Наурызым қорығының өсімдіктері мен жануарлары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Наурызым қорығының табиғат кешеніне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
ІІ Наурызым қорығының өсімдіктер жамылғысына сипаттама ... ... ... ..18
2.1 Бұта тектес өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Дәрілік өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Улы өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
ІІІ Наурызым мемлекеттік табиғи қорығының жануарлар дүниесі ... ... 35
3.1 Қосмекенділер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.2 Бауырымен жорғалаушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
3.3 Құстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
3.4 Сүтқоректілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Наурызым қорығының табиғат кешеніне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
ІІ Наурызым қорығының өсімдіктер жамылғысына сипаттама ... ... ... ..18
2.1 Бұта тектес өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Дәрілік өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Улы өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
ІІІ Наурызым мемлекеттік табиғи қорығының жануарлар дүниесі ... ... 35
3.1 Қосмекенділер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.2 Бауырымен жорғалаушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
3.3 Құстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
3.4 Сүтқоректілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Қорықтар – толық қорғаудың жетілдірілген түр себебі, оған табиғи комплекс кіреді де, табиғат ресурстарын шаруашылықта пайдалануға рұқсат берілмейді. Белгілі бір шаруашылық жұмыстарын жүргізе отырып, табиғаттың ерекше объектілерін қорғауға алынған жүйені ұйымдастыру түрі – қорғалымдар болып табылады. Табиғи тіршілік ортасын қорғайтын категориялардың біріне табиғи (ұлттық) саябақтар жатады. Олардың негізгі міндеті – халықты реакциялық қамтамасыз ету. Табиғи тіршілік орталарын қорғаудың әр түрлі формаларының ішінен қорықтардың орны ерекше. Себебі, қорықтар алуантүрлілікті қамтамасыз ететін маңызды звено болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Қорықтар – шаруашылыққа пайдаланылудан алынған,әр түрлі географиялық аймақтарда орналасқан, табиғатқа тұрақты және комплексті зерттеу жүргізетін ғылыми мекемлер. Мұнда табиғи процесстердің даму заңдылығы кеңінен зерттеледі. Жабайы жануарларға санақ жүргізу әдістері, орман және ауыл шаруашылығы зиянкестермен күресудің биологиялық әдістері, хайуанаттар қорының азайып-көбеюіне әсер ететін факторлар, сирек аңдар мен өсімдіктерді қалпына келтіру мәселесі терең талданып, қорықтағы табиғи ресурстады сақтаудың жолдары белгіленеді.
Адамның геологиялық күшке айналуынан бастап жеке түрлердің жойылу жылдамдығы эволюциялық табиғи құбылыспен салыстыруға келмейтін жылдамдықпен жүре бастады.
Түрлерді санының күрт төмендеуі мен түрлердің жойылу себептері алуан түрлі. Көбінесе олар мекен ету ортасының өзгеруі немесе бұзылуымен байланысты. Омыртқалы жануарларға қатысты алсақ бұл факторға түрлердің жойылыуының 60% жағдайлары сәйкес келеді. Екінші орында шектен тыс пайдалану (30-35 %), содан кейінгі орында азық қорының кемуі (4%), зиянкестерді жою (3%) және кездейсоқ жемтік тұр.Шектен тыс пайдалану қандай да бір кәсіптік маңызы бар жануарлар үшін қауіпті. 1983 жылы тек қна тіс сүйекткрі үшін ғана 80 мың африка пілдері жойылды. Түрлердің жойылуындағы басты себептерінің бірі олардың сырттан әкелінген түрлері мен бәсекелестікке қабілетсіз болуы. Мұндай құбылыстарға шектелген территорияларда, аралдарда тіршілік ететін түрлер өте сезімтал болып келеді.
Егер ертеректе бір түр орташа алғанда 2000 жылда жойылып отырса, соңғы 300 жылда әр 10 жыл сайын жойылып отыр. 1600 жылдан бастап омыртқалы жануарлардың 173 түрі (109 құстар және 64 сүтқоректілер) және өсімдіктерді 20 түрі жойылып кетті.Адамның барлық ірі ауқымды іс-әрекеті биологиялық түрлердің кемуіне әкеледі. Осының нәтижесінде бүкіл табиғи белдеулердің де жойылу фактілері белгілі. Адам рельефті, өзен арналарын өзгертеді,батпақтарды құрғатады, белгілі бір өзіне қажетт ағаш түрлерінен тұратын бағалы ормандарды ғана өсіреді.
Қорықтар – толық қорғаудың жетілдірілген түр себебі, оған табиғи комплекс кіреді де, табиғат ресурстарын шаруашылықта пайдалануға рұқсат берілмейді. Белгілі бір шаруашылық жұмыстарын жүргізе отырып, табиғаттың ерекше объектілерін қорғауға алынған жүйені ұйымдастыру түрі – қорғалымдар болып табылады. Табиғи тіршілік ортасын қорғайтын категориялардың біріне табиғи (ұлттық) саябақтар жатады. Олардың негізгі міндеті – халықты реакциялық қамтамасыз ету. Табиғи тіршілік орталарын қорғаудың әр түрлі формаларының ішінен қорықтардың орны ерекше. Себебі, қорықтар алуантүрлілікті қамтамасыз ететін маңызды звено болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Қорықтар – шаруашылыққа пайдаланылудан алынған,әр түрлі географиялық аймақтарда орналасқан, табиғатқа тұрақты және комплексті зерттеу жүргізетін ғылыми мекемлер. Мұнда табиғи процесстердің даму заңдылығы кеңінен зерттеледі. Жабайы жануарларға санақ жүргізу әдістері, орман және ауыл шаруашылығы зиянкестермен күресудің биологиялық әдістері, хайуанаттар қорының азайып-көбеюіне әсер ететін факторлар, сирек аңдар мен өсімдіктерді қалпына келтіру мәселесі терең талданып, қорықтағы табиғи ресурстады сақтаудың жолдары белгіленеді.
Адамның геологиялық күшке айналуынан бастап жеке түрлердің жойылу жылдамдығы эволюциялық табиғи құбылыспен салыстыруға келмейтін жылдамдықпен жүре бастады.
Түрлерді санының күрт төмендеуі мен түрлердің жойылу себептері алуан түрлі. Көбінесе олар мекен ету ортасының өзгеруі немесе бұзылуымен байланысты. Омыртқалы жануарларға қатысты алсақ бұл факторға түрлердің жойылыуының 60% жағдайлары сәйкес келеді. Екінші орында шектен тыс пайдалану (30-35 %), содан кейінгі орында азық қорының кемуі (4%), зиянкестерді жою (3%) және кездейсоқ жемтік тұр.Шектен тыс пайдалану қандай да бір кәсіптік маңызы бар жануарлар үшін қауіпті. 1983 жылы тек қна тіс сүйекткрі үшін ғана 80 мың африка пілдері жойылды. Түрлердің жойылуындағы басты себептерінің бірі олардың сырттан әкелінген түрлері мен бәсекелестікке қабілетсіз болуы. Мұндай құбылыстарға шектелген территорияларда, аралдарда тіршілік ететін түрлер өте сезімтал болып келеді.
Егер ертеректе бір түр орташа алғанда 2000 жылда жойылып отырса, соңғы 300 жылда әр 10 жыл сайын жойылып отыр. 1600 жылдан бастап омыртқалы жануарлардың 173 түрі (109 құстар және 64 сүтқоректілер) және өсімдіктерді 20 түрі жойылып кетті.Адамның барлық ірі ауқымды іс-әрекеті биологиялық түрлердің кемуіне әкеледі. Осының нәтижесінде бүкіл табиғи белдеулердің де жойылу фактілері белгілі. Адам рельефті, өзен арналарын өзгертеді,батпақтарды құрғатады, белгілі бір өзіне қажетт ағаш түрлерінен тұратын бағалы ормандарды ғана өсіреді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Растительное сырье СССР. тт.1-5, 1949 –1956.
2. Павлов.Н.В.Дикие полезные и технические растения СССР. 1942.
3. Павлов.Н.В.Растительное сырье Казахстана.1948.
4. Кукенов. М.К. Ботаническое ресурсоведение Казахстана. Алматы. Ғылым. 1999.
5. Методы полевых исследования сырьевых растений 1946.
6. Бекенов.А, Есжанов.Б, Махмұтов.С. Қазақстан сүтқоректілері.- Алматы “Ғылым”. 1995 –380С.
7. Гаврилов.Э.И. Фауна и распространение птиц Казахстана. – Алматы 1999-198С.
8. Методы учета основных охотничье –промысловых и редких видов животных Казахстана –Алматы.2000. 172С.
9. Станков.С.С. Дикорастущие полезные растения. 1955.
10. Лекарственные растения Казахстана. Алма – ата, 1966.
11. Середин.Р.М,Соколов.С.Д. Лекарственные растения и их применение. 1969.
12. Худайбергено.Э.Б. Солодки Казахстана. Алма –Ата.1987.127с.
13. Кукенов.М.К. и др. Лекарственные растения Казахстана и их использование. Алматы.1997.
14. Книга генетического фонда фауны Казахской СССР.Алма – Ата “Наука” –1989. –215С.
15. Ақелеуов Е., Дөненбаева К., Агитова К., Иманқұлова С. «Ботаника». Алматы 1998.
16. Р.Әлімқұлова. «Жалпы биологиядан кейбір тақырыптарынан методикалық талдау, өңдеу». Алматы, 1969.
17. Р.Әлімқұлова, Р.Сәтімбаев «Зоология сабақтары». Алматы, 1980.
18. Белов И.Г., З.А.Корчагина «Ботаника сабақтары». Мектеп, 1979.
19. Вилли К. «Биология». Москва, «Мир». 1964.
20. Верзилин Н.М. «Уроки ботаники в 5 классе». Москва, 1952
21. Дубинина Н.П. «Общая биология». Москва, 1988.
22. Казанова, Короткова, Мокеева, Корсунской. «Хрестоматия по общей биологий». Москва, 1974.
23. Леви А., Сикевич Ф. «Структура и функции клетки». Москва, 1971.
24. Полянский «Жалпы биология». Москва, 1984.
25. Қасымова Т., Л.Аманжолова, Ж.Әкімов, Р.Сәтімбекұлы. «Тіршіліктану». 1997.
26. «Биология және химия» журналы. 1996, №1-2.
27. «Биология в школе» журналы. 1990, №5, 1995 №1, 1991 №3.
28. Биология және химия, география журналы. 1998, 1997.
29. Р. Сәтімбекұлы: «Құстар туралы мағлұмат». //Жалын. Алматы 2002.
30. Әлиев Ш. Бекенов А., Қыдырбаев X. Сирек кездесетін хайуанаттарды қорғау. Алматы, "Қайнар", 1975.
31. Бекенов А. Қазақстанның бағалы аңдары. Алматы, "Білім", 1972.
32. Қыдырбаев X., Бекенов А., Қазақстанның хайуанаттар әлемі. Алматы, "Қазақстан", 1977.
33. Махмұтов С.М. Қазақстан қорықтары, Алматы, "Білім", 1981.
34. Шайкенов Б. Табиғаттағы биологиялық тепе-теңдік. Алматы, "Қайнар", 1976.
35. Ысқақов С. Табиғатты қорғау дәстүріміз. Алматы, "Қайнар", 1973.
36. Бекенов А.,Қыдырбаев X.Сирек кездесетін Хайуанаттарды қорғау. Алматы, Қайнар, 1975.
37. Бекенов А., Махмұтов С. Қазақстанның аша тұяқты аңдарын қорғау және пайдалану. Алматы, Қайнар, 1983.
38. Э.И.Гаврилов. «Фауна и распространение птиц Казахстана». Алматы, 1999.
39. Р.Л.Бёме, А.А.Кузнецов «Птицы открытых и околоводных пространств СССР» Москва. «Просвещение», 1983.
40. А.Ф.Ковшарь «Хищные птицы». Алма-Ата, «Кайнар», 1983 г.
1. Растительное сырье СССР. тт.1-5, 1949 –1956.
2. Павлов.Н.В.Дикие полезные и технические растения СССР. 1942.
3. Павлов.Н.В.Растительное сырье Казахстана.1948.
4. Кукенов. М.К. Ботаническое ресурсоведение Казахстана. Алматы. Ғылым. 1999.
5. Методы полевых исследования сырьевых растений 1946.
6. Бекенов.А, Есжанов.Б, Махмұтов.С. Қазақстан сүтқоректілері.- Алматы “Ғылым”. 1995 –380С.
7. Гаврилов.Э.И. Фауна и распространение птиц Казахстана. – Алматы 1999-198С.
8. Методы учета основных охотничье –промысловых и редких видов животных Казахстана –Алматы.2000. 172С.
9. Станков.С.С. Дикорастущие полезные растения. 1955.
10. Лекарственные растения Казахстана. Алма – ата, 1966.
11. Середин.Р.М,Соколов.С.Д. Лекарственные растения и их применение. 1969.
12. Худайбергено.Э.Б. Солодки Казахстана. Алма –Ата.1987.127с.
13. Кукенов.М.К. и др. Лекарственные растения Казахстана и их использование. Алматы.1997.
14. Книга генетического фонда фауны Казахской СССР.Алма – Ата “Наука” –1989. –215С.
15. Ақелеуов Е., Дөненбаева К., Агитова К., Иманқұлова С. «Ботаника». Алматы 1998.
16. Р.Әлімқұлова. «Жалпы биологиядан кейбір тақырыптарынан методикалық талдау, өңдеу». Алматы, 1969.
17. Р.Әлімқұлова, Р.Сәтімбаев «Зоология сабақтары». Алматы, 1980.
18. Белов И.Г., З.А.Корчагина «Ботаника сабақтары». Мектеп, 1979.
19. Вилли К. «Биология». Москва, «Мир». 1964.
20. Верзилин Н.М. «Уроки ботаники в 5 классе». Москва, 1952
21. Дубинина Н.П. «Общая биология». Москва, 1988.
22. Казанова, Короткова, Мокеева, Корсунской. «Хрестоматия по общей биологий». Москва, 1974.
23. Леви А., Сикевич Ф. «Структура и функции клетки». Москва, 1971.
24. Полянский «Жалпы биология». Москва, 1984.
25. Қасымова Т., Л.Аманжолова, Ж.Әкімов, Р.Сәтімбекұлы. «Тіршіліктану». 1997.
26. «Биология және химия» журналы. 1996, №1-2.
27. «Биология в школе» журналы. 1990, №5, 1995 №1, 1991 №3.
28. Биология және химия, география журналы. 1998, 1997.
29. Р. Сәтімбекұлы: «Құстар туралы мағлұмат». //Жалын. Алматы 2002.
30. Әлиев Ш. Бекенов А., Қыдырбаев X. Сирек кездесетін хайуанаттарды қорғау. Алматы, "Қайнар", 1975.
31. Бекенов А. Қазақстанның бағалы аңдары. Алматы, "Білім", 1972.
32. Қыдырбаев X., Бекенов А., Қазақстанның хайуанаттар әлемі. Алматы, "Қазақстан", 1977.
33. Махмұтов С.М. Қазақстан қорықтары, Алматы, "Білім", 1981.
34. Шайкенов Б. Табиғаттағы биологиялық тепе-теңдік. Алматы, "Қайнар", 1976.
35. Ысқақов С. Табиғатты қорғау дәстүріміз. Алматы, "Қайнар", 1973.
36. Бекенов А.,Қыдырбаев X.Сирек кездесетін Хайуанаттарды қорғау. Алматы, Қайнар, 1975.
37. Бекенов А., Махмұтов С. Қазақстанның аша тұяқты аңдарын қорғау және пайдалану. Алматы, Қайнар, 1983.
38. Э.И.Гаврилов. «Фауна и распространение птиц Казахстана». Алматы, 1999.
39. Р.Л.Бёме, А.А.Кузнецов «Птицы открытых и околоводных пространств СССР» Москва. «Просвещение», 1983.
40. А.Ф.Ковшарь «Хищные птицы». Алма-Ата, «Кайнар», 1983 г.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Наурызым қорығының табиғат кешеніне
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
ІІ Наурызым қорығының өсімдіктер жамылғысына сипаттама ... ... ... ..18
2.1 Бұта тектес
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...18
2.2 Дәрілік
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .20
2.3 Улы
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...29
ІІІ Наурызым мемлекеттік табиғи қорығының жануарлар дүниесі ... ... 35
3.1
Қосмекенділер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3.2 Бауырымен
жорғалаушылар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 37
3.3
Құстар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.4
Сүтқоректілер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Қорықтар – толық қорғаудың жетілдірілген түр себебі, оған табиғи
комплекс кіреді де, табиғат ресурстарын шаруашылықта пайдалануға рұқсат
берілмейді. Белгілі бір шаруашылық жұмыстарын жүргізе отырып, табиғаттың
ерекше объектілерін қорғауға алынған жүйені ұйымдастыру түрі – қорғалымдар
болып табылады. Табиғи тіршілік ортасын қорғайтын категориялардың біріне
табиғи (ұлттық) саябақтар жатады. Олардың негізгі міндеті – халықты
реакциялық қамтамасыз ету. Табиғи тіршілік орталарын қорғаудың әр түрлі
формаларының ішінен қорықтардың орны ерекше. Себебі, қорықтар
алуантүрлілікті қамтамасыз ететін маңызды звено болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Қорықтар – шаруашылыққа пайдаланылудан
алынған,әр түрлі географиялық аймақтарда орналасқан, табиғатқа тұрақты
және комплексті зерттеу жүргізетін ғылыми мекемлер. Мұнда табиғи
процесстердің даму заңдылығы кеңінен зерттеледі. Жабайы жануарларға санақ
жүргізу әдістері, орман және ауыл шаруашылығы зиянкестермен күресудің
биологиялық әдістері, хайуанаттар қорының азайып-көбеюіне әсер ететін
факторлар, сирек аңдар мен өсімдіктерді қалпына келтіру мәселесі терең
талданып, қорықтағы табиғи ресурстады сақтаудың жолдары белгіленеді.
Адамның геологиялық күшке айналуынан бастап жеке түрлердің жойылу
жылдамдығы эволюциялық табиғи құбылыспен салыстыруға келмейтін жылдамдықпен
жүре бастады.
Түрлерді санының күрт төмендеуі мен түрлердің жойылу себептері алуан
түрлі. Көбінесе олар мекен ету ортасының өзгеруі немесе бұзылуымен
байланысты. Омыртқалы жануарларға қатысты алсақ бұл факторға түрлердің
жойылыуының 60% жағдайлары сәйкес келеді. Екінші орында шектен тыс
пайдалану (30-35 %), содан кейінгі орында азық қорының кемуі (4%),
зиянкестерді жою (3%) және кездейсоқ жемтік тұр.Шектен тыс пайдалану қандай
да бір кәсіптік маңызы бар жануарлар үшін қауіпті. 1983 жылы тек қна тіс
сүйекткрі үшін ғана 80 мың африка пілдері жойылды. Түрлердің жойылуындағы
басты себептерінің бірі олардың сырттан әкелінген түрлері мен
бәсекелестікке қабілетсіз болуы. Мұндай құбылыстарға шектелген
территорияларда, аралдарда тіршілік ететін түрлер өте сезімтал болып
келеді.
Егер ертеректе бір түр орташа алғанда 2000 жылда жойылып отырса, соңғы
300 жылда әр 10 жыл сайын жойылып отыр. 1600 жылдан бастап омыртқалы
жануарлардың 173 түрі (109 құстар және 64 сүтқоректілер) және өсімдіктерді
20 түрі жойылып кетті.Адамның барлық ірі ауқымды іс-әрекеті биологиялық
түрлердің кемуіне әкеледі. Осының нәтижесінде бүкіл табиғи белдеулердің де
жойылу фактілері белгілі. Адам рельефті, өзен арналарын
өзгертеді,батпақтарды құрғатады, белгілі бір өзіне қажетт ағаш түрлерінен
тұратын бағалы ормандарды ғана өсіреді.
Түрлердің толық жойылуының нәтижелері өте ауыр. Жекеленген
экожүйелердің түрлік алуантүрлілігінің кемуін басқа экожүйелерден әкелу
арқылы қалпына келтіруге мүмкіндік болса, ал толық жойылған түр жүйе
ретінде биосфера үшін қайтымсыз.
Жойылып кету қаупі төңген жағдайда көптеген хайуанаттар мен
өсімдіктер қорықтарда мұқият күтімге алынып сақталады, ал кейбір түрлерінің
саны арттырылды. Мәселен қорықтарда, кавказ пальмасы, барқыт шөп, лотос
сияқты өсімдіктердің кейбір түрлері, онымен қатар зубр, құлан, теңбіл бұғы,
ақ тырна, қоқиқаз, кәмшат, жұпар тышқан тәрізді құстар сақталып, саны өсті.
Республикамызда Наурызым қорығын ұйымдастырудағы басты мақсаты – сиреп
бара жатқан құстар мен жануарларды сақтап, олардың қорын еселеп арттыруға
жағдай жасай отырып, олардың өміріндегі нелер құпия сырларды ашу. Наурызым
мемлекеттік табиғи қорығы Қазақстанның ертеден келе жатқан қорықтарының
бірі, ол 1931 жылы ұйымдастырылған. Қазіргі кездегі алаңы 1914, 0 мың
гектарды құрайды. Әкімшілік жағынан қорық Қостанай облысының Наурызым мен
Әулиекөл аудандарында орналасқан.
2002 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі Наурызым қорығын
Солтүстік Қазақстанның даласы мен өзендері номинациясы құрамында
Бүкіләлемдік мәдени және табиғи мұрасы ЮНЕСКО тізіміне ұсынды. Қазіргі
кезде Наурызым қорығының үстіңгі қабаты жасы және құрамы әртүрлі
геологиялық шөгінділер жабылған, содан жоғарғы әртүрлі жануарлар әлемі, ала
- құла, топырақ өсу жабылғысы қалыптасады.
Қорық аумағы үш телімнен тұрады – Науырзым, Тірсек және Сыпсын, олар
толық экологиялық бағыттарын өңірдің экожүйесін ұсынады. Қорық флорасы 687
астам өсімдіктер түрінен тұрады. Бұл дала жері үшін орташадан 3 есе көп.
Көктем келген мезгілде дала көк кілемге айналады. Орман шабындығында
ашық - сары түс адонистер, ал саз телімдерінде иіліп тұрған қызғалдақтар
және екі түсті қызғалдақтар көктеп шығады. Мамыр айының басында әдемі Шренк
қызғалдағы шығады, ойпаң жерлерде нәзік - қызғылт түспен дала бадамгүл
бұтақтары ашылады, спера, ирис және басқа да гүлдер гүлдене бастайды.
Қордың аумағында 342 омыртқалы жануарлар түрі белгіленген: 44 аңдар
түрі, 282 құстардың түрі, рептилия мен амфибияның 3 түрінен және 10 балық
түрлері. Наурызым орманында тиіндер, тышқандар, қояндар: орман аққояндары
және дала ор қояндары бар. Бұл жерлерде кәдімгі ірі кірпі және кішкентай,
құлақты дала кірпілері жүреді. Негізгі фаунаны сүтқоректі кеміргіштер: сұр
тышқандар, тышқандар, аламандар (кәдімгі, эверсман, жоңғар), саршұнақтар
(үлкен, кіші, сары) және дала суырлары құрайды.
Көп омыртқалы жыртқыш аңдар: аққалақ, ақкіс, дала күзені, борсық,
қарсақ, түлкі, қасқар. Ең ірі сүтқоректілердің түрлері: бұлан, елік, қабан,
1990 - жылдың басына дейінгі жазда бөкен, киік табындары жайылып жүрген.
Фаунада 155 ұя салушы құс түрлері бар, Қазақстанның қорықтарындағы ең көбі,
Марқакөлден басқалары. 127 түрлері ұшатын, кезбе немесе қыстаушы құстар
болып табылады. Сирек кездесетін құстардың 40 түрі ұсынылған: 35
Қазақстанның Қызыл кітабына кіргізілген, 17 – Халықаралық (МСОП).
Наурызымның бір аймағында ғана бүркіттің 4 түрі ұя салады: бүркіт, қарақұс,
субүркіт және дала бүркіті. Қарақұстардың ұя салу топтасуы 40, субүркіттері
18 - 20, балобандар 16 - 20, бүркіттер 3 - 4 жұпқа шейін жетеді.
Фауна су - батпақты жердің құстарының 110 түрінен тұрады. Қорда 300 - ден
22 мың гектарға дейін жететін 12 ірі өзендер бар.
Көбінен ішінде бірде - бір – ол Наурызым қорығы, онда үнемі зерттеулер
жүргізіліп отырады. Көп жылдар бойы ММУ студенттері мен ғалымдары үшін қыр
базасы болады, мұнда орнитология және экология саласында классикалық
жұмыстар орындалды.
Дипломдық жұмыс тақырыбының практикалық маңызы – Наурызым қорығының
өсімдіктер дүниесі мен жануарлар әлемінің кешенді зерттелуі жүзеге
асырылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Наурызым қорығының өсімдіктер дүниесі мен
жануарлар әлеміне сипаттама бере отырып, олардың түрлік құрамын, табиғатта
кездесуі мен экожүйедегі орнын ашып көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Наурызым қорығына жалпы сипаттама беру;
- Қорықтың өсімдіктер жамылғысының түрлік құрамын анықтау;
- Қорықты мекендейтін жануарлар дүниесін талдау.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны: Наурызым қорығы.
Зерттеу пәні: биология пәні.
Зерттеу әдістері:
- мәліметтер жинау;
- сараптау;
- талдау,
- қорытындылау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш негізгі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Наурызым қорығының табиғат кешеніне шолу
Наурызым мемлекеттік табиғи қорығы — Еуразия аймағындағы ең көне
қорықтардың бірі. Ол 1931 жылы құрылған. Республикалық мәндегі табиғатты
қорғау мекемесінің мәртебесіне ие, ерекше қорғалатын аймақтың жоғарғы
санатына жататын аумақ, табиғи процестердің, тұрпатты және бірегей
экологиялық жүйелердің, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің биологиялық
алуан түрлілігі мен генетикалық қорын табиғи жағдайда сақтап, дамуын
зерттеуге арналған ерекше қорғалатын аумақ. Наурызым мемлекеттік табиғи
қорығы ММ-сі Торғай өлкесінің орталық бөлігінде орналасқан.
• 2005 жылы Орта Азиядағы аймақтық экологиялық орталық және
Қазақстанның биоәртүрлілігін сақтау Ассоциациясы, Бонн конвенциясы
хатшылығымен біріккен “Азиядағы су мекендейтін құстармен және сібір
тырнасы үшін сулы батпақты аймақты және миграциялық жолдарын сақтау
және дамыту” GEFUNEPICFКЛОХ Халықаралық жобасы аясында
өткізілді.
• 2009 жылы 7 мамырда Наурызымның көлдер жүйесі халықаралық негізі
бар сулы – батпақты аймақтар тізіміне енді. (Рамсар участкелер
тізімі).
• 2008 жылғы 7 шілдеде Квебек (Канада) қаласында Наурызым қорығы
Бүкіл әлемдік мәдени және табиғи мұра ЮНЕСКО тізіміне енгізілді.
Наурызым қорығы және оның аумағы көлдер жүйесімен қатар, орманды
құрғақ Торғай даласының қойнауында орналасқан. Бұл табиғи аудан Торғай
өлкесінің құрамына кіреді.
Наурызым қорығында сүтқоректілердің 45 түрі бар. Оның ішінде 42 түрі
тұрақты өмір сүреді. 1994 жылы бұлан жазғы жайлауда кездесіп тұратын, ал
орман сусуары (Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген түрі) екі рет
байқалды. Бағалы аңшылық түріне жататын бұғы, елік, қабан және суыр,
жыртқыштар тобына қасқыр, түлкі, қарсақ, сілеусін, дала күзені жатады. Ал
кеміргіштер болып, байбақ суыры, саршұнақ, құмдақ, дала тышқаны, оқ жылан,
сұр тышқан сонымен қатар: құлақты кірпі, қосаяқ, ор қоян, жыртқыштардан:
дала күзені, қарсақ, кәдімгі түлкі және қасқыр. Орман алқабында бөкен,
сібір елігі, сілеусін, кәдісгі тиін, кірпі кең таралған ақ қоян, борсық, ақ
тышқан, орман сусары және жанат түрлі ит белгіленген.
Тұщы көлдер жағасында көптеген кішкентай кеміргіштер: орман тышқаны,
жіңішкебасты сұр тышқан, экономка сұр тышқаны, кішкентай тышқан, бурозубка
кездеседі. Көлдердің сулары аса жоғары көтерілген жылдары су тышқандары
және егеуқұйрықтар болады. Шөлдала түрі аданнының оңтүстігі Сулы және
Кұлакөл көлдерінде жуанқұйрықты қосаяқ белгіленген. Сүтқоректілер түрі
Қазақстан фаунасының 24,7 құрайды. Наурызымның қарағайлы орманында тиін,
қосаяқ, қояндар және кәдімгі үлкен кірпі, кішкентай дала кірпісі
мекендейді.
Балықтар әлемінде 10 түрі кездеседі. Көптеп кездесетін және саны
жағынан көп циклдық ауытқуға көлдердің сулану деңгейі көтерілгенде алтын
және күміс түстес мөңкелер, кейбір көлдерде көл талма балығы кездеседі.
Өзендерде оңғақ, алабұға, шортан, торта балықтары кездеседі. Су молайған
жылдары балықтар өзендерге ауысады. Соңғы 20 жыл ішінде көптеген аудан
суаттарында, жасанды су құбырларында сазан, тарғақ, пайда балық
интродуцираланды, бұлар қорықтың өзендерінде үлкен тасқындарынан кейін
белгіленді.
Жорғалаушылар мен қосмекенділердің 6 түрі көрсетілген: оның 3
жорғалаушылар: дала улы сұр жыланы, сергек кесіртке, түрлі-түсті аусыл. Ал
қосмакенділердің 3 түрі: сүйір тұмсықты бақа,чесночница, жасыл құрбақа.
Орнитофауна. Қазіргі уақытта қорықтағы құстардың 292 түрі тіркелген, соның
ішінде олардың 20 жасағы көрсетілген.: GAVIFORMES (гагаратектес),
PODICIPEDIFORMES (сұқсыртектес), PELICANIFORMES (ескекаяқты), CICONIIFORMES
(сирақтылар), PHOENICOPTERIFORMES (қоқиқазтектес), ANSERIFORMES
(пластинчатоклювые (қазтектес)), FALCONIFORMES (қырантектес), GALLIFORMES
(тауықтектес), GRUIFORMES (тырнатектес), CHARADRIIFORMES (ржанкотектес),
PTEROCLIFORMES (бұлдырақтектес), COLUMBIFORMES (кептертектес), CUCULIFORMES
(көкектектес), STRIGIFORMES (жапалақтылар), CAPRIMULGIFORMES
(тентекқұстектес), APODIFORMES (сұрқарлығаштектес), CORACIIFORMES
(ракшеобразные), UPUPIFORMES (бәбісектектес), PICIFORMES (тоқылдақтылар),
PASSERIFORMES (торғайтектілер), бұларға 58 тұқымдас құстар жатады.
1 түр – гагара, 5 – поганкалық, 2 – ескекаяқты, 1 – бакланды, 8 –
құтанды, 2 – тырна құтанды, 1 – қоқиқазды, 30 – үйректілер, 1 – тұйғынды,
21 – қыранды, 7 – сұңқар, 2 – құртұқымдас, 2 – қырғауыл, 3 – тырна, 7 –
сутартар, 2 – дуадақты, 1 – тырду, 12 – тарғақтұқымдас, 2 – балшықтылар, 1
– қара ала балшықшы, 26 – тауқұдіретті, 1 – қарақас, 2 – қаратұмсықты, 15 -
шағалалы, 2 – бұлдырақты, 7 – кептерлі, 2 – көкекті, 8 – жапалақты, 1 –
тентекқұсты, 1 –, 1 – көкқарға, 1 – зымыранды, 2 – аражегішті, 1 – бәбісек
тұқымдас, 4 – тоқылдақты, 3 –қарлығашты, 5 – бозторғайлы, 8 – шақшақайлы, 5
–тағанақты, 1 – мысықторғай, 2 – қараторғай, 8 – врановых, 1 – самырлы, 1 –
үнгіректі, 2 – содырғы, 17 – сандуғашты, 1 – шеже, 3 – шыбыншылар, 17 –
сайрауықтар, 1 – суторовых, 1 – кезқұйрықты шымшық, 1 – ремезовых, 5 –
шымшықты, 1 – көктекелі, 1 – шиқылдақты, 3 – ткачиковых, 14 – қунақты, 9 –
сұлукеш.
Бұлардың 155 түрінде ұя салу дәлелденген, 77 ұшып келетін құстар, 35
түрі сирек ұшып келетіндердің (немесе қаңғыбас) санатына және 8 түрі қыста
қыстатайтын құстар болып табылады. Ұя салатын құстар тобы да, бірнеше
санатқа бөліненді. Уақытында ұя салатындарға 116 түрі жатады, осылар
қорықтың негізгі жазғы фаунасын құрайды. Көлдердің жоғары көтерілу
кезеңінде бұларға тағы да құстардың 13 түрі – су тасыған кезде ұя салатын
құстар қосылады (ескекаяқты, және тағы басқалары). Сирек ұя салатындарға 15
түрі жатады, олар кезең сайын және аз мөлшерде қорықтағы қолайлы табиғат
жылдарына сәйкес көбейеді және кездейсоқ ұя салатындардың 6 түрі бар: лашын
(Falco peregrinus), қаршыға (Accipiter gentilis), үлкен тағанақ (Lanius
excubitor), ақ қабақ сайрақ (Turdus iliacus), кәдімгі құрылтай (Remiz
pendulinus), жаурауық (Fringilla coelebs), олар үшін бір рет қана ұя салу
жағдайы белгілі. Осылардан басқа 6 түрі - ала гагара (Gavial arctica),
алакөз сүңгуір (Aythya nyroca), шәукілдек (Crex crex), дуадақ (Otis tarda)
және ақ құрдың (Lagopus lagopus) 30 жылдан артық уақыт ұя салуы
белгіленбеген. Дегенмен, мұны түгелдей жоққа шығаруға болмайды. "Ұя салуы
мүмкіндер" тобына 5 түрі кіреді: оның ішінде: сары айдарлы үйрек(Anas
Penelope), тартар (Porzana porzana), үлкен түркептер (Streptopelia
orientalis), тентек құс (Caprimulgus europaeus), былтыр осындай болып
көрсетілген, бірақ басқан балапандары немесе ұялары табылғандығы
көрсетілмеген, онымен қоса биылғы жылы да табылған жоқ, дегенмен кездесу
бақылауы олардың ұя салуына мүмкіндік береді. Гнездование Тау шекілдегінің
(Carduelis flavirostris) ұя салуы қорық шекарасына шектесіп жатқан жерде
анықталған, ал оның аумағында ұя саларда болатын белгілі дақтары бар
ұрғашысы табылған.
Дала алқаптарында егістік және ақ қанатты бозторғай, (Alauda arvensis,
Melanocorypha leucoptera), қара бозторғай (Melanocorypha yeltoniensis),
(Anthus campestris), кәдімгі тас шыбжық (Oenanthe oenanthe), безгелдек
(Otis tetrax), дала құладыны (Circus macrourus) тарғақ (Chettusia
gregaria), ақбас тырна (Anthropoides virgo), дала қыраны (Aquila rapax).
Көлдердің, сорлардың дымқыл тартқан жерлерінде және шалғын өсімдікті
ойықтарда, сонымен қатар дала бұталарында сары шақшақай (Motacilla flava)
қарабас шақшақ (Saxicola torquata), міңгірлек (Hippolais caligata), қашгар
тағанақ (Lanius collurio), бөдене (Coturnix coturnix), шіл (Perdix perdix),
шалғын құладыны (Circus pygargus), үлкен шалшықшы (Numemius arquata)
мекендейді.
Орман учаскелерінде құр (Lyrurus tetrix), шұбар тоқылдақ (Dendrocopus
major), мысықторғай (Oriolus oriolus), дыркептер (Columba palumbus),
кәдімгі түркептер (Streptopelia turtur), сары бауыр шымшық (Parus major),
ақ шымшық (Parus cyanus), кәдімгі қызылқұйрық (Phoenicurus phoenicurus),
орман жадырағы (Anthus trivialis), қара сұрқарлығаш (Apus apus) және
басқалары мекендейді.
Жыртқыштар жасағы өте кең таралған, (Қазақстан фаунасының 70 % немесе
28 түрі), оның 18-і (54,5%) ұя салады: қырандар - бүркіттер (Aquila
chrysaetus), ақ иық (Aquila heliaca), және дала бүркіті (Aquila rapax);
құладындар - дала (Circus macrourus), шалғын (Circus pygargus) және саз
(Circus aeruginosus); сұңқарлар - ителгі (Falco cherrug), жағалтай (Falco
subbuteo), тұрымтай (Falco columbarius), кәдімгі және дала күйкентай (Falco
tinnunculus, F. naumanni) және бөктергі (Falco vespertinus); аққұйрықты
субүркіт (Haliaeetus albicilla), жамансары (Buteo buteo), тілеміш (Buteo
rufinus), кезқұйрық (Milvus migrans), қырғи және қаршыға (Accipiter nisus,
A. gentilis).
Көлдер орнитофаунаға өте бай. Сулы- батпақты жерлерде құстардың 110
түрі кездеседі.Наурызым көлдері көбейген жылдары сулы-батпақта өмір сүруші
және суда жүзуші құстардың ұя салуы көптеп байқалады. Су көтерілген
жылдарда олардың да саны көбейе түседі.
Кең көлемде қасқалдақ (Fulica atra), көксүңгуір (Aythya ferina), боз үйрек
(Anas strepera), қылқұйрық (Anas acuta), барылдауық үйрек (Anas
platyrhynchos), даурықпа -шүрегей (Anas querquedula), жалпақтұмсықты үйрек
(Anas clypeata) таралған. Жаппай ұя салатын құстардың қатарына сұқсыр,
көбінесе үлкені (Podiceps cristatus) және сұржақ (Podiceps grisegena), ең
аз - қарамойын сұқсыр (Podiceps nigricollis) жатады.
Шағалалар арасында көбіне көл шағалалары (Larus ridibundus), көкшағала
(Larus canus) және кішкентай (Larus minutus). Обычны на гнездовании Жай ұя
салатын қарқылдақ: өзен (Sterna hirundo), ақ қанатты (Chlidonias
leucopterus), қара (Chlidonias niger), сонымен қатар қараала: үлкен
шалшықшы (Numenius arquata), үлкен шырғалақ (Limosa limosa), бізтұмсық
балшықшы (Recurvirostra avocetta), ұзынсирақ балшықшы (Himantopus
himantopus), қызғыш (Vanellus vanellus), шөпілдек (Tringa tetanus), бұлақшы
(Tringa stagnatilis), дала қарақасы (Glareola nordmanni), сирек кездесетін
қарала балшықшы (Haematopus ostralegus), шаушүрілдек (Charadrius dubius).
Сирақтылар арасында көкқұтан (Ardea cinerea), көлбұқа (Botaurus stellaris),
волчок (Ixobrychus minutus). 1974 жылдары су көп көтерілгенде үлкен
суқазаны (Phalacrocorax carbo) ұя салды. 1981-1996 жылдары жаппай оңтүстік
құстары түрлерінің бізге ауысуы байқалды,соған байланысты үлкен аққұтан
(Egretta alba), 1981 жылдан бірқазандардың бұйрасы (Pelecanus crispus), ал
1984 жылдан қызғылты (Pelecanus onocrotalus) ұя сала бастады.
Күзгі көшіп-қону кезінде қаздар ғана ұзақ мерзімге қалады. Жаппай көшіп-
қонушы болып, сұңқылдақ аққу табылады, аз санында сыбырлақ аққу және кіші
аққу кездеседі.
ҚР Қызыл Кітабына және ҒҚТО тізіміне енген құстар түрі
Наурызым қорығында және оған қосылатын су айдынында ұя салатын және ұшып
келетін сирек қауымдастықтың ерекше қорғалатын түрлерінің 44 түрі
кездеседі: оның 36-сы ҚР Қызыл Кітабына енгізілген, 23 – Халықаралық
ғаламдық қауіп төнуші тізімінде (ҒҚТО) тұр. Оның ішінде 17-сі ұя салатын
бұйра және қызғылт бірқазандар, сұңқылдақ аққу, ақбас үйрек (Oxyura
leucocephala), жалбағай (Platalea leucorodie), сұр тырна (Grus grus), ақ
бас тырна (Anthropoides virgo), аққұйрықты су бүркіті, бүркіт, қарақұс,
дала қыраны, ителгі, дуадақ (Otis tarda), безгелдек (Tetrax tetrax),
тарғақ, үкі (Bubo bubo), қарабас өгізшағала (Larus ichthyaetus); ұшып
келетіндердің 8 түрі: кіші аққу, шиқылдақ қаз (Anser erythropus), қызыл
жемсаулы қарашақаз (Branta ruficollis), айдарсыз сүңгуір (Aythya marila),
қара тұрпан (Melanita fusca), ақ тырна (Grus leucogeranus), балшықты тұйғын
(Pandoin haliaetus), лашын, кіші шалшықшы (Numenius tenuirostris); 8- ұшып
келетін және қаңғыбас: қоқиқаз (Phoenicopterus rubber), кішкене аққұтан
(Egretta garzetta), сары құтан (Ardeola ralloides), қарабай (Plegadis
falcinellus), қылқұйрық бұлдырақ (Syrrhaptes paradoxus), қарабауыр бұлдырақ
(Pterocles orientalis),кез құйрықты субүркіт (Haliaeetus leucoryphus),
жыланбүркіт (Circaetus gallicus). Онымен қоса, бұл жерлерде жойылып бара
жатқан ( бірақ Қызыл Кітапқа енбеген) дала күйкентайы, дала құладыны сияқты
құстар да ұя салады.
Қазақстан аумағына ұшып келетін ақ тырна – стерх, ақ құйрықты су бүркіт, ақ
иық, ителгі, безгелдек, тарғақ секілді құстардың ерекше қорғалатынын айта
кеткен жөн. Наурызым қорығында ақ құйрықты су бүркіттің 18 ұя салатын жұбы
кездеседі, бұл Қазақстан бойынша ұя салатындар санының 16,4- 18,9% құрайды,
(1996, Қазақстанның Қызыл Кітабы) 95-110 жұп бағаланатын және өсудің
беталысын сақтайды. Ақ иықтың 37-40 ұя салатын жұбы немесе Қазақстан
бойынша санақтан 5- 10% ұя салу тығыздығына үйлеспейтін, орманның 100 км
кв. 19,1 жұбына жетеді.
Наурызым қорығында Қазақстан бойынша ителгі (16-20 жұп) тұрақты
қауымдастығы сақталған, бұның жалпы саны 2000 жылы 150-200 жұпқа жеткен.
Безгелдек қауымдастығы толықтай қалыптастырылды, ал дуадақтың қалыптасуы
мүмкін.
Наурызым көлдері – Ирандағы қыстауынан ұя салатын мекеніне дейінгі бар
ұшу бағыты бойында ақ тырна – стерхтың 2-4 аптадай мерзімге дейін
қоныстайтын (екіншісі - Волга атырабы) екі мекенінің бірі.
Құстардың индикаторлық түрі. Индикаторлық құстардың 7 түрі енген:
орман алқабында ұя салатын құр және ақиық, далалық түрлері - безгелдек және
ақбас тырна, көлдердің жағдайын мінездейтін – сұр үйрек, қызылбас сүңгуір
және қасқалдақ. Мысалы, қасқалдақ тұзды суға өте сезімтал, сондықтан көбіне
тұщы, су үстінде және ішінде өсімдіктері мол жерлерде болады. Сүңгуір
үйректерге, тайыз көлдерден қашатын қызыл бас сүңгуір, ал өзен үйректері
қайта тайыз суларда өмір сүреді.
Құр (Lyrurus tetrix) – Солтүстік Қазақстан ормандарындағы қалыпты
түрі, қорықтың орманды 3 алқабын мекендейді. Көктем және күзгі уақытта
орман жұрындауында дала және көлдерге ұшып барады, сонымен бірге ағаш
отырғызылған жерлерде, үшкіржеміс жидесімен қоректенеді. Олардың
динамикалық саны қысқы ауа райы жағдайымен анықталады, қиын жылдарда
(аязды, желді қыстарда) қауымдастықтың көп бөлігі өледі. Құрлардың саны
және ерекше орналасуына өрт және браконьерлік те үлкен әсерін тигізеді.
Безгелдек (Otis tetrax) – соңғы жылдары Наурызым қорығы аумағындағы
дәнді және тығыз-дәнді алқаптарындағы қалыпты түр болып табылады. Безгелдек
сонымен қатар Қазақстанның Қызыл Кітабына енген маңызды түрлер санатына
жатады. Маңыздылық дәрежесінің динамикалық саны Иранда және оңтүстік
Өзбекстан және Түрікменстанда орналасқан қысқы жағдаймен анықталады. Ұя
салатын мекендердегі құрғақшылық жылдары олардың өсу саны төмендейді.
Ақбас тырна (Anthropoides virgo) – маңызды түрге жататын сондықтан
Қазақстанның Қызыл Кітабына енген түрі. Шөлейтті және құрғақ алқапты
мекендеуші. Наурызымның ареал солтүстік шекараларының маңында ұя салады
және сондықтанда сирек ұшырасады, дегенмен дала көріністерінің айрықшасы –
жусанды – дәнді-жусанды даланың мінезді түрі болып табылады.
Қасқалдақ (Fulica atra) – Оңтүстік Қазақстан көлдеріндегі жаппай түрі.
Тұщы, су үстінде және ішінде өсімдіктері мол көлдерде, үлкен емес өзендерде
және тоғандарда ұя салады. Гидрологияның жағдайы нашарлап, судың
минерализациясы көбейу кезінде қасқалдақ ұя салуын тоқтатып, фаунадан
жойылады. Олардың санағындағы ауытқу кемшілігімен расталады. Қасқалдақтың
ересегі де, балапаны да өзгеше көркі бар және жылдың әр уақытында оңай
анықталады.
Боз үйрек (Anas strepera) – дала аумағындағы көлдердегі өзен
үйректерінің көп кездесетін түрлерінің бірі. Басқа түрлеріне қарағанда бұл
түрдің көп жылдық сандық өзгерісі байқалмаған. Өсімдіктері көп, суы аз тұщы
суаттарда түлеп, ұя салады.
Көк сүңгіуір (Aythya ferina) – дала аумағындағы көлдердегі көп
түлейтін, ұшып келетін, ұя салатын сүңгуір үйректердің бір түрі. 0,5 метрлі
және одан да терең тұзды және тұщы суаттарды мекендейді. Дағдарыс кезінде
суы аз көлдерде өмір сүрмейді. Көктемде жақсы теңдеседі.
Ақ иық (Aquila heliaca) – Қазақстанның Қызыл Кітабына енген және
Наурызым қорығындағы негізгі түрлердің бірі. Солтүстік Қазақстанның орманды
аралдарында ұя салатын үлкен қауымдастығы мекендейді. Наурызымда 1979
жылдан ақ иықтың мониторингі жүргізілуде. 3 орманды массивтегі 45 участкеде
үнемі ұя салуы теңдестірілген, онымен қоса біріншің жаздың жарты жылдығында
(мамыр-маусым) 70-100 балиғатқа толмаған құстар да уақыт өткізеді.Ақиықтар
көп жылдар бойы ұя салу орнын ауыстырмайды, ұяларын ормандағы ағаштардың
басына салады. Мұндай ұя салу теңдестікті оңай бақылауға мүмкіндік береді,
сонымен бірге алаңдаушылық факторын туғызбайды. Ақиықтардың жаппай ұя салуы
үшін үлкен кәрі ағаштар қажет және бұл жағдайда өрт және ағашты шабу
олардың ұя салатын орындарын азайтады. Басқа жыртқыштар сияқты, ақ иық
қоректену ресурсына тәуелді (суырлар, борсықтар және кейбір суда жүзетін
құстар) қалыпты қауымдастығы кейбір жемтік түрлеріне индикатор болып
келеді.
Наурызым қорығы Сібір тырнасын және Азиядағы басқа да суда жүзетін
құстарды сақтау үшін қоныс аудару маршруттарын және сулы-батпақты жерлерді
дамыту халықаралық жобасының жері болып жүзеге асырылды.
2007 жылы Наурызымның көлдер жүйесі халықаралық негізі бар сулы –
батпақты аймақтар тізіміне енді. Бонн конвенциясы хатшылығымен біріккен
“Азиядағы су мекендейтін құстармен және сібір тырнасы үшін сулы батпақты
аймақты және миграциялық жолдарын сақтау және дамыту” GEFUNEPICFКЛОХ
Халықаралық жобасы аясында өткізілді.
Өсімдіктер әлемі. Наурызым қорығындағы жоғары өсімдіктер (мүк пен
қынадан басқа) әлемінде 687 түр бар. Олар 301 текке соның ішінде 75
тұқымдастарға бөлінеді.
Өсімдіктердің далалық түрі. Наурызым қорығы құрғақ дала (селеу –
бетегелі дала) аймағында орналасқан. Топырақтың механикалық құрамының
әртүрлілігіне байланысты шағын аймақта айқындау қауымдастығын байқауға
болады, дала өсімдіктері бірнеше формацияларға жатады. Дала қауымдастығының
түрлері үстіртпен батыстағы және шығыс учаскелердегі орынға ие болады, оның
бөктері Торғай жырасының жазық баурайларындағы терраса борттармен ұштасып
жатыр.
Ақ селеу формациясы - бөктерлерде және батыс платосы учаскесінің
қонырқай-сарғыш ауыр- сазды карбонатты топырақтарымен кең таралған. Бұл
Евразияның батыс бөлігіндегі далалық аймақтарындағы бірден-бір мінезді
формациясы (Карамышев и Рачковская, 1973), қорық аумағындағы өсімдік
даласының ксерофильді формациясы болып табылады. Өсімдіктің жобалау жабыны
70-80 %, шабындықтың орташа биіктігі – 20 см, түрлік құрамы өте нашар (16-
20 түрі 100 м²).
Қызылжусанды формация - батыс және шығыс бөктерлеріндегі құмай
топырақты немесе жеңілсазды алаңды алып жатыр, Торғай қойнауындағы бұтақты
жерлерде жеке көрініс табады (Воронов, 1954). Формацияның жеке құрамына
кіретін, ассоциациялық құрам түрі едәуір әр түрлі; 100 м 2 алаңдарда 30 дан
50ге дейін дала өсімдіктерінің түрлері және шалғын - далалық түрлері
саналады. Жоболық жабыны 60-90%.
Құмды жусанды формация – топырақтары жеңіл механикалық құрамының
бөктерлерінде және Торғай қойнауының терассаларында бейімделген, (Тірсек)
батыс платосының террасалық ойығында жеке көрініс болып кездеседі. Бұл дала
өсімдіктер формациясы қорық аумағында жақсы сақталып және кеңге таралған.
Жоболық жабыны 40-60%, өлі жабыны жақсы көрсетілген, түрдің қанықтығы 40-46
түрі 100 м² құрайды.
Тырса формациясы - жеке көрініс түрінде топырақтың жеңіл механикалық
құрамы болып, өсімдік жабындарының бұзылуымен сыналған участкелерде
кездеседі (бұрынғы мал баққан орындар, қыстаулар, жолдар және өртке қарсы
жасалған белдіктер).
Бетегелі формациясы – Торғай қойнауының түбіндегі кешенді өсімдіктер
құрамындағы жеке көрініс ретінде кездеседі. Жалпы жобалық жабыны 50-70%,
100 м² 10- нан 25 түрге дейін келеді.
Көктем мезгілінде дала өте сұлу. Сәуірдің аяғында гүлдейтін құндызшөп көп
жердерде түк кілемге ұқсас, орман шалғындарында ашық-сары түсті жанаргүл,
ал сазды жерлерде жатаған және қосгүлді қызғалдақтар гүлдейді. Мамыр
басында керемет Шренк қызғалдағы пайда болады, ойпаттарда нәзік-қызғыл
түсті дала бадамы, құртқашаш гүл ашады. Айдың айғында көктеген қау
шашақтарының қүмістей түсі дамылсыз толқыған көлдің суретін елестетеді.
Маусым айында қауырсынды құс бетегенің, дала атқонағының, жабайы
айлауықтың, таспалардың, түйнекті әремнің гүлденген дәнділердің бояу
аспектісі түрлі түсті болады.
Наурызым қорығы Қазақстандағы экожүйедегі эталонды құрғақдалалық
участкесінің көрнектілігін сақтайтын жалғыз мекен. Орал-Торғай аймағының
экожүйесі қайталанбайтын, Еуразия далалық аймағының басқа жерлерінде
кездеспейтін теңдесі жоқ ерекше флоралық композиция.
Өсімдіктердің шөлдалалық түрлері. Сахара формациясы қорық аумағындағы
аз бөлікті алып жатыр және олар жоғары тәртіпті топыраққа ұштастырылған.
Сарсазан және абион формациясы соры төмен жағалауларда дамиды, кейбір
кезде белдеу кешенін жасайды. Объем формациясының жобалық жабыны
қауымдастық түрленуде 10 нан 60% ға дейін.
Бұйырғын формациясы Сарымойын көлінің шығыс беткейінің төменгі бөлігінде
белгіленген, бұйырғын және қаражусанды бұйырғын қауымдастығымен
көрсетілген, олар макрожоғарлатуға үйретілген.
Қаражусанды формация қарасу алқаптарында, Торғай қойнауының түбінде, шығыс,
батыс платосы бөктерлерінің етегіндегі өсімдіктер кешені құрамының
көріністерін көрсетеді. Қаражусан қауымдастығының алаңы жеке алған жағдайда
өте маңызды. Қауымдастықтар: қаражусанды, тоғанды – қаражусанды, бидайық –
қаражусанды кешенді көріністер ақжусанды, тоғанды, қараматау формациясында
кездеседі. Қаражусанды формациясы қауымдастығының түрі 2 ден 15 ке дейін.
Жалпы жобалық жабын - 20-50%. Қараматау және тоған формациясы қауымдастығы
негізінде сорлы күйзелістегі бөктер және бедер участкелерінің көтерілуіне
үйретілген. Осы формация қауымдастығының жобалық жабыны – 10-15%. Топырақ
қынамен жабылған. Шренка жусанды формациясы сорлы күйзелістегі бөктер үшін
жазық төменде жайылған. Бұл формация қауымдастығы Сарымойын көлі бөктерінің
шығысында кең тараған. Қауымдастықтың жобалық жабыны 15-20%. Ақжусанды
формация қарасу және тұзды көлдер алқабында, сүйреткілерде, шығыс және
батыс платоларының бөктерлерінің кешенді құрамға кіреді. Жалпы жобалық
жабыны - 50%.
Торғай қойнауының қорық ауданы далалық өсімдіктер кешенімен және ірі
көлдік жүйелерінің тұзды, сортаң және сор топырақты кешенді қазан-
шұқырларымен, сонымен бірге тұщы сулармен қамтылған.
Өсімдіктердің ормандық түрлері. Қарағайлы орман – Наурызым-Қарағай,
Тірсек-Қарағай – дала аймағының сонау оңтүстігінен кіретін, аралды орманын
құрайды. Қорықтың қарағайлы орманының мінездік ерекшеліктеріне келесілер
кіреді: 1. Ашық алаңдармен кезектесетін, орманның саябақтық мінездемесін
жасайды. Ол Солтүстік Қазақстанның оңтүстігінде өседі. Наурызымның
қарағайлы тоғайы құрғақ сахараға бойлай енген. Мұнда жауын-шашын аз,
топырақта қоректік заттар жоқтың қасы, сөйтсе де тұзға бай және олар алуан
түрлі: бір ойпаңда ас тұзы жатса, онымен қатарлас, қырық-елу метр жердегі
судың сілтісі көп, одан әріректе сульфат жатыр. Мұндай жағдай қарағайдың
сыртқы бейнесіне өз әсерін тигізген. Олар солтүстікте өсетін қарағаймен
салыстырғанда аласалау болып келеді, ағашы қатты және шайырлы. Ағаштың
бөрік басы аласа және бұтақтарының саны көп болады. Бұтақтары төмен қарай
иіліп өседі, кейде тіпті жерге тиіп жатады. Міне, осының бәрі Наурызым
қарағайының тіптіде кәдімгі қарағай еместігін дәлелдейді. Қарағайдың
жергілікті жағдайға тамаша бейімделген айрықша экологиялық түрімен
кездескенімізге шүбәңіз болмасын.
Қарағайдың шипалық қасиеті ертеден-ақ белгілі болған. 1785 жылдың өзінде
табиғат зерттеуші академик П.С.Паллас өзінің “Россия мемлекетіндегі
өсімдіктерді олардың бейнесімен қоса суреттеу” деген кітабында қарағай мен
самырсынның бұтақтарының ұшында организмде С дәруменінің жеткіліксіздігінен
пайда болатын тіс ауруы – құрқұлақты (цинга) емдейтін дәрі жасауға болатын
заттың бар екенін атап көрсеткен. Бұл мәлімет көп жылдар бойы тайга мен
теңізде істеген өндірісшілер мен теңізшілерден алынған екен. Осы адамдардың
байқампаздығы авитаминозды жеңуге көмектесті. Ол адамдар оның құрамындағы
витаминдерді білмегені даусыз, бірақ күнделікті тәжірибе бойынша құрқұлақты
жеңе білген. Қарағай мен самырсынның бұтақтарында құрқұлаққа қарсы С
дәруменінен басқа каротин мен К дәрумені де бар.
Қарағайдың ағашы шайырлы болып келеді, оны кессең шайыр – қарамай
ағады. Тазаланған қарамайды “терпентин” деп атайды және оны жарақаттанған
жерге жағуға пайдаланады. Осы терпентинді қыздырып, қайта айыру жолымен
скипидар алады, одан неше түрлі шипалы май, бальзамдар, қоспалар
дайындайды. Қайта айырғаннан кейін қалған қарамай (канифоль) кейбір
пластырьлардың құрамына кіреді. Қарағайдың тозаңы, гомеопаттардың
пікірінше, организмді мезгілінен бұрын қартаюдан сақтайды екен. Тіпті
қарағайлы орманға жай, демалуға кіргеннің өзінде адамның сарайы ашылып,
тынысты кеңітетін бір кереметтігін сезесің.
Мұндағы қарағайдың маңынан тас қарақат жиі кездеседі. Бұл өсімдік мұнда
ормандардың оңтүстікке ауысуы кезінде келіп, жерсініп қалған, түрі таулы-
орманды батыс-азиат тегінен. Өзінің жемісі онша үлкен емес, бірақ құстар
жақсы жейді. Әр жерде долананың, қаражемістің, шеңгелдің, шайқурай
тобылғысы және талдың бірнеше түрінің бұталары көрінеді. Бұл өсімдіктер
жоталардың арасындағы ойпаңдарда шоқ-шоқ бұта түрінде кездеседі.
Қарағайлы тоғайдың шығысы мен батысы құм даламен астасып жатыр. Мұнда
қарағайлы тоғайға жақын шағын ойпатта өскен қара жемістің бұтағына аппақ
үрпек жемісті әлдебір өсімдік шырмалыпты. Тексере келгенде солтүстікке кең
тараған шырмауықтың дәл өзі болып шықты.
Оңтүстікте биік құм жоталар қарағайлы тоғайды көптеген шақырымға созылып
жатқан қорықтың ірі көлдерінің бірі – Үлкен Ақсуаттан бөліп тұр. Орманды
қоршай, шабындыққа тақау өскен дала өсімдіктері мен құм бұйраттардың арасы
анық көрінеді. Көлдің жағалауын бойлай ақтікен мен жыңғылдың бұталары
созылып жатыр. Шабындыққа жақын жерде жусан, алабұта, кермек өскен. Олардан
кейін бірыңғай бидайық, өлең, сүтжапырақ өскен. Олар енді біртіндеп қамыс
құрақтарына орын бере бастайды.
Сазды-батпақты дала. Сазды-батпақтың ассоциациясы қорықтың солтүстік-
батысындағы жылға бөктерлерінің, шығыс қырат бөктерін кесіп өтетін сай-
саласында қорықтың аумағынан тыс жерлерде кездеседі. Сазды-батпақ
көріністері ормандарда сирек кездеседі. Жылға аңғарларында қияңкөлең тектес
шөптер кездеседі
Төмпешіктер 50 см дейін жетеді, ұзындығы 70 см дейін.Төмпешіктер
арасына су жиналады, ол жасыл мүктермен жабылады.
Жергілікті дала флорасы сирек кездесетін түрлерге өте бай (Stipa
pennata, Tulipa schrenkii, Ornithogalium fisherianum). Тұзды топырақ –
Торғай қойнауындағы топырақтардың оңтүстік флоралық элементтерін
солтүстікке өткізеді. Ерекше назарды солтүстік орман элементтері қажет
етеді. (Қырық құлақ Matteuccia orientalis, Thelypteris palustris), олар
алыс оңтүстіктегі шөлейтпен шекаралас орналасқан. Оңтүстіктен тоғай
ормандарының мінезді элементтері - жиде (Elaeagnus oxycarpa) және жіпілген
(Clematis orientalis) жеткенін ашып айта кету керек.
Аумақта өсімдіктердің 6 түрі таралған: далалы, шөлейтті, орманды,
бұталы, шалғынды және сазды-батпақты.
Эндемиялық түрлер және Қазақстанның Қызыл Кітабына енген түрлер.
Қазақстанның Қызыл Кітабына (1981) енген келесі өсімдік түрлері, қорық
территориясында өседі: қызыл қайың (Betula kirghisorum), Шренка қызғалдағы
(Tulipa schrenkii),қаттыжапырақ шисабақ (Koerelia sclerophylla) және
мұғалжар ақжапырағы (Jurinea mugodscharica).
Сонымен қоса, қорықта Қызыл Кітаптың екінші бөліміне кірген түрлері де
кездеседі: қау (Stipa pennata), таспа қау (Stipa stenophylla), адонис
(Adonis wolgensis), Биберштейн қызғалдағы (Tulipa bibersteiniana), тюльпан
поникающий (Tulipa patens), тюльпан двухцветковый (Tulipa biflora),
прострел желтоватый (Pulsatilla flavescens), прострел раскрытый (Pulsatilla
multifida) и птицемлечник Фишеровского (Ornithogalum fischerianum).
Қызыл қайың (Betula kirghisorum) – сирек кездесетін, солтүстік
узкоэндемиялық түрі, қарағай ормандарының аз топтарымен кездеседі, батыс
даласының топырақтарында кездеседі. Зерттеу аймағы: Наурызым ормандарында
белгіленген. Мамыр айында гүлдейді, Цветет в мае. Маусым-шілдеде тұқым
шашады.
Шренка қызғалдағы (Tulipa schrenkii, а по Черепанову C.К. T.
gesneriana) Ресей және Украинаның оңтүстік аймағында, Кавказда, Қырымнан
Шығыс Сібірге дейін және Қазақстанның солтүстік аудандарында көптеп
тараған. Зерттеу аймағы: барлық шалғынды аймақтарда, әсіресе селеулі
далаларда, топырақты сазды және сортаң жерлерде белгіленген.
Қаттыжапырақты шисабақ (Koerelia sclerophylla) – Қазақстаннан тысқары
Орталық Поволжье және оңтүстік Оралда кездеседі. Қазақстанда Жалпы Сыртының
және Оралдың тау сілімдерінде кең тараған. Наурызым қорығында дәнді-алуан
шөпті топтама Ескі Наурызым кардонынан солтүстіктегі 3 км тұзды жиекте
табылған. (Заугольникова, Воронова, Пугачев, 1975).Тасты даладағы қырат
бөктерлерінде өседі.
Мұғалжар ақжапырағы (Jurinea mugodscharica) – өте сирек кездесетін,
Қазақстанның эндем түрі. Ақтөбе облысы (Мұғалжар), Қостанай облысындағы
Наурызым қорығының селеулі-бетегелі даласында Торғай қыратының бөктерлі
етегінде кездеседі. (Заугольникова, Воронов, Пугачев, 1975). Ұсақ тасты
топырақты далада өседі. Маусым, шілде айларында гүлдеп, тамызда тұқым
шашады.
Қауырсынды бетеге (Stipa pennata) – сирек кездесетін, ал Наурызым
қорығында эндем түр болып есептеледі. Орталық Европаның (Швецияның
оңтүстігінен солтүстігіне дейін, шығыс Францияның солтүстігінен батысына
дейін жетеді), шыығыс Европаның (орманды дала және Ресей мен Украинаның
далалық аймағы), Жер орта теңізі (Италия, Балкан), Кавказ, кіші Азия,
Сібір, шығыс Сібір (Даурия, Селенги бассейні ), Оңтүстік Қазақстан)
аймақтарында тараған. Қазақстанның далалық аймағында кездеседі. Наурырзым
қорығындағы далалық құмды топырақта және қарағайлы селдір тоғайларда
кездеседі. Саздақ топырақты шалғынды далада, құрғақ жерлерде, құмды
топырақта, қайыңдар және қарағайлы селдір тоғайларда өседі.
Таспа қау (Stipa stenophylla) –таралу аймағы азайып бара жатқан сирек
түр. Орталық Европада, Шығыс Европада (орманды-дала және далалы аймақ Ресей
және Украинада), Жерорта теңізі (Италия, Балкан), Кавказ, кіші Азия,
солтүстік Қазақстан және Батыс Сібірдің оңтүстігінде кеңінен тараған.
Біздің өңірде Қазақстанның далалық аймағының оңтүстік бөлігінде кездеседі.
Ал, Наурызым қорығының оңтүстік бөлігінен табуға болады. Шалғынды
далаларда, орманды алаңдарда, бұталар арасында, тау белдеулерінен тасты
бөктерлерге дейін өседі.
Волж Адонисі (Adonis wolgensis) – Қорықтағы эндем сирек кездесетін
түр. Ресейдің Европалық бөлігінде, солтүстік Кавказда, Қырымда және
солтүстік Қазақстанда, оңтүстік Сібірде таралған. Алтайда және солтүстік
Қазақстанда кездеседі. Далаларда, шалғындарда, шоқтылардың баурайларында,
орман шеттерінде өседі.
Биберштейн қызғалдағы (Tulipa bibersteiniana) – Наурызым қорығында
эндем түр болым есептеледі. Жалпы таралуы: Ресей және Украина далаларында,
Сібірдің оңтүстік шығысында, далалық және солтүстік жартылай шөлейтті
Қазақстан аймағында таралған. Қазақстанның - шығыс Қазақстанында, Ақтөбеде,
Қостанай облыстарында, Ақтөбе және Қарағанды облыстарының шығысында
кездеседі. Шалғындарда, далалық аймақтарда, өскен бұталарда, ормандарда
өседі.
Ашық қызғалдақ (Tulipa patens) – Наурызым қорығының эндем түрі. Жалпы
таралуы: Ресей және Украина далаларында, Сібірдің оңтүстік шығысында,
далалық және солтүстік жартылай шөлейтті Қазақстанның далалық аймақтарында,
Алтайда таралған. Сазды және тасты топырақты далаларда, шалғындарда өседі.
Сәуірдің ортасынан мамыр айының ортасына дейін гүлдеп, маусымда тұқым
шашады.
Қостүсті қызғалдақ (Tulipa biflora) – Наурызым қорығының эндем түрі.
Жалпы таралуы: Ресей және Украина далаларында, Сібірдің оңтүстік шығысында,
далалық және солтүстік жартылай шөлейтті Қазақстанның далалық аймақтарында
таралған. Қазақстанның солтүстік бөлігінде кездеседі. Сазды далалық
аймақтарда және сортаңдарда өседі. Сәуірдің басынан мамыр айының басына
дейін гүлдеп, мамырдың аяғынан маусымға дейін тұқым шашады.
Сарғылт құндызшөп (Pulsatilla flavescens) – таралу аймағы азайып бара
жатқан сирек түр. Шығыс Европаның оңтүстік бөлігінде, Сібірдің оңтүстік
батыс және шығысында таралған. Қазақстанның далалық аймағында таралған.
Құмды топырақта, қарағайлы алаңда өседі.
Ашық құндызшөп (Pulsatilla patens) – таралу аймағы азайып бара жатқан
сирек түр, Наурызым қорығында эндем түрі болып келеді. Батыс Европадан
батыс Сібірге дейін ( Кавказ және солтүстік Турцияны қоса алғанда)
таралған. Қазақстанның солтүстік облысындағы далалық аймағында кездеседі.
Құрғақ далада және құрғақ шалғында, қарағайлы орманда өседі. Сәуірдің
басынан мамырға дейін гүлдеп, мамыр - маусымға дейін тұқым шашады.
Фишер құссүттіген (Ornithogalum fischerianum) – таралу аймағы азайып
бара жатқан сирек түр, Наурызым қорығында эндем түрі болып келеді.
Европаның шығыс аймағынан, Сібірдің оңтүстік шығысынан, Қазақстанның
солтүстігіне дейін тараған. Карбонатты далалық аймақта, сортаң топырақта
өседі
ІІ Наурызым қорығының өсімдіктер жамылғысына сипаттама
2.1 Бұта тектес өсімдіктер
Итмұрын – Қазақстанда кездесетін 25 түрдің ішіндегі ең әдемісі. Тауда,
жазықта, қорым тастарда, беткейлерде, ормандарда, дымқыл топырақты жерлерде
бұталар арасында өседі. Ылғалды жақсы көреді, топырақтың да, ауаның да
ылғалдығына сезімтал, биіктігі 2 метрге дейін сұр- қошқыл түсті, қабығы
бар, сабағымен бұтақтары ұсақ тікенекті. Өткір тікенектер барлық туыс
түрлеріне тән, олар жануарлардың жеп қоюынан сақтайды. Жапырағы күрделі,
тақ қауырсынды, әдетте 2-3- тен жұптасқан көлемді эллипс тәрізді, жиегі ара
тісті, ал астыңғы жағын қою да жұмсақ түк басқан. Гүлі қос жынысты, дұрыс
гүл (актиноморфты) тостағаншасы жіңішке жасыл түсті, күлтесі ашық күлгін
немесе қызғылт түсті. Тостағаншалар мен күлтелер саны бірдей (5-тен),
аталық пен аналықтары көп (саны анықталмаған), гүлі көлемді (диаметрі 6см-
ге дейін), ұзын гүлі табанына көбнесе жалғыздан, сирек топтасып бекиді.
Ашық түсті гүлінің хош иісі жәндіктерді өзіне тартады, ара, үлкен тозаң
жейтін қоңыздар, бір гүлден екінші гүлге ұшып-қонып жүріп айқас
тозаңдандырады. Кейде жәндіктер гүлді түнеп шығатын орын ретінде
пайдаланады, өйткені кешке қарай гүлдердің күлтелері жадылады. Итмұрын
шілдеде гүлдейді, тамызда жеміс береді.раушан туысының жидегі шындығында
жалған жеміс, құрылысы күрделі, күлте жапырақшаларының құмыра тнемесе бокал
тәрізді болып, қабырғаларының ішкі жағында бекінген көптеген сарғыш
жаңғақтар, қою да қаттылау түктермен бөлінген. Біз суреттеп отырған түрдің
жемісі пісіп-жетілген қою, ашық-қызыл түсті.Ұщында түспейтін құрғақ
тостағанша жапырақшалары барлық раушандар мен жабайы раушандарға тән.
Кейбір түрлері ежелден белгілі бауда өсірілетін раушандардың арғы тегі
болып табылады. Біздің эрамызға дейінгі 4 мың жылдыққа жататын Алтайдың
көмбелерінен табылган металл ақшаларда да бауда өсірілетін раушандар
бейнеленген. Қазірде жабайы раушандар сұрыптауда және мәдени раушандардың
сапасын жақсартуда қолданады. Итмұрынның ерекшелігі- бағалы витаминдерге
бай, жемісі және одан дайындалған дәрі-дәрмектер медицинада негізінен
асқазан және бауыр ауруларын емдеуге қолданылады, гүлдерін шайдың орнынаь
пайдалануға болады, күлтелерден дайындалған эфир майы-парфюмерия
өндірісінде пайдаланылады.
Қара қарақат (Тасжарғандар тұқымдасы) - Қазақстанның орманды дала және
таулы аудандарындағы едәуір танымал бұта. Батыста ол Орал өзенінің
бассейніне дейін тараған, ол оңтүстік-шығыста Жоңғар Алатауына дейін
тараған. Алдыңғы түр сияқты, ылғылды жерді жақсы көреді, өзен жағалауында,
сазды жерлердің жиегінде, ылғылды ормандарда өседі. Бұл түрдің бұтақтары
түзу, биіктігі 1,5 метрге дейін, жас бұтақтар алғашқыда бозарып тұрады,
жаздың аяғында қоңыр түске ауысады. Жапырағы саусақ салалы, ұзын. Қара
қарақатқа тән бір ерекшелік жапырағы мен тжас бқтақтарының төменгі жағында
болатын сары тбездің болуы, өсімдікке хош иіс береді. Гүлдері күлгіндеу
немесе жасылдау, сирек шашақты, әр шашағында бестен шоғырланған. Қарақат
мамыр, маусым айларында гүлдейді, шыбынның көмегімен тозаңданады. Қолайсыз
жағдайларда да өзі тозаңданады, бұл жиі болып тұрады (бір гүлдің ішінде).
Жемісі хош иісті, қара немесе қошқыл. Көптеген ұсақ тұқымды жидек шілде-
тамыз айларында пісіп жетіледі. Тұқымын құстар таратады. Қара қарақат
көпшілікке жабайы күйінде де мәдени түрде де белгілі. Жалпы алғанда
Қазақстанның барлық аймағында өсіріледі. Бірақ жабайы қарақат жоғары
бағаланады. Себебі қантты витаминге бай тағам ретінде және емдік мақсатта,
көкөністерді консервлеуде жапырағы хош иіс беруге кеңінен қолданылады.
Татар ұшқаты ұщқаттар тұқымы)- Қазақстанда кездесетін 22 түрдің кең
таралғаны. Орман алаңқайларында, құрғақтарда, бұта шіліктерінде, өзен
аңғарларында, сондай-ақ Қазақстанның барлық тау беткейлерінде кездеседі.
Бұл бұтаның биіктігі 1-3 метрге дйін, жас өркендері мен бқтақтары сарғыш
қошқыл, көлденең болып айырылып кеткен сұр түсті қабықпен жабылған.
Жапырағы субтропиктік, жұмыртқа тәрізді, қысқа, жапырақ тақтасының жоғарғы
беті ашық жасыл, астыңғы жағы ашық түсті. Гүлдері екі жынысты жас бұтақ
жапырақтарының қуысына екі-екіден жиналған. Олар ұзын да жіңішке гүл
табанына орналасқан, гүл серіктері бар. Түстері ақ, бозғылт, күлгін,
қызғылт болып келеді. Тостағанша жапырақшалары, күлтелері немесе аталығы 5-
тен, тозаң қабы түтік тәрізді. Татар ұшқаты мамыр-тамыз айларында гүлдейді,
ұзын тұмсықты жәндіктер мен көбелектер тозаңдандырыды. Жемісі-тұтасқан шар
тәрізді, шырынды, жидек түсі қызыл, қызғылт-сары және сары. Маусым, тамыз
айларында піседі. Олар улы, сондықтан құстар жемейді. Бұл бұта безендіру
құралы ретінде бағалы, гүлдеп тұрғанда да, жеміс берген шағында да әсемдігі
көз тартарлық. Суыққы да құрғақшылыққа да төзімділігі жоғары, осы қасиетіне
байланысты демалыс саябақтарында, бауда, темір жол, автомобиль жолдарының
бойында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Наурызым қорығының табиғат кешеніне
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
ІІ Наурызым қорығының өсімдіктер жамылғысына сипаттама ... ... ... ..18
2.1 Бұта тектес
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...18
2.2 Дәрілік
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .20
2.3 Улы
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...29
ІІІ Наурызым мемлекеттік табиғи қорығының жануарлар дүниесі ... ... 35
3.1
Қосмекенділер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3.2 Бауырымен
жорғалаушылар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 37
3.3
Құстар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.4
Сүтқоректілер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Қорықтар – толық қорғаудың жетілдірілген түр себебі, оған табиғи
комплекс кіреді де, табиғат ресурстарын шаруашылықта пайдалануға рұқсат
берілмейді. Белгілі бір шаруашылық жұмыстарын жүргізе отырып, табиғаттың
ерекше объектілерін қорғауға алынған жүйені ұйымдастыру түрі – қорғалымдар
болып табылады. Табиғи тіршілік ортасын қорғайтын категориялардың біріне
табиғи (ұлттық) саябақтар жатады. Олардың негізгі міндеті – халықты
реакциялық қамтамасыз ету. Табиғи тіршілік орталарын қорғаудың әр түрлі
формаларының ішінен қорықтардың орны ерекше. Себебі, қорықтар
алуантүрлілікті қамтамасыз ететін маңызды звено болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Қорықтар – шаруашылыққа пайдаланылудан
алынған,әр түрлі географиялық аймақтарда орналасқан, табиғатқа тұрақты
және комплексті зерттеу жүргізетін ғылыми мекемлер. Мұнда табиғи
процесстердің даму заңдылығы кеңінен зерттеледі. Жабайы жануарларға санақ
жүргізу әдістері, орман және ауыл шаруашылығы зиянкестермен күресудің
биологиялық әдістері, хайуанаттар қорының азайып-көбеюіне әсер ететін
факторлар, сирек аңдар мен өсімдіктерді қалпына келтіру мәселесі терең
талданып, қорықтағы табиғи ресурстады сақтаудың жолдары белгіленеді.
Адамның геологиялық күшке айналуынан бастап жеке түрлердің жойылу
жылдамдығы эволюциялық табиғи құбылыспен салыстыруға келмейтін жылдамдықпен
жүре бастады.
Түрлерді санының күрт төмендеуі мен түрлердің жойылу себептері алуан
түрлі. Көбінесе олар мекен ету ортасының өзгеруі немесе бұзылуымен
байланысты. Омыртқалы жануарларға қатысты алсақ бұл факторға түрлердің
жойылыуының 60% жағдайлары сәйкес келеді. Екінші орында шектен тыс
пайдалану (30-35 %), содан кейінгі орында азық қорының кемуі (4%),
зиянкестерді жою (3%) және кездейсоқ жемтік тұр.Шектен тыс пайдалану қандай
да бір кәсіптік маңызы бар жануарлар үшін қауіпті. 1983 жылы тек қна тіс
сүйекткрі үшін ғана 80 мың африка пілдері жойылды. Түрлердің жойылуындағы
басты себептерінің бірі олардың сырттан әкелінген түрлері мен
бәсекелестікке қабілетсіз болуы. Мұндай құбылыстарға шектелген
территорияларда, аралдарда тіршілік ететін түрлер өте сезімтал болып
келеді.
Егер ертеректе бір түр орташа алғанда 2000 жылда жойылып отырса, соңғы
300 жылда әр 10 жыл сайын жойылып отыр. 1600 жылдан бастап омыртқалы
жануарлардың 173 түрі (109 құстар және 64 сүтқоректілер) және өсімдіктерді
20 түрі жойылып кетті.Адамның барлық ірі ауқымды іс-әрекеті биологиялық
түрлердің кемуіне әкеледі. Осының нәтижесінде бүкіл табиғи белдеулердің де
жойылу фактілері белгілі. Адам рельефті, өзен арналарын
өзгертеді,батпақтарды құрғатады, белгілі бір өзіне қажетт ағаш түрлерінен
тұратын бағалы ормандарды ғана өсіреді.
Түрлердің толық жойылуының нәтижелері өте ауыр. Жекеленген
экожүйелердің түрлік алуантүрлілігінің кемуін басқа экожүйелерден әкелу
арқылы қалпына келтіруге мүмкіндік болса, ал толық жойылған түр жүйе
ретінде биосфера үшін қайтымсыз.
Жойылып кету қаупі төңген жағдайда көптеген хайуанаттар мен
өсімдіктер қорықтарда мұқият күтімге алынып сақталады, ал кейбір түрлерінің
саны арттырылды. Мәселен қорықтарда, кавказ пальмасы, барқыт шөп, лотос
сияқты өсімдіктердің кейбір түрлері, онымен қатар зубр, құлан, теңбіл бұғы,
ақ тырна, қоқиқаз, кәмшат, жұпар тышқан тәрізді құстар сақталып, саны өсті.
Республикамызда Наурызым қорығын ұйымдастырудағы басты мақсаты – сиреп
бара жатқан құстар мен жануарларды сақтап, олардың қорын еселеп арттыруға
жағдай жасай отырып, олардың өміріндегі нелер құпия сырларды ашу. Наурызым
мемлекеттік табиғи қорығы Қазақстанның ертеден келе жатқан қорықтарының
бірі, ол 1931 жылы ұйымдастырылған. Қазіргі кездегі алаңы 1914, 0 мың
гектарды құрайды. Әкімшілік жағынан қорық Қостанай облысының Наурызым мен
Әулиекөл аудандарында орналасқан.
2002 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі Наурызым қорығын
Солтүстік Қазақстанның даласы мен өзендері номинациясы құрамында
Бүкіләлемдік мәдени және табиғи мұрасы ЮНЕСКО тізіміне ұсынды. Қазіргі
кезде Наурызым қорығының үстіңгі қабаты жасы және құрамы әртүрлі
геологиялық шөгінділер жабылған, содан жоғарғы әртүрлі жануарлар әлемі, ала
- құла, топырақ өсу жабылғысы қалыптасады.
Қорық аумағы үш телімнен тұрады – Науырзым, Тірсек және Сыпсын, олар
толық экологиялық бағыттарын өңірдің экожүйесін ұсынады. Қорық флорасы 687
астам өсімдіктер түрінен тұрады. Бұл дала жері үшін орташадан 3 есе көп.
Көктем келген мезгілде дала көк кілемге айналады. Орман шабындығында
ашық - сары түс адонистер, ал саз телімдерінде иіліп тұрған қызғалдақтар
және екі түсті қызғалдақтар көктеп шығады. Мамыр айының басында әдемі Шренк
қызғалдағы шығады, ойпаң жерлерде нәзік - қызғылт түспен дала бадамгүл
бұтақтары ашылады, спера, ирис және басқа да гүлдер гүлдене бастайды.
Қордың аумағында 342 омыртқалы жануарлар түрі белгіленген: 44 аңдар
түрі, 282 құстардың түрі, рептилия мен амфибияның 3 түрінен және 10 балық
түрлері. Наурызым орманында тиіндер, тышқандар, қояндар: орман аққояндары
және дала ор қояндары бар. Бұл жерлерде кәдімгі ірі кірпі және кішкентай,
құлақты дала кірпілері жүреді. Негізгі фаунаны сүтқоректі кеміргіштер: сұр
тышқандар, тышқандар, аламандар (кәдімгі, эверсман, жоңғар), саршұнақтар
(үлкен, кіші, сары) және дала суырлары құрайды.
Көп омыртқалы жыртқыш аңдар: аққалақ, ақкіс, дала күзені, борсық,
қарсақ, түлкі, қасқар. Ең ірі сүтқоректілердің түрлері: бұлан, елік, қабан,
1990 - жылдың басына дейінгі жазда бөкен, киік табындары жайылып жүрген.
Фаунада 155 ұя салушы құс түрлері бар, Қазақстанның қорықтарындағы ең көбі,
Марқакөлден басқалары. 127 түрлері ұшатын, кезбе немесе қыстаушы құстар
болып табылады. Сирек кездесетін құстардың 40 түрі ұсынылған: 35
Қазақстанның Қызыл кітабына кіргізілген, 17 – Халықаралық (МСОП).
Наурызымның бір аймағында ғана бүркіттің 4 түрі ұя салады: бүркіт, қарақұс,
субүркіт және дала бүркіті. Қарақұстардың ұя салу топтасуы 40, субүркіттері
18 - 20, балобандар 16 - 20, бүркіттер 3 - 4 жұпқа шейін жетеді.
Фауна су - батпақты жердің құстарының 110 түрінен тұрады. Қорда 300 - ден
22 мың гектарға дейін жететін 12 ірі өзендер бар.
Көбінен ішінде бірде - бір – ол Наурызым қорығы, онда үнемі зерттеулер
жүргізіліп отырады. Көп жылдар бойы ММУ студенттері мен ғалымдары үшін қыр
базасы болады, мұнда орнитология және экология саласында классикалық
жұмыстар орындалды.
Дипломдық жұмыс тақырыбының практикалық маңызы – Наурызым қорығының
өсімдіктер дүниесі мен жануарлар әлемінің кешенді зерттелуі жүзеге
асырылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Наурызым қорығының өсімдіктер дүниесі мен
жануарлар әлеміне сипаттама бере отырып, олардың түрлік құрамын, табиғатта
кездесуі мен экожүйедегі орнын ашып көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Наурызым қорығына жалпы сипаттама беру;
- Қорықтың өсімдіктер жамылғысының түрлік құрамын анықтау;
- Қорықты мекендейтін жануарлар дүниесін талдау.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны: Наурызым қорығы.
Зерттеу пәні: биология пәні.
Зерттеу әдістері:
- мәліметтер жинау;
- сараптау;
- талдау,
- қорытындылау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш негізгі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Наурызым қорығының табиғат кешеніне шолу
Наурызым мемлекеттік табиғи қорығы — Еуразия аймағындағы ең көне
қорықтардың бірі. Ол 1931 жылы құрылған. Республикалық мәндегі табиғатты
қорғау мекемесінің мәртебесіне ие, ерекше қорғалатын аймақтың жоғарғы
санатына жататын аумақ, табиғи процестердің, тұрпатты және бірегей
экологиялық жүйелердің, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің биологиялық
алуан түрлілігі мен генетикалық қорын табиғи жағдайда сақтап, дамуын
зерттеуге арналған ерекше қорғалатын аумақ. Наурызым мемлекеттік табиғи
қорығы ММ-сі Торғай өлкесінің орталық бөлігінде орналасқан.
• 2005 жылы Орта Азиядағы аймақтық экологиялық орталық және
Қазақстанның биоәртүрлілігін сақтау Ассоциациясы, Бонн конвенциясы
хатшылығымен біріккен “Азиядағы су мекендейтін құстармен және сібір
тырнасы үшін сулы батпақты аймақты және миграциялық жолдарын сақтау
және дамыту” GEFUNEPICFКЛОХ Халықаралық жобасы аясында
өткізілді.
• 2009 жылы 7 мамырда Наурызымның көлдер жүйесі халықаралық негізі
бар сулы – батпақты аймақтар тізіміне енді. (Рамсар участкелер
тізімі).
• 2008 жылғы 7 шілдеде Квебек (Канада) қаласында Наурызым қорығы
Бүкіл әлемдік мәдени және табиғи мұра ЮНЕСКО тізіміне енгізілді.
Наурызым қорығы және оның аумағы көлдер жүйесімен қатар, орманды
құрғақ Торғай даласының қойнауында орналасқан. Бұл табиғи аудан Торғай
өлкесінің құрамына кіреді.
Наурызым қорығында сүтқоректілердің 45 түрі бар. Оның ішінде 42 түрі
тұрақты өмір сүреді. 1994 жылы бұлан жазғы жайлауда кездесіп тұратын, ал
орман сусуары (Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген түрі) екі рет
байқалды. Бағалы аңшылық түріне жататын бұғы, елік, қабан және суыр,
жыртқыштар тобына қасқыр, түлкі, қарсақ, сілеусін, дала күзені жатады. Ал
кеміргіштер болып, байбақ суыры, саршұнақ, құмдақ, дала тышқаны, оқ жылан,
сұр тышқан сонымен қатар: құлақты кірпі, қосаяқ, ор қоян, жыртқыштардан:
дала күзені, қарсақ, кәдімгі түлкі және қасқыр. Орман алқабында бөкен,
сібір елігі, сілеусін, кәдісгі тиін, кірпі кең таралған ақ қоян, борсық, ақ
тышқан, орман сусары және жанат түрлі ит белгіленген.
Тұщы көлдер жағасында көптеген кішкентай кеміргіштер: орман тышқаны,
жіңішкебасты сұр тышқан, экономка сұр тышқаны, кішкентай тышқан, бурозубка
кездеседі. Көлдердің сулары аса жоғары көтерілген жылдары су тышқандары
және егеуқұйрықтар болады. Шөлдала түрі аданнының оңтүстігі Сулы және
Кұлакөл көлдерінде жуанқұйрықты қосаяқ белгіленген. Сүтқоректілер түрі
Қазақстан фаунасының 24,7 құрайды. Наурызымның қарағайлы орманында тиін,
қосаяқ, қояндар және кәдімгі үлкен кірпі, кішкентай дала кірпісі
мекендейді.
Балықтар әлемінде 10 түрі кездеседі. Көптеп кездесетін және саны
жағынан көп циклдық ауытқуға көлдердің сулану деңгейі көтерілгенде алтын
және күміс түстес мөңкелер, кейбір көлдерде көл талма балығы кездеседі.
Өзендерде оңғақ, алабұға, шортан, торта балықтары кездеседі. Су молайған
жылдары балықтар өзендерге ауысады. Соңғы 20 жыл ішінде көптеген аудан
суаттарында, жасанды су құбырларында сазан, тарғақ, пайда балық
интродуцираланды, бұлар қорықтың өзендерінде үлкен тасқындарынан кейін
белгіленді.
Жорғалаушылар мен қосмекенділердің 6 түрі көрсетілген: оның 3
жорғалаушылар: дала улы сұр жыланы, сергек кесіртке, түрлі-түсті аусыл. Ал
қосмакенділердің 3 түрі: сүйір тұмсықты бақа,чесночница, жасыл құрбақа.
Орнитофауна. Қазіргі уақытта қорықтағы құстардың 292 түрі тіркелген, соның
ішінде олардың 20 жасағы көрсетілген.: GAVIFORMES (гагаратектес),
PODICIPEDIFORMES (сұқсыртектес), PELICANIFORMES (ескекаяқты), CICONIIFORMES
(сирақтылар), PHOENICOPTERIFORMES (қоқиқазтектес), ANSERIFORMES
(пластинчатоклювые (қазтектес)), FALCONIFORMES (қырантектес), GALLIFORMES
(тауықтектес), GRUIFORMES (тырнатектес), CHARADRIIFORMES (ржанкотектес),
PTEROCLIFORMES (бұлдырақтектес), COLUMBIFORMES (кептертектес), CUCULIFORMES
(көкектектес), STRIGIFORMES (жапалақтылар), CAPRIMULGIFORMES
(тентекқұстектес), APODIFORMES (сұрқарлығаштектес), CORACIIFORMES
(ракшеобразные), UPUPIFORMES (бәбісектектес), PICIFORMES (тоқылдақтылар),
PASSERIFORMES (торғайтектілер), бұларға 58 тұқымдас құстар жатады.
1 түр – гагара, 5 – поганкалық, 2 – ескекаяқты, 1 – бакланды, 8 –
құтанды, 2 – тырна құтанды, 1 – қоқиқазды, 30 – үйректілер, 1 – тұйғынды,
21 – қыранды, 7 – сұңқар, 2 – құртұқымдас, 2 – қырғауыл, 3 – тырна, 7 –
сутартар, 2 – дуадақты, 1 – тырду, 12 – тарғақтұқымдас, 2 – балшықтылар, 1
– қара ала балшықшы, 26 – тауқұдіретті, 1 – қарақас, 2 – қаратұмсықты, 15 -
шағалалы, 2 – бұлдырақты, 7 – кептерлі, 2 – көкекті, 8 – жапалақты, 1 –
тентекқұсты, 1 –, 1 – көкқарға, 1 – зымыранды, 2 – аражегішті, 1 – бәбісек
тұқымдас, 4 – тоқылдақты, 3 –қарлығашты, 5 – бозторғайлы, 8 – шақшақайлы, 5
–тағанақты, 1 – мысықторғай, 2 – қараторғай, 8 – врановых, 1 – самырлы, 1 –
үнгіректі, 2 – содырғы, 17 – сандуғашты, 1 – шеже, 3 – шыбыншылар, 17 –
сайрауықтар, 1 – суторовых, 1 – кезқұйрықты шымшық, 1 – ремезовых, 5 –
шымшықты, 1 – көктекелі, 1 – шиқылдақты, 3 – ткачиковых, 14 – қунақты, 9 –
сұлукеш.
Бұлардың 155 түрінде ұя салу дәлелденген, 77 ұшып келетін құстар, 35
түрі сирек ұшып келетіндердің (немесе қаңғыбас) санатына және 8 түрі қыста
қыстатайтын құстар болып табылады. Ұя салатын құстар тобы да, бірнеше
санатқа бөліненді. Уақытында ұя салатындарға 116 түрі жатады, осылар
қорықтың негізгі жазғы фаунасын құрайды. Көлдердің жоғары көтерілу
кезеңінде бұларға тағы да құстардың 13 түрі – су тасыған кезде ұя салатын
құстар қосылады (ескекаяқты, және тағы басқалары). Сирек ұя салатындарға 15
түрі жатады, олар кезең сайын және аз мөлшерде қорықтағы қолайлы табиғат
жылдарына сәйкес көбейеді және кездейсоқ ұя салатындардың 6 түрі бар: лашын
(Falco peregrinus), қаршыға (Accipiter gentilis), үлкен тағанақ (Lanius
excubitor), ақ қабақ сайрақ (Turdus iliacus), кәдімгі құрылтай (Remiz
pendulinus), жаурауық (Fringilla coelebs), олар үшін бір рет қана ұя салу
жағдайы белгілі. Осылардан басқа 6 түрі - ала гагара (Gavial arctica),
алакөз сүңгуір (Aythya nyroca), шәукілдек (Crex crex), дуадақ (Otis tarda)
және ақ құрдың (Lagopus lagopus) 30 жылдан артық уақыт ұя салуы
белгіленбеген. Дегенмен, мұны түгелдей жоққа шығаруға болмайды. "Ұя салуы
мүмкіндер" тобына 5 түрі кіреді: оның ішінде: сары айдарлы үйрек(Anas
Penelope), тартар (Porzana porzana), үлкен түркептер (Streptopelia
orientalis), тентек құс (Caprimulgus europaeus), былтыр осындай болып
көрсетілген, бірақ басқан балапандары немесе ұялары табылғандығы
көрсетілмеген, онымен қоса биылғы жылы да табылған жоқ, дегенмен кездесу
бақылауы олардың ұя салуына мүмкіндік береді. Гнездование Тау шекілдегінің
(Carduelis flavirostris) ұя салуы қорық шекарасына шектесіп жатқан жерде
анықталған, ал оның аумағында ұя саларда болатын белгілі дақтары бар
ұрғашысы табылған.
Дала алқаптарында егістік және ақ қанатты бозторғай, (Alauda arvensis,
Melanocorypha leucoptera), қара бозторғай (Melanocorypha yeltoniensis),
(Anthus campestris), кәдімгі тас шыбжық (Oenanthe oenanthe), безгелдек
(Otis tetrax), дала құладыны (Circus macrourus) тарғақ (Chettusia
gregaria), ақбас тырна (Anthropoides virgo), дала қыраны (Aquila rapax).
Көлдердің, сорлардың дымқыл тартқан жерлерінде және шалғын өсімдікті
ойықтарда, сонымен қатар дала бұталарында сары шақшақай (Motacilla flava)
қарабас шақшақ (Saxicola torquata), міңгірлек (Hippolais caligata), қашгар
тағанақ (Lanius collurio), бөдене (Coturnix coturnix), шіл (Perdix perdix),
шалғын құладыны (Circus pygargus), үлкен шалшықшы (Numemius arquata)
мекендейді.
Орман учаскелерінде құр (Lyrurus tetrix), шұбар тоқылдақ (Dendrocopus
major), мысықторғай (Oriolus oriolus), дыркептер (Columba palumbus),
кәдімгі түркептер (Streptopelia turtur), сары бауыр шымшық (Parus major),
ақ шымшық (Parus cyanus), кәдімгі қызылқұйрық (Phoenicurus phoenicurus),
орман жадырағы (Anthus trivialis), қара сұрқарлығаш (Apus apus) және
басқалары мекендейді.
Жыртқыштар жасағы өте кең таралған, (Қазақстан фаунасының 70 % немесе
28 түрі), оның 18-і (54,5%) ұя салады: қырандар - бүркіттер (Aquila
chrysaetus), ақ иық (Aquila heliaca), және дала бүркіті (Aquila rapax);
құладындар - дала (Circus macrourus), шалғын (Circus pygargus) және саз
(Circus aeruginosus); сұңқарлар - ителгі (Falco cherrug), жағалтай (Falco
subbuteo), тұрымтай (Falco columbarius), кәдімгі және дала күйкентай (Falco
tinnunculus, F. naumanni) және бөктергі (Falco vespertinus); аққұйрықты
субүркіт (Haliaeetus albicilla), жамансары (Buteo buteo), тілеміш (Buteo
rufinus), кезқұйрық (Milvus migrans), қырғи және қаршыға (Accipiter nisus,
A. gentilis).
Көлдер орнитофаунаға өте бай. Сулы- батпақты жерлерде құстардың 110
түрі кездеседі.Наурызым көлдері көбейген жылдары сулы-батпақта өмір сүруші
және суда жүзуші құстардың ұя салуы көптеп байқалады. Су көтерілген
жылдарда олардың да саны көбейе түседі.
Кең көлемде қасқалдақ (Fulica atra), көксүңгуір (Aythya ferina), боз үйрек
(Anas strepera), қылқұйрық (Anas acuta), барылдауық үйрек (Anas
platyrhynchos), даурықпа -шүрегей (Anas querquedula), жалпақтұмсықты үйрек
(Anas clypeata) таралған. Жаппай ұя салатын құстардың қатарына сұқсыр,
көбінесе үлкені (Podiceps cristatus) және сұржақ (Podiceps grisegena), ең
аз - қарамойын сұқсыр (Podiceps nigricollis) жатады.
Шағалалар арасында көбіне көл шағалалары (Larus ridibundus), көкшағала
(Larus canus) және кішкентай (Larus minutus). Обычны на гнездовании Жай ұя
салатын қарқылдақ: өзен (Sterna hirundo), ақ қанатты (Chlidonias
leucopterus), қара (Chlidonias niger), сонымен қатар қараала: үлкен
шалшықшы (Numenius arquata), үлкен шырғалақ (Limosa limosa), бізтұмсық
балшықшы (Recurvirostra avocetta), ұзынсирақ балшықшы (Himantopus
himantopus), қызғыш (Vanellus vanellus), шөпілдек (Tringa tetanus), бұлақшы
(Tringa stagnatilis), дала қарақасы (Glareola nordmanni), сирек кездесетін
қарала балшықшы (Haematopus ostralegus), шаушүрілдек (Charadrius dubius).
Сирақтылар арасында көкқұтан (Ardea cinerea), көлбұқа (Botaurus stellaris),
волчок (Ixobrychus minutus). 1974 жылдары су көп көтерілгенде үлкен
суқазаны (Phalacrocorax carbo) ұя салды. 1981-1996 жылдары жаппай оңтүстік
құстары түрлерінің бізге ауысуы байқалды,соған байланысты үлкен аққұтан
(Egretta alba), 1981 жылдан бірқазандардың бұйрасы (Pelecanus crispus), ал
1984 жылдан қызғылты (Pelecanus onocrotalus) ұя сала бастады.
Күзгі көшіп-қону кезінде қаздар ғана ұзақ мерзімге қалады. Жаппай көшіп-
қонушы болып, сұңқылдақ аққу табылады, аз санында сыбырлақ аққу және кіші
аққу кездеседі.
ҚР Қызыл Кітабына және ҒҚТО тізіміне енген құстар түрі
Наурызым қорығында және оған қосылатын су айдынында ұя салатын және ұшып
келетін сирек қауымдастықтың ерекше қорғалатын түрлерінің 44 түрі
кездеседі: оның 36-сы ҚР Қызыл Кітабына енгізілген, 23 – Халықаралық
ғаламдық қауіп төнуші тізімінде (ҒҚТО) тұр. Оның ішінде 17-сі ұя салатын
бұйра және қызғылт бірқазандар, сұңқылдақ аққу, ақбас үйрек (Oxyura
leucocephala), жалбағай (Platalea leucorodie), сұр тырна (Grus grus), ақ
бас тырна (Anthropoides virgo), аққұйрықты су бүркіті, бүркіт, қарақұс,
дала қыраны, ителгі, дуадақ (Otis tarda), безгелдек (Tetrax tetrax),
тарғақ, үкі (Bubo bubo), қарабас өгізшағала (Larus ichthyaetus); ұшып
келетіндердің 8 түрі: кіші аққу, шиқылдақ қаз (Anser erythropus), қызыл
жемсаулы қарашақаз (Branta ruficollis), айдарсыз сүңгуір (Aythya marila),
қара тұрпан (Melanita fusca), ақ тырна (Grus leucogeranus), балшықты тұйғын
(Pandoin haliaetus), лашын, кіші шалшықшы (Numenius tenuirostris); 8- ұшып
келетін және қаңғыбас: қоқиқаз (Phoenicopterus rubber), кішкене аққұтан
(Egretta garzetta), сары құтан (Ardeola ralloides), қарабай (Plegadis
falcinellus), қылқұйрық бұлдырақ (Syrrhaptes paradoxus), қарабауыр бұлдырақ
(Pterocles orientalis),кез құйрықты субүркіт (Haliaeetus leucoryphus),
жыланбүркіт (Circaetus gallicus). Онымен қоса, бұл жерлерде жойылып бара
жатқан ( бірақ Қызыл Кітапқа енбеген) дала күйкентайы, дала құладыны сияқты
құстар да ұя салады.
Қазақстан аумағына ұшып келетін ақ тырна – стерх, ақ құйрықты су бүркіт, ақ
иық, ителгі, безгелдек, тарғақ секілді құстардың ерекше қорғалатынын айта
кеткен жөн. Наурызым қорығында ақ құйрықты су бүркіттің 18 ұя салатын жұбы
кездеседі, бұл Қазақстан бойынша ұя салатындар санының 16,4- 18,9% құрайды,
(1996, Қазақстанның Қызыл Кітабы) 95-110 жұп бағаланатын және өсудің
беталысын сақтайды. Ақ иықтың 37-40 ұя салатын жұбы немесе Қазақстан
бойынша санақтан 5- 10% ұя салу тығыздығына үйлеспейтін, орманның 100 км
кв. 19,1 жұбына жетеді.
Наурызым қорығында Қазақстан бойынша ителгі (16-20 жұп) тұрақты
қауымдастығы сақталған, бұның жалпы саны 2000 жылы 150-200 жұпқа жеткен.
Безгелдек қауымдастығы толықтай қалыптастырылды, ал дуадақтың қалыптасуы
мүмкін.
Наурызым көлдері – Ирандағы қыстауынан ұя салатын мекеніне дейінгі бар
ұшу бағыты бойында ақ тырна – стерхтың 2-4 аптадай мерзімге дейін
қоныстайтын (екіншісі - Волга атырабы) екі мекенінің бірі.
Құстардың индикаторлық түрі. Индикаторлық құстардың 7 түрі енген:
орман алқабында ұя салатын құр және ақиық, далалық түрлері - безгелдек және
ақбас тырна, көлдердің жағдайын мінездейтін – сұр үйрек, қызылбас сүңгуір
және қасқалдақ. Мысалы, қасқалдақ тұзды суға өте сезімтал, сондықтан көбіне
тұщы, су үстінде және ішінде өсімдіктері мол жерлерде болады. Сүңгуір
үйректерге, тайыз көлдерден қашатын қызыл бас сүңгуір, ал өзен үйректері
қайта тайыз суларда өмір сүреді.
Құр (Lyrurus tetrix) – Солтүстік Қазақстан ормандарындағы қалыпты
түрі, қорықтың орманды 3 алқабын мекендейді. Көктем және күзгі уақытта
орман жұрындауында дала және көлдерге ұшып барады, сонымен бірге ағаш
отырғызылған жерлерде, үшкіржеміс жидесімен қоректенеді. Олардың
динамикалық саны қысқы ауа райы жағдайымен анықталады, қиын жылдарда
(аязды, желді қыстарда) қауымдастықтың көп бөлігі өледі. Құрлардың саны
және ерекше орналасуына өрт және браконьерлік те үлкен әсерін тигізеді.
Безгелдек (Otis tetrax) – соңғы жылдары Наурызым қорығы аумағындағы
дәнді және тығыз-дәнді алқаптарындағы қалыпты түр болып табылады. Безгелдек
сонымен қатар Қазақстанның Қызыл Кітабына енген маңызды түрлер санатына
жатады. Маңыздылық дәрежесінің динамикалық саны Иранда және оңтүстік
Өзбекстан және Түрікменстанда орналасқан қысқы жағдаймен анықталады. Ұя
салатын мекендердегі құрғақшылық жылдары олардың өсу саны төмендейді.
Ақбас тырна (Anthropoides virgo) – маңызды түрге жататын сондықтан
Қазақстанның Қызыл Кітабына енген түрі. Шөлейтті және құрғақ алқапты
мекендеуші. Наурызымның ареал солтүстік шекараларының маңында ұя салады
және сондықтанда сирек ұшырасады, дегенмен дала көріністерінің айрықшасы –
жусанды – дәнді-жусанды даланың мінезді түрі болып табылады.
Қасқалдақ (Fulica atra) – Оңтүстік Қазақстан көлдеріндегі жаппай түрі.
Тұщы, су үстінде және ішінде өсімдіктері мол көлдерде, үлкен емес өзендерде
және тоғандарда ұя салады. Гидрологияның жағдайы нашарлап, судың
минерализациясы көбейу кезінде қасқалдақ ұя салуын тоқтатып, фаунадан
жойылады. Олардың санағындағы ауытқу кемшілігімен расталады. Қасқалдақтың
ересегі де, балапаны да өзгеше көркі бар және жылдың әр уақытында оңай
анықталады.
Боз үйрек (Anas strepera) – дала аумағындағы көлдердегі өзен
үйректерінің көп кездесетін түрлерінің бірі. Басқа түрлеріне қарағанда бұл
түрдің көп жылдық сандық өзгерісі байқалмаған. Өсімдіктері көп, суы аз тұщы
суаттарда түлеп, ұя салады.
Көк сүңгіуір (Aythya ferina) – дала аумағындағы көлдердегі көп
түлейтін, ұшып келетін, ұя салатын сүңгуір үйректердің бір түрі. 0,5 метрлі
және одан да терең тұзды және тұщы суаттарды мекендейді. Дағдарыс кезінде
суы аз көлдерде өмір сүрмейді. Көктемде жақсы теңдеседі.
Ақ иық (Aquila heliaca) – Қазақстанның Қызыл Кітабына енген және
Наурызым қорығындағы негізгі түрлердің бірі. Солтүстік Қазақстанның орманды
аралдарында ұя салатын үлкен қауымдастығы мекендейді. Наурызымда 1979
жылдан ақ иықтың мониторингі жүргізілуде. 3 орманды массивтегі 45 участкеде
үнемі ұя салуы теңдестірілген, онымен қоса біріншің жаздың жарты жылдығында
(мамыр-маусым) 70-100 балиғатқа толмаған құстар да уақыт өткізеді.Ақиықтар
көп жылдар бойы ұя салу орнын ауыстырмайды, ұяларын ормандағы ағаштардың
басына салады. Мұндай ұя салу теңдестікті оңай бақылауға мүмкіндік береді,
сонымен бірге алаңдаушылық факторын туғызбайды. Ақиықтардың жаппай ұя салуы
үшін үлкен кәрі ағаштар қажет және бұл жағдайда өрт және ағашты шабу
олардың ұя салатын орындарын азайтады. Басқа жыртқыштар сияқты, ақ иық
қоректену ресурсына тәуелді (суырлар, борсықтар және кейбір суда жүзетін
құстар) қалыпты қауымдастығы кейбір жемтік түрлеріне индикатор болып
келеді.
Наурызым қорығы Сібір тырнасын және Азиядағы басқа да суда жүзетін
құстарды сақтау үшін қоныс аудару маршруттарын және сулы-батпақты жерлерді
дамыту халықаралық жобасының жері болып жүзеге асырылды.
2007 жылы Наурызымның көлдер жүйесі халықаралық негізі бар сулы –
батпақты аймақтар тізіміне енді. Бонн конвенциясы хатшылығымен біріккен
“Азиядағы су мекендейтін құстармен және сібір тырнасы үшін сулы батпақты
аймақты және миграциялық жолдарын сақтау және дамыту” GEFUNEPICFКЛОХ
Халықаралық жобасы аясында өткізілді.
Өсімдіктер әлемі. Наурызым қорығындағы жоғары өсімдіктер (мүк пен
қынадан басқа) әлемінде 687 түр бар. Олар 301 текке соның ішінде 75
тұқымдастарға бөлінеді.
Өсімдіктердің далалық түрі. Наурызым қорығы құрғақ дала (селеу –
бетегелі дала) аймағында орналасқан. Топырақтың механикалық құрамының
әртүрлілігіне байланысты шағын аймақта айқындау қауымдастығын байқауға
болады, дала өсімдіктері бірнеше формацияларға жатады. Дала қауымдастығының
түрлері үстіртпен батыстағы және шығыс учаскелердегі орынға ие болады, оның
бөктері Торғай жырасының жазық баурайларындағы терраса борттармен ұштасып
жатыр.
Ақ селеу формациясы - бөктерлерде және батыс платосы учаскесінің
қонырқай-сарғыш ауыр- сазды карбонатты топырақтарымен кең таралған. Бұл
Евразияның батыс бөлігіндегі далалық аймақтарындағы бірден-бір мінезді
формациясы (Карамышев и Рачковская, 1973), қорық аумағындағы өсімдік
даласының ксерофильді формациясы болып табылады. Өсімдіктің жобалау жабыны
70-80 %, шабындықтың орташа биіктігі – 20 см, түрлік құрамы өте нашар (16-
20 түрі 100 м²).
Қызылжусанды формация - батыс және шығыс бөктерлеріндегі құмай
топырақты немесе жеңілсазды алаңды алып жатыр, Торғай қойнауындағы бұтақты
жерлерде жеке көрініс табады (Воронов, 1954). Формацияның жеке құрамына
кіретін, ассоциациялық құрам түрі едәуір әр түрлі; 100 м 2 алаңдарда 30 дан
50ге дейін дала өсімдіктерінің түрлері және шалғын - далалық түрлері
саналады. Жоболық жабыны 60-90%.
Құмды жусанды формация – топырақтары жеңіл механикалық құрамының
бөктерлерінде және Торғай қойнауының терассаларында бейімделген, (Тірсек)
батыс платосының террасалық ойығында жеке көрініс болып кездеседі. Бұл дала
өсімдіктер формациясы қорық аумағында жақсы сақталып және кеңге таралған.
Жоболық жабыны 40-60%, өлі жабыны жақсы көрсетілген, түрдің қанықтығы 40-46
түрі 100 м² құрайды.
Тырса формациясы - жеке көрініс түрінде топырақтың жеңіл механикалық
құрамы болып, өсімдік жабындарының бұзылуымен сыналған участкелерде
кездеседі (бұрынғы мал баққан орындар, қыстаулар, жолдар және өртке қарсы
жасалған белдіктер).
Бетегелі формациясы – Торғай қойнауының түбіндегі кешенді өсімдіктер
құрамындағы жеке көрініс ретінде кездеседі. Жалпы жобалық жабыны 50-70%,
100 м² 10- нан 25 түрге дейін келеді.
Көктем мезгілінде дала өте сұлу. Сәуірдің аяғында гүлдейтін құндызшөп көп
жердерде түк кілемге ұқсас, орман шалғындарында ашық-сары түсті жанаргүл,
ал сазды жерлерде жатаған және қосгүлді қызғалдақтар гүлдейді. Мамыр
басында керемет Шренк қызғалдағы пайда болады, ойпаттарда нәзік-қызғыл
түсті дала бадамы, құртқашаш гүл ашады. Айдың айғында көктеген қау
шашақтарының қүмістей түсі дамылсыз толқыған көлдің суретін елестетеді.
Маусым айында қауырсынды құс бетегенің, дала атқонағының, жабайы
айлауықтың, таспалардың, түйнекті әремнің гүлденген дәнділердің бояу
аспектісі түрлі түсті болады.
Наурызым қорығы Қазақстандағы экожүйедегі эталонды құрғақдалалық
участкесінің көрнектілігін сақтайтын жалғыз мекен. Орал-Торғай аймағының
экожүйесі қайталанбайтын, Еуразия далалық аймағының басқа жерлерінде
кездеспейтін теңдесі жоқ ерекше флоралық композиция.
Өсімдіктердің шөлдалалық түрлері. Сахара формациясы қорық аумағындағы
аз бөлікті алып жатыр және олар жоғары тәртіпті топыраққа ұштастырылған.
Сарсазан және абион формациясы соры төмен жағалауларда дамиды, кейбір
кезде белдеу кешенін жасайды. Объем формациясының жобалық жабыны
қауымдастық түрленуде 10 нан 60% ға дейін.
Бұйырғын формациясы Сарымойын көлінің шығыс беткейінің төменгі бөлігінде
белгіленген, бұйырғын және қаражусанды бұйырғын қауымдастығымен
көрсетілген, олар макрожоғарлатуға үйретілген.
Қаражусанды формация қарасу алқаптарында, Торғай қойнауының түбінде, шығыс,
батыс платосы бөктерлерінің етегіндегі өсімдіктер кешені құрамының
көріністерін көрсетеді. Қаражусан қауымдастығының алаңы жеке алған жағдайда
өте маңызды. Қауымдастықтар: қаражусанды, тоғанды – қаражусанды, бидайық –
қаражусанды кешенді көріністер ақжусанды, тоғанды, қараматау формациясында
кездеседі. Қаражусанды формациясы қауымдастығының түрі 2 ден 15 ке дейін.
Жалпы жобалық жабын - 20-50%. Қараматау және тоған формациясы қауымдастығы
негізінде сорлы күйзелістегі бөктер және бедер участкелерінің көтерілуіне
үйретілген. Осы формация қауымдастығының жобалық жабыны – 10-15%. Топырақ
қынамен жабылған. Шренка жусанды формациясы сорлы күйзелістегі бөктер үшін
жазық төменде жайылған. Бұл формация қауымдастығы Сарымойын көлі бөктерінің
шығысында кең тараған. Қауымдастықтың жобалық жабыны 15-20%. Ақжусанды
формация қарасу және тұзды көлдер алқабында, сүйреткілерде, шығыс және
батыс платоларының бөктерлерінің кешенді құрамға кіреді. Жалпы жобалық
жабыны - 50%.
Торғай қойнауының қорық ауданы далалық өсімдіктер кешенімен және ірі
көлдік жүйелерінің тұзды, сортаң және сор топырақты кешенді қазан-
шұқырларымен, сонымен бірге тұщы сулармен қамтылған.
Өсімдіктердің ормандық түрлері. Қарағайлы орман – Наурызым-Қарағай,
Тірсек-Қарағай – дала аймағының сонау оңтүстігінен кіретін, аралды орманын
құрайды. Қорықтың қарағайлы орманының мінездік ерекшеліктеріне келесілер
кіреді: 1. Ашық алаңдармен кезектесетін, орманның саябақтық мінездемесін
жасайды. Ол Солтүстік Қазақстанның оңтүстігінде өседі. Наурызымның
қарағайлы тоғайы құрғақ сахараға бойлай енген. Мұнда жауын-шашын аз,
топырақта қоректік заттар жоқтың қасы, сөйтсе де тұзға бай және олар алуан
түрлі: бір ойпаңда ас тұзы жатса, онымен қатарлас, қырық-елу метр жердегі
судың сілтісі көп, одан әріректе сульфат жатыр. Мұндай жағдай қарағайдың
сыртқы бейнесіне өз әсерін тигізген. Олар солтүстікте өсетін қарағаймен
салыстырғанда аласалау болып келеді, ағашы қатты және шайырлы. Ағаштың
бөрік басы аласа және бұтақтарының саны көп болады. Бұтақтары төмен қарай
иіліп өседі, кейде тіпті жерге тиіп жатады. Міне, осының бәрі Наурызым
қарағайының тіптіде кәдімгі қарағай еместігін дәлелдейді. Қарағайдың
жергілікті жағдайға тамаша бейімделген айрықша экологиялық түрімен
кездескенімізге шүбәңіз болмасын.
Қарағайдың шипалық қасиеті ертеден-ақ белгілі болған. 1785 жылдың өзінде
табиғат зерттеуші академик П.С.Паллас өзінің “Россия мемлекетіндегі
өсімдіктерді олардың бейнесімен қоса суреттеу” деген кітабында қарағай мен
самырсынның бұтақтарының ұшында организмде С дәруменінің жеткіліксіздігінен
пайда болатын тіс ауруы – құрқұлақты (цинга) емдейтін дәрі жасауға болатын
заттың бар екенін атап көрсеткен. Бұл мәлімет көп жылдар бойы тайга мен
теңізде істеген өндірісшілер мен теңізшілерден алынған екен. Осы адамдардың
байқампаздығы авитаминозды жеңуге көмектесті. Ол адамдар оның құрамындағы
витаминдерді білмегені даусыз, бірақ күнделікті тәжірибе бойынша құрқұлақты
жеңе білген. Қарағай мен самырсынның бұтақтарында құрқұлаққа қарсы С
дәруменінен басқа каротин мен К дәрумені де бар.
Қарағайдың ағашы шайырлы болып келеді, оны кессең шайыр – қарамай
ағады. Тазаланған қарамайды “терпентин” деп атайды және оны жарақаттанған
жерге жағуға пайдаланады. Осы терпентинді қыздырып, қайта айыру жолымен
скипидар алады, одан неше түрлі шипалы май, бальзамдар, қоспалар
дайындайды. Қайта айырғаннан кейін қалған қарамай (канифоль) кейбір
пластырьлардың құрамына кіреді. Қарағайдың тозаңы, гомеопаттардың
пікірінше, организмді мезгілінен бұрын қартаюдан сақтайды екен. Тіпті
қарағайлы орманға жай, демалуға кіргеннің өзінде адамның сарайы ашылып,
тынысты кеңітетін бір кереметтігін сезесің.
Мұндағы қарағайдың маңынан тас қарақат жиі кездеседі. Бұл өсімдік мұнда
ормандардың оңтүстікке ауысуы кезінде келіп, жерсініп қалған, түрі таулы-
орманды батыс-азиат тегінен. Өзінің жемісі онша үлкен емес, бірақ құстар
жақсы жейді. Әр жерде долананың, қаражемістің, шеңгелдің, шайқурай
тобылғысы және талдың бірнеше түрінің бұталары көрінеді. Бұл өсімдіктер
жоталардың арасындағы ойпаңдарда шоқ-шоқ бұта түрінде кездеседі.
Қарағайлы тоғайдың шығысы мен батысы құм даламен астасып жатыр. Мұнда
қарағайлы тоғайға жақын шағын ойпатта өскен қара жемістің бұтағына аппақ
үрпек жемісті әлдебір өсімдік шырмалыпты. Тексере келгенде солтүстікке кең
тараған шырмауықтың дәл өзі болып шықты.
Оңтүстікте биік құм жоталар қарағайлы тоғайды көптеген шақырымға созылып
жатқан қорықтың ірі көлдерінің бірі – Үлкен Ақсуаттан бөліп тұр. Орманды
қоршай, шабындыққа тақау өскен дала өсімдіктері мен құм бұйраттардың арасы
анық көрінеді. Көлдің жағалауын бойлай ақтікен мен жыңғылдың бұталары
созылып жатыр. Шабындыққа жақын жерде жусан, алабұта, кермек өскен. Олардан
кейін бірыңғай бидайық, өлең, сүтжапырақ өскен. Олар енді біртіндеп қамыс
құрақтарына орын бере бастайды.
Сазды-батпақты дала. Сазды-батпақтың ассоциациясы қорықтың солтүстік-
батысындағы жылға бөктерлерінің, шығыс қырат бөктерін кесіп өтетін сай-
саласында қорықтың аумағынан тыс жерлерде кездеседі. Сазды-батпақ
көріністері ормандарда сирек кездеседі. Жылға аңғарларында қияңкөлең тектес
шөптер кездеседі
Төмпешіктер 50 см дейін жетеді, ұзындығы 70 см дейін.Төмпешіктер
арасына су жиналады, ол жасыл мүктермен жабылады.
Жергілікті дала флорасы сирек кездесетін түрлерге өте бай (Stipa
pennata, Tulipa schrenkii, Ornithogalium fisherianum). Тұзды топырақ –
Торғай қойнауындағы топырақтардың оңтүстік флоралық элементтерін
солтүстікке өткізеді. Ерекше назарды солтүстік орман элементтері қажет
етеді. (Қырық құлақ Matteuccia orientalis, Thelypteris palustris), олар
алыс оңтүстіктегі шөлейтпен шекаралас орналасқан. Оңтүстіктен тоғай
ормандарының мінезді элементтері - жиде (Elaeagnus oxycarpa) және жіпілген
(Clematis orientalis) жеткенін ашып айта кету керек.
Аумақта өсімдіктердің 6 түрі таралған: далалы, шөлейтті, орманды,
бұталы, шалғынды және сазды-батпақты.
Эндемиялық түрлер және Қазақстанның Қызыл Кітабына енген түрлер.
Қазақстанның Қызыл Кітабына (1981) енген келесі өсімдік түрлері, қорық
территориясында өседі: қызыл қайың (Betula kirghisorum), Шренка қызғалдағы
(Tulipa schrenkii),қаттыжапырақ шисабақ (Koerelia sclerophylla) және
мұғалжар ақжапырағы (Jurinea mugodscharica).
Сонымен қоса, қорықта Қызыл Кітаптың екінші бөліміне кірген түрлері де
кездеседі: қау (Stipa pennata), таспа қау (Stipa stenophylla), адонис
(Adonis wolgensis), Биберштейн қызғалдағы (Tulipa bibersteiniana), тюльпан
поникающий (Tulipa patens), тюльпан двухцветковый (Tulipa biflora),
прострел желтоватый (Pulsatilla flavescens), прострел раскрытый (Pulsatilla
multifida) и птицемлечник Фишеровского (Ornithogalum fischerianum).
Қызыл қайың (Betula kirghisorum) – сирек кездесетін, солтүстік
узкоэндемиялық түрі, қарағай ормандарының аз топтарымен кездеседі, батыс
даласының топырақтарында кездеседі. Зерттеу аймағы: Наурызым ормандарында
белгіленген. Мамыр айында гүлдейді, Цветет в мае. Маусым-шілдеде тұқым
шашады.
Шренка қызғалдағы (Tulipa schrenkii, а по Черепанову C.К. T.
gesneriana) Ресей және Украинаның оңтүстік аймағында, Кавказда, Қырымнан
Шығыс Сібірге дейін және Қазақстанның солтүстік аудандарында көптеп
тараған. Зерттеу аймағы: барлық шалғынды аймақтарда, әсіресе селеулі
далаларда, топырақты сазды және сортаң жерлерде белгіленген.
Қаттыжапырақты шисабақ (Koerelia sclerophylla) – Қазақстаннан тысқары
Орталық Поволжье және оңтүстік Оралда кездеседі. Қазақстанда Жалпы Сыртының
және Оралдың тау сілімдерінде кең тараған. Наурызым қорығында дәнді-алуан
шөпті топтама Ескі Наурызым кардонынан солтүстіктегі 3 км тұзды жиекте
табылған. (Заугольникова, Воронова, Пугачев, 1975).Тасты даладағы қырат
бөктерлерінде өседі.
Мұғалжар ақжапырағы (Jurinea mugodscharica) – өте сирек кездесетін,
Қазақстанның эндем түрі. Ақтөбе облысы (Мұғалжар), Қостанай облысындағы
Наурызым қорығының селеулі-бетегелі даласында Торғай қыратының бөктерлі
етегінде кездеседі. (Заугольникова, Воронов, Пугачев, 1975). Ұсақ тасты
топырақты далада өседі. Маусым, шілде айларында гүлдеп, тамызда тұқым
шашады.
Қауырсынды бетеге (Stipa pennata) – сирек кездесетін, ал Наурызым
қорығында эндем түр болып есептеледі. Орталық Европаның (Швецияның
оңтүстігінен солтүстігіне дейін, шығыс Францияның солтүстігінен батысына
дейін жетеді), шыығыс Европаның (орманды дала және Ресей мен Украинаның
далалық аймағы), Жер орта теңізі (Италия, Балкан), Кавказ, кіші Азия,
Сібір, шығыс Сібір (Даурия, Селенги бассейні ), Оңтүстік Қазақстан)
аймақтарында тараған. Қазақстанның далалық аймағында кездеседі. Наурырзым
қорығындағы далалық құмды топырақта және қарағайлы селдір тоғайларда
кездеседі. Саздақ топырақты шалғынды далада, құрғақ жерлерде, құмды
топырақта, қайыңдар және қарағайлы селдір тоғайларда өседі.
Таспа қау (Stipa stenophylla) –таралу аймағы азайып бара жатқан сирек
түр. Орталық Европада, Шығыс Европада (орманды-дала және далалы аймақ Ресей
және Украинада), Жерорта теңізі (Италия, Балкан), Кавказ, кіші Азия,
солтүстік Қазақстан және Батыс Сібірдің оңтүстігінде кеңінен тараған.
Біздің өңірде Қазақстанның далалық аймағының оңтүстік бөлігінде кездеседі.
Ал, Наурызым қорығының оңтүстік бөлігінен табуға болады. Шалғынды
далаларда, орманды алаңдарда, бұталар арасында, тау белдеулерінен тасты
бөктерлерге дейін өседі.
Волж Адонисі (Adonis wolgensis) – Қорықтағы эндем сирек кездесетін
түр. Ресейдің Европалық бөлігінде, солтүстік Кавказда, Қырымда және
солтүстік Қазақстанда, оңтүстік Сібірде таралған. Алтайда және солтүстік
Қазақстанда кездеседі. Далаларда, шалғындарда, шоқтылардың баурайларында,
орман шеттерінде өседі.
Биберштейн қызғалдағы (Tulipa bibersteiniana) – Наурызым қорығында
эндем түр болым есептеледі. Жалпы таралуы: Ресей және Украина далаларында,
Сібірдің оңтүстік шығысында, далалық және солтүстік жартылай шөлейтті
Қазақстан аймағында таралған. Қазақстанның - шығыс Қазақстанында, Ақтөбеде,
Қостанай облыстарында, Ақтөбе және Қарағанды облыстарының шығысында
кездеседі. Шалғындарда, далалық аймақтарда, өскен бұталарда, ормандарда
өседі.
Ашық қызғалдақ (Tulipa patens) – Наурызым қорығының эндем түрі. Жалпы
таралуы: Ресей және Украина далаларында, Сібірдің оңтүстік шығысында,
далалық және солтүстік жартылай шөлейтті Қазақстанның далалық аймақтарында,
Алтайда таралған. Сазды және тасты топырақты далаларда, шалғындарда өседі.
Сәуірдің ортасынан мамыр айының ортасына дейін гүлдеп, маусымда тұқым
шашады.
Қостүсті қызғалдақ (Tulipa biflora) – Наурызым қорығының эндем түрі.
Жалпы таралуы: Ресей және Украина далаларында, Сібірдің оңтүстік шығысында,
далалық және солтүстік жартылай шөлейтті Қазақстанның далалық аймақтарында
таралған. Қазақстанның солтүстік бөлігінде кездеседі. Сазды далалық
аймақтарда және сортаңдарда өседі. Сәуірдің басынан мамыр айының басына
дейін гүлдеп, мамырдың аяғынан маусымға дейін тұқым шашады.
Сарғылт құндызшөп (Pulsatilla flavescens) – таралу аймағы азайып бара
жатқан сирек түр. Шығыс Европаның оңтүстік бөлігінде, Сібірдің оңтүстік
батыс және шығысында таралған. Қазақстанның далалық аймағында таралған.
Құмды топырақта, қарағайлы алаңда өседі.
Ашық құндызшөп (Pulsatilla patens) – таралу аймағы азайып бара жатқан
сирек түр, Наурызым қорығында эндем түрі болып келеді. Батыс Европадан
батыс Сібірге дейін ( Кавказ және солтүстік Турцияны қоса алғанда)
таралған. Қазақстанның солтүстік облысындағы далалық аймағында кездеседі.
Құрғақ далада және құрғақ шалғында, қарағайлы орманда өседі. Сәуірдің
басынан мамырға дейін гүлдеп, мамыр - маусымға дейін тұқым шашады.
Фишер құссүттіген (Ornithogalum fischerianum) – таралу аймағы азайып
бара жатқан сирек түр, Наурызым қорығында эндем түрі болып келеді.
Европаның шығыс аймағынан, Сібірдің оңтүстік шығысынан, Қазақстанның
солтүстігіне дейін тараған. Карбонатты далалық аймақта, сортаң топырақта
өседі
ІІ Наурызым қорығының өсімдіктер жамылғысына сипаттама
2.1 Бұта тектес өсімдіктер
Итмұрын – Қазақстанда кездесетін 25 түрдің ішіндегі ең әдемісі. Тауда,
жазықта, қорым тастарда, беткейлерде, ормандарда, дымқыл топырақты жерлерде
бұталар арасында өседі. Ылғалды жақсы көреді, топырақтың да, ауаның да
ылғалдығына сезімтал, биіктігі 2 метрге дейін сұр- қошқыл түсті, қабығы
бар, сабағымен бұтақтары ұсақ тікенекті. Өткір тікенектер барлық туыс
түрлеріне тән, олар жануарлардың жеп қоюынан сақтайды. Жапырағы күрделі,
тақ қауырсынды, әдетте 2-3- тен жұптасқан көлемді эллипс тәрізді, жиегі ара
тісті, ал астыңғы жағын қою да жұмсақ түк басқан. Гүлі қос жынысты, дұрыс
гүл (актиноморфты) тостағаншасы жіңішке жасыл түсті, күлтесі ашық күлгін
немесе қызғылт түсті. Тостағаншалар мен күлтелер саны бірдей (5-тен),
аталық пен аналықтары көп (саны анықталмаған), гүлі көлемді (диаметрі 6см-
ге дейін), ұзын гүлі табанына көбнесе жалғыздан, сирек топтасып бекиді.
Ашық түсті гүлінің хош иісі жәндіктерді өзіне тартады, ара, үлкен тозаң
жейтін қоңыздар, бір гүлден екінші гүлге ұшып-қонып жүріп айқас
тозаңдандырады. Кейде жәндіктер гүлді түнеп шығатын орын ретінде
пайдаланады, өйткені кешке қарай гүлдердің күлтелері жадылады. Итмұрын
шілдеде гүлдейді, тамызда жеміс береді.раушан туысының жидегі шындығында
жалған жеміс, құрылысы күрделі, күлте жапырақшаларының құмыра тнемесе бокал
тәрізді болып, қабырғаларының ішкі жағында бекінген көптеген сарғыш
жаңғақтар, қою да қаттылау түктермен бөлінген. Біз суреттеп отырған түрдің
жемісі пісіп-жетілген қою, ашық-қызыл түсті.Ұщында түспейтін құрғақ
тостағанша жапырақшалары барлық раушандар мен жабайы раушандарға тән.
Кейбір түрлері ежелден белгілі бауда өсірілетін раушандардың арғы тегі
болып табылады. Біздің эрамызға дейінгі 4 мың жылдыққа жататын Алтайдың
көмбелерінен табылган металл ақшаларда да бауда өсірілетін раушандар
бейнеленген. Қазірде жабайы раушандар сұрыптауда және мәдени раушандардың
сапасын жақсартуда қолданады. Итмұрынның ерекшелігі- бағалы витаминдерге
бай, жемісі және одан дайындалған дәрі-дәрмектер медицинада негізінен
асқазан және бауыр ауруларын емдеуге қолданылады, гүлдерін шайдың орнынаь
пайдалануға болады, күлтелерден дайындалған эфир майы-парфюмерия
өндірісінде пайдаланылады.
Қара қарақат (Тасжарғандар тұқымдасы) - Қазақстанның орманды дала және
таулы аудандарындағы едәуір танымал бұта. Батыста ол Орал өзенінің
бассейніне дейін тараған, ол оңтүстік-шығыста Жоңғар Алатауына дейін
тараған. Алдыңғы түр сияқты, ылғылды жерді жақсы көреді, өзен жағалауында,
сазды жерлердің жиегінде, ылғылды ормандарда өседі. Бұл түрдің бұтақтары
түзу, биіктігі 1,5 метрге дейін, жас бұтақтар алғашқыда бозарып тұрады,
жаздың аяғында қоңыр түске ауысады. Жапырағы саусақ салалы, ұзын. Қара
қарақатқа тән бір ерекшелік жапырағы мен тжас бқтақтарының төменгі жағында
болатын сары тбездің болуы, өсімдікке хош иіс береді. Гүлдері күлгіндеу
немесе жасылдау, сирек шашақты, әр шашағында бестен шоғырланған. Қарақат
мамыр, маусым айларында гүлдейді, шыбынның көмегімен тозаңданады. Қолайсыз
жағдайларда да өзі тозаңданады, бұл жиі болып тұрады (бір гүлдің ішінде).
Жемісі хош иісті, қара немесе қошқыл. Көптеген ұсақ тұқымды жидек шілде-
тамыз айларында пісіп жетіледі. Тұқымын құстар таратады. Қара қарақат
көпшілікке жабайы күйінде де мәдени түрде де белгілі. Жалпы алғанда
Қазақстанның барлық аймағында өсіріледі. Бірақ жабайы қарақат жоғары
бағаланады. Себебі қантты витаминге бай тағам ретінде және емдік мақсатта,
көкөністерді консервлеуде жапырағы хош иіс беруге кеңінен қолданылады.
Татар ұшқаты ұщқаттар тұқымы)- Қазақстанда кездесетін 22 түрдің кең
таралғаны. Орман алаңқайларында, құрғақтарда, бұта шіліктерінде, өзен
аңғарларында, сондай-ақ Қазақстанның барлық тау беткейлерінде кездеседі.
Бұл бұтаның биіктігі 1-3 метрге дйін, жас өркендері мен бқтақтары сарғыш
қошқыл, көлденең болып айырылып кеткен сұр түсті қабықпен жабылған.
Жапырағы субтропиктік, жұмыртқа тәрізді, қысқа, жапырақ тақтасының жоғарғы
беті ашық жасыл, астыңғы жағы ашық түсті. Гүлдері екі жынысты жас бұтақ
жапырақтарының қуысына екі-екіден жиналған. Олар ұзын да жіңішке гүл
табанына орналасқан, гүл серіктері бар. Түстері ақ, бозғылт, күлгін,
қызғылт болып келеді. Тостағанша жапырақшалары, күлтелері немесе аталығы 5-
тен, тозаң қабы түтік тәрізді. Татар ұшқаты мамыр-тамыз айларында гүлдейді,
ұзын тұмсықты жәндіктер мен көбелектер тозаңдандырыды. Жемісі-тұтасқан шар
тәрізді, шырынды, жидек түсі қызыл, қызғылт-сары және сары. Маусым, тамыз
айларында піседі. Олар улы, сондықтан құстар жемейді. Бұл бұта безендіру
құралы ретінде бағалы, гүлдеп тұрғанда да, жеміс берген шағында да әсемдігі
көз тартарлық. Суыққы да құрғақшылыққа да төзімділігі жоғары, осы қасиетіне
байланысты демалыс саябақтарында, бауда, темір жол, автомобиль жолдарының
бойында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz