Астана мен Алматы қалаларының салыстырмалы сипаттамасы
Кіріспе
1. Ірі қалалар географиясының теориялық негіздері
1.1 Ірі қалалардың қалыптасуы
1.2 Ірі қалалардың кеңістіктік құрылымы
2. Қазақстанда ірі қалалардың салыстырмалы сипаты (Алматы және Астана қалалары мысалында)
2.1 Астананың Алматы қаласынан Астана қаласына көшу себептері
2.2 Астана мен Алматы қалаларының жалпы салыстырмалы әлеуметтік.экономикалық сипаттамасы
2.3 Қалалардың мәселелері мен даму мүмкіндіктері
3 Қалалардың кешенді салыстырмалы сипаттамасына талдау қорытындысы
3.1 Қалалардың артықшылықтары және қолайлы факторлары
3.2 Қалалардың тәуекелдері және шығындаушы факторлары
Пайдаланылған әдебиеттер
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Б
ҚОСЫМША В
ҚОСЫМША Г
1. Ірі қалалар географиясының теориялық негіздері
1.1 Ірі қалалардың қалыптасуы
1.2 Ірі қалалардың кеңістіктік құрылымы
2. Қазақстанда ірі қалалардың салыстырмалы сипаты (Алматы және Астана қалалары мысалында)
2.1 Астананың Алматы қаласынан Астана қаласына көшу себептері
2.2 Астана мен Алматы қалаларының жалпы салыстырмалы әлеуметтік.экономикалық сипаттамасы
2.3 Қалалардың мәселелері мен даму мүмкіндіктері
3 Қалалардың кешенді салыстырмалы сипаттамасына талдау қорытындысы
3.1 Қалалардың артықшылықтары және қолайлы факторлары
3.2 Қалалардың тәуекелдері және шығындаушы факторлары
Пайдаланылған әдебиеттер
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Б
ҚОСЫМША В
ҚОСЫМША Г
Кіріспе
Өзектілігі: Қазіргі таңда дүние жүзінде халық санының, әсіресе қала халқының саны арта түсуде. Мұның басты себептеріне қаладағы дамыған өнеркәсіптер мен инфрақұрылымдар, өмір сүру жағдайының жоғары болуы және тағы басқаларына қатысты адамдар қалаға көшіп жатыр. Соның ішінде Қазақстандағы халық санының көбеюі және қала тұрғындарының санының артуы нәтижесінде ірі қалалардың даму тенденциясы байқалуда. Әсіресе, Астана және Алматы қалалары әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан елімізде алдыңғы қатарлы қалалар болып табылады. Сондықтан мұндай ірі қалаларды қазіргі таңда зерттеу басты мәселелерге айналып отыр.
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл жұмыс ірі қалалардың, Астана мен Алматы қалаларының салыстырмалы сипаттамасын ғылыми түрде зерделеуге арналған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Ірі қалалардың жалпы сипаттамасына негізделе отырып, Астана мен Алматы қалаларының салыстырмалы талдау жұмыстарын жүргізу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- ірі қалалардың қалыптасуын қарастыра отырып, олардың кеңістіктік құрылымын анықтау;
- Астана мен Алматы қалаларының жалпы сипаттамасын жасап, олардың даму мүмкіндіктері мен мәселелерін зерделеу;
- алынған сипаттамалар негізінде екі қаланың кешендік салыстырмалы талдау жұмыстарын жүргізу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні. Ірі қалалар, Астана мен Алматы қалаларының әлеуметтік-экономикалық жағдайы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі.
Қалалар географиясы туралы әртүрлі ғалымдардың ғылыми зерттеу еңбектері болып табылады. Зерттеуді әдістемелік қамтамасыз ету мақсатты бағдарламалық тәсілдер, жүйелік және картографиялық әдістерді, құрылымдық-әрекеттік жолдар әдістемелерін және қазіргі жаңа статистикалық мәліметтерді, талдау әдістерін қамтиды.Дипломдық жұмыстың ғылыми тұжырымдасы:
- ірі қалалардың қалыптасу тарихы сипатталды;
- Астана және Алматы қалаларының әлеуметтік-экономикалық сипаттамалары жинақтастырылды;
- екі қаланың ғылыми түрде салыстырмалы талдау жұмыстары жүргізілді
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, төрт бөлімнен, қорытынды және қосымшалардан, компьютермен терілген 60 беттік мәтіннен, 5 кестеден, 6 суреттен, 39 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Өзектілігі: Қазіргі таңда дүние жүзінде халық санының, әсіресе қала халқының саны арта түсуде. Мұның басты себептеріне қаладағы дамыған өнеркәсіптер мен инфрақұрылымдар, өмір сүру жағдайының жоғары болуы және тағы басқаларына қатысты адамдар қалаға көшіп жатыр. Соның ішінде Қазақстандағы халық санының көбеюі және қала тұрғындарының санының артуы нәтижесінде ірі қалалардың даму тенденциясы байқалуда. Әсіресе, Астана және Алматы қалалары әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан елімізде алдыңғы қатарлы қалалар болып табылады. Сондықтан мұндай ірі қалаларды қазіргі таңда зерттеу басты мәселелерге айналып отыр.
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл жұмыс ірі қалалардың, Астана мен Алматы қалаларының салыстырмалы сипаттамасын ғылыми түрде зерделеуге арналған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Ірі қалалардың жалпы сипаттамасына негізделе отырып, Астана мен Алматы қалаларының салыстырмалы талдау жұмыстарын жүргізу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- ірі қалалардың қалыптасуын қарастыра отырып, олардың кеңістіктік құрылымын анықтау;
- Астана мен Алматы қалаларының жалпы сипаттамасын жасап, олардың даму мүмкіндіктері мен мәселелерін зерделеу;
- алынған сипаттамалар негізінде екі қаланың кешендік салыстырмалы талдау жұмыстарын жүргізу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні. Ірі қалалар, Астана мен Алматы қалаларының әлеуметтік-экономикалық жағдайы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі.
Қалалар географиясы туралы әртүрлі ғалымдардың ғылыми зерттеу еңбектері болып табылады. Зерттеуді әдістемелік қамтамасыз ету мақсатты бағдарламалық тәсілдер, жүйелік және картографиялық әдістерді, құрылымдық-әрекеттік жолдар әдістемелерін және қазіргі жаңа статистикалық мәліметтерді, талдау әдістерін қамтиды.Дипломдық жұмыстың ғылыми тұжырымдасы:
- ірі қалалардың қалыптасу тарихы сипатталды;
- Астана және Алматы қалаларының әлеуметтік-экономикалық сипаттамалары жинақтастырылды;
- екі қаланың ғылыми түрде салыстырмалы талдау жұмыстары жүргізілді
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, төрт бөлімнен, қорытынды және қосымшалардан, компьютермен терілген 60 беттік мәтіннен, 5 кестеден, 6 суреттен, 39 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Алаев Э.Б. Социально-экономическая география: Понятийно-терминологический словарь. - М.: Дашков и К, 1983.
2. Алисов Н.В., Хорев Б.С. Экономическая и социальная география мира (общий обзор). – М.: Наука, 2000.
3. География мирового хозяйства. / Под ред. Н.С.Мироненко. - М.: Страны и города, 2004.
4. Голубчик М.М. География мирового хозяйства. Ч.1-2. – Уфа: Изд-во Морд. Гос. ун-та, 2005.
5. Горелов А.А. Экология. – М.: Юрайт-М, 2002.
6. Дронов В. П., Ром В. Я. География России. Население и хозяйство. – М.: Города и страны, 2002.
7. Каледин Н.В., Ятманова В.В. Политическая и экономическая география мира: политическая карта и география мирового хозяйства. - СПб.: Мир, 1999.
8. Ковалев С.А. Сельское расселение. - М.: Исследователь, 2003.
9. Колосов В.А., Мироненко Н.С. Геополитика и политическая география. - М.: МГУ, 2001.
10. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология. – Ростов н/Д: Феникс, 2003.
11. Крючков В.Г. Территориальная организация сельского хозяйства. - М.: Мысль, 1998.
12. Кузнецов А. П. Экономическая и социальная география мира. – М.: Просвещение, 1999.
13. Лавров С. Б., Гладкий Ю. Н. Глобальная география. – М.: Академия, 2003.
14. Лаппо Г.М. География городов. - М.: Мир, 2004.
15. Лукьянчиков Н.Н., Потравный И.М. Экономика и организация природопользования. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2002.
16. Мироненко Н.С. Введение в географию мирового хозяйства. - М.: Мысль, 2000.
17. Перцик Е.Н. Города мира: география мировой урбанизации. - М.: МГУМО, 2003.
18. Петросов Э.В. Экономическая география и региональная экономика. – Владивосток: ДВГУ, 1996.
19. Потапов А.Д. Экология. – М.: Высшая школа, 2000.
20. Социально-экономическая география мира. / Под ред. В.В.Вольского. - М.: Просвещение, 1998.
21. Экономическая и социальная география России: Учебник для вузов. / Под ред. А.Т.Хрущева. - М.: Страны и города, 2001.
22. Казанский Н.Н., Вампилов В.С., Галабурда В.Г. Экономическая география транспорта. – М.: 2005.с. 256.
23. Перцик Е.Н. Города мира: география мировой урбанизации. Учебное пособие для географических специальностей ВУЗов. / Предисловие Г.М.Лаппо. – М.: Международные отношения, 2005. – 384 с.
24. Пивоваров Ю.Л. Глобальная урбанизация и Россия на пороге 21 века: антропокультурный подход. // Изв.РАН. Сер.геогр. – 2006. - №4. – с.64-76
25. Абдиева. К. С. Реионы Қазақстан статистически сборных тоо «Куренов» 2003ж
26. Асанбай. Р.
27. «Қазақстан: табысқа жету тарихы әлемдік қоғамдастық көзімен» Алматы «Таимас» Баспа үйі 2005ж.
28. 3.Аяған Бүркітбой «Көркем суретті Қазақстан тарихы» Қазақстан энциклопедиясы Аламаты 2007ж.
29. Әбсеметов Марат Ертеңі ертедегідей Елорда Егемен Қазақстан 2007 ж – 15 желтоқсан – 6. бет.
30. Браун А.Г. «Алматы «Атамұра» 1995 ж.
31. Әсембекұлы Ерғазы. Астана халықаралық әуежайы Астана 2005 №1 -12 бет.
32. Қосымбаев Н.К, Азубаев Н.Ж. «История Ақмола» Алматы «Жеті жарғы» 1998 ж.
33. Қабдоладанов Н. Молдағұлов Т. Ахметжанов О. Камзанов Д. «Астана 10 жыл» Алматы 24 желтоқсан 2004 ж.
34. Құланбай Ә. Арйбай салынған Астана Егемен Қазақстан 2008ж - 1 қаңтар 3 бет.
35. Қосмамбетов. С. Блашағы ғажап қала Егемен Қазақстан 2005 ж– 10 маусым.
36. Мажитов Марат Ақмола – Астана Ақиқат 1998ж №5 – 3 – 21 бет.
37. Назарьаев Н.А. Евразия жүретінде 2006 ж.
38. 13.Саухат Жұмагүл «Астана» 2006ж №3. 28 – мамыр – 29 бет.
39. Ервинский О.Е.»байтерек» №4 желтоқсан 2003 ж.
40. Астана қаласының статистика басқармасы Астана қаласының әлуметтік экономикалық жағдайы. Астана ақшамы 2002ж. 30 мамыр – 3бет
41. Астана қакласының статитика басқармасы. Өнеркәсіптік іргерлеу даму бағдарламасы. Астана хабары 2006 ж – 4 мамыр
42. Web – site : http : // www Sezastana kz.
1. Алаев Э.Б. Социально-экономическая география: Понятийно-терминологический словарь. - М.: Дашков и К, 1983.
2. Алисов Н.В., Хорев Б.С. Экономическая и социальная география мира (общий обзор). – М.: Наука, 2000.
3. География мирового хозяйства. / Под ред. Н.С.Мироненко. - М.: Страны и города, 2004.
4. Голубчик М.М. География мирового хозяйства. Ч.1-2. – Уфа: Изд-во Морд. Гос. ун-та, 2005.
5. Горелов А.А. Экология. – М.: Юрайт-М, 2002.
6. Дронов В. П., Ром В. Я. География России. Население и хозяйство. – М.: Города и страны, 2002.
7. Каледин Н.В., Ятманова В.В. Политическая и экономическая география мира: политическая карта и география мирового хозяйства. - СПб.: Мир, 1999.
8. Ковалев С.А. Сельское расселение. - М.: Исследователь, 2003.
9. Колосов В.А., Мироненко Н.С. Геополитика и политическая география. - М.: МГУ, 2001.
10. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология. – Ростов н/Д: Феникс, 2003.
11. Крючков В.Г. Территориальная организация сельского хозяйства. - М.: Мысль, 1998.
12. Кузнецов А. П. Экономическая и социальная география мира. – М.: Просвещение, 1999.
13. Лавров С. Б., Гладкий Ю. Н. Глобальная география. – М.: Академия, 2003.
14. Лаппо Г.М. География городов. - М.: Мир, 2004.
15. Лукьянчиков Н.Н., Потравный И.М. Экономика и организация природопользования. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2002.
16. Мироненко Н.С. Введение в географию мирового хозяйства. - М.: Мысль, 2000.
17. Перцик Е.Н. Города мира: география мировой урбанизации. - М.: МГУМО, 2003.
18. Петросов Э.В. Экономическая география и региональная экономика. – Владивосток: ДВГУ, 1996.
19. Потапов А.Д. Экология. – М.: Высшая школа, 2000.
20. Социально-экономическая география мира. / Под ред. В.В.Вольского. - М.: Просвещение, 1998.
21. Экономическая и социальная география России: Учебник для вузов. / Под ред. А.Т.Хрущева. - М.: Страны и города, 2001.
22. Казанский Н.Н., Вампилов В.С., Галабурда В.Г. Экономическая география транспорта. – М.: 2005.с. 256.
23. Перцик Е.Н. Города мира: география мировой урбанизации. Учебное пособие для географических специальностей ВУЗов. / Предисловие Г.М.Лаппо. – М.: Международные отношения, 2005. – 384 с.
24. Пивоваров Ю.Л. Глобальная урбанизация и Россия на пороге 21 века: антропокультурный подход. // Изв.РАН. Сер.геогр. – 2006. - №4. – с.64-76
25. Абдиева. К. С. Реионы Қазақстан статистически сборных тоо «Куренов» 2003ж
26. Асанбай. Р.
27. «Қазақстан: табысқа жету тарихы әлемдік қоғамдастық көзімен» Алматы «Таимас» Баспа үйі 2005ж.
28. 3.Аяған Бүркітбой «Көркем суретті Қазақстан тарихы» Қазақстан энциклопедиясы Аламаты 2007ж.
29. Әбсеметов Марат Ертеңі ертедегідей Елорда Егемен Қазақстан 2007 ж – 15 желтоқсан – 6. бет.
30. Браун А.Г. «Алматы «Атамұра» 1995 ж.
31. Әсембекұлы Ерғазы. Астана халықаралық әуежайы Астана 2005 №1 -12 бет.
32. Қосымбаев Н.К, Азубаев Н.Ж. «История Ақмола» Алматы «Жеті жарғы» 1998 ж.
33. Қабдоладанов Н. Молдағұлов Т. Ахметжанов О. Камзанов Д. «Астана 10 жыл» Алматы 24 желтоқсан 2004 ж.
34. Құланбай Ә. Арйбай салынған Астана Егемен Қазақстан 2008ж - 1 қаңтар 3 бет.
35. Қосмамбетов. С. Блашағы ғажап қала Егемен Қазақстан 2005 ж– 10 маусым.
36. Мажитов Марат Ақмола – Астана Ақиқат 1998ж №5 – 3 – 21 бет.
37. Назарьаев Н.А. Евразия жүретінде 2006 ж.
38. 13.Саухат Жұмагүл «Астана» 2006ж №3. 28 – мамыр – 29 бет.
39. Ервинский О.Е.»байтерек» №4 желтоқсан 2003 ж.
40. Астана қаласының статистика басқармасы Астана қаласының әлуметтік экономикалық жағдайы. Астана ақшамы 2002ж. 30 мамыр – 3бет
41. Астана қакласының статитика басқармасы. Өнеркәсіптік іргерлеу даму бағдарламасы. Астана хабары 2006 ж – 4 мамыр
42. Web – site : http : // www Sezastana kz.
Кіріспе
Өзектілігі: Қазіргі таңда дүние жүзінде халық санының, әсіресе қала халқының саны арта түсуде. Мұның басты себептеріне қаладағы дамыған өнеркәсіптер мен инфрақұрылымдар, өмір сүру жағдайының жоғары болуы және тағы басқаларына қатысты адамдар қалаға көшіп жатыр. Соның ішінде Қазақстандағы халық санының көбеюі және қала тұрғындарының санының артуы нәтижесінде ірі қалалардың даму тенденциясы байқалуда. Әсіресе, Астана және Алматы қалалары әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан елімізде алдыңғы қатарлы қалалар болып табылады. Сондықтан мұндай ірі қалаларды қазіргі таңда зерттеу басты мәселелерге айналып отыр.
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл жұмыс ірі қалалардың, Астана мен Алматы қалаларының салыстырмалы сипаттамасын ғылыми түрде зерделеуге арналған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Ірі қалалардың жалпы сипаттамасына негізделе отырып, Астана мен Алматы қалаларының салыстырмалы талдау жұмыстарын жүргізу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- ірі қалалардың қалыптасуын қарастыра отырып, олардың кеңістіктік құрылымын анықтау;
- Астана мен Алматы қалаларының жалпы сипаттамасын жасап, олардың даму мүмкіндіктері мен мәселелерін зерделеу;
- алынған сипаттамалар негізінде екі қаланың кешендік салыстырмалы талдау жұмыстарын жүргізу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні. Ірі қалалар, Астана мен Алматы қалаларының әлеуметтік-экономикалық жағдайы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі.
Қалалар географиясы туралы әртүрлі ғалымдардың ғылыми зерттеу еңбектері болып табылады. Зерттеуді әдістемелік қамтамасыз ету мақсатты бағдарламалық тәсілдер, жүйелік және картографиялық әдістерді, құрылымдық-әрекеттік жолдар әдістемелерін және қазіргі жаңа статистикалық мәліметтерді, талдау әдістерін қамтиды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми тұжырымдасы:
- ірі қалалардың қалыптасу тарихы сипатталды;
- Астана және Алматы қалаларының әлеуметтік-экономикалық сипаттамалары жинақтастырылды;
- екі қаланың ғылыми түрде салыстырмалы талдау жұмыстары жүргізілді
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, төрт бөлімнен, қорытынды және қосымшалардан, компьютермен терілген 60 беттік мәтіннен, 5 кестеден, 6 суреттен, 39 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Ірі қалалар географиясының теориялық негіздері
1.1 Ірі қалалардың қалыптасуы
Қоныстану формаларының тарихи эволюциясы барысында қоңыстану орындарының дәстүрлі типтері - қалалық және ауыл мекендерінің орнына жаңа формалар туындады. Бұл процесс тұрғындардың шоғырлануы деңгейі артылған сайын мекендердің жақын орналасып, олардың арасында белсенді қарым-қатынастардың қалыптасуы нәтижесінде қалалар агломерациясы қалыптасады.
Жалпы алғанда, қала -- тұрғындары өнеркәсіп пен сауда орындарында және ғылыми, мәдени, басқару мекемелерінде еңбек ететін ірі елді мекенді айтамыз.
Қала орталық коныстандырылған пункт, кішкене қала мен ауылдардан айырмашылығы шекара ішінде діни, әскери-саяси, экономикалық және мәдени қызметтің жүзеге асырылу деңгейімен және үлкен көлемімен ерекшеленеді. Осы әрекеттер жиынтығы қоршаған шағын ауылдарға билік жүргізуді білдіреді.
Қала көбіне өз атырабының әкімшілік және мәдени орталығы болып табылады. Елді мекенді қала дәрежесіне көтеретін басты межелер -- ондағы, халықтың саны және олардың атқаратын қызметі (өнеркәсіп, мәдени, саяси-әкімшілік орталықтары).
Дүниежүзіндегі ірі қалалардың пайда болуына үлкен септігін тигізген бұл индустриалды кезең болып табылады, осының салдарынан қаладағы халық саны артты, мұның басты себептеріне ауылдардан қалаға адамдар ыңғайлы үйлер мен үлкен қаржылық табыс көзі үшін көшкен болатын.
XIX ғасырда өнеркәсіптік қалалар санының өсуі байқалғанымен, урбанизация ғасырын ХХ ғасыр деп айтады. Мұның дәлеліне келесі деректерді жатқыздыруға болады: 1900 жылы қалаларда 13 % адам тұрса, осы ғасырдың аяғында халық саны 47 % жеткен екен (кесте - 1). Қазіргі таңда қалаларда әлем халқының тең жартысы тұрады.
Кесте - 1 Дүние жүзіндегі қала халқы
Жыл
Қала халқының саны (млн.адам)
Жалпы жер шарының қала халқының пайыздық үлесі
1900
220
13 %
1950
736,796
29,1 %
1960
996,298
32,9 %
1970
1 331,783
36 %
1980
1 740,551
39,1 %
1990
2 274,554
43 %
2000
2 853,909
46,6 %
2005
3 164,635
48,6 %
1950 жылы 1 миллион халқы бар83қала тіркеуге алынған. Ал 2000 жылы бұл көрсеткіш 411-ге жеткен.2010 -- 800 қала.
2000 жылы 10миллионнан астам халқы бар 18 қала тіркеуге алынса,2005 -- 20 (22 қала 5 -- 10 млнадаммен, 370 -- 1 -- 5 млн, 433 -- 500 -- 1 млн),2010 жылдың сәуір айындағы мәліметтер бойынша23-ке жетті.
Қазіргі таңда келесідей ірі қалалардың топтамасын көруге болады.
№
Қала атауы
Мемлекеті
Халық саны
1
Токио
Жапония
31 480 498
2
Бейжің
Қытай
14 933 274
3
Шанхай
Қытай
14 608 512
4
Буэнос-Айрес
Аргентина
13 076 300
5
Бомбей
Үндістан
12 692 717
6
Карачи
Пәкістан
11 627 378
7
Стамбұл
Түркия
11 581 707
8
Мехико
Мексика
11 285 654
9
Дели
Үндістан
10 928 270
10
Манила
Филиппин
10 443 877
Ғалымдардың зерттеу нәтижелері бойынша, мұндай тенденцияның байқалуынан әр 38 жыл сайын қала халқының саны екі есе өсе береді.
Еуропада қала халқының 50 % кішігірім қалаларда (5 -- 10 мың адам), 25 % - 10 -- 250 мың халқы бар қалаларда және қалғаны 250 мың адам бар қалаларда тұрады екен.
Қазіргі таңда жер шарындағы бүкіл қалалар құрлықтың 1 % ауданын алып жатыр.
Қала агломерациялары дүние жүзінде жедел арада дамып келе жатқан мекенді жерлердің жиынтығы ретінде ондаған және жүздеген мекендерден құралады. Қала агломерациясы ұғымымен қатар мұнда қоңыстанудың локалды жүйелері, ірі қалалар аумағы деген терминдер қолданады.
Қоңыстану жүйесіне қатысты қала агломерация термині француз географы М. Руже алғаш рет қолданды. Оның пікірінше, қалалық қызметтің түрлері қаланың әкімшілік шекараларынан асып көршілес қоңыстаніу мекендеріне жайылған кезде агломерация пайда болады.
Ресейлік әдебиетте қала агломерациясы түсінігі ХХ ғасырдың 10-20 жылдарында кеңінен қолданылса да басқаша аталған, А.А. Крубер бұл бағытта қаланың шаруашылық округы, М.Г. Диканскийдің агломерациясы, В.П. Семенов-Тян-Шанскийдің экономикалық қаласы терминдері қолданылды.
Қазіргі кезде агломерация терминіне қатысты бірнеше анықтамалар беріледі.
Н.В. Петров бойынша агломерация деп қалалар мен басқа да мекендердің территориясы жағынан шоғырланып дамуы барысында шаруашылық, еңбек, мәдени-тұрмыстық өзара байланыстары күшейген кешенді жиынтығы аталады.
Е.Н. Перцик басқа анықтама береді, ол бойынша қала агломерациясы территориясы жағынан жақындасқан экономикалық тұрақты байланысы бар және еңбек, мәдени-тұрмыстық және өндірістік өзара байланыстары орнатылған, ортақ әлеуметтік және техникалық инфрақұрылымы бар мекендердің жүйесі- қоныстанудың сапасы жағынан жаңа формасы, ол қаланың мұрагері ретінде оның компактылы формасында пайда болып қазіргі замаңғы урбандалудың өнімі болып табылады.
Сонымен қатар тағы бір деректерде агломерация, елді мекендер агломерациясы - экономикалық, мәдени және тұрмыстық жағынан бір-бірімен тығыз байланысты елді мекендердің (әсіресе қалалардың) шағын аумаққа топтануы, шоғырлануы. Урбандалупроцестерінің бірі және негізінен индустралдық аймақтарға ғана тән құбылыс. Агломерация көбінесе жеке ірі қаланың (ядроның) төңірегінде қалыптасады; кейде бірнеше ядролы Агломерация да болады. Агломерация өнеркәсіп өндірісі мен еңбек ресурсының аумақтық шоғырлануын сипаттайды, яғни мұнда өнеркәсіп, инфрақұрылым, ғылым және білім беру ісінің салалары қатар дамиды, соған байланысты халық тығыз қоныстанады. Агломерация өзінің төңірегіндегі аймақтың экономикалық және әлеуметтік жағынан өркендеуіне үлкен ықпалын тигізеді.
Қала агломерацияларын зерттеу негізінен экономикалық география тұрғысынан жүргізілді. Аталмыш ғылым саласының мамандары оны зерделеуде қомақты тәжірибе жинақтады. Агломерациялық мәселелерді әр қырынан қарастырған ресейлік ғалымдар Н.Н. Баранскийдің, Г.М. Лаппоның, Ф.М. Листенгурттың, Ю.Л. Пивоваровтың, О.С. Пчелинцевтің, Г.Н. Фоминнің, Д.Г. Ходжаевтың, Б.С. Хоревтің және т.б. еңбектері зерттеушілерге кеңінен танымал. Бұл еңбектер агломерациялық, урбандалу проблемаларын зерттеуге мұрындық болады. Мәселен, Г.М. Лаппоның Развитие городских агломераций в СССР атты еңбегі қалалық агломерациялардың заманауи кенттену үрдісіндегі орны мен рөлін тануда аса маңызды. Кеңестік кезеңде марксистік-лениндік методология шеңберінде жазылғандығына қарамастан еңбек агломерацияның теориялық негіздерін түсінуге кеңінен мүмкіндік береді. Өйткені іргелі зерттеуде қалалық агломерациялардың дамуына әсер ететін факторлар, қала маңының қалыптасуының алғы шарттары, ірі агломерация және оның серіктес зонасы, т.б. мәселелер шешімін тапқан. Г.М. Лаппоның еңбегі агломерацияның теориялық-методологиялық негіздері көрсететін бірегей зерттеу болып табылады [4].
Біз зерттеп отырған мәселенің мәнін ашуда ресейлік белгілі ғалым Ю.Г. Саушкиннің В.Г. Глушковамен бірлесіп жариялаған еңбегінің Московская и некоторые другие агломерации городов деген тарауының мазмұны құнды болып табылады. Авторлар Мәскеу агломерациясының тәуліктік маятниктік миграциясын, қала маңына орналасуын, Мәскеу қаласының облыс елді мекендерінің мәдени-тұрмыстық байланыстарын, мәскеуліктердің қысқа мерзімді демалысқа қала маңына шығуын, агломерация тұрғындарының орналасу тығыздығын, ірі мегаполис маңының экономикалық жағдайын ғаламдағы ірі агломерациялармен салыстыра отырып көрсетеді [5].
Алматы қаласы мен оның айналасындағы маятниктік миграцияның сипаты мен салдарын зерделеуге Маятниковая миграция сельского населения атты топтама септігін тигізеді. Жинақ маятниктік миграция деген не, маятниктік мигранттарға кімдер жатады, олардың жас мөлшері, әлеуметтік жағдайы қандай, маятниктік миграция қаланың еңбек ресурстарына қалай әсер етеді, маятниктік миграцияның болашағы қандай деген сауалдарға жауап береді. Сөйтіп, маятниктік миграция туралы толық түсінік беріп, осы мәселе бойынша зерттеушілерге жол сілтейді. Осы тұрғыдан алғанда топтама мәнді болып табылады [6].
Ірі мегаполистер, олардың жай-күйі мен болашағы кез-келген мемлекетті ойландыратын күрделі проблемалардың бірі. Қала ұлғайған сайын күрмеуі қиын мәселелердің қатары көбейетіндігі түсінікті. Сондықтан да ірі қалалар қашан да үкімет назарында болып, жиі тілге тиек етіледі. Осы орайда Б.С. Хоревтің Проблемы городов деп аталатын еңбегін атаған жөн. Өйткені зерттеу ірі қалалардың алдында тұратын түйіткілдерді нақ басып көрсетуімен ерекшеленеді [7]. Алматы агломерациясының болашағын болжауда, оның қазіргі кездегі орын алған проблемалардың шешімін табуда бұл еңбек маңызды болып табылады.
Алматы агломерациясы және оның дамуы проблемалары отандық тарих ғылымында зерттелуге тиіс мәселелердің қатарына енетіндіктен аталмыш тақырыпқа қатысты тарихи зерттеулер жоқтың қасы. Дегенмен агломерациядағы тұрғындардың санын, этникалық құрамын, көші-қон мәселелерін зерттеуге М.Х. Асылбеков мен Ә.Б. Ғалидың іргелі еңбегі мұрындық болды. Бұл сүбелі зерттеуде Қазақстан халқының демографиялық даму мәселелері жаңа қырынан қарастырылып, көші-қон үрдістері тарихи демографиялық бағытта көрініс тапқан [8]. Бұдан өзге М.Х. Асылбековтың В.В. Козинамен бірлесіп жариялаған еңбектерінде XX ғасырдың 80-90 жылдарындағы Қазақстандағы демографиялық өзгерістер нақты статистикалық мәліметтердің негізінде көрсетілген. Тарихи демографиялық зерттеу тақырыбының жалғасы ретінде М.Х. Асылбеков пен В.В. Козинаның Казахи (демографические тенденции 80-90-х годов) [9] атты монографиялық зерттеулерінде тәуелсіз Қазақстанның ұлттық құрамын зерттеп, қазақтар санының өзге ұлт өкілдерімен салыстырғандағы үлесіне тоқтала отырып мемлекетте жүргізілген экономикалық өзгерістердің қазақ халқына тигізіп отырған әсеріне тоқталған. Біз зерттеп отырған мәселенің, соның ішінде атап айтар болсақ, Алматы агломерациясындағы этнодемографиялық және этномиграциялық үрдістерді айқындауда Қ.С. Алдажұманов пен Е.Қ. Алдажұмановтың салиқалы еңбегі өз үлесін қосты [10]. Аталмыш зерттеуде Қазақстандағы қуғын-сүргінге ұшыраған халықтардың депортациялану мәселелері көптеген тың деректер негізінде өз шешімін тапқан. Алматы қаласы мен оның маңында өмір сүріп жатқан неміс, күрд, түрік, корей, т.б. диаспора өкілдерінің осы өңірге келуінің тарихи себептері ашылған. Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы,-деп аталатын ұжымдық зерттеуде Алматы агломерациясының этнодемографиялық дамуын, түрлі ұлт және конфессия өкілдерінің қала маңына қоныстануын көрсетуге септігін тигізді. Корей, неміс, поляк және т.б. диаспора өкілдерінің ірі мегаполис пен оның төңірегіне шоғырлану себептерін айқындауда бұл еңбектегі деректер қомақты үлес қосты.
Қазақстанға Кеңестік қуғын-сүргін саясатының нәтижесінде жер аударылған Қырым, Кавказ және Еділ бойы халықтарына күштеп көшірудің түрлі әдістері, депортация себептері Т. Омарбековтың зерттеулерінде жан-жақты талданып, дәйекті мәліметтермен дәлелденген [11]. Депортацияға ұшырап, Жетісу жерінде тұрақтанып қалған корей ұлты өкілдерінің халық шаруашылығына, өлкенің мәдени дамуына қосқан өзіндік үлестері Г.В. Кан, Г. Хан, Г.Н. Ким және Д. Мен еңбектерінде көрсетілген.
Алматы агломерациясындағы халықтың санын, көші-қон мәселелерді, оралмандардың қоныстануын, т.б. талдауда М.Б. Тәтімовтің еңбектерін басшылыққа алдық. Ғалымның еңбектерінде отандық тарихи демографияның өзекті мәселелері жан-жақты зерттелген. Республикаға танымал ғалым, демограф М. Тәтімов ұлттық урбандалудың демографиялық ахуалға әсерін және оның ұтымды тұстарын қарастырып, арнайы зерттеу жүргізді. Бұл еңбегінде автор республикадағы урбандалу процесін сөз ете отырып, Алматы қаласының әлеуметтік-демографиялық жетістіктеріне тоқталады, оның бірқатар шешімін табуға тиісті мәселелерін атап көрсетеді [12].
Алматы агломерациясындағы тұрғындар динамикасын қарастыруда Т.Ж. Жұмасұлтановтың салиқалы зерттеуі елеулі рөл атқарды . Автор өзінің еңбегінде тәуелсіз Қазақстан кезеңіндегі республика халқының санын, оның әртүрлі аймақтарда қоныстануын көптеген статистикалық мәліметтерді пайдаланып, қорытып, талдай отырып дәйекті түрде баяндаған. М.А. Акынжановтың республикадағы ұлтаралық қатынастардың даму мәселесіне арналған зерттеулерінен Алматы мегаполисіндегі тұрғындардың этникалық динамикасын салыстырмалы түрде көрсетуге пайдаландық [13]. Ғалымдар Н.В. Алексеенко және А.Н. Алексеенконың 1897-1997 ж.ж. аралығындағы еліміздегі демографиялық өзгерістерін зерттеген бірқатар еңбектері Қазақстанның қала халқының демографиялық даму тарихын зерттеуде маңызды болып саналады [14]. Республикадағы халықтардың әлеуметтік-демографиялық даму тарихына арналған бірқатар диссертациялар қорғалды. Атап айтқанда, Н.З. Тәкіжбаеваның Изменение социальной и национальной структуры сельского населения Казахстана (1946-1992 г.г.), С. Айымбетовтың 1926-1939 жылдар аралығындағы Қазақстан халқының этнодемографиялық және әлеуметтік құрамындағы өзгерістер, Қ.К Қожаханованың Қазақстанға жер аударған халықтар және олардың Республиканың халық шаруашылығын қалпына келтіріп, дамытуға қосқан үлесі (1946-1960 жылдар), А.И. Құдайбергенованың Қазақстан халқының әлеуметтік және ұлттық құрамындағы өзгерістер (1939-1959 ж.ж.) атты жұмыстарды атап өтуге болады. А.И. Құдайбергенованың зерттеу жұмысында 1939-1959 ж.ж. аралығындағы республикадағы этнодемографиялық процестер, халықтың жастық, жыныстық, ұлттық және әлеуметтік құрамындағы өзгерістер тарихы қарастырылған. Зерттеуде қазақ даласындағы көпұлттылықты қалыптастырған көші-қон процестерінің табиғаты ашылған.
Жеке аймақтың этнодемографиялық жағдайы, халық санының өсу динамикасы Қазақстан халқының қалыптасуы мен дамуына тигізетін әсері сөзсіз, сондықтан М.Н. Сдықовтың Изменения национального и социального состава населения Западного Казахстана (конец XIX в.-1989 г.) докторлық диссертациясының орны ерекше. Үлкен экономикалық аймақтың даму тарихы мұрағаттық құжаттар мен статистикалық халық санағының материалдары, өзге де демографиялық дәйектер арқылы жан-жақты қаралған. Шығыс Қазақстан халқы туралы статистикалық мәліметтер беретін Н.В. Алексеенконың еңбектері, О.Д. Табылдиеваның XX ғасырдағы Маңғыстау халқының тарихы, Солтүстік Қазақстан аймағындағы халқының динамикасы туралы Ә.А. Какенованың еңбектерінде талданды. Еліміздің басқа аймақтарына арналған ғылыми зерттеулердің ішінде Г.К. Қадырқұлованың Население Семиречья в 1867-1926 г.г. (историко-демографические аспекты) және М.К. Төлекованың Жетісу өңірі халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы (1897-1999 ж.ж.) атты еңбектерін атап өтуге болады [15]. Зерттеу жұмыстарында Жетісу өңірінің этнодемографиялық жағдайы мұқият қарастырылып, кешенді түрде талданған. Бірақ Алматы агломерациясындағы этнодемографиялық және миграциялық өзгерістер арнайы зерттеу нысаны болмаған. Осы өңірдің Қазақстандағы өзге аймақтары сияқты әлеуметтік-экономикалық дамуындағы ерекшеліктері мол. Бұл еліміздегі полиэтникалық, поликонфессиялық аймақтардың бірі болғанын ұмытпауымыз керек. Өңірдің этнодемографиялық жағдайы қоғамның даму кезеңіне қатысты үнемі өзгеріп отырды. Осыған орай халықтың саны, этникалық құрамы, жынысы мен жасы және білім деңгейі қалыпты өзгеріп отырды. Ол саяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайларына байланысты өзгеріп отырды. Бұл аймақтың этнодемографиялық құрылымына қомақты әсер еткен көп факторлардың бірі - әр түрлі ұлттардың көші-қоны. Жетісу өңірін мекендеген халықтар үнемі қозғалыста болды, яғни халықтың табиғи және механикалық жолмен өсуі тоқтамай, қарқынды жүргізілді. Ол осы жердің табиғи жағдайының ел қоныстануы үшін өте қолайлы болуынан туындайды. Алматы қаласы тұрғындарының этнодемографиялық және этномиграциялық хал-ахуалын айқындауда аталмыш зерттеулер елеулі түрде септеседі
Ірі қала агломерациясы - ол маңызды ареал болып табылады, онда өнеркәсіптің прогрессивті түрлері, әкімшілік-шаруашылық, ғылыми, жоба-құрылыстық ұйымдар, мәдениет пен өнердің ерекше мекемелері, жоғары мамандырылған кадрлар шоғырланады.
Қала агломерацияның шекаралары уақыт кеңістігі бойынша жылжымалы болып табылады, себебі тұрғындардың еңбек ету орындарынан алшақ орналасып, олардың кеңістікте өзара ұйымдасуына сай ара қашықтық көлік құралдарының жлдамдығына сай өседі, ал уақыт шығындары шамалы болып табылады.
Қала агломерациясының дамуына келесі ерекшеліктер тән:
oo ірі қала жиынтықтарыны артуы, онда орталық ұдайы өсіп, кеңейіп оның ауқымына жаңа территориялар еніп, тұрғындар саны тұрақты түрде артады;
oo қала маңындағы мекендер тез арада дамып тұрғындардың орталық қала мен қала маңындағы мекендер арасында реттелуі байқалады;
oo ауыл тұрғындарының ауыл шаруашылығына қатысы жоқ еңбекке тартылуы, әсіресе қала мекеніне қатысты;
oo маятник тәріздес миграциялар және тұрғындардың агломерация шеңберінде жүйелі түрде жұмыс орындарына, лқу орындарына, мәдени-тұрмыстық және демалыс орындарына жылжып отырып бұл процесстер ұқсастығы жоқ көлемге ие болады.
Е.Н. Перцик қала агломерацияның әр түрлі критерийлерін ұсынады:
oo қала тұрғындарының қалындығы және құрылыстардың үздіксіздігі;
oo ірі қала орталықтың бар болуы (әдетте 100 мың адамнан кем емес);
oo еңбек, мәдени-тұрмыстық сапарлардың қашықтығы мен белсенділігі;
oo ауыл шаруашылығына қатысы жоқ жұмыскерлер санының үстемдігі;
oo тұрғылықты жерінен тыс орындарда жұмыс істеу тенденциялары;
oo спутник-қалалық мекендердің саны және олардың орталық қаламен байланысының белсенділігі;
oo орталықпен телефон байланыстарының саны;
oo әлеуметтік-тұрмыстық және техникалық инфрақұрылыммен байланыстар (сумен жабдықтау, электрэнергиямен жабдықтау, канализация, көлік, т.с.с ортақ инженерлік құрылыстар).
Кейбір жағдайда критерий ретінде белгілердің комбинациясын таңдайды, басқа жағдайда олардың арасында кейбіреулерін ғана негізге алады, мысалы агломерация шекараларын 1,5 немесе 2 сағаттық орталық қаладан еңбек мақсатында жылжулардң изохроналары таңдалады.
Қалалар тұрақты түрде дамып қалыптасады. Кейбір жағдайда бұрын кіші гірім болған қалалардан мегақалалар құрылып тұрғындар саны 8 миллионнан асады
Қоныстану формаларының эволюциясы өндірістің дамуы және шоғырлануы процесстерінің ықпалымен іске асып агломерациялардың қосылуына әкеп соқтырады, нәтижесінде мегалополистер пайда болады. Мегалополистер ол агломерациядан артылған деігейдегі урбанладған зоналар, онң құрамына кеңейтілген территориялар кіреді (қала - агломерация - урбандалған зона - урбандалған аудан - мегалополис)
Сонымен урбандалған қоныстанудың бес негізгі иерархиялық тұрғында бір біріне тәуелді урбандалудың қоңыстанудың формаларын анықтайды (Ю.Л. Пивоваров бойынша)
Компактылы қала (оның дәстүрлі формасында) - мемлекеттің немесе ауданың урбандалу процессінің бастапқы кезеңіне тән элемент. Жалпы георафиялық терминдер сөздегі бойынша қала ретінде мэр немесе ольдермен тарапынан басқарылатын инкорпоративті (яғни әкімшілік бірлік ретінде тіркелген) тұрғындардың жинтығы. Данияда қала ретінде 250 тұрғындары бар мекенді атаса, Жапонияда - 30 мың, Ресей және Қазақстанда 5-12 мың тұрғындары бар мекен қала ретінд танылады
Агломерация - (лат. сөзі agglomero - қосамын, жинақтаймын) топтық қоныстанудың элементарлы формасы.
Ол орталық немесе ірі қала маңында белсенді және тұрақты байланыстары бар қала және ауыл мекендердің жиынтығы. Агломерация автономды қаладан қоныстанудың неғұрлым күрделі формасына өту барысында дамудың зор жігері бар аймақ ретінде танылады.
Урбандалған (метрополитен) ауданы - перспективада қоныстанудың негізгі құрылымдық элементі болып табылады. Мұнда ірі ареал ретінде ядросында айналадағы қоныстары бар бірнеше агломерациядан құралған ортақ бірнеше қызметтік және морфологиялық белгілері бар аудан болып табылады. Оның құрамында агломерацияның өзі және кең астаналық аймақ болып табылады.
Урбандалған зона - мемлекеттің кеңістің қоныстануындағы ірі буын болып табылады. Бұл территорияда қала қоныстары неғұрлым қалын орналасып қала тұрғындарының саны үстемдік етеді. Урбандалған зонада қала мекендерінің саны емес даму қарқыны негізге алынады
Мегалополис (грек сөзі megalu - ірі, polis - қала) - қоныстанудың неғұрлым ірі формасы. Бұл кең урбандалған зоналар желі тәріздес конфигурация ретінде әр түрлі деңгейлі көршілес агломерацияның қосылуы нәтижесінде пайда болады. Сол сияқты урбандалған желілер ірі көлік магистраль және полимагистраль маңында орналастырады.
Агломерация - тұрақты өндірістік, мәдениетті-тұрмыстық және өзге байланыстармен бір-бірімен біріккен, сондай-ақ аумақтық араласып кетуге бейім бір (моноорталықты) немесе бірнеше (көп орталықты) өзек-қалалардың айналасында орналасқан елді мекендердің урбанизациялық жинақталуы.
Апаттық қалыптасқан агломерацияларды перспективалы дамыту экономикалық, инфрақұрылымдық және өзге процестерді үйлестіретін қала құрылыс шешімдерінің негізінде оларды аумақтық дамытуды басқару жүйесін жасау негізінде реттелуі тиіс.
Қала агломерацияларын бөлудің (сәйкестендіру) жалпыға танымал атрибуттарына (белгілеріне) жанамалас қалалар және өзінің аумақтық ортасы бар жеке ірі қалалар арасындағы функционалдық байланыстар жатады, оның ішінде:
1) агломерация шегінде шаруашылық жүргізуші субъектілер мен экономикалық қызмет түрлері арасындағы экономикалық байланыспен білдірілген бірыңғай экономикалық нарықтың болуы және экономикалық маманданудың тұтастығы;
2) агломерациялардың жеке бөліктерінің арасындағы халықтың тұрақты еңбек, оқу, тұрмыстық, мәдени және көші-қонның жаппай ағымының (маятниктік көші қонның) болуы;
3) жоғары көліктік қолжетімдік (автомобиль және темір жолдар арқылы 1,5 сағатта жету мүмкіндігі), көлік желілерінің байланыстылығы және тұрақты қала маңы қатынасының болуы;
4) үлкен орталық қаланың және онымен экономикалық тығыз байланыстағы қоныстардың болуы;
5) инфрақұрылымның ортақтығы;
6) халықтың тығыз қоныстануы.
Ірі қала құрылысы жүйесін құруда агломерацияның барлық тұрғындары пайдалана алатын өзара байланысты оң әсерлерге мыналар жатады:
1) сараланған және саны неғұрлым көбірек еңбек нарығын қалыптастыру әсері - бұл аумақты автоматты түрде әртүрлі инвестициялық салымдар үшін неғұрлым тартымды етеді, өйткені инвестор қажетті біліктілігі бар мамандарды іздеуге аз шығынданады. Барлық өркениетті әлемдегі сияқты, Қазақстанда да адами ресурстар бағалылығы жағынан бірінші орынға шықты, бұл жалпы экономикалық өсуге оң септігін тигізеді;
2) аумақ тартымдылығының тауарларды өткізу және қызметтер көрсету нарығы ретінде күрт арту әсері. Мұндай қызметтер көрсететін компаниялар өз жұмысын жергілікті тұтыну нарығының сыйымдылығына бағдарлана отырып жүзеге асырады: экономикалық өсудің жеделдеуімен қоса қызмет көрсетуді тұтынушылардың әлеуетті класының едәуір ұлғаюы қалаларды халық саны жағынан қаламен - агломерацияның өзегімен салыстырылатын өңірлік орталықтарға қарағанда неғұрлым тартымды етеді;
3) инфрақұрылымдық әсер туындату - жаңа энергия қуаттарын, қуатты көлік кешендерін, мультимодальды тораптарды, ақпараттық коммуникацияларды, мәдениет, білім беру және инновациялық инфрақұрылым құрылысы саласындағы аса ірі жобаларды іске асыруға болады;
4) ірі орталықпен көрші болу әсері - агломерацияның барлық тұрғындары үшін еңбек, білім, сауда, мәдени және агломерацияның әртүрлі аймақтарындағы басқа да мүмкіндіктерге толық ауқымды қол жетімділігі;
5) экономикалық өсу, халық әл-ауқатының өсуі, шағын және орта қалалық кеңістікте тұру артықшылықтарын сақтай отырып, білім алу және кәсіби жағынан өзін-өзі таныту мүмкіндіктерінің жоғарылауы дәстүрлі ірі индустриялық қаламен салыстырғанда, агломерацияда тұрудың тартымдылығын арттыруға мүмкіндік береді, бұл тиісінше халықтың көші-қон ағынын азайтады.
Жалпы урбанизация процестері сияқты, қалалық агломерацияларды дамытуға сатылылық тән, яғни олардың дамуы бірқатар дәйекті ауысулардан тұрады. Агломерациялардың пайда болуының өзі агломерациялық орналастыру әсері рөлінің артуы есебінен қалалық агломерацияларға негізгі экономикалық функциялар келе бастаған кезде, классикалық (немесе ірі қалалық) урбанизация сатысында белсенді индустрияландыру нәтижесінде қалалардың тез өсуінен кейін мүмкін болды. Урбанизацияның осы классикалық сатысында агломерациялардың өзінде орталық қала неғұрлым белсенді дамиды және орталыққа бағытталған көші-қон ағындары басым болады.
Индустрияланудан кейінгі экономикаға ауысудың басталуымен сәйкес келетін кеш урбанизацияның келесі сатысы немесе қосалқы урбанизация, агломерация орталықтарымен салыстырғанда қала маңындағы кенттердің ілгерілеп өсуімен байланыстырылады, ол кейін ірі қалалардағы халық санының азаюына және тұрғындардың бір бөлігінің қала маңындағы кенттерге көшуіне ауысады.
Контр- немесе дезурбанизация сатысы барлық агломерацияның және оның құрылымдық аймақтарындағы халық санының азаюымен байланыстырылады. Өсу, егер ол болған жағдайда, шеткі, яғни агломерациядан тыс аумақтарда болады. Бұл жерде (ауылдық жерлерде, шағын және орташа қалаларда) экономикалық белсенділіктің ілгерілеп өсуі орын алады, халықтың әлеуметтік-демографиялық құрылымы, олардың жұмыспен қамтылуы мен өмір сүру салты өзгереді, яғни ауылдық-қалалық континуумның (шағын кеңістіктің) қалыптасу процесі орын алады.
1.2 Ірі қалалардың кеңістіктік құрылымы
Берілген зерттеудің негізгі міндеті болып тек демографиялық көрсеткіштерді сипаттаудан ғана тұрмай, халықты қоныстандыру жүйесін көрсетумен қатар, орыннан орынға дейінгі айырмашылықтарды анықтауда, халықты орналастыруда кеңістіктік заңдылықтарды анықтауға, ел және оның аудандарын дамыту мақсатында оны аумақтық ұйымдастырудан тұрады.
Урбандалу үдерісі - күрделі және көпөлшемді, яғни қала дамуы қала құрылысы практикасында міндетті түрде ескеретін бірнеше факторлар қатарымен (әлеуметтік - экономикалық, демографиялық және т.б.) анықталады. Бұл байланыстағы ерекше мәнге қала дамуының заңдылықтары мен олардың ерекшеліктері ие. Бұл мәселенің маңызды аспектілерінің бірі болып урбандалудың аймақтық ерекшеліктерін зерттеу табылады. Қала қалыптасуы мен дамуы негізінде жатқан экономикалық, әлеуметтік және демографиялық, экологиялық және әкімшілік аумақтық жағдайлар үнемі және уақытша болуы мүмкін.
Үнемі әрекет әртүрлі көріну деңгейі бойынша уақыт пен кеңістікте шектелмейді, ал уақытша жағдай әрекеті қаладағы өмір сүру үдерісіне қатынасы бойынша нақты бір кезеңмен немесе тіпті бір уақыт сәтімен анықталады. Сонымен, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым қала мен ондағы халыққа қатынасы бойынша үнемі қызметтерді орындайды.
Уақытша жағдайлар әсері қала үшін әртүрлі салдарға ие болуы мүмкін. Қала өмірі дамуының жағдайлары мен үдерістері үздіксіз өзгере отырып, қалаға қатынасы бойынша тікелей және кері тәуелділікте болады. Қаланы көптеген жүйешелерден яғни, өнеркәсіп, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым, халық, географиялық және экологиялық орта және т.б. тұратын жүйе ретінде қарастыруға болады. Жүйеге қатынасы бойынша олар оның дамуында белгілі бір жағдайлар ретінде көрініс береді. Сонымен, халық өсімі қала өсуінің негізгі жағдайларының бірі бола отырып, жұмыс орындары санын көбейту қажеттілігін тудырады. Осыған байланысты өндірістің материалды қсаласы, инфрақұрылым, қосалқы аумақтардың кеңеюі, яғни қаланың сапалық және сандық сипаттамалары, соңында бір категориядан басқа бір категорияға - анағұрлым жоғарыға ауысуына әкеледі.
Өз кезегінде қолайлы табиғи жағдайлар, жылдамдатылған экономикалық және әлеуметтік даму халықтың тез өсуіне жағдай жасады. Барлық жағдайлар кешені дамудың қандай да бір шегіне жеткенде, яғни экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, экологиялық және аумақтық шеңбермен шектелгенде, дамудың салыстырмалы түрде.тұрақтануы болған жағдайда қала масштабымен жеткен негізінде сақталған жағдайлар тек сапасы жа ғынан ғана өзгереді.
Қала оңтайлылықтың белгілі шегін бұзған жағдайда қала дамудың қалыптан тыс ұлғайған жолаққа түседі, ол адамның өмір сүру жағдайларына қауіпті түрде көрініс береді. Мұндай жағдайда, тұрақтанудан жағдайдың кері дамуына қарай өтуі кезінде: мысалы, өнеркәсіп өндірісі қысқарады, қала халқы санын шектеу бойынша шаралар қабылданады. Қаланың өмір сүру іс - әрекетіне теріс әсерін тигізіп, яғни қаланың жалпы параметрлері аспаған, бірақ жүйе ішіндегі жағдайлар арасындағы пропорциональдылық жоқ болған жағдайда, жергілікті масштаб жағдайлар арасындағы байланысты бұзады.
Жағдайлар арасындағы өзара байланыс пен урбандалу үдерісін қарастыру кезінде тек қана өзарабайланыстың ортақтылығын ғана емес, урбандалу заңдылықтарының уақыт пен кеңістікте көріну ерекшелігін ескеру керек. Барлық қоғамдық категория ретінде, урбандалу үрдісіне орны мен уақыт бойынша өзгеріп отыратын белгілер мен сипаттамалар тән.
Қалалар урбандалу үрдісін тасымалдаушы ретінде объективті заңдар бойынша дамып, олардың қызметтерді орындауы мен қалыптасуында өз заңдылықтарына ие. Қаланың қызметтері жылдан жылға барлық қоғамдағы жалпы әлеуметтік - экономикалық міндеттеріне сәйкес кеңейіп жетілуде. Адамның қоршаған аумақта өмір сүру іс - әрекетінің барлық жағына қаланың әсері айтарлықтай маңызға ие.
Қызметтік көріну бағыттылығы мен өзіндік ерекшелігі қала кескініне негізделген (маманданған, кешенді), сәйкесінше осы аталғандар ауданның экономикалық, әлеуметтік, демографиялық және экологиялық міндеттерін шешуде белгілі бір орын алады.
Қазақстандағы қалалар қызметтерін ма қсатқа сай ел масштабында әлеуметтік - экономикалық міндеттерді орындаумен байланысты сырт қы, ал берілген ауданға қатысты бойынша ішкі деп бөлінеді. Табиғи ресурстарды игеру негізінде пайда болған қалалар (Қазақстанда мұндай қалалар басым) айтарлы қтай маманданған сыртқы қызметтерді орындайды.
Қала кешендеріне барынша әртүрлі үйлескен сыртқы және ішкі қызметтерді орындауы тән. Осы маңыздылығына байланысты олардың әлеуметтік - экономикалық міндеттерді орындаудағы рөлі де әртүрлі. Көптеген қала дамуы мәселелерінің ішінде, олармен белгілі бір қызметтерді орындаумен байланысты келесілерді атауға болады: а) ел мен аймақтар ауқымында қоғамдық еңбек бөлінісіндегі қаланың орны мен рөлі; ә) қала қызметін орындайтын өлшем мен шоғыр, материалдық және еңбек ресурстары, рухани құндылықтар, білімнің шоғырлануы; б) жалпы аумақ дамуындағы орындайтын қала қызметтерінің әсері; в) қаланың сыртқы келбеті және оның кеңістіктік орналасуы; г) қаладағы өндіріс тиімділігінің нәтижелері.
Аймақтағы урбандалу үдерісінің заңдылықтарын анықтау ауданға немесе қаланың типтік тобына қатысты ерекшеліктерді орнату табылады. Қазақстандағы урбандалу үдерісіне, әрине аймақтық демографиялық ерекшеліктер өзіндік із қалдырады. Сонымен, республиканың әрбір облыстарында қала халқының үлесі барлық халықтар боынша басым емес Ғылым, техника және қоғамдық қатынастардың дамуымен қоғамды ұйымдастыруда айтарлықтай өзгерістер болады, сонымен бірге урбандалу үдерісімен байланысты кешенді және күрделі мәселелер шеңбері өседі.
Урбандалудың заманауи үдерісі сипатындағы жылжулар негізінен қалаларда өнеркәсіптің түзілуімен халық шоғырлануы үдерісінің заңдылығымен сипатталады, яғни қоғамдағы өндіргіш күштердің дамуы мен халықты қоныстандыру арасында тікелей тәуелділік бар, себебі еңбек етуші халық - басты өндіргіш күш. Өндіргіш күштердің өсуі бойынша өнеркәсіп дамиды, яғни дұрыс қажеттілік ретінде қоныстануы үнемі ұлғайып отыратын және олар қала тобы мен қала елді мекеніне біртендеп кіретін индустриялы елдімекендер пайда болады.
Ф.Энгельс атап өткендей, өмірдегі өндіріс және ұдайы өсуі екі жақты үдеріс болып табылады: өмірге деген өндіріс құралы және адам өндірісі. Әртүрлі қоғамдық түзілімдегі аталған екі ұдайы өсіп - өнудің арасындағы айырмашылыққа қарамастан, оларда әрқашан белгілі бір өлшем мен өзара әрекеттесу бар. Материлды ққұндылықтарды адамсыз жасау мүмкін емес, соның ішінде еңбекке жарамды халықтарды ескеретін болсақ.
Еңбек ресурстарының негізгі сипаттамаларының бірі болып олардың жастық және жыныстық құрылымы табылады. Халық санының өсуі еңбек ресурстары санының өсуімен түсіндіріледі, бірақ бұл үдерістер параллель түрде емес, себебі туу кезінен бастап ұрпақтар бірнеше өзгерістерді басынан кешіреді. Халықты қоныстандыру негізгі тірегі болып ірі қала агломерациялары - елдегі экономиалық белсенділік шоғырын құрайтын және әлеуметтік экономикалық қайта құрылулардың қайнар көзі ретінде инновациялық және басқару орталықтары болып табылады.
Заманауи кезеңнің ерекшелігі - капитал ұтқырлығының өсуі мен капиатлды таратумен байланысты ақпарттарық технологиялар патшалығы. Халықаралық экономикалық алмасу бұрыннан жүзеге асады - капиталдың, жұмыс күші, тауар, шикізат, туристтердің трансшекаралық ағындары, бірақ ол жеке мемлекеттер арасында өзара әрекеттесу шеңберінде дамыды.
Халықаралық экономикалық жүйе енді ғана пісе бастады. Ол барлығын жекешелендіру мен ғаламдық үдеріс негізінде шетелдіктердің енуі соңғы онжылдықта түбегейлі өзгертті. Қазақстан үшін Жапонияның тәжірибесі үлкен практикалық мәнге ие, мұнда барлық өнеркәсіптік тасымалдардың 50 % үлесі Токио мен Осака маңындағы аймақтарға сәйкес келеді. Жапонияда тиімді экономикалық урбандалудың іздері байқалады және оған урбандалу әсері мен факторы айтарлықтай болуы мүмкін. Осыған байланысты Астана қаласының шекарасын ұлғайту, сонымен қатар бұл аймаққа елді мекендерді шоғырландыру, жергілікті жол желілерін дамыту сияқты Қазақстанның әлеуметтік - экономикалық дамуы үшін шешуші маңыздылыққа ие. Болашақта Астана және Қарағанды қалалары спутник қалалармен елдегі ірі қала агломерация негізін түзеді. Қазақстандық экономиканы аймақтық дамудың әлеуметтік экономикалық терең үдерістерді толық зерттелмегендігі және дәлелгендігі келесі онжылдықты болжауға кері әсерін тигізеді.
Бірақ та, агломерация құрамында қала және қалалық елдімекеннің шектен тыс өсуіне негізделуі қиын түрде шешілетін әлеуметтік - экономикалық және экологиялық мәселелер кешенін тудыратын теріс жақтарға ие. Жоғары дамыған елдер аумағын кеңістіктік ұйымдастыру әдістемесі негіз болып табылатын қала дамуы мен қаланың әлеуметтік - демографиялық мәселелері ел аумағындағы урбандалған аймақтар мен қала агломерациясында барлық халықтың өмір сүру сапасын жоғарлату мақсатында халықтар санын шексіз көрсеткіштерге дейін жеткізбеу керек.
Жоғары дамыған, дамушы және бұрынғы Кеңес Одағындағы елдердің халықаралық тәжірибесі көрсеткендей, ХХ ғасырдың екінші жартысында әлеуметтік - экономикалық түзілу типіне әлемдегі көптеген елдерде халықты қоныстандырудың бірыңғай типтері қалыптасты.
Дүниежүзінде көптеген мегаполистер, конурбациялар, тегіс урбандалған аумақтар пайда болып, қалаға жылжу бағыттары күшейді. Әрине, бұл үдерістер Қазақстанға өз әсерін тигізді, бірақ та, жоғарыда аталған үдерістер масштабы дүниежүзімен қатар қойғанда, біршама басқаша болғанымен, бағыттары соңғы жылдары айтарлықтай күшейіп, жалпы дүниежүзілік сипатқа ие. Жұмыстар қатарында урбандалу үдерісі және тарихи қалыптасқан қоныс желілерінің күрделенуі келесі сызбан ұсқада жүзеге асатын: көшпенді - ауыл - шағын қала - үлкен қала - агломерация - мегалополис теориясы дамуда.
В.В. Покшишевский бұл теориялық бағытты троглодит үңгірінен заманауи мегаполистерге дейін тікелей бойынша тұжырымдамасы ретінде анықтады. Әрбір түзілім қоныстандырудың өзіндік тарихи типіне сәйкес келеді.
І тип - бұл дисперсті тайпалы қоныстану - алғашқы тайпалы қауым кезеңінде отырықшылық бағыты басым болып, тұрақты қоныстар кеңінен таралды.
ІІ тип - антикалық полис қаласы - жағалауларда орналасқан, халықтар қозғалысы, яғни көші қон әсіресе әскери жорықтармен шектелетін, халық саны 1 миллионға дейінгі тұрғыны бар қала мемлекеттер.
ІІІ тип феодальды ауыл - ұсақ ауыл қоныстарының басым болуы, шағын қалалар . Халықтың аз қозғалысымен сипатталады (соғыспен, діни насихаттау және т.б басқа себептермен емес негізінен экономикаға негізделген көші қон ).
IV тип - урбандалған қоныстар жоғары урбандалған поляризацияланған қатынастағы ( әсіресе қала - ауыл) қоныс, ірі қалалардың болуымен сипатталып, жоғары стадиясында агломерациялар, мегалополистер, халықтың жоғарғы қозғалысы тән. Қоныстандырудың деконцентрация үдерісіне өтуі халықтың жоғарғы қозғалысының салдары болып табылады.
Жаңа V тип - болашақта қоныстандыру қоныстандыру жүйесін түзу деген мағынаны білдіреді, яғни өмір сүру жағдайы теңдігі қалыптасып, халықтың өте жоғары қозғалысы кезінде қызметтік тип қонысында өркениеттің таралуы негізінде қол жеткізеді.
Атақты француз қала зерттеушілері, Ж.Божье Гарнье және Ж.Шабо атап өткендей, урбандалу құбылысы заманауи өркениеттің ең керемет сипатының бірі. Бір жағынан, серпіні, масштабы, өтуі мен жан - жақты қамту сипаты, алпауытты қайта түзуші әлеуеті, екінші жағынан географиялық негізділігі және кеңістікте көрініс беруі урбандалу туралы жаһандық жаңа үдерістердің бірі ретінде айтуға рұқсат береді. Болашақта айтарлықтай күрделі және жан - жақты әлеум еттік - экономикалық, демографиялық және географиялық үдерістермен сипатталатын урбандалу ХХ ғасырдың тыныш революциясы деп аталатын дүниежүзілік шаруашылы қтың дамуында көптеген жаңалықтар әкелді.
Сандық өзгерістердің талдау мен қала өсуінің ерекшелігі - жаһандық қалалық және экономикалық ландшафтта сапалы өзгерістерді зерттеу жолындағы алғашқы қадам . Жоғарыда аталғандардың негізінде, заманауи кезеңінде мемлекеттің міндеті Қазақстан Республикасының 2015 жыл ға дейінгі Қазақстан Республикасы аумақтық даму Стратегиясына сәйкес экономикалық болашағы бар аудандар мен адамның тіршілік ортасы үшін табиғи климаттық зоналарда экономикалық және еңбек ресурстарын шоғырын тұрақтандыру болып табылады.
Сонымен қатар, дүниежүзілік шаруашылық жүйесімен бірлесе үйлескен нары қтағы субъектілердің экономикалық белсенділігін өсімі үшін және бірыңғай ішкі экономикалық кеңістіктік қалыптастыруда жағдайлар жасалуы тиіс.
Аталған Стратегия елдің аумақтық дамудың стратегиялық бағытын, соның ішінде экономикалық кеңістіктік түзілуі және геодемография, аумақта кластерлерді қалыптастырумен байланысты инфрақұрылыммен қамтамасыз ету және ол сәйкес келетін мемлекеттік, салалы қ және аймақтық бағдарламаларды түзету немесе өңдеу үшін негіз болып қызмет атқарады. Бұдан басқа, аталған құжат респу бликалық, аймақаралық және облыстық мәндегі өндірістік, энергетикалық, инженерлік, көлік - байланыстық және әлеуметтік инфрақұрылымын дамытуға бағытталған мемлекеттік инвестицияның негізгі басымдылықтарын анықтауға (ұлттық компаниялар құралдарын есептегенде) рұқсат береді.
ХХ ғасырдың ортасында батыс ғалымдарымен урбандалудың аумақтық аспектілері ал ғаш зерттеліп, үлкен қалалар өсуінің жоғарғы шоғыры алып қалаларға айналуы нарықты шаруашылықты орналастыруда қолайсыз үйлесімсіздіктің тереңдеуіне әкелетінін бірінші болып көрсетіп, назар аударды.
Агломерация тұжырымдамасы кеңістікте динамикалық үдерістерді интерпретациялау құралдары кеңінен таралған аймақтық теорияда бірінші және жетекші орын алған және бүгінгі күнге дейін маңыздылығын жоғалтқан емес. Жалпы жоспарда бұл тұжырымдама нарықтық шаруашылығы жағдайында өндіргіш күштердің аумақтық шоғырын түсіндіру міндеті қызметін атқарған. Дегенмен, оның мәні осымен тәмамдалмайды. Яғни, Э.Лампард өз уақытысында өндіргіш күштердің географиялық шоғыры арқылы даму үдерісін қарапайым түсіндіруден айырмашылығы болып, агломерация тұжырымдамасын экономикалық өсумен байланысты шоғыр құбылысымен байланыстырады, ол дегеніміз қаламен басқа да экономикалық қызметтері мен өндірістің тұтасып ұласуы. Осы аталған тұжырымдама шаруашылықтың аумақтық құрылымын дамыту үдерістерінің кумулятивтік маңыздылығын түсіндіру үшін шынайы негізін қамтамасыз етеді.
Агломерация тұжырымдамасының пайда болуы А. Вебердің еңбектеріне бастау алады. Өткен жүз жылдың басында ол қоғамның өндіргіш күштерінің даму үдерістерін агломерациялық бағыттардың күшеюімен байланыстырды. Оның көзқарасына сәйкес, өнеркәсіп өндірістің өсуі, халық тығыздығының артуы, сонымен қатар көліктің арзан болуы өнеркәсіпте агломерациялық бағыттардың үздіксіз күшеюінеәкеледі.
Капиталистік индустрияландыруға назар аудара отырып, ол қолөнерден ірі өнеркәсіпке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Өзектілігі: Қазіргі таңда дүние жүзінде халық санының, әсіресе қала халқының саны арта түсуде. Мұның басты себептеріне қаладағы дамыған өнеркәсіптер мен инфрақұрылымдар, өмір сүру жағдайының жоғары болуы және тағы басқаларына қатысты адамдар қалаға көшіп жатыр. Соның ішінде Қазақстандағы халық санының көбеюі және қала тұрғындарының санының артуы нәтижесінде ірі қалалардың даму тенденциясы байқалуда. Әсіресе, Астана және Алматы қалалары әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан елімізде алдыңғы қатарлы қалалар болып табылады. Сондықтан мұндай ірі қалаларды қазіргі таңда зерттеу басты мәселелерге айналып отыр.
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл жұмыс ірі қалалардың, Астана мен Алматы қалаларының салыстырмалы сипаттамасын ғылыми түрде зерделеуге арналған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Ірі қалалардың жалпы сипаттамасына негізделе отырып, Астана мен Алматы қалаларының салыстырмалы талдау жұмыстарын жүргізу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- ірі қалалардың қалыптасуын қарастыра отырып, олардың кеңістіктік құрылымын анықтау;
- Астана мен Алматы қалаларының жалпы сипаттамасын жасап, олардың даму мүмкіндіктері мен мәселелерін зерделеу;
- алынған сипаттамалар негізінде екі қаланың кешендік салыстырмалы талдау жұмыстарын жүргізу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні. Ірі қалалар, Астана мен Алматы қалаларының әлеуметтік-экономикалық жағдайы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі.
Қалалар географиясы туралы әртүрлі ғалымдардың ғылыми зерттеу еңбектері болып табылады. Зерттеуді әдістемелік қамтамасыз ету мақсатты бағдарламалық тәсілдер, жүйелік және картографиялық әдістерді, құрылымдық-әрекеттік жолдар әдістемелерін және қазіргі жаңа статистикалық мәліметтерді, талдау әдістерін қамтиды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми тұжырымдасы:
- ірі қалалардың қалыптасу тарихы сипатталды;
- Астана және Алматы қалаларының әлеуметтік-экономикалық сипаттамалары жинақтастырылды;
- екі қаланың ғылыми түрде салыстырмалы талдау жұмыстары жүргізілді
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, төрт бөлімнен, қорытынды және қосымшалардан, компьютермен терілген 60 беттік мәтіннен, 5 кестеден, 6 суреттен, 39 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Ірі қалалар географиясының теориялық негіздері
1.1 Ірі қалалардың қалыптасуы
Қоныстану формаларының тарихи эволюциясы барысында қоңыстану орындарының дәстүрлі типтері - қалалық және ауыл мекендерінің орнына жаңа формалар туындады. Бұл процесс тұрғындардың шоғырлануы деңгейі артылған сайын мекендердің жақын орналасып, олардың арасында белсенді қарым-қатынастардың қалыптасуы нәтижесінде қалалар агломерациясы қалыптасады.
Жалпы алғанда, қала -- тұрғындары өнеркәсіп пен сауда орындарында және ғылыми, мәдени, басқару мекемелерінде еңбек ететін ірі елді мекенді айтамыз.
Қала орталық коныстандырылған пункт, кішкене қала мен ауылдардан айырмашылығы шекара ішінде діни, әскери-саяси, экономикалық және мәдени қызметтің жүзеге асырылу деңгейімен және үлкен көлемімен ерекшеленеді. Осы әрекеттер жиынтығы қоршаған шағын ауылдарға билік жүргізуді білдіреді.
Қала көбіне өз атырабының әкімшілік және мәдени орталығы болып табылады. Елді мекенді қала дәрежесіне көтеретін басты межелер -- ондағы, халықтың саны және олардың атқаратын қызметі (өнеркәсіп, мәдени, саяси-әкімшілік орталықтары).
Дүниежүзіндегі ірі қалалардың пайда болуына үлкен септігін тигізген бұл индустриалды кезең болып табылады, осының салдарынан қаладағы халық саны артты, мұның басты себептеріне ауылдардан қалаға адамдар ыңғайлы үйлер мен үлкен қаржылық табыс көзі үшін көшкен болатын.
XIX ғасырда өнеркәсіптік қалалар санының өсуі байқалғанымен, урбанизация ғасырын ХХ ғасыр деп айтады. Мұның дәлеліне келесі деректерді жатқыздыруға болады: 1900 жылы қалаларда 13 % адам тұрса, осы ғасырдың аяғында халық саны 47 % жеткен екен (кесте - 1). Қазіргі таңда қалаларда әлем халқының тең жартысы тұрады.
Кесте - 1 Дүние жүзіндегі қала халқы
Жыл
Қала халқының саны (млн.адам)
Жалпы жер шарының қала халқының пайыздық үлесі
1900
220
13 %
1950
736,796
29,1 %
1960
996,298
32,9 %
1970
1 331,783
36 %
1980
1 740,551
39,1 %
1990
2 274,554
43 %
2000
2 853,909
46,6 %
2005
3 164,635
48,6 %
1950 жылы 1 миллион халқы бар83қала тіркеуге алынған. Ал 2000 жылы бұл көрсеткіш 411-ге жеткен.2010 -- 800 қала.
2000 жылы 10миллионнан астам халқы бар 18 қала тіркеуге алынса,2005 -- 20 (22 қала 5 -- 10 млнадаммен, 370 -- 1 -- 5 млн, 433 -- 500 -- 1 млн),2010 жылдың сәуір айындағы мәліметтер бойынша23-ке жетті.
Қазіргі таңда келесідей ірі қалалардың топтамасын көруге болады.
№
Қала атауы
Мемлекеті
Халық саны
1
Токио
Жапония
31 480 498
2
Бейжің
Қытай
14 933 274
3
Шанхай
Қытай
14 608 512
4
Буэнос-Айрес
Аргентина
13 076 300
5
Бомбей
Үндістан
12 692 717
6
Карачи
Пәкістан
11 627 378
7
Стамбұл
Түркия
11 581 707
8
Мехико
Мексика
11 285 654
9
Дели
Үндістан
10 928 270
10
Манила
Филиппин
10 443 877
Ғалымдардың зерттеу нәтижелері бойынша, мұндай тенденцияның байқалуынан әр 38 жыл сайын қала халқының саны екі есе өсе береді.
Еуропада қала халқының 50 % кішігірім қалаларда (5 -- 10 мың адам), 25 % - 10 -- 250 мың халқы бар қалаларда және қалғаны 250 мың адам бар қалаларда тұрады екен.
Қазіргі таңда жер шарындағы бүкіл қалалар құрлықтың 1 % ауданын алып жатыр.
Қала агломерациялары дүние жүзінде жедел арада дамып келе жатқан мекенді жерлердің жиынтығы ретінде ондаған және жүздеген мекендерден құралады. Қала агломерациясы ұғымымен қатар мұнда қоңыстанудың локалды жүйелері, ірі қалалар аумағы деген терминдер қолданады.
Қоңыстану жүйесіне қатысты қала агломерация термині француз географы М. Руже алғаш рет қолданды. Оның пікірінше, қалалық қызметтің түрлері қаланың әкімшілік шекараларынан асып көршілес қоңыстаніу мекендеріне жайылған кезде агломерация пайда болады.
Ресейлік әдебиетте қала агломерациясы түсінігі ХХ ғасырдың 10-20 жылдарында кеңінен қолданылса да басқаша аталған, А.А. Крубер бұл бағытта қаланың шаруашылық округы, М.Г. Диканскийдің агломерациясы, В.П. Семенов-Тян-Шанскийдің экономикалық қаласы терминдері қолданылды.
Қазіргі кезде агломерация терминіне қатысты бірнеше анықтамалар беріледі.
Н.В. Петров бойынша агломерация деп қалалар мен басқа да мекендердің территориясы жағынан шоғырланып дамуы барысында шаруашылық, еңбек, мәдени-тұрмыстық өзара байланыстары күшейген кешенді жиынтығы аталады.
Е.Н. Перцик басқа анықтама береді, ол бойынша қала агломерациясы территориясы жағынан жақындасқан экономикалық тұрақты байланысы бар және еңбек, мәдени-тұрмыстық және өндірістік өзара байланыстары орнатылған, ортақ әлеуметтік және техникалық инфрақұрылымы бар мекендердің жүйесі- қоныстанудың сапасы жағынан жаңа формасы, ол қаланың мұрагері ретінде оның компактылы формасында пайда болып қазіргі замаңғы урбандалудың өнімі болып табылады.
Сонымен қатар тағы бір деректерде агломерация, елді мекендер агломерациясы - экономикалық, мәдени және тұрмыстық жағынан бір-бірімен тығыз байланысты елді мекендердің (әсіресе қалалардың) шағын аумаққа топтануы, шоғырлануы. Урбандалупроцестерінің бірі және негізінен индустралдық аймақтарға ғана тән құбылыс. Агломерация көбінесе жеке ірі қаланың (ядроның) төңірегінде қалыптасады; кейде бірнеше ядролы Агломерация да болады. Агломерация өнеркәсіп өндірісі мен еңбек ресурсының аумақтық шоғырлануын сипаттайды, яғни мұнда өнеркәсіп, инфрақұрылым, ғылым және білім беру ісінің салалары қатар дамиды, соған байланысты халық тығыз қоныстанады. Агломерация өзінің төңірегіндегі аймақтың экономикалық және әлеуметтік жағынан өркендеуіне үлкен ықпалын тигізеді.
Қала агломерацияларын зерттеу негізінен экономикалық география тұрғысынан жүргізілді. Аталмыш ғылым саласының мамандары оны зерделеуде қомақты тәжірибе жинақтады. Агломерациялық мәселелерді әр қырынан қарастырған ресейлік ғалымдар Н.Н. Баранскийдің, Г.М. Лаппоның, Ф.М. Листенгурттың, Ю.Л. Пивоваровтың, О.С. Пчелинцевтің, Г.Н. Фоминнің, Д.Г. Ходжаевтың, Б.С. Хоревтің және т.б. еңбектері зерттеушілерге кеңінен танымал. Бұл еңбектер агломерациялық, урбандалу проблемаларын зерттеуге мұрындық болады. Мәселен, Г.М. Лаппоның Развитие городских агломераций в СССР атты еңбегі қалалық агломерациялардың заманауи кенттену үрдісіндегі орны мен рөлін тануда аса маңызды. Кеңестік кезеңде марксистік-лениндік методология шеңберінде жазылғандығына қарамастан еңбек агломерацияның теориялық негіздерін түсінуге кеңінен мүмкіндік береді. Өйткені іргелі зерттеуде қалалық агломерациялардың дамуына әсер ететін факторлар, қала маңының қалыптасуының алғы шарттары, ірі агломерация және оның серіктес зонасы, т.б. мәселелер шешімін тапқан. Г.М. Лаппоның еңбегі агломерацияның теориялық-методологиялық негіздері көрсететін бірегей зерттеу болып табылады [4].
Біз зерттеп отырған мәселенің мәнін ашуда ресейлік белгілі ғалым Ю.Г. Саушкиннің В.Г. Глушковамен бірлесіп жариялаған еңбегінің Московская и некоторые другие агломерации городов деген тарауының мазмұны құнды болып табылады. Авторлар Мәскеу агломерациясының тәуліктік маятниктік миграциясын, қала маңына орналасуын, Мәскеу қаласының облыс елді мекендерінің мәдени-тұрмыстық байланыстарын, мәскеуліктердің қысқа мерзімді демалысқа қала маңына шығуын, агломерация тұрғындарының орналасу тығыздығын, ірі мегаполис маңының экономикалық жағдайын ғаламдағы ірі агломерациялармен салыстыра отырып көрсетеді [5].
Алматы қаласы мен оның айналасындағы маятниктік миграцияның сипаты мен салдарын зерделеуге Маятниковая миграция сельского населения атты топтама септігін тигізеді. Жинақ маятниктік миграция деген не, маятниктік мигранттарға кімдер жатады, олардың жас мөлшері, әлеуметтік жағдайы қандай, маятниктік миграция қаланың еңбек ресурстарына қалай әсер етеді, маятниктік миграцияның болашағы қандай деген сауалдарға жауап береді. Сөйтіп, маятниктік миграция туралы толық түсінік беріп, осы мәселе бойынша зерттеушілерге жол сілтейді. Осы тұрғыдан алғанда топтама мәнді болып табылады [6].
Ірі мегаполистер, олардың жай-күйі мен болашағы кез-келген мемлекетті ойландыратын күрделі проблемалардың бірі. Қала ұлғайған сайын күрмеуі қиын мәселелердің қатары көбейетіндігі түсінікті. Сондықтан да ірі қалалар қашан да үкімет назарында болып, жиі тілге тиек етіледі. Осы орайда Б.С. Хоревтің Проблемы городов деп аталатын еңбегін атаған жөн. Өйткені зерттеу ірі қалалардың алдында тұратын түйіткілдерді нақ басып көрсетуімен ерекшеленеді [7]. Алматы агломерациясының болашағын болжауда, оның қазіргі кездегі орын алған проблемалардың шешімін табуда бұл еңбек маңызды болып табылады.
Алматы агломерациясы және оның дамуы проблемалары отандық тарих ғылымында зерттелуге тиіс мәселелердің қатарына енетіндіктен аталмыш тақырыпқа қатысты тарихи зерттеулер жоқтың қасы. Дегенмен агломерациядағы тұрғындардың санын, этникалық құрамын, көші-қон мәселелерін зерттеуге М.Х. Асылбеков мен Ә.Б. Ғалидың іргелі еңбегі мұрындық болды. Бұл сүбелі зерттеуде Қазақстан халқының демографиялық даму мәселелері жаңа қырынан қарастырылып, көші-қон үрдістері тарихи демографиялық бағытта көрініс тапқан [8]. Бұдан өзге М.Х. Асылбековтың В.В. Козинамен бірлесіп жариялаған еңбектерінде XX ғасырдың 80-90 жылдарындағы Қазақстандағы демографиялық өзгерістер нақты статистикалық мәліметтердің негізінде көрсетілген. Тарихи демографиялық зерттеу тақырыбының жалғасы ретінде М.Х. Асылбеков пен В.В. Козинаның Казахи (демографические тенденции 80-90-х годов) [9] атты монографиялық зерттеулерінде тәуелсіз Қазақстанның ұлттық құрамын зерттеп, қазақтар санының өзге ұлт өкілдерімен салыстырғандағы үлесіне тоқтала отырып мемлекетте жүргізілген экономикалық өзгерістердің қазақ халқына тигізіп отырған әсеріне тоқталған. Біз зерттеп отырған мәселенің, соның ішінде атап айтар болсақ, Алматы агломерациясындағы этнодемографиялық және этномиграциялық үрдістерді айқындауда Қ.С. Алдажұманов пен Е.Қ. Алдажұмановтың салиқалы еңбегі өз үлесін қосты [10]. Аталмыш зерттеуде Қазақстандағы қуғын-сүргінге ұшыраған халықтардың депортациялану мәселелері көптеген тың деректер негізінде өз шешімін тапқан. Алматы қаласы мен оның маңында өмір сүріп жатқан неміс, күрд, түрік, корей, т.б. диаспора өкілдерінің осы өңірге келуінің тарихи себептері ашылған. Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы,-деп аталатын ұжымдық зерттеуде Алматы агломерациясының этнодемографиялық дамуын, түрлі ұлт және конфессия өкілдерінің қала маңына қоныстануын көрсетуге септігін тигізді. Корей, неміс, поляк және т.б. диаспора өкілдерінің ірі мегаполис пен оның төңірегіне шоғырлану себептерін айқындауда бұл еңбектегі деректер қомақты үлес қосты.
Қазақстанға Кеңестік қуғын-сүргін саясатының нәтижесінде жер аударылған Қырым, Кавказ және Еділ бойы халықтарына күштеп көшірудің түрлі әдістері, депортация себептері Т. Омарбековтың зерттеулерінде жан-жақты талданып, дәйекті мәліметтермен дәлелденген [11]. Депортацияға ұшырап, Жетісу жерінде тұрақтанып қалған корей ұлты өкілдерінің халық шаруашылығына, өлкенің мәдени дамуына қосқан өзіндік үлестері Г.В. Кан, Г. Хан, Г.Н. Ким және Д. Мен еңбектерінде көрсетілген.
Алматы агломерациясындағы халықтың санын, көші-қон мәселелерді, оралмандардың қоныстануын, т.б. талдауда М.Б. Тәтімовтің еңбектерін басшылыққа алдық. Ғалымның еңбектерінде отандық тарихи демографияның өзекті мәселелері жан-жақты зерттелген. Республикаға танымал ғалым, демограф М. Тәтімов ұлттық урбандалудың демографиялық ахуалға әсерін және оның ұтымды тұстарын қарастырып, арнайы зерттеу жүргізді. Бұл еңбегінде автор республикадағы урбандалу процесін сөз ете отырып, Алматы қаласының әлеуметтік-демографиялық жетістіктеріне тоқталады, оның бірқатар шешімін табуға тиісті мәселелерін атап көрсетеді [12].
Алматы агломерациясындағы тұрғындар динамикасын қарастыруда Т.Ж. Жұмасұлтановтың салиқалы зерттеуі елеулі рөл атқарды . Автор өзінің еңбегінде тәуелсіз Қазақстан кезеңіндегі республика халқының санын, оның әртүрлі аймақтарда қоныстануын көптеген статистикалық мәліметтерді пайдаланып, қорытып, талдай отырып дәйекті түрде баяндаған. М.А. Акынжановтың республикадағы ұлтаралық қатынастардың даму мәселесіне арналған зерттеулерінен Алматы мегаполисіндегі тұрғындардың этникалық динамикасын салыстырмалы түрде көрсетуге пайдаландық [13]. Ғалымдар Н.В. Алексеенко және А.Н. Алексеенконың 1897-1997 ж.ж. аралығындағы еліміздегі демографиялық өзгерістерін зерттеген бірқатар еңбектері Қазақстанның қала халқының демографиялық даму тарихын зерттеуде маңызды болып саналады [14]. Республикадағы халықтардың әлеуметтік-демографиялық даму тарихына арналған бірқатар диссертациялар қорғалды. Атап айтқанда, Н.З. Тәкіжбаеваның Изменение социальной и национальной структуры сельского населения Казахстана (1946-1992 г.г.), С. Айымбетовтың 1926-1939 жылдар аралығындағы Қазақстан халқының этнодемографиялық және әлеуметтік құрамындағы өзгерістер, Қ.К Қожаханованың Қазақстанға жер аударған халықтар және олардың Республиканың халық шаруашылығын қалпына келтіріп, дамытуға қосқан үлесі (1946-1960 жылдар), А.И. Құдайбергенованың Қазақстан халқының әлеуметтік және ұлттық құрамындағы өзгерістер (1939-1959 ж.ж.) атты жұмыстарды атап өтуге болады. А.И. Құдайбергенованың зерттеу жұмысында 1939-1959 ж.ж. аралығындағы республикадағы этнодемографиялық процестер, халықтың жастық, жыныстық, ұлттық және әлеуметтік құрамындағы өзгерістер тарихы қарастырылған. Зерттеуде қазақ даласындағы көпұлттылықты қалыптастырған көші-қон процестерінің табиғаты ашылған.
Жеке аймақтың этнодемографиялық жағдайы, халық санының өсу динамикасы Қазақстан халқының қалыптасуы мен дамуына тигізетін әсері сөзсіз, сондықтан М.Н. Сдықовтың Изменения национального и социального состава населения Западного Казахстана (конец XIX в.-1989 г.) докторлық диссертациясының орны ерекше. Үлкен экономикалық аймақтың даму тарихы мұрағаттық құжаттар мен статистикалық халық санағының материалдары, өзге де демографиялық дәйектер арқылы жан-жақты қаралған. Шығыс Қазақстан халқы туралы статистикалық мәліметтер беретін Н.В. Алексеенконың еңбектері, О.Д. Табылдиеваның XX ғасырдағы Маңғыстау халқының тарихы, Солтүстік Қазақстан аймағындағы халқының динамикасы туралы Ә.А. Какенованың еңбектерінде талданды. Еліміздің басқа аймақтарына арналған ғылыми зерттеулердің ішінде Г.К. Қадырқұлованың Население Семиречья в 1867-1926 г.г. (историко-демографические аспекты) және М.К. Төлекованың Жетісу өңірі халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы (1897-1999 ж.ж.) атты еңбектерін атап өтуге болады [15]. Зерттеу жұмыстарында Жетісу өңірінің этнодемографиялық жағдайы мұқият қарастырылып, кешенді түрде талданған. Бірақ Алматы агломерациясындағы этнодемографиялық және миграциялық өзгерістер арнайы зерттеу нысаны болмаған. Осы өңірдің Қазақстандағы өзге аймақтары сияқты әлеуметтік-экономикалық дамуындағы ерекшеліктері мол. Бұл еліміздегі полиэтникалық, поликонфессиялық аймақтардың бірі болғанын ұмытпауымыз керек. Өңірдің этнодемографиялық жағдайы қоғамның даму кезеңіне қатысты үнемі өзгеріп отырды. Осыған орай халықтың саны, этникалық құрамы, жынысы мен жасы және білім деңгейі қалыпты өзгеріп отырды. Ол саяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайларына байланысты өзгеріп отырды. Бұл аймақтың этнодемографиялық құрылымына қомақты әсер еткен көп факторлардың бірі - әр түрлі ұлттардың көші-қоны. Жетісу өңірін мекендеген халықтар үнемі қозғалыста болды, яғни халықтың табиғи және механикалық жолмен өсуі тоқтамай, қарқынды жүргізілді. Ол осы жердің табиғи жағдайының ел қоныстануы үшін өте қолайлы болуынан туындайды. Алматы қаласы тұрғындарының этнодемографиялық және этномиграциялық хал-ахуалын айқындауда аталмыш зерттеулер елеулі түрде септеседі
Ірі қала агломерациясы - ол маңызды ареал болып табылады, онда өнеркәсіптің прогрессивті түрлері, әкімшілік-шаруашылық, ғылыми, жоба-құрылыстық ұйымдар, мәдениет пен өнердің ерекше мекемелері, жоғары мамандырылған кадрлар шоғырланады.
Қала агломерацияның шекаралары уақыт кеңістігі бойынша жылжымалы болып табылады, себебі тұрғындардың еңбек ету орындарынан алшақ орналасып, олардың кеңістікте өзара ұйымдасуына сай ара қашықтық көлік құралдарының жлдамдығына сай өседі, ал уақыт шығындары шамалы болып табылады.
Қала агломерациясының дамуына келесі ерекшеліктер тән:
oo ірі қала жиынтықтарыны артуы, онда орталық ұдайы өсіп, кеңейіп оның ауқымына жаңа территориялар еніп, тұрғындар саны тұрақты түрде артады;
oo қала маңындағы мекендер тез арада дамып тұрғындардың орталық қала мен қала маңындағы мекендер арасында реттелуі байқалады;
oo ауыл тұрғындарының ауыл шаруашылығына қатысы жоқ еңбекке тартылуы, әсіресе қала мекеніне қатысты;
oo маятник тәріздес миграциялар және тұрғындардың агломерация шеңберінде жүйелі түрде жұмыс орындарына, лқу орындарына, мәдени-тұрмыстық және демалыс орындарына жылжып отырып бұл процесстер ұқсастығы жоқ көлемге ие болады.
Е.Н. Перцик қала агломерацияның әр түрлі критерийлерін ұсынады:
oo қала тұрғындарының қалындығы және құрылыстардың үздіксіздігі;
oo ірі қала орталықтың бар болуы (әдетте 100 мың адамнан кем емес);
oo еңбек, мәдени-тұрмыстық сапарлардың қашықтығы мен белсенділігі;
oo ауыл шаруашылығына қатысы жоқ жұмыскерлер санының үстемдігі;
oo тұрғылықты жерінен тыс орындарда жұмыс істеу тенденциялары;
oo спутник-қалалық мекендердің саны және олардың орталық қаламен байланысының белсенділігі;
oo орталықпен телефон байланыстарының саны;
oo әлеуметтік-тұрмыстық және техникалық инфрақұрылыммен байланыстар (сумен жабдықтау, электрэнергиямен жабдықтау, канализация, көлік, т.с.с ортақ инженерлік құрылыстар).
Кейбір жағдайда критерий ретінде белгілердің комбинациясын таңдайды, басқа жағдайда олардың арасында кейбіреулерін ғана негізге алады, мысалы агломерация шекараларын 1,5 немесе 2 сағаттық орталық қаладан еңбек мақсатында жылжулардң изохроналары таңдалады.
Қалалар тұрақты түрде дамып қалыптасады. Кейбір жағдайда бұрын кіші гірім болған қалалардан мегақалалар құрылып тұрғындар саны 8 миллионнан асады
Қоныстану формаларының эволюциясы өндірістің дамуы және шоғырлануы процесстерінің ықпалымен іске асып агломерациялардың қосылуына әкеп соқтырады, нәтижесінде мегалополистер пайда болады. Мегалополистер ол агломерациядан артылған деігейдегі урбанладған зоналар, онң құрамына кеңейтілген территориялар кіреді (қала - агломерация - урбандалған зона - урбандалған аудан - мегалополис)
Сонымен урбандалған қоныстанудың бес негізгі иерархиялық тұрғында бір біріне тәуелді урбандалудың қоңыстанудың формаларын анықтайды (Ю.Л. Пивоваров бойынша)
Компактылы қала (оның дәстүрлі формасында) - мемлекеттің немесе ауданың урбандалу процессінің бастапқы кезеңіне тән элемент. Жалпы георафиялық терминдер сөздегі бойынша қала ретінде мэр немесе ольдермен тарапынан басқарылатын инкорпоративті (яғни әкімшілік бірлік ретінде тіркелген) тұрғындардың жинтығы. Данияда қала ретінде 250 тұрғындары бар мекенді атаса, Жапонияда - 30 мың, Ресей және Қазақстанда 5-12 мың тұрғындары бар мекен қала ретінд танылады
Агломерация - (лат. сөзі agglomero - қосамын, жинақтаймын) топтық қоныстанудың элементарлы формасы.
Ол орталық немесе ірі қала маңында белсенді және тұрақты байланыстары бар қала және ауыл мекендердің жиынтығы. Агломерация автономды қаладан қоныстанудың неғұрлым күрделі формасына өту барысында дамудың зор жігері бар аймақ ретінде танылады.
Урбандалған (метрополитен) ауданы - перспективада қоныстанудың негізгі құрылымдық элементі болып табылады. Мұнда ірі ареал ретінде ядросында айналадағы қоныстары бар бірнеше агломерациядан құралған ортақ бірнеше қызметтік және морфологиялық белгілері бар аудан болып табылады. Оның құрамында агломерацияның өзі және кең астаналық аймақ болып табылады.
Урбандалған зона - мемлекеттің кеңістің қоныстануындағы ірі буын болып табылады. Бұл территорияда қала қоныстары неғұрлым қалын орналасып қала тұрғындарының саны үстемдік етеді. Урбандалған зонада қала мекендерінің саны емес даму қарқыны негізге алынады
Мегалополис (грек сөзі megalu - ірі, polis - қала) - қоныстанудың неғұрлым ірі формасы. Бұл кең урбандалған зоналар желі тәріздес конфигурация ретінде әр түрлі деңгейлі көршілес агломерацияның қосылуы нәтижесінде пайда болады. Сол сияқты урбандалған желілер ірі көлік магистраль және полимагистраль маңында орналастырады.
Агломерация - тұрақты өндірістік, мәдениетті-тұрмыстық және өзге байланыстармен бір-бірімен біріккен, сондай-ақ аумақтық араласып кетуге бейім бір (моноорталықты) немесе бірнеше (көп орталықты) өзек-қалалардың айналасында орналасқан елді мекендердің урбанизациялық жинақталуы.
Апаттық қалыптасқан агломерацияларды перспективалы дамыту экономикалық, инфрақұрылымдық және өзге процестерді үйлестіретін қала құрылыс шешімдерінің негізінде оларды аумақтық дамытуды басқару жүйесін жасау негізінде реттелуі тиіс.
Қала агломерацияларын бөлудің (сәйкестендіру) жалпыға танымал атрибуттарына (белгілеріне) жанамалас қалалар және өзінің аумақтық ортасы бар жеке ірі қалалар арасындағы функционалдық байланыстар жатады, оның ішінде:
1) агломерация шегінде шаруашылық жүргізуші субъектілер мен экономикалық қызмет түрлері арасындағы экономикалық байланыспен білдірілген бірыңғай экономикалық нарықтың болуы және экономикалық маманданудың тұтастығы;
2) агломерациялардың жеке бөліктерінің арасындағы халықтың тұрақты еңбек, оқу, тұрмыстық, мәдени және көші-қонның жаппай ағымының (маятниктік көші қонның) болуы;
3) жоғары көліктік қолжетімдік (автомобиль және темір жолдар арқылы 1,5 сағатта жету мүмкіндігі), көлік желілерінің байланыстылығы және тұрақты қала маңы қатынасының болуы;
4) үлкен орталық қаланың және онымен экономикалық тығыз байланыстағы қоныстардың болуы;
5) инфрақұрылымның ортақтығы;
6) халықтың тығыз қоныстануы.
Ірі қала құрылысы жүйесін құруда агломерацияның барлық тұрғындары пайдалана алатын өзара байланысты оң әсерлерге мыналар жатады:
1) сараланған және саны неғұрлым көбірек еңбек нарығын қалыптастыру әсері - бұл аумақты автоматты түрде әртүрлі инвестициялық салымдар үшін неғұрлым тартымды етеді, өйткені инвестор қажетті біліктілігі бар мамандарды іздеуге аз шығынданады. Барлық өркениетті әлемдегі сияқты, Қазақстанда да адами ресурстар бағалылығы жағынан бірінші орынға шықты, бұл жалпы экономикалық өсуге оң септігін тигізеді;
2) аумақ тартымдылығының тауарларды өткізу және қызметтер көрсету нарығы ретінде күрт арту әсері. Мұндай қызметтер көрсететін компаниялар өз жұмысын жергілікті тұтыну нарығының сыйымдылығына бағдарлана отырып жүзеге асырады: экономикалық өсудің жеделдеуімен қоса қызмет көрсетуді тұтынушылардың әлеуетті класының едәуір ұлғаюы қалаларды халық саны жағынан қаламен - агломерацияның өзегімен салыстырылатын өңірлік орталықтарға қарағанда неғұрлым тартымды етеді;
3) инфрақұрылымдық әсер туындату - жаңа энергия қуаттарын, қуатты көлік кешендерін, мультимодальды тораптарды, ақпараттық коммуникацияларды, мәдениет, білім беру және инновациялық инфрақұрылым құрылысы саласындағы аса ірі жобаларды іске асыруға болады;
4) ірі орталықпен көрші болу әсері - агломерацияның барлық тұрғындары үшін еңбек, білім, сауда, мәдени және агломерацияның әртүрлі аймақтарындағы басқа да мүмкіндіктерге толық ауқымды қол жетімділігі;
5) экономикалық өсу, халық әл-ауқатының өсуі, шағын және орта қалалық кеңістікте тұру артықшылықтарын сақтай отырып, білім алу және кәсіби жағынан өзін-өзі таныту мүмкіндіктерінің жоғарылауы дәстүрлі ірі индустриялық қаламен салыстырғанда, агломерацияда тұрудың тартымдылығын арттыруға мүмкіндік береді, бұл тиісінше халықтың көші-қон ағынын азайтады.
Жалпы урбанизация процестері сияқты, қалалық агломерацияларды дамытуға сатылылық тән, яғни олардың дамуы бірқатар дәйекті ауысулардан тұрады. Агломерациялардың пайда болуының өзі агломерациялық орналастыру әсері рөлінің артуы есебінен қалалық агломерацияларға негізгі экономикалық функциялар келе бастаған кезде, классикалық (немесе ірі қалалық) урбанизация сатысында белсенді индустрияландыру нәтижесінде қалалардың тез өсуінен кейін мүмкін болды. Урбанизацияның осы классикалық сатысында агломерациялардың өзінде орталық қала неғұрлым белсенді дамиды және орталыққа бағытталған көші-қон ағындары басым болады.
Индустрияланудан кейінгі экономикаға ауысудың басталуымен сәйкес келетін кеш урбанизацияның келесі сатысы немесе қосалқы урбанизация, агломерация орталықтарымен салыстырғанда қала маңындағы кенттердің ілгерілеп өсуімен байланыстырылады, ол кейін ірі қалалардағы халық санының азаюына және тұрғындардың бір бөлігінің қала маңындағы кенттерге көшуіне ауысады.
Контр- немесе дезурбанизация сатысы барлық агломерацияның және оның құрылымдық аймақтарындағы халық санының азаюымен байланыстырылады. Өсу, егер ол болған жағдайда, шеткі, яғни агломерациядан тыс аумақтарда болады. Бұл жерде (ауылдық жерлерде, шағын және орташа қалаларда) экономикалық белсенділіктің ілгерілеп өсуі орын алады, халықтың әлеуметтік-демографиялық құрылымы, олардың жұмыспен қамтылуы мен өмір сүру салты өзгереді, яғни ауылдық-қалалық континуумның (шағын кеңістіктің) қалыптасу процесі орын алады.
1.2 Ірі қалалардың кеңістіктік құрылымы
Берілген зерттеудің негізгі міндеті болып тек демографиялық көрсеткіштерді сипаттаудан ғана тұрмай, халықты қоныстандыру жүйесін көрсетумен қатар, орыннан орынға дейінгі айырмашылықтарды анықтауда, халықты орналастыруда кеңістіктік заңдылықтарды анықтауға, ел және оның аудандарын дамыту мақсатында оны аумақтық ұйымдастырудан тұрады.
Урбандалу үдерісі - күрделі және көпөлшемді, яғни қала дамуы қала құрылысы практикасында міндетті түрде ескеретін бірнеше факторлар қатарымен (әлеуметтік - экономикалық, демографиялық және т.б.) анықталады. Бұл байланыстағы ерекше мәнге қала дамуының заңдылықтары мен олардың ерекшеліктері ие. Бұл мәселенің маңызды аспектілерінің бірі болып урбандалудың аймақтық ерекшеліктерін зерттеу табылады. Қала қалыптасуы мен дамуы негізінде жатқан экономикалық, әлеуметтік және демографиялық, экологиялық және әкімшілік аумақтық жағдайлар үнемі және уақытша болуы мүмкін.
Үнемі әрекет әртүрлі көріну деңгейі бойынша уақыт пен кеңістікте шектелмейді, ал уақытша жағдай әрекеті қаладағы өмір сүру үдерісіне қатынасы бойынша нақты бір кезеңмен немесе тіпті бір уақыт сәтімен анықталады. Сонымен, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым қала мен ондағы халыққа қатынасы бойынша үнемі қызметтерді орындайды.
Уақытша жағдайлар әсері қала үшін әртүрлі салдарға ие болуы мүмкін. Қала өмірі дамуының жағдайлары мен үдерістері үздіксіз өзгере отырып, қалаға қатынасы бойынша тікелей және кері тәуелділікте болады. Қаланы көптеген жүйешелерден яғни, өнеркәсіп, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым, халық, географиялық және экологиялық орта және т.б. тұратын жүйе ретінде қарастыруға болады. Жүйеге қатынасы бойынша олар оның дамуында белгілі бір жағдайлар ретінде көрініс береді. Сонымен, халық өсімі қала өсуінің негізгі жағдайларының бірі бола отырып, жұмыс орындары санын көбейту қажеттілігін тудырады. Осыған байланысты өндірістің материалды қсаласы, инфрақұрылым, қосалқы аумақтардың кеңеюі, яғни қаланың сапалық және сандық сипаттамалары, соңында бір категориядан басқа бір категорияға - анағұрлым жоғарыға ауысуына әкеледі.
Өз кезегінде қолайлы табиғи жағдайлар, жылдамдатылған экономикалық және әлеуметтік даму халықтың тез өсуіне жағдай жасады. Барлық жағдайлар кешені дамудың қандай да бір шегіне жеткенде, яғни экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, экологиялық және аумақтық шеңбермен шектелгенде, дамудың салыстырмалы түрде.тұрақтануы болған жағдайда қала масштабымен жеткен негізінде сақталған жағдайлар тек сапасы жа ғынан ғана өзгереді.
Қала оңтайлылықтың белгілі шегін бұзған жағдайда қала дамудың қалыптан тыс ұлғайған жолаққа түседі, ол адамның өмір сүру жағдайларына қауіпті түрде көрініс береді. Мұндай жағдайда, тұрақтанудан жағдайдың кері дамуына қарай өтуі кезінде: мысалы, өнеркәсіп өндірісі қысқарады, қала халқы санын шектеу бойынша шаралар қабылданады. Қаланың өмір сүру іс - әрекетіне теріс әсерін тигізіп, яғни қаланың жалпы параметрлері аспаған, бірақ жүйе ішіндегі жағдайлар арасындағы пропорциональдылық жоқ болған жағдайда, жергілікті масштаб жағдайлар арасындағы байланысты бұзады.
Жағдайлар арасындағы өзара байланыс пен урбандалу үдерісін қарастыру кезінде тек қана өзарабайланыстың ортақтылығын ғана емес, урбандалу заңдылықтарының уақыт пен кеңістікте көріну ерекшелігін ескеру керек. Барлық қоғамдық категория ретінде, урбандалу үрдісіне орны мен уақыт бойынша өзгеріп отыратын белгілер мен сипаттамалар тән.
Қалалар урбандалу үрдісін тасымалдаушы ретінде объективті заңдар бойынша дамып, олардың қызметтерді орындауы мен қалыптасуында өз заңдылықтарына ие. Қаланың қызметтері жылдан жылға барлық қоғамдағы жалпы әлеуметтік - экономикалық міндеттеріне сәйкес кеңейіп жетілуде. Адамның қоршаған аумақта өмір сүру іс - әрекетінің барлық жағына қаланың әсері айтарлықтай маңызға ие.
Қызметтік көріну бағыттылығы мен өзіндік ерекшелігі қала кескініне негізделген (маманданған, кешенді), сәйкесінше осы аталғандар ауданның экономикалық, әлеуметтік, демографиялық және экологиялық міндеттерін шешуде белгілі бір орын алады.
Қазақстандағы қалалар қызметтерін ма қсатқа сай ел масштабында әлеуметтік - экономикалық міндеттерді орындаумен байланысты сырт қы, ал берілген ауданға қатысты бойынша ішкі деп бөлінеді. Табиғи ресурстарды игеру негізінде пайда болған қалалар (Қазақстанда мұндай қалалар басым) айтарлы қтай маманданған сыртқы қызметтерді орындайды.
Қала кешендеріне барынша әртүрлі үйлескен сыртқы және ішкі қызметтерді орындауы тән. Осы маңыздылығына байланысты олардың әлеуметтік - экономикалық міндеттерді орындаудағы рөлі де әртүрлі. Көптеген қала дамуы мәселелерінің ішінде, олармен белгілі бір қызметтерді орындаумен байланысты келесілерді атауға болады: а) ел мен аймақтар ауқымында қоғамдық еңбек бөлінісіндегі қаланың орны мен рөлі; ә) қала қызметін орындайтын өлшем мен шоғыр, материалдық және еңбек ресурстары, рухани құндылықтар, білімнің шоғырлануы; б) жалпы аумақ дамуындағы орындайтын қала қызметтерінің әсері; в) қаланың сыртқы келбеті және оның кеңістіктік орналасуы; г) қаладағы өндіріс тиімділігінің нәтижелері.
Аймақтағы урбандалу үдерісінің заңдылықтарын анықтау ауданға немесе қаланың типтік тобына қатысты ерекшеліктерді орнату табылады. Қазақстандағы урбандалу үдерісіне, әрине аймақтық демографиялық ерекшеліктер өзіндік із қалдырады. Сонымен, республиканың әрбір облыстарында қала халқының үлесі барлық халықтар боынша басым емес Ғылым, техника және қоғамдық қатынастардың дамуымен қоғамды ұйымдастыруда айтарлықтай өзгерістер болады, сонымен бірге урбандалу үдерісімен байланысты кешенді және күрделі мәселелер шеңбері өседі.
Урбандалудың заманауи үдерісі сипатындағы жылжулар негізінен қалаларда өнеркәсіптің түзілуімен халық шоғырлануы үдерісінің заңдылығымен сипатталады, яғни қоғамдағы өндіргіш күштердің дамуы мен халықты қоныстандыру арасында тікелей тәуелділік бар, себебі еңбек етуші халық - басты өндіргіш күш. Өндіргіш күштердің өсуі бойынша өнеркәсіп дамиды, яғни дұрыс қажеттілік ретінде қоныстануы үнемі ұлғайып отыратын және олар қала тобы мен қала елді мекеніне біртендеп кіретін индустриялы елдімекендер пайда болады.
Ф.Энгельс атап өткендей, өмірдегі өндіріс және ұдайы өсуі екі жақты үдеріс болып табылады: өмірге деген өндіріс құралы және адам өндірісі. Әртүрлі қоғамдық түзілімдегі аталған екі ұдайы өсіп - өнудің арасындағы айырмашылыққа қарамастан, оларда әрқашан белгілі бір өлшем мен өзара әрекеттесу бар. Материлды ққұндылықтарды адамсыз жасау мүмкін емес, соның ішінде еңбекке жарамды халықтарды ескеретін болсақ.
Еңбек ресурстарының негізгі сипаттамаларының бірі болып олардың жастық және жыныстық құрылымы табылады. Халық санының өсуі еңбек ресурстары санының өсуімен түсіндіріледі, бірақ бұл үдерістер параллель түрде емес, себебі туу кезінен бастап ұрпақтар бірнеше өзгерістерді басынан кешіреді. Халықты қоныстандыру негізгі тірегі болып ірі қала агломерациялары - елдегі экономиалық белсенділік шоғырын құрайтын және әлеуметтік экономикалық қайта құрылулардың қайнар көзі ретінде инновациялық және басқару орталықтары болып табылады.
Заманауи кезеңнің ерекшелігі - капитал ұтқырлығының өсуі мен капиатлды таратумен байланысты ақпарттарық технологиялар патшалығы. Халықаралық экономикалық алмасу бұрыннан жүзеге асады - капиталдың, жұмыс күші, тауар, шикізат, туристтердің трансшекаралық ағындары, бірақ ол жеке мемлекеттер арасында өзара әрекеттесу шеңберінде дамыды.
Халықаралық экономикалық жүйе енді ғана пісе бастады. Ол барлығын жекешелендіру мен ғаламдық үдеріс негізінде шетелдіктердің енуі соңғы онжылдықта түбегейлі өзгертті. Қазақстан үшін Жапонияның тәжірибесі үлкен практикалық мәнге ие, мұнда барлық өнеркәсіптік тасымалдардың 50 % үлесі Токио мен Осака маңындағы аймақтарға сәйкес келеді. Жапонияда тиімді экономикалық урбандалудың іздері байқалады және оған урбандалу әсері мен факторы айтарлықтай болуы мүмкін. Осыған байланысты Астана қаласының шекарасын ұлғайту, сонымен қатар бұл аймаққа елді мекендерді шоғырландыру, жергілікті жол желілерін дамыту сияқты Қазақстанның әлеуметтік - экономикалық дамуы үшін шешуші маңыздылыққа ие. Болашақта Астана және Қарағанды қалалары спутник қалалармен елдегі ірі қала агломерация негізін түзеді. Қазақстандық экономиканы аймақтық дамудың әлеуметтік экономикалық терең үдерістерді толық зерттелмегендігі және дәлелгендігі келесі онжылдықты болжауға кері әсерін тигізеді.
Бірақ та, агломерация құрамында қала және қалалық елдімекеннің шектен тыс өсуіне негізделуі қиын түрде шешілетін әлеуметтік - экономикалық және экологиялық мәселелер кешенін тудыратын теріс жақтарға ие. Жоғары дамыған елдер аумағын кеңістіктік ұйымдастыру әдістемесі негіз болып табылатын қала дамуы мен қаланың әлеуметтік - демографиялық мәселелері ел аумағындағы урбандалған аймақтар мен қала агломерациясында барлық халықтың өмір сүру сапасын жоғарлату мақсатында халықтар санын шексіз көрсеткіштерге дейін жеткізбеу керек.
Жоғары дамыған, дамушы және бұрынғы Кеңес Одағындағы елдердің халықаралық тәжірибесі көрсеткендей, ХХ ғасырдың екінші жартысында әлеуметтік - экономикалық түзілу типіне әлемдегі көптеген елдерде халықты қоныстандырудың бірыңғай типтері қалыптасты.
Дүниежүзінде көптеген мегаполистер, конурбациялар, тегіс урбандалған аумақтар пайда болып, қалаға жылжу бағыттары күшейді. Әрине, бұл үдерістер Қазақстанға өз әсерін тигізді, бірақ та, жоғарыда аталған үдерістер масштабы дүниежүзімен қатар қойғанда, біршама басқаша болғанымен, бағыттары соңғы жылдары айтарлықтай күшейіп, жалпы дүниежүзілік сипатқа ие. Жұмыстар қатарында урбандалу үдерісі және тарихи қалыптасқан қоныс желілерінің күрделенуі келесі сызбан ұсқада жүзеге асатын: көшпенді - ауыл - шағын қала - үлкен қала - агломерация - мегалополис теориясы дамуда.
В.В. Покшишевский бұл теориялық бағытты троглодит үңгірінен заманауи мегаполистерге дейін тікелей бойынша тұжырымдамасы ретінде анықтады. Әрбір түзілім қоныстандырудың өзіндік тарихи типіне сәйкес келеді.
І тип - бұл дисперсті тайпалы қоныстану - алғашқы тайпалы қауым кезеңінде отырықшылық бағыты басым болып, тұрақты қоныстар кеңінен таралды.
ІІ тип - антикалық полис қаласы - жағалауларда орналасқан, халықтар қозғалысы, яғни көші қон әсіресе әскери жорықтармен шектелетін, халық саны 1 миллионға дейінгі тұрғыны бар қала мемлекеттер.
ІІІ тип феодальды ауыл - ұсақ ауыл қоныстарының басым болуы, шағын қалалар . Халықтың аз қозғалысымен сипатталады (соғыспен, діни насихаттау және т.б басқа себептермен емес негізінен экономикаға негізделген көші қон ).
IV тип - урбандалған қоныстар жоғары урбандалған поляризацияланған қатынастағы ( әсіресе қала - ауыл) қоныс, ірі қалалардың болуымен сипатталып, жоғары стадиясында агломерациялар, мегалополистер, халықтың жоғарғы қозғалысы тән. Қоныстандырудың деконцентрация үдерісіне өтуі халықтың жоғарғы қозғалысының салдары болып табылады.
Жаңа V тип - болашақта қоныстандыру қоныстандыру жүйесін түзу деген мағынаны білдіреді, яғни өмір сүру жағдайы теңдігі қалыптасып, халықтың өте жоғары қозғалысы кезінде қызметтік тип қонысында өркениеттің таралуы негізінде қол жеткізеді.
Атақты француз қала зерттеушілері, Ж.Божье Гарнье және Ж.Шабо атап өткендей, урбандалу құбылысы заманауи өркениеттің ең керемет сипатының бірі. Бір жағынан, серпіні, масштабы, өтуі мен жан - жақты қамту сипаты, алпауытты қайта түзуші әлеуеті, екінші жағынан географиялық негізділігі және кеңістікте көрініс беруі урбандалу туралы жаһандық жаңа үдерістердің бірі ретінде айтуға рұқсат береді. Болашақта айтарлықтай күрделі және жан - жақты әлеум еттік - экономикалық, демографиялық және географиялық үдерістермен сипатталатын урбандалу ХХ ғасырдың тыныш революциясы деп аталатын дүниежүзілік шаруашылы қтың дамуында көптеген жаңалықтар әкелді.
Сандық өзгерістердің талдау мен қала өсуінің ерекшелігі - жаһандық қалалық және экономикалық ландшафтта сапалы өзгерістерді зерттеу жолындағы алғашқы қадам . Жоғарыда аталғандардың негізінде, заманауи кезеңінде мемлекеттің міндеті Қазақстан Республикасының 2015 жыл ға дейінгі Қазақстан Республикасы аумақтық даму Стратегиясына сәйкес экономикалық болашағы бар аудандар мен адамның тіршілік ортасы үшін табиғи климаттық зоналарда экономикалық және еңбек ресурстарын шоғырын тұрақтандыру болып табылады.
Сонымен қатар, дүниежүзілік шаруашылық жүйесімен бірлесе үйлескен нары қтағы субъектілердің экономикалық белсенділігін өсімі үшін және бірыңғай ішкі экономикалық кеңістіктік қалыптастыруда жағдайлар жасалуы тиіс.
Аталған Стратегия елдің аумақтық дамудың стратегиялық бағытын, соның ішінде экономикалық кеңістіктік түзілуі және геодемография, аумақта кластерлерді қалыптастырумен байланысты инфрақұрылыммен қамтамасыз ету және ол сәйкес келетін мемлекеттік, салалы қ және аймақтық бағдарламаларды түзету немесе өңдеу үшін негіз болып қызмет атқарады. Бұдан басқа, аталған құжат респу бликалық, аймақаралық және облыстық мәндегі өндірістік, энергетикалық, инженерлік, көлік - байланыстық және әлеуметтік инфрақұрылымын дамытуға бағытталған мемлекеттік инвестицияның негізгі басымдылықтарын анықтауға (ұлттық компаниялар құралдарын есептегенде) рұқсат береді.
ХХ ғасырдың ортасында батыс ғалымдарымен урбандалудың аумақтық аспектілері ал ғаш зерттеліп, үлкен қалалар өсуінің жоғарғы шоғыры алып қалаларға айналуы нарықты шаруашылықты орналастыруда қолайсыз үйлесімсіздіктің тереңдеуіне әкелетінін бірінші болып көрсетіп, назар аударды.
Агломерация тұжырымдамасы кеңістікте динамикалық үдерістерді интерпретациялау құралдары кеңінен таралған аймақтық теорияда бірінші және жетекші орын алған және бүгінгі күнге дейін маңыздылығын жоғалтқан емес. Жалпы жоспарда бұл тұжырымдама нарықтық шаруашылығы жағдайында өндіргіш күштердің аумақтық шоғырын түсіндіру міндеті қызметін атқарған. Дегенмен, оның мәні осымен тәмамдалмайды. Яғни, Э.Лампард өз уақытысында өндіргіш күштердің географиялық шоғыры арқылы даму үдерісін қарапайым түсіндіруден айырмашылығы болып, агломерация тұжырымдамасын экономикалық өсумен байланысты шоғыр құбылысымен байланыстырады, ол дегеніміз қаламен басқа да экономикалық қызметтері мен өндірістің тұтасып ұласуы. Осы аталған тұжырымдама шаруашылықтың аумақтық құрылымын дамыту үдерістерінің кумулятивтік маңыздылығын түсіндіру үшін шынайы негізін қамтамасыз етеді.
Агломерация тұжырымдамасының пайда болуы А. Вебердің еңбектеріне бастау алады. Өткен жүз жылдың басында ол қоғамның өндіргіш күштерінің даму үдерістерін агломерациялық бағыттардың күшеюімен байланыстырды. Оның көзқарасына сәйкес, өнеркәсіп өндірістің өсуі, халық тығыздығының артуы, сонымен қатар көліктің арзан болуы өнеркәсіпте агломерациялық бағыттардың үздіксіз күшеюінеәкеледі.
Капиталистік индустрияландыруға назар аудара отырып, ол қолөнерден ірі өнеркәсіпке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz