар даярлау [2].
Осыдан, былайша айтқанда, аударма болып есептелмейтін аударманың
екі формасы бар екені көрініп тұр. Біріншісін Якобсон аудармадан басқа
сөзбен жеткізеді: тілішілік аударма немесе басқа атау беру, rewordіng .
Сондай-ақ, үшіншісі де аударма болып есептелмейтін семиотикааралық аударма
немесе трансмутация. Бұл екі жағдайда да сөз аударманың аудармасы,
интерпретациясы туралы болып тұр. Осыдан тура өз мағынасындағы аударма бар
және жанама мағынадағы аударма бар деп айтуға болатын секілді [3].
Аударма ұғымының тар және кең мағынасы бар. Тар мағынасында
аударма деп бір тілдің ауызекі немесе жазулы ақпаратын (мәтінін) екінші
бір тілде түсінікті етіп жеткізуді айтады. Тар мағынасындағы аударма
жалпы аударма ұғымының көпке үйреншікті, дағдылы түсінігін білдіреді.
Расында да, аударма дегенде ана тілімізден басқа тілде жазылған көркем -
әдеби шығарма мәтіні немесе басқа да керегі болып тұрған ақпарат, хабарлама
және т.б. - ны өзімізге түсінікті түрде өз тілімізде бізге жеткізуді көз
алдымызға елестетеміз.
Кең мағынасында аударма деп қандай да болмасын мәдени ақпарат түрін,
мәдени мәтінді өзінің үйреншікті арнасынан басқа түрге ауыстыру,
оны сол мәтін жазылған, айтылған, жасалған тілден (бұл тұста тіл деген
тар лингвистикалық мағынада қолданылып тұрған жоқ) басқа бір тілге мән-
мағынасын бұзбай жеткізуді айтады. Мысалы, айтулы немесе жазулы тілге
негізделмеген мәдени салалар: көркемсурет, музыка, би және т.с.с. өз
алдында тілдік кейіпке келе алады. Өйткені біз көркемсурет идеясын,
музыканың рухын, бидің қимыл-қозғалыстарының мәнін тілге сала аламыз, яғни
тіл арқылы сөйлете аламыз. Тілсіз тілдер ұғымы осыдан барып шығады,
мәдениет – метатіл деген түсінік туындайды.
Бәріміздің білетініміздей, адамзаттың бір тілде ғана емес,
бірнеше мыңдаған тілдерде сөйлейтіндігінен
барып аударма қажеттілігі туындайды [4].
Тілдердің көп түрлі болуына биологиялық тұрғыдан алғанда еш
негіз жоқ. Өйткені барлық адамзат балалары биологиялық бір түр өкілдеріне
жатады. Шындығында, адам тек нәсілдік белгілері бойынша: терілерінің
түсіне, бас сүйектерінің көлемі мен формасына, қан құрамына және т.б.
белгілері бойынша ғана бірнеше топқа бөлінеді. Осыны негізге алсақ, онда
әлемде бес - алты тіл ғана болуы тиіс еді. Қазіргі заманда, әртүрлі
есептеулер бойынша әлемде төрт - бес мыңға жуық тілдер бар көрінеді. Жалпы
бар тілдердің нақты санын беру өте қиын екендігін де айта кеткен жөн,
өйткені көп жағдайда сөз қандай да бір дербес тіл туралы әлде сол тілдің
диалекті туралы болып жатқандығын ажырату қиын. Сонымен, мұндағы мәселе
биологиялық себептен мүлдем басқада жатыр деген сөз. Әрине, адамзат тек
қана биологиялық - табиғи өмірлік бағдарлама шегінде қалып қоймай, өзінің
жаратылыс табиғатынан тысқары жатқан, одан мүлдем бөлек заңдылықтарға, яғни
шынайы адами - мәдени әлем заңдылықтарына да тәуелділік танытатыны
бәрімізге аян.
Аударма дегеніміз не? Аударманың түп сырына, терең тұңғиығына
(философиясына) сүңгімес бұрын ұғымның өзін анықтап алу керек.
Аударма деген сөз күнделікті тұрмыстық деңгейде жалпыға мәлім және де
түсінікті болып көрінгенімен де, көптеген басқа сөздер сияқты, ол да
бірмағыналы жайдақ сөз емес. Сондықтан оны пайдалану барысында үнемі
нақтылап отыру да керек. Сөзді қолдану жағдайы мен контекст аударма
терминінің қай мағынада алынғандығын нақтылап береді. Аударманың ғылыми
анықтамасын біз сол аударманы арнайы зерттейтін тілтанулық ғылым саласы –
аударматанудан көптеп кездестіреміз. Сол анықтамаларды келтіру ретіне сай
өзіміздің зерттеу жұмысымызда көрініс тапқан аударма мәселелерін
нақтылаймыз. Сонымен, қазіргі таңда аударманың алуан түрлі анықтамалары
бар. Аударманың өзіндік теориясын беруге ұмтылған әрбір зерттеуші, әдетте,
зерттеу объектісіне өзіндік анықтама береді.
Француз аудармашысы және аударма теоретигі Э. Кари аудармаға берілген
анықтамалардағы алуантүрлілікті келесідей түсіндіреді: Аударма ұғымы,
шындап келгенде, өте күрделі ұғым. Бұл аударманың біздің заманымызда
кездесетін түрлерінің көптігінен ғана туындап отырған жоқ. Ол аударманың
ғасырлар бойы әрдайым өзгеріп отыруына да байланысты құбылыс. Мүмкін, нақ
осы жағдай өзінікінен бұрын берілген анықтамалармен не келісіп, не оны
жоққа шығарып отырған ғалымдардың өз ойларын тұжырымдауын қиындататын да
болар [5].
Ғылыми терминнің ұтымдылығы оның бірмағыналығы, бірізділігінде болса,
онда, ең алдымен, аударма сөзінің ондай талапқа сай еместігін, яғни
көпмағыналы екендігін айта кеткен жөн. Ол, ең аз дегенде, екі ұғымға
қатысты: аударма – мәдени-интеллектуалды әрекет, яғни процес ретінде
алынған аударма және аударма – сол әрекеттің, сол процестің нәтижесі,
әрекет өнімі ретінде алынған аударма, басқаша айтқанда, аудармашы жасаған
сөз туындысы ретінде алынған аударма. Аударма жасау нәтижесінде пайда
болған жаңа туындыны ғалымдар өзара транслат деп те атайды.
Аударматану ғылымындағы беделді авторлардың анықтамаларын келтірейік.
А.В. Федоров: Аудару дегеніміз бір тілдің көмегімен осыдан бұрын басқа
тіл арқылы көрсетілген шығарманы анық және толық жеткізу деп анықтаса,
Я.И. Рецкер: Аудармашының мақсаты – түпнұсқаның стилистикалық және
экспрессивті ерекшеліктерін сақтай отырып, басқа тілдің көмегімен оның
мазмұнын біртұтас және нақты жеткізу деп біледі; ал Ж. Мунэн: Аударма –
тілдер байланысы, билингвизм құбылысы. Бұл – билингвтің кез келген нормадан
ауытқуға, интерференцияға саналы түрде қарсы күресетін жағдайы деп
анықтайды. Басқаларды қоя тұрып, аударма теориясымен арнайы айналысып
жүрген ғалым-зерттеушілердің анықтамаларын келтіргеннің өзінде сан саққа
кеткен ойға куә болдық. Осынау келтірілген немесе одан да басқа көптеген
аударма анықтамаларынан қорытындылай келе айтатынымыз: аударма – белгілі
бір о бастағы мәтіннің (түпнұсқаның) барлығын басқа тілге түсінікті етіп
жеткізу процесінің жүргізілуін алғышарт етіп қоятын әрекет түрі. Ендеше,
аударма құбылысын қарастыру барысында түпнұсқа мен көшірме, бастапқы негіз
бен кейінгі туынды арақатынасы, олардың эквиваленттілігі туралы мәселелер
бой көтереді. Оларға арнайы тоқталатын тараушалардың болуына байланысты осы
жазылғанмен шектелеміз [6].
Біздің зерттеп отырған мәдениеттанулық ғылым аясындағы
аударма мәселесі туралы сөз болғанда, ең алдымен, аударманың – қоғамдық-
мәдени құбылыс екендігін айта кету керек. Яғни аударма тек қана
абстрактілі ойлау қабілеті бар, өзін қоршаған орта туралы
көзқарастарын шартты белгілерге айналдыра алатын, сөйтіп, сол белгілердің
мән-мағынасы туралы келісімге келе алатын жеке адамдар өмір сүретін
қоғамда, сол қоғам туындататын мәдениетте орын алады.
Осы жоғарыда айтылған аударма түсінігінде аудару дегеніміз түсіну
деген тезиске де өзіндік орын табылады. Сөз бұл жерде бөтен тілден өз
тіліңе аударып түсінуде ғана емес, яғни “өзімдікіөзгенікі” арақатынасында
ғана емес, сөз бұл жерде өзіңдікін өзіңнің түсінуіңде де болуы мүмкін.
Басқаша айтар болсақ, мәселе ішкі аудармада деген сөз. Өз тіліңде
жазылған мәтінді түсіну процесінің өзі өзге тілден өз тіліңе аудару
процесіне пара-пар күшті қажет ететін күрделі процесс. Немесе, бір тілдің
өзінің ескі түрінен, не болмаса, диалектісінен сол тілдің қазіргі әдеби
күйіне аудару мәселесі де жоғарыдағылар қатарына жатады.
Аудармаға коммуникациялық теория тұрғысынан берілген анықтама Р.К.
Миньяр-Белоручевке тиесілі: Аударма туралы ғылымның нысанасы – екі тілді
қолдану арқылы жүзеге асатын жай ғана коммуникация емес, түпнұсқаның
аудармашы мен қабылдаушының өзара әрекеттесуін корреляциялайтын қызметтен
құралатын коммуникация. Бұл коммуникацияның орталық буыны аудармашының
қызметіне барып тіреледі, немесе сөздік әрекеттің ең күрделі түрлерінің
бірі болып табылатын аударма осы сөздің толық мағынасындағы аударма болып
есептеледі [7].
Демек, аударма нәтижесінде екі сөз туындысы мен екі қабылдаушы
қалыптасады. Аударма қандай да болсын коммуникация компоненттерін
қосарландыра түседі. Аударма теориясын ұқсастық туралы, шынайы әлем
заттарының ұқсастығы туралы, шынайы әлемнің адам санасында
көрініс табуының ұқсастығы мен адамзат тілдерінің ерекше көркем
мүмкіндіктерінің ұқсастығы туралы іргелі білім деуге болады.
Біз тілдердің шындықты түрліше бөлшектеп, бірдей құбылыстар мен
заттарды олардың алуан түрлі белгілеріне назар аудара отырып, түрліше
түзіп, түрліше дауыс беріп, өмірді түрлі бояуларда көрсететіндігін
білеміз. Алайда, түрлі мәдениет пен алуан түрлі тілдік сана иегерлері
мұндай айырмашылықты түсіне білуге де қабілетті. Сондықтан, егер аударманы
бір шындықты басқа тілдің көмегімен бейнелеудің құралы ретінде қарастырсақ,
онда аударылмайтын ұғымдар мәселесі мүлдем туындамай, аударма проблемасы
оңай шешілетін болады.
Аударма – құндылықты қайта таныту. Егер кез келген сөз туындысы
шындықтың фрагментінің индивид санасы арқылы бейнеленуі болса, онда
аударма бейненің бейнесі, көріністің көрінісі болып табылады. Аударма
шындықтың тікелей тура өзінің емес, оның Басқаның санасымен сарапталған
көрінісі болады, өйткені біз фактінің бейнеленуін емес, факт туралы басқа
біреудің ойын аударамыз. Аударма Басқаның ойын қаншалықты анық жеткізе
алады және ол қаншалықты қажет, аудармашылық адалдықтың шекарасы қайда?
Осындай сұрақтар легі аудармамен айналысатын әрбір адам алдында толассыз
туындап отырары сөзсіз.
Аударманың анықтамаларынан аудармашы тұлғасын да жалпы түрде
бейнелеу мүмкіндігін табамыз. Аудармашы – ең аз дегенде, екі мәдениетке бет
бұрған, екіжақты Янус секілді, екі (әлде одан да көп) тілді тұлға.
Аудармашылық қызмет қоғамның бүкіл өмірімен байланысын танытып, аударманың
өркениет дамуындағы рөлі мен орнын көруге мүмкіндік береді. Мұндай
тәжірбиені иемдену басқа тілдердегі әлемді басқаша тұжырымдау, көруден,
басқаша дүниетаным тәжірбиесінен, әлемді басқаша тану жолдарынан көрініс
береді [7].
Осы ізденіс жұмысында аударманы мәдениеттанулық мәселе етіп жаңа
бір қырынан қарастыруды көздеп отырғанымыз белгілі.
Бірақ сол ізденіс барысында аударманы арнайы зерттеу пәні
қылатын аударматанудан біржола қара үзіп кетуге де болмайды, өйткені ол
ғылым саласының аудармаға енді ғана пәнаралық аймақ ретінде ауыз сала
бастаған мәдениеттанудан гөрі жинақтаған мағлұматтары да, әдіс-
тәсілдемелері де жетерлік. Жалпы, аударманы, оны арнайы зерттейтін ғылыми
пәндерге қатысты жазған авторлардың анықтамаларын тұжырымдай келе,
аударманың мәдениеттанулық мәселе екендігін мойындауға, сөйтіп, аудармаға
жаңа бір мәдениеттанулық анықтама беруге әбден болатын сияқты [8].
Аударманың мәдениеттанулық мәселелеріне не жатпақ деген сұрақ
туындары заңды. Ол үшін, алдымен, аударманың мәдени феномен екендігі де,
оның адамзат мәдениетімен тығыз байланыстылығы да шүбә келтірмес айғақтар
екендігін еске сала кеткіміз келеді. Әрине, аударма – мәдени құбылыс.
Өйткені, біріншіден, аударманы қажет етуші де, жасаушы да адам. Ал адам мен
мәдениетті бөліп-жарып қарастыра алмайсыз, себебі мәдениет – адами болмыс
ету нәтижесі. Екіншіден, аударма – мәдениетаралық байланысты жеңілдетіп,
мәдениеттердің жандануына, баюына үлкен ықпал ететін құбылыс.
Аударманың, соның ішінде, әсіресе, көркем - әдеби, поэтикалық
аударманың әдебиет, поэзия сынды өнер қатарына жататындығы да қисынды.
Прозадағы аудармашы – құл, ал поэзиядағы аудармашы – қосавтор деген В.
Жуковскийдің қанатты сөзі бекерден бекер айтылмаса керек. Ол аударманың
өнер ретіндегі көрінісін танытады. Сонымен, аударманың мәдениеттің айнасы
болып есептелетін өнерге де тікелей қатысы барлығы оның мәдениеттанулық
құбылыс ретінде анықталуына тағы бір себеп болады. Сөйтіп, аударма –
шығармашылық әрекет түрі ретінде де мәдениеттанулық зерттеу нысанына
қойылар талаптар биіктігінен көрінеді [9].
Аударманың адамзат мәдениеті тарихында көрінуі және де жалпы
мәдениеттер арасындағы қарым-қатынасты өрбітуге тигізген ықпалы да,
әрине, өз алдына, үлкен мәдениеттанулық мәселе.
Аударма ісінің мәдениеттің мәйегі болып есептелетін тіл
мәселесімен етене тығыз байланыстыл ығы бүгінгі таңда кең жайылып келе
жатқан дефистік (hyphnated) ғылымдар, немесе пәнаралық зерттеулер жемісі
– лингвомәдениеттанулық ізденіс аясын көрнекілейді.
Аударма деген жалпылама ұғым ауқымында жатқан барлық құбылыстар
(ауызша тілмаштық, жазбаша тәржіма, еркін баяндау, әңгіме ету және тағысын
тағылар...) адамзат мәдениетімен, адамның мағыналық қызметімен, рәмізділік
аясымен тығыз байланысты құбылыстар. Оған қоса, аударма ісі, расында да,
мәдениетаралық байланыстарды нәтижелі ететін әрі өзі сол қарым-
қатынастардың салдары ретінде пайда болатын қызмет. Сондықтан да
аударманы пәнаралық ізденістер шекарасында – мәдениеттануда
зерделеудің өзіндік қисыны бар [10].
Сонымен, аударма – мәдени құбылыс. Мәдениетті кең философиялық
тұрғыдан адами болмыс нәтижесі деп анықтаймыз. Адами болмыс дегеніміз не?
Ол – уақытқа тәуелді шексіз көп түрөзгерістерді басынан кешірген пенденің
өзін-өзі қалыптастыру процесі. Адами болмыс қашанда мүмкіншілікті болмыс,
ықтималдылық процесс.
Адамды адам ретінде ерен етіп тұрған да, оның өзіндік әлемі
– мәдениетіне тіреуіш болып тұрған да нағыз адами болмыстың іргетасы
– мән-мағыналық кеңістік, рәміздік кеңістік, таңбалық кеңістік. Мән-
мағыналық, немесе рәміз-таңбалық кеңістік абстрактілі бейнелерден,
ұғымдардан, сөздер мен таңбалардан, рәміздерден, эйдостардан (идеялардан)
тұрады. Фиксацияда, көшіруде, аударуда – осылардың бәрінің адам үшін мәні
бар нәрсені көбейтуінде мәдениеттің негізгі қыры да, сыры да танылады. Ол
мәдениеттің кумулятивтік, жинақтаушылық рухын баяндайды [11].
1.2 Аударманың қалыптасу тарихы
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін айтарлықтай ақпараттық жарылыс деп
аталған дүмпу болып өтті. Адамдар мен халықтар арасында бір-бірімен
ақпараттық алмасу қатынасы күрт көбейді. Бұл құбылыс “аудармашылық
жарылыспен” қатар жүрді де, дүние жүзінде аударма ісі қызметінің қолданылу
аясын кеңейтті [15].
Аударма ісінің жаңа түрлері пайда болды: синхронды аударма,
кинофильмдерді дыбыстау, радиохабар, телехабарлама аудармалары. Көп
мөлшерде аударылған кітаптардан басқа, ауызша және жазбаша аударылған
материалдар жиынтығы әртүрлі ұйымдар мен мекемелерде қолданыла бастады.
Аударма ісімен тек кәсіби аудармашылар ғана айналыспады, бұл іспен басқа да
мамандық иелері, шетел тілдерін білетін инжинер, кітапханашылар, елшілер,
хатшылар (референттер), мұғалімдер, ақпараттық орталық мамандары да
айналыса бастады. Осыдан кейін аудармашылардың үлкен армиясын даярлап
шығарудың қажеттілігі туды. Ендігі жерде кәсіби аудармашыны бұрынғыдай
“жекелеп оқыту” деп аталатын әдіс (методикасы) бойынша даярлау қажеттігі
болмай қалды. Бұрынырақ аталған әдіс бойынша бір тәжірибелі маман бірнеше
оқушыны даярлай алушы еді, осылайша оны аудармашы шеберлігінің қыр-сырымен
таныстыратын. Дүние жүзінің барлық елдерінде аударма ісі, аудармашылар
мектептері ашыла бастады. Арнайы факультеттер университеттерде бөлімшелер
тағы да басқа оқу орындары пайда болды. Енді осыған сай оқу жоспары мен
бағдарламалар жасаудың қажеттігі туындады. Аудармашылық қызметтің бұрын-
сонды болмаған аясының кеңеюі және кәсіби аудармашы мамандарды даярлаудың
қажеттілігі аударма құбылысына (феноменіне) жаңаша көзқараспен қарауды, оны
жан-жақты оқып үйренуді қажет етті. Лингвистердің назарын аударма
мәселесіне (проблемасына) бұруда үлкен роль атқарған жайт — аудармашылық
қызметтің сапасы жағынан өзгеруі болатын. Әлі де болса әлем бойынша ең көп
аударылған көркем әдеби шығармалар болса да, бірінші орынға сан жағынан да,
сапа жағынан да көркем-әдеби емес ақпараттық аудармалар шықты. Оларға
ғылыми-техникалық, қоғамдық–саяси, экономикалық, заң ісіне байланысты
аудармаларды жатқызуға болады. Егер көркем шығармаларды аударуда
аудармашылық ең негізгі мәселесі (пороблемасы) түпнұсқаның әдеби-
эстетикалық көркемдігінің және автордың өзіне ғана тән ерекшелігін сақтап
аудару болса, ақпараттық аудармада қиындықтар кездесті, атап айтқанда
қиындықтар лингвистика жағынан болды. Бұл жерде аударылған мәтіндер жиі
анонимді (жасырын) түрде аударылды, жалпы стандарттық тілде жазылды, жеке
авторлық ерекшеліктері ескерілмеді, аударма мәселелері (проблемалары)
негізінен екі тілдің бірлігіндегі ерекшеліктері мен маңыздылығы жағынан
анықталды [16].
Егер аударма ісі қызметіндегі өзгерістер лингвистердің назарын өзіне
аудара қоймаса, тіл білімінің дамуы аударма ісін өз шеңберіндегі іске
қосты.
ХХ ғасырдың ІІ жартысында лингвистика өзінің ғылыми бағытын түп
тамырымен өзгертті. Формальды тіл құрылымын (структурасын) оқып үйренуде
үлкен жетістікке жеткен лингвистер өздерінің зерттеу обьектілерінің аясын
едәуір кеңітті, бұған макролингвистиканың біраз мәселелерін (проблемаларын)
қосты, бұл ретте бірсыпыра фундаментальды сұрақтар қаралды, тілдің
қоғаммен байланысы, ойлау мен әрекет, лингвистикалық және
экстралингвистикалық аспектілер ұйымдастыру тәсілдері мен адамзаттың
қоғамға ақпаратты беру т.б. Тіл туралы ғылымда маңызды орын алған мәтін
мен ауызекі сөйлесу құрылымының мазмұнын зерттеу жұмысы болды. Бірсыпыра
жаңа лингвистикалық пәндер тізбегі бой көтерді. Атап айтқанда,
психолингвистика, социолингвистика, рагмалингвистика, мәтін лингвистикасы,
сөйлеу әрекетінің (актісінің) теориясы, когнитифті лингвистика т.б.
Тілшілердің қарастыратын зерттеу әдістерінде тілдік бірліктің көмегімен
ақпарат алмасудың қалай іске асатындығы, сөйлеу әрекетінің (актісінің)
дәлдігі, түрлі жағдайдағы қарым-қатынас дәлдігі қарастырылған. Мұндай
лингвистикалық жолмен аударма ісін оқып үйрену мүмкіндіктерінің едәуір
өзгергенін көрсетті [17].
Аударма ісін оқып үйренуде тілшілер тек лингвистика теориясының
қомақты үлес қосатынын біліп қана қоймады, керісінше аударманың да
лингвистикаға соншалықты үлес қосатынын анықтады. Аудармалар тіл туралы өте
құнды ақпарат көзі болды, тіл аударма ісінде маңызды роль атқарды. Қазіргі
таңда аудармашылық іс-әрекет өте көп мөлшерде жүзеге асып жатыр, сондықтан
екі тілдегі мәтіндер мен сөйлеуде ауызекі немесе коммуникативті
теңестірулер өзіндік лингвистикалық тәжірибе жүзінде жүзеге асады. Бұл
жерде тілдік бірлікті қолдануда екі тілдің ұқсастығы мен өзгешеліктері
ескеріледі, осыған байланысты тілдің өзіне тән құрылымы мен сол тілдің
ауыз екі сөйлесуде іске асуындағы ерекшеліктер байқалады, бұрынырақ бұл
өзгерістер тілді зерттеу әдісінде назардан тыс қалып қоятын. Аударманың
лингвистикалық теориясының дамуына қосалқы күш болған нәрсе машиналар
арқылы аударма жасау жүйесін құру болды. Тез арада басып шығаратын
электронды–есептегіш машиналардың пайда болуы үлкен сенім ұялатты. Барлық
аударманы тез және арзан бағаға аударып беретін компьютерлер аудармашының
орнын басты. Компьютерлер шифрленіп қойған яғни жасырылған хабарламаларды
аударуда нәтижелі қолданылды, тілдің көмегімен шифрленген түпнұсқа да
аударылды. Машинамен аударылған алғашқы аудармалар айтарлықтай нәтиже
бермеді, бірақ жаңа дәуір компьютерлері үлкен көлемде еске сақтау
қабілетімен бұл жұмысты еш қиындықсыз атқарады деген сенім болды. Алайда
уақыт өте келе машинамен аударылған аудармалардың негізгі мәселелері
(проблемалары) оның есте сақтау қабілетімен байланысты емес екендігі
анықталды. Бұл қиындық машиналарға аударма кезінде кездесетін қиындықтарды
адам сияқты жеңіп шығатын программаның енгізілмегенінен болды. Осы жерде
адам аударманы қалай сәтті жасайды деген сұрақ туды, бұған ешкім жауап бере
алмады, өйткені аударма кезіндегі адам қабілетінің ерекшелігі түпкілікті
зерттелмеген еді. Сондықтан машинаның көмегімен пайдаланатын көптеген
лингвистер енді өздерінің назарын аударманы аударатын адамдардың қабілетін
зерттеуге аударды, осы жерден машина мен аударуда кездесетін қиындықтарды
жеңетін амалдар іздеді [18].
Бүгінгі таңдағы жаңа бағдарламалы машиналар кез келген мәтінде адам
сияқты өте сапалы және мазмұнды аудара алмайды. Оның үстіне машинамен
аудара тек үш жағдайда ғана жүзеге асады. Біріншіден, бағдарлама тек өте
қысқа мәтінді аударуға жасалады, стандартты формада, оның өзі лексикалық
және грамматикалық құрамы шектелген мәтіндер. Екіншіден, машина үлкен
көлемді мәтіндерді сапасыз аударып береді, содан кейін бұл мәтіндердің
көркемдік ерекшеліктерін сақтап қалу үшін және сапалы да нақты аударма беру
үшін аудармашыға қайтадан жұмыс істеуге тура келеді. Үшіншіден, бұл жұмысқа
редактор қосылады, ол мәтінді аудармаға дайындайды, машинаға қиындық
келтіретін жерлерін өңдейді, немесе машина аударған аударманың қатесін
жөндейді, нақты емес жерлерін түзетеді. Сөйтіп редактор-аудармашы аудару
үшін уайымдайды, ойланады, толғанады. Субьективті фактор да маңызды рөль
атқарды. Аудармамен айналысатын факультеттер университет пен институттарда
ашылды, болашақ аудармашыларды дайындаумен шет тілдері факультетінің
оқытушылары ат салысты, филологтар мен лингвистер де қалыс қалған жоқ.
Өйткені олар ең алдымен аудармашылық қызметтің теориялық басымдылығын ойлау
керек екенін түсінді және осы жағдайды өздерінің ғылыми әдіс-тәсілдерімен
шешуге тырысты 19].
2. АУДАРМАНЫҢ ОНТОЛОГИЯЛЫҚ САЛЫСТЫРМАЛЫҒЫ
2.1 Аударма түрлері
Ауызша ілеспе аудару. Ілеспе аударуда аудармашы оратордың сөйлемді
аяқтағаннан кейін аударатын тілдің сөздерінің көмегімен әңгіме жағдайын
туындаттырады. Сонда аудармашы “ екіжақты аударуды”, яғни бір немесе басқа
тілден аударуы ісін іске асырады. Бірақ бұл жағдайда әр аудару актісі бір
бағытқа(ақпарат алу көзінен рецепторға дейін)арналған,бастапқы тіл
әрқашанда олармен тез арада бір тілден екінші тілге аудару кезінде
қатынасушылар ауысып тұрады.
Теориялық жақтан көңіл бөлсек, аударма тілінің даралануы аударманың
арнайы(әр түрдің немесе түр тармағының өзгешелігін ашуда) теорияларының
өңдеуімен тығыз байланысты. Практикалық жақтан көз жіберсек, түрлердің
классификациясы аударма ісінің арнайы кезеңдерінде аудармашылардың
мамандандыруларына негіз болады. Аударманың түрлері олардың арнайы
шекараларына байланысты теориялық қорытындыларды талап етеді [12].
Қазіргі уақытқа дейін аударманың арнайы теориялары толығыменен
зерттелмеген.Арнайы теориялардың ішінде,әсіресе, аударманың жанр-
стилистикалық классификасымен байланыстырылған.
Ауызша синхронды аудару. Аударманың арнайы теориясын өңдеуде түрлер
психолингвистикалық классификасының негізінде болып, оның ауызша
аспектісі,әсіресе, синхрон аудармасы оқып білінеді. Синхрондық аударма
теориясы аудармашы мамандарын дайындау бағдарламасында кездеседі.
Бағдарламаларға арнайы әдебиеттер мен оқулықтар басылған. Сондықтан, аудару
теориясының жалпы бағытында біз ауызша аударманың жазба теориясына
сүйенеміз.
Ауызша аударманың өзгешілігін зерттеу барысы 3 бағытта жүзеге
асады.Зерттеудің 1-інші аспектісі факторлармен айналысады,түпнұсқаның
мазмұнына сай аудармашының ақпаратты шығаруымен байланысты. Ауызша аударма-
бұл ауызша сөз сөйлеуді шет тіліне аудару. Ауызша аударманың қабылдау
қасиеті уақыт аздығымен, бірмүйізділігімен, беделін түсірумен байланысты.
Түсінушіліктің толықтығы ырғаққа, аз кідіріске, шапшаңдыққа тәуелді,ал
қабылдау бастапқы мазмұндық бағыттарды қабылдау кезінде пайда
болады.Аудармашы қабылданған шаршы ақпаратты мәтіннің мазмұнына қарай
болжайды, әрі қарай қабылдау үрдісінде ақпараттың есіндегі жинағы пен
кемуін болжауда ұйғарып, анықтайды. Ауызша аударманың теориясы аудармадағы
психолингвистикалық өзгешелікті, лингвистикалық алғы шарттарының болжамына
мүмкіндік туғызады және оның әр тілдегі мағыналық, дербестік, минималдық
сөздің кесіндісінен болатын тәуелділігін суреттейді.Сонымен қоса, сөздің
кесіндісі құлаққа қабылдау ақпаратынан айрылу мінезіне дейін көрінеді. Тағы
да айрылудың орнына қайтару факторлары болады: пәннің білімі мен сөздің
орны, олар босатулардың, дауыс ырғағығының, сөздің эмоционалдық бояу
мазмұннын аңғартады және т.б.
Ауызша аударманы зерттеу барысындағы 2-інші аспектісі ПЯ-дағы сөз
түрінің даралығымен байланысты. Ауызша аударманың теориясы аудармашының
ауыз-екі сөйлеудің өзгешілігін суреттейді, әсіресе, әдеттегіден ерекше
болатын аударылатын емес сөзі. Аудармашының сөзі түпнұсқаға хабардар
болады және аударма үрдісінде қалыптасуымен ерекшеліктердің тууына себепші
болады. Синхрондық аудармада айту үрдісі мазмұндау үрдісімен параллель
бағытта өтеді(шешен сөздің қабылдауы),бірақ аударманың бөлігі ақпарат көз
сөзінің аз кідірісінде айтылады.Синхрондық аударманы лингвистикалық
бейнелеуде түпнұсқаның басталуымен және осы бөлшекті аударуға бөлінген
уақытқа байланысты қорытындылады. Бұл аралықтың кең шамасы екі қатарлы тіл
факторымен баяндалады. Біріншіден, ол шет тіл құрылымының ерекшеліктеріне
тәуелді, сөз сегментінің ұзындығын қамтамасыз етеді, бірліктерден құрылатын
көпмағыналық шекарада да жалданады. Көп тілдерге тән бұл сегмент сөйлемнің
құрылымы негізінде көрінеді –SPO(Субъект-предикат-объект) және бірінші
кезекте бұнда етістік баяндауыш болып табылады.Кейде аудармашы аударманың
басын ұстап қалады, өйткені шешен айтылған сөзінен баяндауышты күтеді.
Екіншіден, аралық кең шамасының артта қалуы ПЯ құрылымының өзгешеліктеріне
тәуелді,яғни ол айтылған сөздің бастапқы элементтерінің кейінгі дәрежеге
тәуелділігімен суреттеледі. Мысалы, ағылшын тілін аударғанда орыс тілінің
біріншісөйлемінде аудармашы кішкене уақытта ақпарат көзінен бастауыш пен
баяндауышты тосуы керек Дружбу с Советским Союзом...(мы глубоко
ценим)кейін аударады:We highly appreciet our friendship...
Сол уақытта да, бұл сөйлемді неміс тіліне аударғанда ол өз аудармасын
бірінші сөздерден бастай алады және аудармада басқа құрылымды қолданады:Der
Freundshaft mit der Sowjetunion... мысалы,is of great value to us.
Арнайы ауызша аударма теориясының шекарасында аудармашы сөзінің басқа
да ерекшеліктер кездеседі. Бұл өте баяу артикуляция, хезитациондық аз
кідіріске байланысты, варианттарды қабылдау тербелісіне байланысты, қате
варианттың алдындағы аралықты 3-4есе көбейтеді, сонымен бірге, сөздің таза
дыбысталуына байланысты аз кідірістің ұзақтығы жатады. Аудармашы сөзінің
ырғағы кемиді, синхронист-аудармашы биік шапшаңдықты жиі айтады және сөздің
дұрыс дыбысталуына байланысты ол тез арада ұсынуымен талпынады. Келесі
аудармада оның шапшаңдығы көпке төмендейді, себебі аудармашы өз жазбаларын
реттеп, түпнұсқаның мазмұнын бұрынғы қалпына келтіреді [13].
Ауызша аударма теориясынаерекше көңіл бөлу – аудармашы сөзінің
нормативтік талаптары. Оларды қолдану үшін синхрондық, ізбасарлық
экстримальді жағдайда бірнеше күш қажет, яғни нақты артикуляциямен
қамтамасыз етеді, қарқын теңсіздігі, акценттің дұрыс қою орны, сөздің дұрыс
аяқталу құрылымы мен білімі, т.б.Бұл аударма элементтерін тыңдаушы
қабілетінің қабылдауына сай ұсынысы.
Ауызша аударманы зерттеу барысындағы орташа аспектісі- аударудың
арнайы түрі деп қарастырылады, яғни жазба аудармасына қарсы тұрады. Бұл
ауызша аударманың арнайы теориясы сандық болып есептелінеді, сондай-ақ,
сапалық ерекшіліктері де кездеседі. Синхрондық аудармада мәтіннің көлемі
(сөз саны) аударылған сөздердің ұзақтығына тәуелді. Синхрондық аудармадағы
кішігірім сөзді аударғанда сөз саны ортаңғы болады, жазба аудармамен
салыстырғанда көбірек, ал қалғаны баяндау, түсіну элемент санының
көптігімен байланысты. Егер ұзын сөзді аударғанда олардың саны теңеледі,
сонымен мәтіннің синхрондық аудармасы азат жолды немесе одан да үлкен
абзацтарды аударуда мағыналық қысым береді. Түпнұсқаның мәтін аудармасы мен
жазба аудармасында көлем азаюы бүкіл жағдайларда кездеседі. Шешен сөз
шапшаңдығының арттырылуы өткізу санымен байланысты. Сондықтан, ауызша
аудару теориясы сөз қысымының себебіне, шектеулеріне және тәсілдеріне
тәуелді.
Қысым қажеттілігі ауызша аудармада (әсіресе синхрондық) түпнұсқаның
толық мазмұнынын бере алмайды, біріншіден,шешен сөзінің тез шапшаңдығында
аудармаға бүкіл аударылған мәтінді ұсынуы қиыншылыққа түседі. Екіншіден,
ойлау қабілетінің жылдамдығы барысында аудармашының өз шектері
болғандықтан, ол шешен сияқты тез айта алмайды. Үшіншіден, тез арадағы
айтқан сөзді дыбысталу барысындағы дұрыстығы мен аяқталғаны жиі
бейімделмейді. Қорытындыласақ, олардың аударма рецептор қатынасы және
тіларалық қатынасы бұзылады.
Ауызша аудармадағы сөздік қысымның борышы оңай емес.Бұнда тек
түпнұсқаның бөлімшесін өткізу туралы сөз болып тұрған жоқ, аударылған
хабарламаны қысқанда сөз мағынасының барлық элементтері сақталынады. Айтқан
сөзде ақпарат элементтері, бір-бірін бастыруы, ал аудармада хабарнаманың
мазмұнын сақтап өткізуге болады. Мысалы, егер аудармашы толығымен сұрақты
аударса, Когда начнется осуществление этого плана? оған жауапты аудару
үрдісінде сөзді қысқартуы мүмкін. Осуществление этого плана начнется в
1990 году,(в девяностом). Кейде айтылған сөзде қосымша ақпарат(сыпайы
түрі, тақырыптан кету) кездеседі. Әр жағдайларда сұхбаттасу барысында
ақпараттың сөз түрінде берілуі міндетті емес. Аудармада ақпарат
қысқартылады.
Аудармадағы хабарнама қысқару үзілісіндегі кең шаманы кұрайды. Ол
шешен сөзінің шапшаңдығына тәуелді және олар шет тілдердің қатынасына да
тәуелді. Ауызша аударма теориясы әр тілдік жұпқа арнап сөздік қысымды
құрылымдық көмек сияқты және сегменттің пайда болуын суреттейді. Қысымның
тәсілінен- синонимдес сөзінің, сөйлемнің қысқарған сөзге, сөйлемге, сөз
тіркестеріне ауысуын көреміз. Оған мекемелердің, мемлекет аттарының толық
ауысуы жатады(ООН) және баяндауыш тіркесін етістіктен зат есім болатын
бірбаяндауышқа ауыстырады,сол қозғалыс үрдісітігін білдіретін қосылған
элементтер керісінше аударылады. ( to render assistance-помогать),( he
policy pursued by the United States-политикаСША). Шешен тез сөйлегенде ,әр
түрлі сөз қысымын қолданғанда, ауызша аударудың мағынасы жазбаша аударудың
түпнұсқасымен салыстырғанда 25-30% қысқартылады.
Ауызша аударма теориясының арнайы бөлімі -эквиваленттің мінезін
зерттеуі болып табылады. Жоғарыда айтылғандай, жазба мен ауызша аудармада
кейде ақпараттың жоғалуы мүмкін. Зерттелінген ауытқулардан түпнұсқа
мазмұнындағы ақпарат қосылуы мүмкін.. Әр ауытқудың түрлері өзіне тән
кішігірім категорияларынан тұрады. Өткізулерге кіретіндер:1)сөз туралы аз
мағыналық өткізу, көбінесе эпиттетте кездеседі. 2)кеңейтілген бірліктердің
аудармашыға мәтінді түсінбеушілігі, 3)мәтіннің бөлімі аударма барысындағы
құрылымның қайта құру жолы,4)шешен сөзінен аудармашының қалып қалуына
байланысты.Қосымша қосылған элементтің көптігі мінезіне қарай жіктелінеді:
бөлек анықтаулар, қосымша түсінушліктер,аударма ұсынысының байланысын
нақтылау болып табылады.
Қорыта келгенде, маңыздылығына сәйкес қателіктер де бөлінеді:
аудармадағы бөлек сөзінің кішігірім қатесі, аудармадағы бөлек сөзінің
мәндік өрескел қатесі, маңызы жоқ құрылымдық ауысуына байланысты кішігірім
қате, маңызы бар өрескел қате және т.б [14].
2.2 Аударма туралы теоретик-ғалым жазушылардың ой-пікірлері, түсінік
хаттамалары
Аударма теориясы аударма тәжірибесі, практикасымен тығыз байланыста
дамыған дүние. Тағы бір ескеретін нәрсе – аударма теориясында аударуға
даярланған түпнұсқа мәтін тілін – түпнұсқа тілі (ТТ) дейді, ал аударма
жасалып отырған тілді – аударма тілі (АТ) дейді. Осындай керекті деп
табылған мағлұматтардан соң енді тікелей аударма теориясының бастамасын сол
кәрі тарих қойнауынан мәтін қазбалай отырып табуға болады екен. Аударма
тарихы сонау көнегөз қария Цицероннан бастап осы замандағы аударма
теоретиктеріне дейін ешкімді ұмыт қалдырған жоқ. Бірақ біз монография
көлемін ескере отырып, ең маңызды-маңызды деген тұлғаларға, олардың аударма
туралы айтқан, жазған пікірлеріне тоқталамыз [20].
Римнің ұлы шешен ділмары – Марк Тулий Цицерон (б.д.ғ.106-43) Эсхил
мен Демосфен сөздерінің аудармасына берген алғысөзінде өзін ұлы шешен-
жазушының қарапайым аудармашысына теңейді. Бұл салыстыруымен ол Рим
қоғамының аудармашы мамандығына қалай қарайтындығын танытты. Өйткені біз
Цицерон трактаттарынан аударма, аудармашы, аудармашылық қызмет туралы
кейбір теориялық ой түйіндерді кездестіреміз. Сондай-ақ, Цицерон
еңбектерінен біз ең алғаш рет аударма теориясы категориясының оппозициясын,
ал нақтырақ айтсақ, еркін аударманың сөзбе-сөз аудармаға қарама-қарсы
қойылғанын анықтаймыз.
Әулие Иероним деген атпен аударма тарихында Көне Өсиет мәтінін латын
тіліне аударып, Вульгатаны даярлауымен өзіндік орын алған ғұламаның
әдеби мұрасының ішіндегі бізге жеткені – Паммахиге хат деп аталады әрі
ол Иеронимнің аудармашылық кредосын анықтайтын құжат болып табылады.
Аударудың ең жақсы тәсілі туралы Паммахиге хат [11] мәтініне көңіл
аударсақ, оны біз риторика және аударма теориясы туралы арнайы трактат дей
алмаспыз, бірақ ол аудармаға қатысты кейбір қағидаларды тұжырымдауымен,
антикалық авторлардың беделін және өзінің жеке аудармашылық тәжірибесін
арқау ете отырып, аударманың кейбір заңдылықтарын анықтауға күш
салғандығымен қызықты. Сол себепті бұл құжат аудармашылық ой ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz