Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй қатынастары азаматтық құқықтық қатынастар түрі ретінде
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ ҰҒЫМЫНА ШОЛУ ... ... ... .5
1.1 Азаматтық құқық және оны реттеу тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Азаматтық құқық қатынастарының элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Азаматтық.құқықтық қатынастар шеңберіндегі тұрғын үй құықығы ... ...25
ІІ Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй қатынастары азаматтық құқықтық қатынастар түрі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.1 Тұрғын үй қатынастарын реттеудің құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Тұрғын үй қатынастарын жүзеге асырудағы мемлекеттің негізгі құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.3 Тұрғын үй саласын мемлекеттік реттеу тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ ҰҒЫМЫНА ШОЛУ ... ... ... .5
1.1 Азаматтық құқық және оны реттеу тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Азаматтық құқық қатынастарының элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Азаматтық.құқықтық қатынастар шеңберіндегі тұрғын үй құықығы ... ...25
ІІ Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй қатынастары азаматтық құқықтық қатынастар түрі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.1 Тұрғын үй қатынастарын реттеудің құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Тұрғын үй қатынастарын жүзеге асырудағы мемлекеттің негізгі құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.3 Тұрғын үй саласын мемлекеттік реттеу тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
КІРІСПЕ
Азаматтық құқық – Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік – аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап, басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар құрайды.
Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқық қатынастары деп аталады.
Тақырыптың өзектілігі. Адам өмірінің басты материалдық жағдайларының бірі тұрғын үй болып табылады. Адамның тұрғын үйге деген сұранысы ол туғаннан бастап пайда болады және оның өмірінің барлық кезінде сақталады, яғни, тұрақты сипатта болып, жасы ұлғайған саыйн, отбасының пайда болуымен түрі өзгереді.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық қатынастарға араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда сатушы мен алушының арасында осындай қатынас туындайды. Азаматтық кодексте көрсетілген сату – сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне беруге немесе сол затында сапасы жағынан бір кемшілігі немесе сан жағынан кемістігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с.
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқық қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату, банк арқылы есеп айыру – осылардың бәрі де құқық қатынасын тудырады, яғни осылардың бәрінің де заң арқылы белгілі салдары болады.
Құқық қатынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен оның құрамдас элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында қатынастың субъектілері деп аталатын қатысушылары болады. Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік – аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады.
Азаматтық құқық – Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік – аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап, басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар құрайды.
Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқық қатынастары деп аталады.
Тақырыптың өзектілігі. Адам өмірінің басты материалдық жағдайларының бірі тұрғын үй болып табылады. Адамның тұрғын үйге деген сұранысы ол туғаннан бастап пайда болады және оның өмірінің барлық кезінде сақталады, яғни, тұрақты сипатта болып, жасы ұлғайған саыйн, отбасының пайда болуымен түрі өзгереді.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық қатынастарға араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда сатушы мен алушының арасында осындай қатынас туындайды. Азаматтық кодексте көрсетілген сату – сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне беруге немесе сол затында сапасы жағынан бір кемшілігі немесе сан жағынан кемістігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с.
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқық қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату, банк арқылы есеп айыру – осылардың бәрі де құқық қатынасын тудырады, яғни осылардың бәрінің де заң арқылы белгілі салдары болады.
Құқық қатынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен оның құрамдас элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында қатынастың субъектілері деп аталатын қатысушылары болады. Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік – аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Алексеев С.С. Проблемы теории права. М. 1972 г.
2. Ашеулов А.Т. , Г.А. Жайлин. Гражданско-правовая. Ответственность за вред, причененный преступлением против личности. Алматы, Издательства КазГЮУ 2000 г.
3. Басик М.Г. , Сулейменов М.К. Гражданский Кодекс РК коментарии. Общая часть. Алматы.
4. Братусь С.Н. Юридическая ответственность и законность. Москва, 1976 г.
5. Белякова М.А. Гражданская правовая ответственность за пречинение вреда. Теория и практика 1986 г.
6. Бризиский. О возмещение ущерба гражданам. 1989 г.
7. Васькин В.В, Овчиников И.Н. Гражданско-правовая ответственность.1998 г.
8. Варул В.А. Вина как субъективное основание гражданско-правовой ответственности. Учебник 1986 г.
9. Грибанов В.П. Ответственность за нарушение гражданских прав и обязанностей. Москва 1973 г.
10. Егоров Н.Д. Причинная связь как условие юридической ответственности . Москва 1981 г.
11. Комаров А.С. Ответственность в коммерческом обороте. Москва 1991 г.
12. Маркова М.Г. Основы гражданского права
13. Майлин Н.С. Правонарушение, понятие, причины, ответственность. Москва 1985 г.
14. Пугинский Б.И. , Сафиуллин Д.Н. Правовая экономика, проблемы становления. 1991г.
15. Сергеева А.П. Гражданское право. Под ред. Доктора профессор юридических наук. Санкт-Петербург. 1996 г.
16. Суханов Е.А. Гражданское право
17. Сергеева А.П., Толстого Ю.К. Гражданское право. Учебник / Под ред. 1997 г.
18. Сапарғалиев Ғ. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. 1995 ж.
19. Төлеуғалиев Ғ. І том. ҚР азаматтық құқығы. Алматы 2001 ж.
20. Қазақстан Республикасы Конституциясы. 1995 ж. 30 – тамыз.
21. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың қазақ халқына «Қазақстан – 2030» жолдауы.
22. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі. 2000 жылдың 1 сәуіріне дейінгі өзгерістер мен толықтырулар енгізілген. Алматы ІІ жеті жарғы.
23. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства. Алматы, «Әділет-Пресс», 1997 г.
24. Гражданское право, часть вторая в вопросах и ответах. Москва юрист 2001 г.
25. Гражданский кодекс Р.К толкование и комментирование. Алматы 1997 г.
26. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім 1995ж. 1 - наурыз) (Ерекше бөлім ІІ 1999 ж. 1- шілде)
1. Алексеев С.С. Проблемы теории права. М. 1972 г.
2. Ашеулов А.Т. , Г.А. Жайлин. Гражданско-правовая. Ответственность за вред, причененный преступлением против личности. Алматы, Издательства КазГЮУ 2000 г.
3. Басик М.Г. , Сулейменов М.К. Гражданский Кодекс РК коментарии. Общая часть. Алматы.
4. Братусь С.Н. Юридическая ответственность и законность. Москва, 1976 г.
5. Белякова М.А. Гражданская правовая ответственность за пречинение вреда. Теория и практика 1986 г.
6. Бризиский. О возмещение ущерба гражданам. 1989 г.
7. Васькин В.В, Овчиников И.Н. Гражданско-правовая ответственность.1998 г.
8. Варул В.А. Вина как субъективное основание гражданско-правовой ответственности. Учебник 1986 г.
9. Грибанов В.П. Ответственность за нарушение гражданских прав и обязанностей. Москва 1973 г.
10. Егоров Н.Д. Причинная связь как условие юридической ответственности . Москва 1981 г.
11. Комаров А.С. Ответственность в коммерческом обороте. Москва 1991 г.
12. Маркова М.Г. Основы гражданского права
13. Майлин Н.С. Правонарушение, понятие, причины, ответственность. Москва 1985 г.
14. Пугинский Б.И. , Сафиуллин Д.Н. Правовая экономика, проблемы становления. 1991г.
15. Сергеева А.П. Гражданское право. Под ред. Доктора профессор юридических наук. Санкт-Петербург. 1996 г.
16. Суханов Е.А. Гражданское право
17. Сергеева А.П., Толстого Ю.К. Гражданское право. Учебник / Под ред. 1997 г.
18. Сапарғалиев Ғ. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. 1995 ж.
19. Төлеуғалиев Ғ. І том. ҚР азаматтық құқығы. Алматы 2001 ж.
20. Қазақстан Республикасы Конституциясы. 1995 ж. 30 – тамыз.
21. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың қазақ халқына «Қазақстан – 2030» жолдауы.
22. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі. 2000 жылдың 1 сәуіріне дейінгі өзгерістер мен толықтырулар енгізілген. Алматы ІІ жеті жарғы.
23. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства. Алматы, «Әділет-Пресс», 1997 г.
24. Гражданское право, часть вторая в вопросах и ответах. Москва юрист 2001 г.
25. Гражданский кодекс Р.К толкование и комментирование. Алматы 1997 г.
26. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім 1995ж. 1 - наурыз) (Ерекше бөлім ІІ 1999 ж. 1- шілде)
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ ҰҒЫМЫНА ШОЛУ ... ... ... .5
1.1 Азаматтық құқық және оны реттеу
тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Азаматтық құқық қатынастарының
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Азаматтық-құқықтық қатынастар шеңберіндегі тұрғын үй құықығы ... ...25
ІІ Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй қатынастары азаматтық құқықтық
қатынастар түрі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.1 Тұрғын үй қатынастарын реттеудің құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ..32
2.2 Тұрғын үй қатынастарын жүзеге асырудағы мемлекеттің негізгі
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Тұрғын үй саласын мемлекеттік реттеу
тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ
Азаматтық құқық – Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі
болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды
тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік – аумақтық бөліністерімен
тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап,
басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал
азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық
құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша
қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар құрайды.
Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл
нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқық
қатынастары деп аталады.
Тақырыптың өзектілігі. Адам өмірінің басты материалдық жағдайларының
бірі тұрғын үй болып табылады. Адамның тұрғын үйге деген сұранысы ол
туғаннан бастап пайда болады және оның өмірінің барлық кезінде сақталады,
яғни, тұрақты сипатта болып, жасы ұлғайған саыйн, отбасының пайда болуымен
түрі өзгереді.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық
қатынастарға араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі
сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда
сатушы мен алушының арасында осындай қатынас туындайды. Азаматтық кодексте
көрсетілген сату – сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық
қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада
ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне
беруге немесе сол затында сапасы жағынан бір кемшілігі немесе сан жағынан
кемістігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе
алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с.
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқық
қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату,
банк арқылы есеп айыру – осылардың бәрі де құқық қатынасын тудырады, яғни
осылардың бәрінің де заң арқылы белгілі салдары болады.
Құқық қатынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен оның
құрамдас элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында
қатынастың субъектілері деп аталатын қатысушылары болады. Азаматтық құқық
қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік –
аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады.
Тұрғын үй қатынастарында қатаң заңдылық пен әділеттілікті жүзеге
асырудың қажетті талабы – бұл барлық тұрғын үй нормалары мен ережелерін дәл
сақтау және дұрыс қолдану. Тұрғын үй қатынастарын реттеу күрделі сипатта
болады және ең алдымен тұрғын үй және азаматтық заңнама қағидаттарының
үйлесімділігі негізінде жүзеге асады. Бұның барлығы тұрғын үй қатынастарын
реттеу саласындағы негізгі тұрғын үй – құқықтық және өзге де құқықтық
санаттарды терең зерттеу мен меңгерудің қажеттілігі артады.
Соңғы уақытқа дейін тұрғын үй сұрақтары азаматтық құқық оқулықтарында
баяндалған еді. Енді тұрғын үй құқығы оқытудың дербес пәні болып, барлық
қажетті заңнамалық және құқықтық ережелерден тұрады. Бірақ айта кететін
жайт, құқық жүйесінде тұрғын үй құқығының орны мен рөлі туралы вторлар
арасындағы пікір біртекті емес.
Зерттеудің материалдық базасы. Кей авторлардың (мысалы, Литовкин
В.Н.) айтуынша, тұрғын үй құқығы құқық саласының дербес саласы емес және
азаматтық құқықтың құрамдас бөлігі болып табылады, ал кей
авторлардың (Корнеев С.М., Седугин П.И.) пайымдауынша заңнамалық актілердің
дамуы барысында тұрғын үй қатынастарында тұрғы үй құқытық материалдарды
жүйелеп баяндау, құқық нормаларының мазмұны қайтадан өңделіп, даму,
құқықтағы олқылықтарды толықтыру жүреді, заңнамаға жаңа ерекше жүйелі
нормативтік құқықтық қорытындыларды (оның ішінде тұрғын үй қатынастары
ұғымы) енгізу, дербес кешенді құқықтық құбылысты қалыптастыруға мүмкіндік
берді.
Оған айрықша реттеу пәні, қағидаттары, құқықтық реттеудің жекелеген
тәсілдері мен амалдары тән, яғни, айрықша механизмнің болуы, осы арқылы
тұрғын үй құқығы аралас құқық салаларынан ерекшеленеді.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты – тұрғын үй қатынастарын азаматтық
құқық қатынастарының бір түрі ретінде қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттері:
- азаматтық құқық қатынастарына шолу;
- азаматтық құқық қатынастарының элементтері мен тетіктерін ашып
көрсету;
- тұрғын үй қатынастарын реттеу мәселелерін қарастыру;
- тұрғын үй қатынастарын жетілдіру тәсілдерін ұсыну.
Тақырыптың зерттеу пәні:
- азаматтық-құқықтық қатынастар.
Зерттеу нысаны:
- азаматтық құқықтық қатынастар шеңберіндегі тұрғын үй қатынастары.
Зерттеу әдістері:
- сараптау;
- талдау;
- тұжырымдау.
Диплом жұмысы кіріспелен, екі негізгі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ ҰҒЫМЫНА ШОЛУ
1.1 Азаматтық құқық және оны реттеу тетіктері
Қазақстан Республикасының біртұтас құқық жүйесі бірнеше салаға
бөлінетіндігі бәрімізге мәлім. Сол салалардың бірі болып табылатын –
азаматтық құқық. Азаматтық құқық сала ретінде елімізде қалыптасып келе
жатқан нарықтық экономиканың бірден-бір негізі десек те болатын шығар.
Өйткені, бұл саламен реттелінетін құқық қатынастарының шеңбері өте кең.
Азаматтық құқығымен реттелінетін қатынастардың түсінігін бару үшін
құқық теориясында қолданылып жүрген ережелерге сүйенуіміз қажет. Яғни
айтқанда, реттеу пәні мен реттеу тәсілдері. Осы жоғарыда көрсетілген екі
категорияның негізінде азаматтық құқығына сала ретінде тек анықтама ғана
емес, оның басқа құқық салаларынанерекшіліктерін де көрсетуге болады.
Азаматтық кодекстің 1-бабының 1- тармағында көрсетілгендей, азаматтық
заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген
өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты
мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Сонымен қатар, мүліктік
қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар да азаматтық
заңдармен реттеледі, өйткені олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды.
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, азаматтық құқығымен реттелетін қоғамдық
қатынастардың негізгісі болып табылатыны- мүліктік қатынастар. Сондықтан
да айтып кеткен жөн болар, кез келген мүліктік қатынасар емес, қоғамның
негізін қалайтын тауар-ақша қатынастары, яғни азаматтық құқық
субьектілерінің кез келгенінің қатысуымен және әртүрлі көріністерде (мүлік
беру, жұмыс, қызмет) байқалатын мүліктік қатынастар.
Мүліктік қатынастарға негізінен, қоғамдағы өндіріс құрал-жабдықтарына,
мүліктік иеліктерге және басқа да материалдық құндылықтарға байланысты
туындайтын қоғамдық қатынастар жатады.
Мүліктік емес жеке қатынастар, мүліктік қатынастарға тығыз байланысты
мүліктік емес жеке қатынастар және мүліктік қатынастарға байланысы жоқ
мүліктік емес жеке қатынастар болып екі топқа бөлінеді. Азаматтық заңдармен
реттелетін мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастарға
құндық маңызы жоқ қатысушылардың қоғамдық сипатын белгілейтін материалдық
емес құндылықтар жатады. Мәселен әдеби шығармамен, ғылыми еңбекпен
айналасушылар немесе өнертапқыш өзінің авторлығын анықтау туралы мәселе
қойса, өзінің жекелігін қорғай отырып, бұл мәселе бойынша қоғамдық дербес
қатынасқа түседі. Бұл қатынас мүліктік болып табылмаса да, мүлікпен тығыз
байланысты, өйткені өнертабыс иесінің өнертабысының пайдаланғаны үшін онда
авторлық сыйақы алу құқығы пайда болады.
Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға байланысы жоқ
мүліктік емес жеке қатынастарға азаматтың есімі, жеке келбет құқығы, жеке
өмірдің құпиялылығы, тұрғын үйге қол сұқпаушылық, азаматтың немесе заңды
тұлғаның абыройына, қадір-қасиетіне, іскерлік беделіне байланысты
туындайтын құқықтық қатынастарды жатқызуға болады. Қазақстан
Республикасының Конституциясының 9-бабында азаматтың ар-намысы мен қадір-
қасиетіне қол сұғылмаушылық атап көрсетілген.
Сондай-ақ Ата Заңның 33-бабы “азаматтың жеке өміріне қол сұғуға
болмайтындығын” атай келе, “азаматтың жеке өміріне араласуға, оның ар-
намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғуға тыйым салынады” десе, осы баптың
келесі тармағында “тұрғын үйге қол сұғуға болмайтындығы” атап көрсетілген.
Жоғарыда көрсетілген мүліктік қатынастармен байланысы жоқ жеке қатынастар,
мүліктік емес жеке қатынастардың екінші тобын құрайды.
Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастар жиынтығын анықтай келе, бұл
қатынастардың субьектілерін де атап көрсетуге болады. Оларға жеке тұлғалар
(Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ
адамдар), заңды тұлғалар, мемлекет және әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1964
жылғы Азаматтық кодекспен салыстырғанда 1994 жылы 27-желтоқсанда
қабылданған Азаматтық кодекстің ерекшілігі сол, мемлекет азаматтық-
құқықтық қатынастарға осы қатынастарға өзге қатысушылармен тең негізде
түсетіндігі атап көрсетілген.
1. Азаматтық заңдарда 1994 –жылғы 24 желтоқсанда он үшініш сайланған
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 11 сессиясы қабылдаған жаңа
Азаматтық кодекс (жалпы бөлім) ерекше орын алады. Азаматтық кодекске 1996
жылғы 15 шілдедегі, 1997 жылғы 5 наурыэдағы, 1997 жылғы 2 шілдедегі, 1998
жылғы 2 наурыздағы заңдармен өзгерістер енгізілгенін ескеру қажет.
Азаматтық кодекстің 3-бабында Қазақстан Республикасы азаматтық
заңдарының жүйесі анықталған.ең алдымен ол жалпы республикалық болып
табылады және азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған Қазақстан
Республикасының өзге де заңдарынан, Қазақстан Республикасы Президентінің
заң күші бар жарлықтарынан, Парламенттің қаулыларынан, Парламенттің Сенаты
мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-ақ Азаматтық
кодекстің 1-бабының 1,2 тармақтарында аталған қатынастарды реттейтін
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарынан,Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулыларынан тұрады.
Сонымен, азаматтық құқық нормалары заңдарда, нормативтік құқықтық
актілерде және заңға сәйкес нормативтік актілерде бекітілуі мүмкін. Бұл
орайда “Нормативтік құқықтық актілер туралы”1998 жылғы 24 наурыздағы
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес бұл нормативтік құқықтық актілердің
бәрі олардың заң күшіне қарай белгілі бір қатаң иерархиялық жүйе бойынша
орналасады.
2. Заң актілері. Заңдардың арасында 1995 жылғы Қазақстан Республикасы
Конституциясының мейлінше жоғары заң күші бар, оның 4 –бабында Қазақстан
Республикасында қолданылатын құқық Конституциясының, соған сәйкес
заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, республиканың
халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ
Конституциялық Кеңес пен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының
нормалары деп белгіленген.
Қазақстан Республикасының Конституциясында азаматтық құқықтық
нормалары бар. Атап айтқанда, 6-бапта Қазақстанда мемлекеттік меншік пен
жеке меншік тең дәрежеде қорғалатыны белгіленген. Азаматтардың жеке меншік
мәселелері Конституцияның 26-бабында неғұрлым тәптіштеп баяндалған.
Азаматтырдың ар-ожданы, қадір-қасиеті және абыройлы есімі, отбасылық құпия,
хат жазысу, телефон арқылы сөйлесу, почта, телеграф және өзге де хабарлар
сияқты рухани қазыналар жөнінде туындайтын жеке мүліктік қатыныстарды
азаматтық-құқықтық реттеудің негізгі Қазақстан Республикасы
Конституциясының 16-18 баптарында жатыр.
Біз бұған дейін 1994 жылғы 27 желтоқсанда қабылданған, заң күші
жағынан азаматтық құқық қатынастарын реттеуде мейлінше маңызды орын алатын
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Жалпы бөлім) атап өткенбіз.
Азаматтық кодекс (Жалпы бөлім) 1995 жылғы 1 наурыздан бастап күшіне
енгізілді. Ол 405-бапты біріктіретін 24- тараудан тұрады. Оның сипатты
белгісі оған нарықтық экономика жағдайындағы азаматтық айналымға арналған
нормативтік базаның негізі етіп алынғаны болып табылады.
Азаматтық құқық нормаларынаң талаптарына сәйкес туындайтын және бұл
нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқық
қатынастары деп аталды.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық
қатынастарына араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі
сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда
сатушы мен алушының арасында Азаматтық кодексте көрсетілген сату-сатып алу
мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл
мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада ақша төлеуге міндетті, ал
сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне беруге, немесе затында сапасы
жағынан немесе сан жағынан бір кемшілігі болса, онда оны басқа затпен
ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге міндетті
және т.с.с
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқықтық
қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату,
банк арқылы есеп айыру- осылардың бәрі де құқықтық қатынасты тудырады, яғни
осылардың бәрәнің де заң арқылы белгілі салдары болады.
Азаматтық құқық сала ретінде толық көрінуі үшін оның реттеу тәсілдерін
анықтау қажет. Көптеген ғалымдардың тұжырымдары бойынша құқықтық
қатынастарды реттеу тәсілінің бірнеше түрі бар және ол құқық жүйесінің
салаларына байланысты әрқилы болуы мүмкін. Азаматтық –құқықтық
қатынастардың ерекшелігіне байланысты азаматтық құқығының реттеу тәсілі
төмендегі ережелерге байланысты анықталады. Біріншіден, Азаматтық құқықтық
қатынастарға қатысушылардың заңды теңдігі, яғни азаматтық құқығының
субьектілері азаматтық айналымға түсу процесінде бір-біріне тәуелсіз.
Екіншіден, жеке және заңды тұлғалар азаматтық құқықпен азаматтық міндетті
өз ниеттерінің негізінде жүзеге асыруы, азаматтық-құқықтық қатынастарды
жүзеге асыру мүмкіншілігінің теңдігі және заң алдында бір текті қорғалуы.
Азаматтық құқық, көбінесе диспозитивтік нормаларға негізделген.
Диспозитивтік норма дегеніміз – тараптар араларында туындайтын
қатынастарды өздерінің қалауынша, егер заңда өзгеше көзделмесе, реттеу
мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда, Азаматтық кодекстің көптеген нормалары
көрсетілген ережелерге бағынады. Мәселен, Азаматтық кодекстің 238-бабы,
яғни шарт бойынша мүлік алушыда меншік құқығы пайда болатын кезеңі.
Жоғарыда көрсетілгендерді қорыта келіп, азаматтық құқыққа сала ретінде
төмендегідей анықтама беруге болады. Азаматтық құқық Бірақ азаматтық құқық
жеке мүліктік емес қатынастарды, сонымен қатар тікелей
Мүліктік қатынастарды да реттейді. Осы уақытқа дейін жеке мүліктік
емес қатынастарды бұзу мүліктік сипатта болады деген пікір қалыптасты.
Яғни ол үшін жауапкершілік мүліктік сипатта болмауы тиіс. Алайда, өмірдің
өзі көрсеткендей, көп жағдайларда азаматтардың немесе ұйымдардың жеке
мүліктік емес құықтарын бұзу, тиімсіз мүліктік сипаттағы жауапкершілікке
әкеп соқтыруы мүмкін.
Сонымен, азамат туралы жалған мәлімет жариялау, оған жұмысқа тұруға
немес кәсіпкерлік қызметпен айналысуға қиындық тудыруы мүмкін. Сондықтан
жаңа заңдылық бойынша жәбірленушіге жалған мәлімет жариялау арқылы
келтірілген рухани залалды өтеу құқығына ие болды. Ал азаматтар үшін
құқықққа қарсы іс-әрекет арқылы келтірілген физикалық кемісітушілікті
өтетуге құқылы.
Азаматтық кодекстің 1-бабында былай деп көрсетілген:
1. Азаматтық заңдармен тауар- ақша қатынастары және қатысушылардың
теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынсатр, сондай-ақ мүліктік
қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі.
Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды
тұлғалар, мемлекет сондай-ақ әкімшілік аумақтақ бөліністер болып табылады.
2. Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар
азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені оларды бұзу құқық бұзушыға мүліктік
сипаттағы жауапкершілікке әкеп соғады.
Ал заңды тұлғалар Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 44-
бабында көрсетілгендей.меншік иесі қаржыландыратын мекемелер мен қазыналық
кәсіпорындардан басқа заңды тұлғалар өз міндеттемелері бойынша өзіне
тиесілі барлық мүлікпен жауап береді.
Меншік иесі қаржыландыратын мекеме немесе қазыналық кәсіпорын өз
міндеттемелері бойынша өз билігіндегі ақшалай қаражатпен жауап береді.
Қаражат жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері бойынша тиісті
мүлікті меншіктенуші жауапты болады.
Азаматтық құқық тауар иелерінен тәуелсіз және тең құқықты қатынастарды
реттейді. Азаматтық құқық қатынас міндеттеме бұзылған жағдайда екіншісіне
жүктейтін тең құқылы талаптар арасында құрылады. Азаматтық талап
жауапкершілікте болу фактісін көрсетеді.
Міндеттеменің пайда болуының құқықтық негіздері.
Өзге де құқықтық қатынастар тәрізді міндеттеменің пайда болу
негіздері белгілі бір заңдық фактілерге байланысты және сол негізден
көрінеді, мұның өзі Азаматтық Кодекстің 7- бабында көрінс тапқан.
Азаматтық кодекстің 271- бабы осы кодекстің 7- бабында көрсетілген
тұжырымға сүене отырып, міндеттемелердің қалай пайда болатыны айқындай
түседі. Яғни міндеттеменің пайда болу негіздері шарттан, зиян келтіруде
немесе өзге де негіздерден пайда болады.
Азаматтық кодекстің 7- бабы әртүрлі құқықтық қатынастарының мүмкіндік
болу негіздерін тізбелеп келтірген.
Жоғарыда көрсетілген негіздерден басқа да міндеттемемен байланысты
бірқатар негіздер бар. Бұл ең алдымен, әкімшілік құжаттары, әрине, біз
бұл арада Азаматтық құқықтық қатынасқа қатыстысын айтып отырмыз.
Әкімшілік құжатының заңды күші бағынышты органға міндетті түрде өкімнің
жүргізетіңдігінен көрінеді. Сондықтан да барлық жағдайда да әкімшілік
құжат органдар, яғни құжатты шығарушы, атқарушы, оның орындалуын бақылаушы
органдар және т.б. арасында әкімшілік құқықтық қатынастарды туғызады.
Сонымен бірге ол адресаттар арасында Азаматтық міндеттемені де дүниеген
әкеледі.
Алайда, мұндай жағдайлар салыстырмалы түрде сирек кездеседі, кәдімгі
жоспарлы тапсырманы (немесе басқалай әкімшілік құжат) күрделі заңдық
құрамның бір бөлшегі десе болады. Міндеттеменің пайда болу негізінде шарт
әкімшілік құжатқа келіп қосылады.
Міндеттеменің пайда болу негізіне құқықққа қайшы нақты әрекеттер де
жатады. Бұған-біреудің мүлкін қасақан не кездей соқ иелену, зелел келтіру
арқылы өзгенің заңмен қорғалатын мүддесін бұзуды мысал етіп алуға болады.
Міндеттеме азаматтық кодекстің 271-бабында қарыстырылған негіздерде де
пайда болуы мүмкін.
Міндеттеме өзінің мазмұнына, обьектілерінің салалы ерекшеліктеріне
және субьектілерінің сипатына қарай мынанадай түрлерге бөлінеді:
1. Жағымды мазмұндағы міндеттеме, жағымсыз мазмұндағы міндеттеме.
2. Біржақты және өзара ортақ міндеттеме;
3. Борышқор әрекетін нақты анықтайтын міндеттеме және балама
міндеттеме;
4. Қатаң түрдегі жеке сипаттағы міндеттеме (Бұл міндеттеме субьект
ретіндегі жеке сипаттылық міндеттеменің пайда болуына, өзгеруіне немесе
толықталуына әсер етпейді);
5. Басты және тәуелді міндеттемелер;
6. Шартқа негізделген міндеттемелер, шарттан тыс міндеттеме және
бір жақты еркін құжат түріндегі міндеттеме.
Міндеттеме жағымды мазмұндағы және жағымсыз мазмұндағы деп
бөлгендегі мақсат борышқор мен несие берушінің әрекет сипатын айқындай
түсу.
Бұл орайда борышқорға белгілі бір әрекетті жасау жүктеледі, ал несие
берушіге сол әрекетті орындауды талап ету құқығы беріледі. Мұның өзі
жағымды мазмұндағы міндеттеме деп аталады. Мұндай міндеттеме жиі
кездеседі, мәселен, саянсай тұрғызуды айтуға болады. Жағымсыз мазмұндағы
міндеттеме деп борышқордың белгілі бір әрекет жасаудан бас тартуын, несие
берушінің бас тартуды мәжбүр ету құқығын айтамыз Мысалы, автор өз
шығармасын жасалған шарт мерзімі бітпейінше басқа баспаға ұсынбауы тиіс.
Міндеттеме бір жақты және өзара ортақ та болады. Біржақты міндеттеме
дегеніміз мінджеттемега қатысушының біріне тек қана құқық беріледі де,
екіншісінен тек қана міндет бөлінеді. Ал екі жақты міндеттеме деп әр
жақтың әрқайсысының міндеті де, құқығы да болуын айтамыз. Оған сатып алу-
сату міндеттемесін мысалға келтірген дұрыс, бұл міндеттемеде сатып
алушының да, сатушының бірқатар құқықтары мен міндеттері ескеріледі.
Мұндай жағдайда Азаматтық кодекстің 269-бабының 3-тармағына сәйкес
тараптардың әрқайсысы басқа тараптың пайдасына міндет алса, бұл оның
пайдасына жасуға міндетті басқа тараптың барышқоры және сонымен бірге
оған талап талап қоюға құқығы бар оның несие берушісі болвып есептеледі.
Міндеттемеде әдетте несие беруші борышқордан белгілі бір әрекетті
атқаруды талап етеді. Мысалы, мынадай затты қайтару, мынадай ақшаны беру
және т.б. Бірақта мазмұны талап ету құқығы болып табылатын міндеттеме де
кездеседі, оған тиісті міндеттемеге сәйкес бір немесе бірнеші әрекет
таңдалынады. Бұл әрекеттердің бірін аяқтау міндеттемені атқаруды
білдіреді. Мұнадай міндеттеме балама деп аталады.
Міндеттемелердің бір тобын жеке сипаттағы міндеттемелер құрайды.
Оған борышқор мен несие берушінің жеке басына қатысты міндеттемелер
жатады. (мысалы, мүсіншінің міндеттемесі тапсырыс шартынан келіп шығады).
Мұндай міндеттеме борышқордың немесе несие берішінің қайтыс болумен
байланысты тоқтатылады. (АК –тің 376-бабы).
Міндеттеменің туындауына орай шартты, шарттан тыс деп те, сондай-ақ
бір жақры еркін құжатт міндеттемесі депте бөледі. Міндеттеменің шартты
тобы өте көп кездеседі(сату-сатып алу тасымалдау, сақтандыру және т.б)
Шарттан тыс міндеттеем әр жақтың келісім бойынша пайда болмайды,
керісінше азаматтық құқықтық кез-келген субьектісінің мүлкіне жасалған
зиян нәтижесінде кездеседі. Сондай-ақ негізсіз баю салдарынан туындайтын
міндеттемелер, яғни басқаның мүлкіне жинағандарын заңсыз сатып алу және
жинау, мәмлемен белгіленген негіздерсіз иелену жағдайын да да көрінеді.
Бұл жайында Е. Баянов былай айтады: “Міндеттеменің пайда болуы заңды
тұлғалардың мүлкіне және олардың өздеріне зиян келтіру салдарынан
туындауы да мүмкін Азаматтық құқық теориясында мұндай міндеттемелерді
шарттсыз міндеттемелер деп те айтады”
Талапкердің пайдасына өндірілетін құқыққ бұзушыға жүктелетін
санкциялар қолданылады. Алайда кейбір жағдайларда құқық бұзушы зиян
келтіріп қана қоймай арам ниетпен жасалса және қоғамдық, мемлекттік
қызығушылықты тудырса, онда заңда белгіленгендей белгілі мөлшерде немесе
толық мөлшерде мемлекет кірісіне ұсталатын мүліктік санкциялар қолданылуы
мүмкін.
Азаматтық құқықпен реттелетін тауар-ақша қатынастары эквиваленті
өтелетін сипатта болады. Бұдан шығатын қорытынды, талапкерге зиян немесе
шығынды эквивалентті түрде өтейді. Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің
ерекшелігі оның конпенсациялық сипатта болуында. Оның мақсаты
–талапкердің мүліктік сферасын қайта қалпына келтіру.
Көрсетілген жағдай өз кезінде азаматтық құқықтық жауапкершіліктің
шегін анықтайды. Талапкерге мүліктік сфераны қалпына келтіру тек қана оған
келтірген зиянды немесе шығынды толығымен өтеген кезде пайда болады.
Сондықтан азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің ерекшеліктерінің бірі
келтірілген зиян немесе шығын мөлшерімен жауапкершілік жауапкершілік
мөлшерінің сәкес келуі.
Бұл жалпы ереженің кейбір қолданылмайтын кездері бар. Егер де
жауапкершілік мөлшері заңмен шектелмеген болса, берілген жағдайды
түсіндіре отырып, азаматтық құқық экономикалық қатынастарды реттеумен
қоса тәрбиеленуші және контрагентке міндеттемені орындату үшін ықпал
етуші сипатқа ие.
Азаматтық құқық қатынастағы тараптардың заң бойынша теңдігі азаматтық
айналымдағы юридистикалық жауапкершілікті мойындау қажеттігінен
туындайды.
Бұрынғы азаматтық заңдылық бойынша бір-біріне ұқсас теңдей
жауапкершіліктер әрқашан қатал қолданыла бермеді. Бұл жерде негізгі
қатысушы шаруашылық іс-әрекеттер жеңілділіктермен артықшылықтарды пайдалан
білді. Осыған ұқсас жауапкершілік мөлшерінің шектелуі құрылыс, транспорт,
кәсіпорындарда және басқа да ұйымдарда етек алды. Үкімет мүліктік
жауапкершіліктен жыл сайын шарттағы міндеттемені бұзған кәсіпорындарды және
ұйымдарды жеңіл өнеркәсіп саласын мәжбүрлеу шараларын босатып жіберіп
отырды. Нарықтық экономикаға өтуге байланысты осындай жағдайлар заңның
кейбір тұстарының өзгертулеріне әкеп соқты.
Жоғарыдағы мысалдан бір шешімге келетін болсақ, азаматтық- құқықтық
жауапкершілік мүліктік сипатағы санкция қолданумен байланысқан, бұзылған
құқықтарды реттейтін және азаматтық айналымға қатысыушылардың тең құқығын
экономикалық тұрғыда әсер ететінмәселе, сондай-ақ мүліктік қатынастарға
байланысты (байланысты емес) мүліктік емес жеке қатынастарды реттеуге
бағытталған құқықтық нормалар жиынтығы.
1.2 Азаматтық құқық қатынастарының элементтері
Құқық қатынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен құрамдас
элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында қатынастың
субьектілері деп аталатын қатысушылар болып табылады. Азаматтық құқықтық
қатынастарының субьектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік-
аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады.
Құқық қатынастарын қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс
орнайды, сол себепті бұлардың арасында қатынастарының мазмұнын құрайтын
белгілі бір құқықтар мен міндеттер пайда болады.
Сол қатынаста құқықтар мен міндеттер не нәрсеге (мүліктік және жеке
мүліктік емес игіліктер) бағытталған болса, сол нәрсе оның обьектісі деп
аталады.
Сөйтіп, құқық қатынастарына төмендегідей элементтер тән болады:
субьектілер (қатысушылар), мазмұны (құқықтар мен міндеттер) және
обьектілер (құқықтар мен міндеттердің қатынасы бар мүліктік және мүліктік
емес игіліктер).
Осыған орай құқықтың жалпы теориясының бір мәселесіне тоқтала
кеткеннің еш артықтығы жоқ. Әдетте “құқық” сөзі бір-бірімен тығыз
байланысты, бірақ шын мәнінде мүлдем бөлек екі мағына білдіретіндігін
айтпасқа болмайды. Оның біріншісін “Азаматтық құқық” “құқық нормалары”
дегенге қолданамыз. Бұл сөз тіркесіндегі “құқық” дегеніміз мемлекетке
қалыптасқан құқықтық рәсімдер жүесі, жиынтығы. Қажет болған жағдайда оның
жүзеге асырылуы мемлекетткүшіне сүйенеді. Осы мағынада қолданылатын
“құқықтың обьективті мағынасындағықұқық” деп немесе “обьективті құқық” деп
атайды.
Бұл күнделікті өмірде “менің меншік құқығым бар”, “сіз бұлай істеуге
құқығыңыз жоқ”, “оның зейнетақы алуға құқығы бар” тәрізді сөздерді жиі
айтамыз, ал бұл орайда кедесетін “құқық” сөзі заң дегенді емес,
тұлғаның, нақті адамның белгілі бір мүддесін ғана білдіреді. Бұл
жағдайларда “құқық” туралы субьективтік мағынада немесе басқаша айтқанда,
құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктер болып
есептелінеді. Құқық қатынастарының элементті ретінде атқанымыз,біз
субьективік құқық туралы да айтамыз “құқтық” деген сөзге беретін екінші
мағына .
Әрбір құқық қатынасында қатысушының бірінің субьективтіқұқығына
екіншісінің заңдық міндеттілігі сәйкестендіріледі, яғни біреуінің
екіншісі алдындаы міндеттілік аясы айқындалады. Мысалы, үйді сатып алу-
сату шартына сәйкес сатушы мен сатып алушы үйді алуға құқылы да,
сатушы оны беруге міндетті.
Заңдылық фактісінің түсінігі. Азаматтық құқық нормалары өздігінен
азаматттық құқық қатынастарын тудырмайды. Қандай да болсын нақтылы
азаматтық құқық қатынастары белгілі бір жағдай болғанда ғана пайда
болады. Мұның мазмұнының өзгеруі немесе оның қысқартылуы да белгілі бір
жағдайға байланысты. Осындай құқық қатынастарының пайда болуына,
өзгеруіне немесе оның қысқартылуына себепкер болатын жағдайларды заңдылық
фактілер деп атайды. Мысалы, баланың тууы, мәміленің бүлінуі т.б.
заңдылық фактілер болып табылады.
Азаматтық кодексте сатып алу- сату, жалдау, мұра қалдыру және
тағысын тағылардың кезінде пайда болатын құқық қатынастарын тәртітейтін
баптардың болуы сол жеке тұлғалардың арасында нақтылы құқық қатынастарын
өздігінен тудыра алмайды. Белгілі бір азамат пен дүкен араларында сатып
алу- сату туралы АК- баптарында көрсетілген қатынастар пайда болу үшін
сол азамат дүкенге барып бір нәрсе сатып алуы керек, яғни дүкенмен сатып
алу –сату мәмілелеріне кірісуі керек.
Заңдылық оқиғалар. Кейбір заңдылық фактілер осы фактілер
нәтижесінде туатын құқық қатынастарына қатысушы тұлғалардың өздерінің
қалауы және ниетінен тыс пайда болады. Мұндай заңдылық фактілерді оқиға
деп атайды. (АК –тің 7 бабы, 8- тармағы). Адамның қлуі, белгілі бір
мерзімнің өтіп кетуі фактілері - осылардың бәрі де оқиғалардың қатарына
жатады.
Заңдылық әрекеттер. Заңдылық салдар, яғни белгілі бір құқық
қатынастарын тудыратын тұлғалардың әрекеттері де заңдылық факті болып
табылады ( АК -тің 7-бабы, 7-тармақ). Мысалы, мәміле жасау, ерлі-
зайыптылардың айырылысуы, біреуге әдейілеп зиян келтіру заң әрекеттері
деп маңыз бермейді; біздің әркеттеріміздің көбі құқық үшін бейтарап
әрекеттер, бұл әрекеттер заңдылық қатынастарды тудырмайды да, өзгертпейді
де. Кісі біреумен әңгімелесіп отырғанда, кітап оқып отырғанда, жазатын
мақласын ойланып отырғанда, кәдуілгі жағдайдағы оның қызметтері құқық
шеңберінен тыс жатады.
Заңда, заңдылық салдары бар деп табылатын әрекеттердің мазмұны
бірнеше түрде кездеседі және белгілі белсенді бір түрінде-істелген немесе
айтылған сөз түрінде, сондай-ақ әрекеттен бой тартқан (өзін-өзі ұстап
қалған) түрде- әрекетсіздік түрінде, үн қатпай қалғандық түрінде кездеседі:
Заңды және заңсыз әрекеттер (құқыққа сыйымды және құқыққа сыйымсыз).
Көп жағдайларда құқықтар мен міндеттер құқық тәртібінде рұқсат етілген
әрекеттердің нәтижесінде пайда болып өзгеріп немесе қысқарып отырады.
Заңмен тыйым салынбаған әректтер заңды әрекеттер заңды әрекеттер болып
табылады. Белгілі бір құқықтық нәтижелер тудыру ниетімен істелген, ерік
берілген, заңды әрекеттерге мысал бола алатын,- басқаша айтқанда,
азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін
белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері мәмілелер
деп танылады (АК-тің 4-тарауы)
Мәмілелер мен қатар, тікелей құқық және міндет тусын деген ниетпен
істелмеген, бірақ құқық қатынастарының пайда болуына немесе оның
қысқаруына негіз болып табылатын сан түрлі әрекеттер болады. Мұндай
әрекеттерге мысал болатындар: некелесу, әдеби шығарма жазу, өнертабыс және
т.с.с.
Кейбір әрекеттер құқық тәртібінде тыйым салынғандықтан ғана,, яғни
заңсыз болғандықтан құқық қатынастарын тударыды. Мәселен, АК –тің 917-
бабында былай делінген: басқа біреудің жеке басына не мүлкіне заңды
тұлғаға зиян келтіруші сол зиянды толық өтеуге міндетті. Зиян келтіру
(деликт) болып тадылатын болғандықтан, яғни зиян келтірушіні азаматтық
жауапқа тарту салдарынан тударатын заңсыз әрекет болғандықтанзиянды өтеу
міндеті зиян келтірушінің еркінен тыс ретте болады.
Зиян келтірушінің жауаптылық мөлшері.
“Жауапкершілік” термині әртүрлі аспектіде қолданылады. Жеке айтатын
болсақ: әлеуметтік, рухани, экономикалық және юридистикалық жауапкершілікті
кездестіруге болады.
“Әлеуметттік жауапкершілік” түсінігі жалпылама ұқсас. Онымен қоғамдағы
болып жатқан жауапкершіліктің барлық түрі қамтылады. Осы тұрғыдан қарағанда
рухани, экономикалық және юридистикалық жауапкершілік тек әлеуметтік
жауапкершіліктің түрі ғана.
Алайда әлеуметтік жауапкершілік ерекше мағынаға ие болып, әлеуметтік
психологиялық сипатта болады. Әдебиеттерде осы жауапкершілік түрін
юридистикалық жауапкершілік түсігіне ұқсастыруға тырысады. В.А. Тархованың
пікірі бойынша: “өзінің істеген әрекетіне жауап бере отырып міндеттеменің
реттелу құқығы –юридистикалық жауапкершілік”, -дейді. Юридистикалық
жауапкершіліктің осындай түсінігі жауапкершілік түсінігін шектен тыс
үлкейтіп, оның тәрбиелік мағынасынан айырады.
Қоғамдық өмірде “рухани жауапкершілік” категориясы үлкен маңызға ие.
Ол ұнамдылықты бұзу нормасымен байланысқан және қоғамға жат қылықты
қоғамдық айыптау түріаен ерешеленеді.
Әдебиеттерде және заңдылықтарда “экономикалық жауапкершілік” түсінігі
жиі кездеседі. Бұл ретте байқағанымыздай, “Экономикалық жауапкершілік”
түсінігі екі түрлі мағынада қолданылады. Барлығынан бұрын ол “Мүліктік
жауапкершілік” түсінігімен астасып жатады. Және бұнда ешқандай қорқыныш
жоқ. Нарықтық экономикаға өтуімізге және әкімшілік халықтық әдістің
экономикалық әдіске өту, осындай түсінікті құқыққа сыйымды етіп көрсетеді.
Яғни нарықтық қатынастарды реттеуде жол ашады. Экономиканың ықпалымен
эконмикалық әдістердің заңмен бекітілуі “экономикалық жауапкершілікті”
құқық бұзушыға мүліктік ықпал ету шарасы ретінде экономикалық
жауапкершілікті юридистикалық жауапкершіліктің бір түріне айналдырады.
Заң әдебиеттерінде “экоеомикалық жаупкершілік” түсінігіне
юридистикалық жауапкершіліктің ерекше бір түрі ретінде қатыстыруға
тырысады.
Бұл жағдайда әкімшілік –құқықтық шара туралы сөз болып, ал азаматтық
құқықтың жауапкершілік түсінігі қарастырылмайды.
Алайда, нарықтық экономика жағдайында “экономикалық жауапкершілік”
түсініг мағынасын жоғалтады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік юридистикалық жауапкершілікті
құрайтын, өзіне тиісті барлық белгісімен юридистикалық жауапкершіліктің бір
түрін құрайды.
Юридистикалық жауапкершілік үшін оған негізгі төрт белгі тән:
юридистикалық жауапкершілік құқық нормасын бұзушыға қолданылатын
мемлекеттік мәжбүрлеуге ықпал ететін шаралардың тек бір түрі; екіншіден, ол
құқықтың бұзылуына жол берген тарапқа ғана қолданылады;үшіншіден, құқық
бұзушыға тек қана мемлекеттік немесе басқа құзіретті орган қолданады;
төртіншіден,жауапкершілікті қолдану үшін юридистикалық жауапкершілік болып
табылатын құқық бұзушыға қолданатын санкция заңымен блегіленуі керек.
Юридистикалық жауапкершлік құқық бұзушыға қолданатын мемлекеттік
мәжбүрге ықпал ету шараларының ерекше бір түрі ретінде саналады. Сонымен
қатар адамдардың іс-әрекетіне әсер ететін басқа да тәсілдермен
ерекшеленеді. Мысалы, мемлекеттік мәжбүрлеуші шара ретіндегі реттеуші
сипатқа ие болатын, бірақ юридистикалық жауапкершілік бола алмайтын
оперативті ықпал ету шаралары болып табылады.
Жоғарыда көрсетілгендей юридистикалық жауапкершілікті азаматтық
құқықта ерекшеліктері бар . Бұл қасиеттер қоғамдық қатынасты реттеуші
азаматтық құқықтың пәні және әдісі ретінде, сонымен қатар жалпы құқық
жүйесі ретінде азаматтық құқықтың қызметін атқарады.
Азаматтық құқықты реттейтін ерекше қатынастар секілді мүліктік сипатқа
ие болып, мүліктік қатынастарды құрайды. Азаматтық құқық бойынша
жауапкершілік құқық бұзушыға қолданылатын экономикалық ықпал ету қызметін
орындай отырып, қоғамдық қатынастарды реттейтін экономикалық әдістерінің
бірі болып табылады.
Бірақ азаматтық құқық жеке мүліктік емес қатынастарды, сонымен қатар
тікелей мүліктік қатынастарды да реттейді. Осы уақытқа дейін жеке мүліктік
емес қатынастарды бұзу мүліктік сипатта болады деген пікір қалыптасты. Яғни
ол үшін жауапкершілік мүліктік сипатта болмауы тиіс. Алайда, өмірдің өзі
көрсеткендей, көп жағдайларда азаматтардың немесе ұйымдардың жеке мүліктік
емес құқықтарын бұзу, тиімсіз мүліктік сипаттағы жауапкершілікке әкеліп
соқтыруы мүмкін.
Сонымен, азамат туралы жалған мәлімет жариялау, оған жұмысқа тұруға
немесе кәсіпкерлік қызметпен айналысуға қиындық тудыруы мүмкін. Сондықтан
жаңа заңдылық бойынша жәбірленушіге жалған мәлімет жариялау арқылы
келтірілген рухани залалды өтеу құқығына ие болды. Ал азаматтар үшін
құқыққа қарсы іс-әрекет арқылы келтірілген физикалық кемсітушілікті өтетуге
құқылы.
Азаматтық кодекстің 1-ші бабында былай деп көрсетілген:
1. Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың
теңдігіне негізделген өзгеде мүліктік қатынастар, сондай-ақ
мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар
реттеледі. Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың
қатысушылары азаматтар, заңды тұлағалар, мемлекет, сондай-ақ
әкімшілік аумақтық бөліністер болып табылады.
2. Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар
азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені оларды бұзу құқық бұзушыға
мүліктік сипаттағы жауапкершілікке әкеп соғады.
Ал заңды тұлғалар Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодекстің 44-
бабында көрсетілгендей, меншік иесі қаржыландыратын мекемелер мен қазыналық
кәсіпорындардан басқа заңды тұлғалар өз міндеттемелері бойынша өзіне
тиесілі барлық мүлікпен жауап береді.
Меншік иесі қаржыландыратын мекеме немесе қазыналық кәсіпорын өз
міндеттемелері өз билігіндегі ақшалай қаражатпен жауап береді. Қаражат
жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері бойынша тиісті мүлікті
меншіктенуші жауапты болады.
Азаматтық құқық тауар иелерінен тәуелсіз және тең құқықты қатынастарды
реттейді. Азаматтық құқық қатынас міндеттеме бұзылған жағдайда екіншісіне
жүктейтін тең құқылы талаптар арасында құрылады. Азаматтық талап
жауапкершілікте болу фактісін көрсетеді.
Талапкердің пайдасына өндірілетін құқық бұзушыға жүктелетін мүліктік
санкциялар қолданылады. Алайда кейбір жағдайларда құқық бұзушы зиян
келтіріп қана қоймай арам ниетпен жасалса және қоғамдық, мемлекеттік
қызығушылықты тудырса, онда заңда белгіленгендей белгілі мөлшерде немесе
толық мөлшерде мемлекет кірісіне ұсталатын мүліктік санкциялар қолданылуы
мүмкін.
Азаматтық құқықпен реттелетін тауар-ақша қатынастары эквиваленті
өтелетін сипатта болады. Бұдан шығатын қорытынды, талапкерге зиян немесе
шығынды эквиваленті түрде өтейді. Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің
ерекшелігі оның конпенсациялық сипатта болуында. Оның мақсаты талапкердің
мүліктік сферасын қайта қалпына келтіру.
Көрсетілген жағдай өз кезінде азаматтық құқықтың жауапкершіліктің
шегін анықтайды. Талапкерге мүліктік сфераны қалпына келтіру тек қана оған
келтірген зиянды немесе шығынды толығымен өтеген кезде пайда болады.
Сондықтан азаматтық құқықтық жауапкершіліктің ерекшеліктерінің бірі
келтірілген зиян немесе шығын мөлшерімен жауапкершілік мөлшерінің сәйкес
келуі.
Бұл жалпы ереженің кейбір қолданылмайтын кездері бар. Егерде
жауапкершілік мөлшері заңмен шектелмеген болса, берілген жағдайды түсіндіре
отырып, азаматтық құқық экономикалық қатынастарды реттеумен қоса
тәрбиеленуші және контрагентке міндеттемені орындату үшін ықпал етуші
сипатқа ие.
Азаматтық құқық қатынастағы тараптардың заң бойынша теңдігі азаматтық
айналымдағы юридистикалық жауапкершілікті мойындау қажеттілігінен
туындайды.
Бұрынғы азаматтық заңдылық бойынша бір-біріне теңдей жауапкершіліктер
әрқашан қатал қолданыла бермеді. Бұл жерде негізгі қатысушы шаруашылық іс-
әректтер жеңілдіктермен артықшылықтарды пайдалана білді. Осыған ұқсас
жауапкершілік мөлшерінің шектелуі құрылыс,транспорт, кәсіпорындарда және
тағы басқа ұйымдарда етек алды. Үкімет мүліктік жауапкершіліктен жыл сайын
шарттағы міндеттемені бұзған кәсіпорындар және ұйымдарды және жеңіл
өнеркәсіп саласын мәжбүрлеу шараларын босатып жіберіп отырды. Нарықтық
экономикаға өтуге байланысты осындай жағдайлар заңның кейбір тұстарының
өзгертулеріне әкеп соқты.
Жоғарыдағы мысалден бір шешімге келетін болсақ, азаматтық құқықтық
жауапкершілік мүліктік сипаттағы санкция қолдануымен байланысқан, бұзылған
құқықтарды реттейтін және азаматтық айналымға қатысушылардың тең құқығын
экономикалық тұрғыда әсер ететін мемлекеттік мәжбүрлеу түрлерінің бірі.
Ал зиян келтіргені үшін жауаптылықтың жалпы негіздері Қазақстан
Республикасы Азаматтық Кодексінің 917-бабында көрсетілген, яғни:
1. Азаматтар мен заңда тұлғалардың мүліктік немесе мүліктік емес
тгіліктері мен құқықтарына заңсыз іс-әрекеттер мен (әрекетсіздік
пен) келтірілген (мүліктік және (немесе)мүліктік емес) зиянды, оны
келтірген тұлға толық көлемінде өтеуге тиіс.
Заң актілерінде зиянды өтеу міндеті зиян келтіруші болып
табылмайтын тұлғаға жүктелуі, сондай-ақ өтеудің неғұрлым жоғары
мөлшері белгіленуі мүмкін.
2. зиян келтурші, осы Кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, егер
зиян өзінің кінәсімен келтірмегендігін дәлелдесе, оны өтеуден
босатылады.
3. Заңды іс-әрекеттерінң келтірілген зиян осы Кодексте және өзгеде заң
актілерінде көзделген жағдыайларды өтелуге тиіс
Зиян келтірудің алдын алу мәселесі Қазақстан Республикасы Азаматтық
Кодексінің 918-бабында көрсетілген:
1. Болашақта зиян келтіру қаупі мұндай қауіпті тудыратын іс-әректтерге
тыйым салу туралы талап қоюға негіз болады.
2. Егер келтірілген зиян оны келтіруді жалғастыратын немесе
жаңаданзиян келтіру қаупін туғңызатын, кәсіпорынды, ғимаратты пайдаланудың
не өзге де өндірістік қызметтің салдарынан болса, сот зиянды өтеуден басқа,
жауапкерге тиісті қызметін тоқтатуды міндеттеуге құқылы.
Егер тиісті қызметтің тоқталуы қоғамдық мүдделерге қайшы келсе, сот
оны тоқтату туралы талаптан бас тарта алады. Мұндай қызметті тоқтатудан бас
тарту жәбірленушілерді осы қызметтен келтірілген зиянды өтеттіру құқығынана
айырмайды.
Анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз іс-
әрекеттерімен келтірілген зиян үшін жауапкершілік Қазақстан Республикасы
Азаматтық Кодексінің 923-бабында айтылған, яғни:
1. Заңсыз соттау, заңсыз қылмыстық жауапқа тарту, бұлтартпау
шарасы ретінде заңсыз қамауға алу, үйде қамауда ұстау, еңбекпен
түзеу түріндегі әкімшілік жазаны заңсыз қолдану, психиатриялық
емдеу мекемесіне немесе басқа емдеу мекемесіне заңсыз орналастыру
салдарынан азаматқа келтірілген зиянды анықтау, алдын-ала тергеу,
прокуратура және сот органдары лауазымды адамдардың кінәсіне
қарамастан, заң актілерінде белгіленген тәртіпте толық көлемде
мемлекет өтейді.
2. Анықтау, алдан ала тергеу прокуратура органдарының өзге де
заңсыз іс-әрекеттерініңсалдарынан азаматқы немесе заңды тұлғаға
келтірілген зиян осы Кодекстің 922-бабында көзделген негіздер мен
тәртіп бойынша өтеледі.
3. Судьялардың және басқа сот қызметкерлерінің заңсыз іс
әрекеттерімен (әрекетсіздігімен) сот төрелігін жүзеге асыру кезінде
келтірілген зиян, осы баптың 1-тармағындакөзделгеннен басқа ретте,
осы Кодекс 922-бабының 3- тармағында белгіленген негіздер мен
тәртіп бойынша өтеледі.
Өзінің жауаптылығын сақтандырған тұлғаның зиянды өтеуі мәселесі
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодекстің 924-бабында
қарастырылғандай, ерікті немесе міндетті түрде сақтандыру
тәртібімен өзінің жауатылығын сақтандырған заңды тұлға немесе
азамат, келтірілген зиянда толық өтеу үшін сақтандыру сомасы
жеткіліксіз болған жағдайда сақтандыру сомасы мен заладың
мөлшерінің арасындағы айырманы өтейді.
14-жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар келтірілген зиян үшін
жауапкершілік Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 924-
бабындабелгіленген негіздер мен тәртіп бойынша қарастырылады. Олар:
1. Жасы 14 ке жетпеген кәмелетке толмағандар (жас
балалар)келтірген зиян үшін, егер зиян өздерінің кінәсінен
болмағанын дәлелдемесе, оның ата-анасы (асырап алушылары),
қорғаншылар жауап береді.
2. Егер қорғаншылыққа мұқтаж жас бала тиісті тәрбиелеу, емдеу
мекемесінде, халықты әлекуметтік қорғау мекемесінде немесе заңға
орай өзінің қорғаншысы болып табылатын осы сияқты басқа мекемеде
болса,егер зиян өзінің кінәсімен болмағанын дәлелдемесе, жас бала
келтірген зиянды сол мекеме өтеуге міндетті.
3. Егер жас бала оқу орнының, тәрбиелеу, емдеу немесе оны қадағалауды
жүзеге асыруға міндетті өзге мекеменің, сондай-ақ шарттың негізінде
қадағалауды жүзеге асыруға міндеті адамның бақылауында болған
уақытта зиян келтірсе, зиян олардың қадағалауды жүзеге асыраудағы
кінәсінен болмағанын дәлелдемесе, келтірілген зиян үшін осы
мекемелер мен адамдар жауап береді.
4. Ата-аналардың (асырап алушылардың), қорғаншылардың, оқу
орындарының, тәрбиелеу, емдеу және өзге де мекемелердің зиянды өтеу
жөніндегі міндеті жас баланың кәмелетке толуымен немесе оның зиянды
өтеу үшін жеткілікті мүлік алуымен тоқтатылмайды.
Егер ата-аналары (асырап алушылары), қорғаншылары қайтыс болса немесе
олардың сондай-ақ осы баптың 3-тармағында аталған басқа да азаматтардың
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу үшін
жеткілікті қаражат болмаса, ал толық әрекет қабілеттілігі болған зиян
келтірушінің өзінде мұндай қаражат болса, сот жәбірленуші мен зиян
келтірушінің өзінде мұндай қаражат болса, сондай-ақ басқа да мән жайларды
ескере отырып, зиянды зиян келтірушінің өзінің мүлкі есебінен толық немесе
ішінара өтеу туралы шешім қабылдауға құқылы.
Қазақстан Респіубликасы Азаматтық Кодекстің 926-бабында он төрт жастан
он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар келтірген зиян үшін
жауапкершілік мәселесі анықталған:
1. он төрт жастан ое сегіз жасқа дейінгі кәмелетке томағандар өздері
келтірген зиян үшін жалпы негіздер бойынша дербес жауап береді.
2. он төрт жастан он сегіз жасқа дейін кәмелетке толмағандардың зиянды
өтеу жеткілікті мүлкі немесе өзге кіріс көздері балмаған жағдайда,
егер олар зиянның өз кінәсінен болмағанын дәлелдемесе, зиянды толық
немесе оның жетпей тұрған бөлігін ата-аналары (асырап алушылары)
немесе қамқоршылары өтеуге тиіс. Егер он төрт жастан он сегіз жасқа
дейінгі қамқоршылыққа мұқтаж кәмелетке толмаған адам тиісті
тәрбиелеу, емдеу мекемесінде немесе заңға орай оның қамқоршысы
болып табылатын сол сияқты басқа да мекемеде болса, зиян өздерінің
кінәсінен болмағанын дәлелдемесе, зиянды толық немесе оның жетіспей
тұрған бөлігін сол мекемелер өтеуге міндетті.
3. Ата –аналардың (асырап алушылардың), қамқоршының және тиісті
мекеменің зиянды өтеу жөніндегі міндеті зиян келтірушінің кәмелетке
толуы бойынша немесе онда кәмелетке толғанға дейінгі зиянды өтеуге
жеткілікті мүлік немесе кіріс көздері пайда болса не ол кәмелетке
толғанға дейін әрекет қабілеттілігіне ие болса тоқтатылады (осы
Кодекстің 17-бабының 2- тармағы). Ата-ана құқықтарынан айырылған
ата-аналардың кәмелетке толмағандар келтірген зиян үшін
жауапкершілігі Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодекстің 927-
бабында көрсетілгендей ата-ана құқықтарынан айырылған ата-анаға,
егер баланың зиян келтіруге әкеп соқтарған мінез құлқы ата-ананың
баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерін дұрыс жүзеге асырмауының
салдары болып табылады деп анықталса, сот ата-ана құқықтарынан
айырылғаннан кейін үш жыл бойы оның кәмелетке толмаған балалары
келтірген зиян үшін жауаптылқ жүктеуі мүмкін.
Өкіметке қабілетсіз деп танылған азамат келтірілген зиян үшін
жауапкершілік Қазақстан Республикасы Кодексінің 928-бабы қарастырады:
1. Әрекетке қабілетсіз деп танылаған азамат келтірген зиянды (осы
Кодекстің 26-бабы), егер олар зиян өздерінің кінәсінен болмағанын
дәлелдемесе, оның қорғаншысы немесе оны қадағалауды жүзеге асырауға
міндетті ұйым өтейді.
2. Қорғаншының немесе ұйымның әрекетке қабілетсіз деп
танылғаназамат келтірген зиянды өтеу жөніндегі міндетті оның
әрекетке қабілеттілігі қалпына келген жағдайда да тоқтатылмайды.
3. Егер қорғаншы қайтыс болса не оның зиянды өтеу үшін жеткілікті
қаражаты болмаса, ал зиян келтірушінің өзінде мұндай қаражат болса,
сот жәбірленуші мен зиян келтірушінің мүліктік жадайын, сондай-ақ
басқа да мән жайларды, атап айтқанда, зиян келтірушінің әрекетке
қабілеттілігінің қалпына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ ҰҒЫМЫНА ШОЛУ ... ... ... .5
1.1 Азаматтық құқық және оны реттеу
тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Азаматтық құқық қатынастарының
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Азаматтық-құқықтық қатынастар шеңберіндегі тұрғын үй құықығы ... ...25
ІІ Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй қатынастары азаматтық құқықтық
қатынастар түрі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.1 Тұрғын үй қатынастарын реттеудің құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ..32
2.2 Тұрғын үй қатынастарын жүзеге асырудағы мемлекеттің негізгі
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Тұрғын үй саласын мемлекеттік реттеу
тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ
Азаматтық құқық – Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі
болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды
тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік – аумақтық бөліністерімен
тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап,
басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал
азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық
құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша
қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар құрайды.
Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл
нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқық
қатынастары деп аталады.
Тақырыптың өзектілігі. Адам өмірінің басты материалдық жағдайларының
бірі тұрғын үй болып табылады. Адамның тұрғын үйге деген сұранысы ол
туғаннан бастап пайда болады және оның өмірінің барлық кезінде сақталады,
яғни, тұрақты сипатта болып, жасы ұлғайған саыйн, отбасының пайда болуымен
түрі өзгереді.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық
қатынастарға араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі
сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда
сатушы мен алушының арасында осындай қатынас туындайды. Азаматтық кодексте
көрсетілген сату – сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық
қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада
ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне
беруге немесе сол затында сапасы жағынан бір кемшілігі немесе сан жағынан
кемістігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе
алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с.
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқық
қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату,
банк арқылы есеп айыру – осылардың бәрі де құқық қатынасын тудырады, яғни
осылардың бәрінің де заң арқылы белгілі салдары болады.
Құқық қатынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен оның
құрамдас элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында
қатынастың субъектілері деп аталатын қатысушылары болады. Азаматтық құқық
қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік –
аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады.
Тұрғын үй қатынастарында қатаң заңдылық пен әділеттілікті жүзеге
асырудың қажетті талабы – бұл барлық тұрғын үй нормалары мен ережелерін дәл
сақтау және дұрыс қолдану. Тұрғын үй қатынастарын реттеу күрделі сипатта
болады және ең алдымен тұрғын үй және азаматтық заңнама қағидаттарының
үйлесімділігі негізінде жүзеге асады. Бұның барлығы тұрғын үй қатынастарын
реттеу саласындағы негізгі тұрғын үй – құқықтық және өзге де құқықтық
санаттарды терең зерттеу мен меңгерудің қажеттілігі артады.
Соңғы уақытқа дейін тұрғын үй сұрақтары азаматтық құқық оқулықтарында
баяндалған еді. Енді тұрғын үй құқығы оқытудың дербес пәні болып, барлық
қажетті заңнамалық және құқықтық ережелерден тұрады. Бірақ айта кететін
жайт, құқық жүйесінде тұрғын үй құқығының орны мен рөлі туралы вторлар
арасындағы пікір біртекті емес.
Зерттеудің материалдық базасы. Кей авторлардың (мысалы, Литовкин
В.Н.) айтуынша, тұрғын үй құқығы құқық саласының дербес саласы емес және
азаматтық құқықтың құрамдас бөлігі болып табылады, ал кей
авторлардың (Корнеев С.М., Седугин П.И.) пайымдауынша заңнамалық актілердің
дамуы барысында тұрғын үй қатынастарында тұрғы үй құқытық материалдарды
жүйелеп баяндау, құқық нормаларының мазмұны қайтадан өңделіп, даму,
құқықтағы олқылықтарды толықтыру жүреді, заңнамаға жаңа ерекше жүйелі
нормативтік құқықтық қорытындыларды (оның ішінде тұрғын үй қатынастары
ұғымы) енгізу, дербес кешенді құқықтық құбылысты қалыптастыруға мүмкіндік
берді.
Оған айрықша реттеу пәні, қағидаттары, құқықтық реттеудің жекелеген
тәсілдері мен амалдары тән, яғни, айрықша механизмнің болуы, осы арқылы
тұрғын үй құқығы аралас құқық салаларынан ерекшеленеді.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты – тұрғын үй қатынастарын азаматтық
құқық қатынастарының бір түрі ретінде қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттері:
- азаматтық құқық қатынастарына шолу;
- азаматтық құқық қатынастарының элементтері мен тетіктерін ашып
көрсету;
- тұрғын үй қатынастарын реттеу мәселелерін қарастыру;
- тұрғын үй қатынастарын жетілдіру тәсілдерін ұсыну.
Тақырыптың зерттеу пәні:
- азаматтық-құқықтық қатынастар.
Зерттеу нысаны:
- азаматтық құқықтық қатынастар шеңберіндегі тұрғын үй қатынастары.
Зерттеу әдістері:
- сараптау;
- талдау;
- тұжырымдау.
Диплом жұмысы кіріспелен, екі негізгі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ ҰҒЫМЫНА ШОЛУ
1.1 Азаматтық құқық және оны реттеу тетіктері
Қазақстан Республикасының біртұтас құқық жүйесі бірнеше салаға
бөлінетіндігі бәрімізге мәлім. Сол салалардың бірі болып табылатын –
азаматтық құқық. Азаматтық құқық сала ретінде елімізде қалыптасып келе
жатқан нарықтық экономиканың бірден-бір негізі десек те болатын шығар.
Өйткені, бұл саламен реттелінетін құқық қатынастарының шеңбері өте кең.
Азаматтық құқығымен реттелінетін қатынастардың түсінігін бару үшін
құқық теориясында қолданылып жүрген ережелерге сүйенуіміз қажет. Яғни
айтқанда, реттеу пәні мен реттеу тәсілдері. Осы жоғарыда көрсетілген екі
категорияның негізінде азаматтық құқығына сала ретінде тек анықтама ғана
емес, оның басқа құқық салаларынанерекшіліктерін де көрсетуге болады.
Азаматтық кодекстің 1-бабының 1- тармағында көрсетілгендей, азаматтық
заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген
өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты
мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Сонымен қатар, мүліктік
қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар да азаматтық
заңдармен реттеледі, өйткені олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды.
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, азаматтық құқығымен реттелетін қоғамдық
қатынастардың негізгісі болып табылатыны- мүліктік қатынастар. Сондықтан
да айтып кеткен жөн болар, кез келген мүліктік қатынасар емес, қоғамның
негізін қалайтын тауар-ақша қатынастары, яғни азаматтық құқық
субьектілерінің кез келгенінің қатысуымен және әртүрлі көріністерде (мүлік
беру, жұмыс, қызмет) байқалатын мүліктік қатынастар.
Мүліктік қатынастарға негізінен, қоғамдағы өндіріс құрал-жабдықтарына,
мүліктік иеліктерге және басқа да материалдық құндылықтарға байланысты
туындайтын қоғамдық қатынастар жатады.
Мүліктік емес жеке қатынастар, мүліктік қатынастарға тығыз байланысты
мүліктік емес жеке қатынастар және мүліктік қатынастарға байланысы жоқ
мүліктік емес жеке қатынастар болып екі топқа бөлінеді. Азаматтық заңдармен
реттелетін мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастарға
құндық маңызы жоқ қатысушылардың қоғамдық сипатын белгілейтін материалдық
емес құндылықтар жатады. Мәселен әдеби шығармамен, ғылыми еңбекпен
айналасушылар немесе өнертапқыш өзінің авторлығын анықтау туралы мәселе
қойса, өзінің жекелігін қорғай отырып, бұл мәселе бойынша қоғамдық дербес
қатынасқа түседі. Бұл қатынас мүліктік болып табылмаса да, мүлікпен тығыз
байланысты, өйткені өнертабыс иесінің өнертабысының пайдаланғаны үшін онда
авторлық сыйақы алу құқығы пайда болады.
Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға байланысы жоқ
мүліктік емес жеке қатынастарға азаматтың есімі, жеке келбет құқығы, жеке
өмірдің құпиялылығы, тұрғын үйге қол сұқпаушылық, азаматтың немесе заңды
тұлғаның абыройына, қадір-қасиетіне, іскерлік беделіне байланысты
туындайтын құқықтық қатынастарды жатқызуға болады. Қазақстан
Республикасының Конституциясының 9-бабында азаматтың ар-намысы мен қадір-
қасиетіне қол сұғылмаушылық атап көрсетілген.
Сондай-ақ Ата Заңның 33-бабы “азаматтың жеке өміріне қол сұғуға
болмайтындығын” атай келе, “азаматтың жеке өміріне араласуға, оның ар-
намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғуға тыйым салынады” десе, осы баптың
келесі тармағында “тұрғын үйге қол сұғуға болмайтындығы” атап көрсетілген.
Жоғарыда көрсетілген мүліктік қатынастармен байланысы жоқ жеке қатынастар,
мүліктік емес жеке қатынастардың екінші тобын құрайды.
Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастар жиынтығын анықтай келе, бұл
қатынастардың субьектілерін де атап көрсетуге болады. Оларға жеке тұлғалар
(Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ
адамдар), заңды тұлғалар, мемлекет және әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1964
жылғы Азаматтық кодекспен салыстырғанда 1994 жылы 27-желтоқсанда
қабылданған Азаматтық кодекстің ерекшілігі сол, мемлекет азаматтық-
құқықтық қатынастарға осы қатынастарға өзге қатысушылармен тең негізде
түсетіндігі атап көрсетілген.
1. Азаматтық заңдарда 1994 –жылғы 24 желтоқсанда он үшініш сайланған
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 11 сессиясы қабылдаған жаңа
Азаматтық кодекс (жалпы бөлім) ерекше орын алады. Азаматтық кодекске 1996
жылғы 15 шілдедегі, 1997 жылғы 5 наурыэдағы, 1997 жылғы 2 шілдедегі, 1998
жылғы 2 наурыздағы заңдармен өзгерістер енгізілгенін ескеру қажет.
Азаматтық кодекстің 3-бабында Қазақстан Республикасы азаматтық
заңдарының жүйесі анықталған.ең алдымен ол жалпы республикалық болып
табылады және азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған Қазақстан
Республикасының өзге де заңдарынан, Қазақстан Республикасы Президентінің
заң күші бар жарлықтарынан, Парламенттің қаулыларынан, Парламенттің Сенаты
мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-ақ Азаматтық
кодекстің 1-бабының 1,2 тармақтарында аталған қатынастарды реттейтін
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарынан,Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулыларынан тұрады.
Сонымен, азаматтық құқық нормалары заңдарда, нормативтік құқықтық
актілерде және заңға сәйкес нормативтік актілерде бекітілуі мүмкін. Бұл
орайда “Нормативтік құқықтық актілер туралы”1998 жылғы 24 наурыздағы
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес бұл нормативтік құқықтық актілердің
бәрі олардың заң күшіне қарай белгілі бір қатаң иерархиялық жүйе бойынша
орналасады.
2. Заң актілері. Заңдардың арасында 1995 жылғы Қазақстан Республикасы
Конституциясының мейлінше жоғары заң күші бар, оның 4 –бабында Қазақстан
Республикасында қолданылатын құқық Конституциясының, соған сәйкес
заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, республиканың
халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ
Конституциялық Кеңес пен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының
нормалары деп белгіленген.
Қазақстан Республикасының Конституциясында азаматтық құқықтық
нормалары бар. Атап айтқанда, 6-бапта Қазақстанда мемлекеттік меншік пен
жеке меншік тең дәрежеде қорғалатыны белгіленген. Азаматтардың жеке меншік
мәселелері Конституцияның 26-бабында неғұрлым тәптіштеп баяндалған.
Азаматтырдың ар-ожданы, қадір-қасиеті және абыройлы есімі, отбасылық құпия,
хат жазысу, телефон арқылы сөйлесу, почта, телеграф және өзге де хабарлар
сияқты рухани қазыналар жөнінде туындайтын жеке мүліктік қатыныстарды
азаматтық-құқықтық реттеудің негізгі Қазақстан Республикасы
Конституциясының 16-18 баптарында жатыр.
Біз бұған дейін 1994 жылғы 27 желтоқсанда қабылданған, заң күші
жағынан азаматтық құқық қатынастарын реттеуде мейлінше маңызды орын алатын
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Жалпы бөлім) атап өткенбіз.
Азаматтық кодекс (Жалпы бөлім) 1995 жылғы 1 наурыздан бастап күшіне
енгізілді. Ол 405-бапты біріктіретін 24- тараудан тұрады. Оның сипатты
белгісі оған нарықтық экономика жағдайындағы азаматтық айналымға арналған
нормативтік базаның негізі етіп алынғаны болып табылады.
Азаматтық құқық нормаларынаң талаптарына сәйкес туындайтын және бұл
нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқық
қатынастары деп аталды.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық
қатынастарына араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі
сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда
сатушы мен алушының арасында Азаматтық кодексте көрсетілген сату-сатып алу
мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл
мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада ақша төлеуге міндетті, ал
сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне беруге, немесе затында сапасы
жағынан немесе сан жағынан бір кемшілігі болса, онда оны басқа затпен
ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге міндетті
және т.с.с
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқықтық
қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату,
банк арқылы есеп айыру- осылардың бәрі де құқықтық қатынасты тудырады, яғни
осылардың бәрәнің де заң арқылы белгілі салдары болады.
Азаматтық құқық сала ретінде толық көрінуі үшін оның реттеу тәсілдерін
анықтау қажет. Көптеген ғалымдардың тұжырымдары бойынша құқықтық
қатынастарды реттеу тәсілінің бірнеше түрі бар және ол құқық жүйесінің
салаларына байланысты әрқилы болуы мүмкін. Азаматтық –құқықтық
қатынастардың ерекшелігіне байланысты азаматтық құқығының реттеу тәсілі
төмендегі ережелерге байланысты анықталады. Біріншіден, Азаматтық құқықтық
қатынастарға қатысушылардың заңды теңдігі, яғни азаматтық құқығының
субьектілері азаматтық айналымға түсу процесінде бір-біріне тәуелсіз.
Екіншіден, жеке және заңды тұлғалар азаматтық құқықпен азаматтық міндетті
өз ниеттерінің негізінде жүзеге асыруы, азаматтық-құқықтық қатынастарды
жүзеге асыру мүмкіншілігінің теңдігі және заң алдында бір текті қорғалуы.
Азаматтық құқық, көбінесе диспозитивтік нормаларға негізделген.
Диспозитивтік норма дегеніміз – тараптар араларында туындайтын
қатынастарды өздерінің қалауынша, егер заңда өзгеше көзделмесе, реттеу
мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда, Азаматтық кодекстің көптеген нормалары
көрсетілген ережелерге бағынады. Мәселен, Азаматтық кодекстің 238-бабы,
яғни шарт бойынша мүлік алушыда меншік құқығы пайда болатын кезеңі.
Жоғарыда көрсетілгендерді қорыта келіп, азаматтық құқыққа сала ретінде
төмендегідей анықтама беруге болады. Азаматтық құқық Бірақ азаматтық құқық
жеке мүліктік емес қатынастарды, сонымен қатар тікелей
Мүліктік қатынастарды да реттейді. Осы уақытқа дейін жеке мүліктік
емес қатынастарды бұзу мүліктік сипатта болады деген пікір қалыптасты.
Яғни ол үшін жауапкершілік мүліктік сипатта болмауы тиіс. Алайда, өмірдің
өзі көрсеткендей, көп жағдайларда азаматтардың немесе ұйымдардың жеке
мүліктік емес құықтарын бұзу, тиімсіз мүліктік сипаттағы жауапкершілікке
әкеп соқтыруы мүмкін.
Сонымен, азамат туралы жалған мәлімет жариялау, оған жұмысқа тұруға
немес кәсіпкерлік қызметпен айналысуға қиындық тудыруы мүмкін. Сондықтан
жаңа заңдылық бойынша жәбірленушіге жалған мәлімет жариялау арқылы
келтірілген рухани залалды өтеу құқығына ие болды. Ал азаматтар үшін
құқықққа қарсы іс-әрекет арқылы келтірілген физикалық кемісітушілікті
өтетуге құқылы.
Азаматтық кодекстің 1-бабында былай деп көрсетілген:
1. Азаматтық заңдармен тауар- ақша қатынастары және қатысушылардың
теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынсатр, сондай-ақ мүліктік
қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі.
Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды
тұлғалар, мемлекет сондай-ақ әкімшілік аумақтақ бөліністер болып табылады.
2. Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар
азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені оларды бұзу құқық бұзушыға мүліктік
сипаттағы жауапкершілікке әкеп соғады.
Ал заңды тұлғалар Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 44-
бабында көрсетілгендей.меншік иесі қаржыландыратын мекемелер мен қазыналық
кәсіпорындардан басқа заңды тұлғалар өз міндеттемелері бойынша өзіне
тиесілі барлық мүлікпен жауап береді.
Меншік иесі қаржыландыратын мекеме немесе қазыналық кәсіпорын өз
міндеттемелері бойынша өз билігіндегі ақшалай қаражатпен жауап береді.
Қаражат жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері бойынша тиісті
мүлікті меншіктенуші жауапты болады.
Азаматтық құқық тауар иелерінен тәуелсіз және тең құқықты қатынастарды
реттейді. Азаматтық құқық қатынас міндеттеме бұзылған жағдайда екіншісіне
жүктейтін тең құқылы талаптар арасында құрылады. Азаматтық талап
жауапкершілікте болу фактісін көрсетеді.
Міндеттеменің пайда болуының құқықтық негіздері.
Өзге де құқықтық қатынастар тәрізді міндеттеменің пайда болу
негіздері белгілі бір заңдық фактілерге байланысты және сол негізден
көрінеді, мұның өзі Азаматтық Кодекстің 7- бабында көрінс тапқан.
Азаматтық кодекстің 271- бабы осы кодекстің 7- бабында көрсетілген
тұжырымға сүене отырып, міндеттемелердің қалай пайда болатыны айқындай
түседі. Яғни міндеттеменің пайда болу негіздері шарттан, зиян келтіруде
немесе өзге де негіздерден пайда болады.
Азаматтық кодекстің 7- бабы әртүрлі құқықтық қатынастарының мүмкіндік
болу негіздерін тізбелеп келтірген.
Жоғарыда көрсетілген негіздерден басқа да міндеттемемен байланысты
бірқатар негіздер бар. Бұл ең алдымен, әкімшілік құжаттары, әрине, біз
бұл арада Азаматтық құқықтық қатынасқа қатыстысын айтып отырмыз.
Әкімшілік құжатының заңды күші бағынышты органға міндетті түрде өкімнің
жүргізетіңдігінен көрінеді. Сондықтан да барлық жағдайда да әкімшілік
құжат органдар, яғни құжатты шығарушы, атқарушы, оның орындалуын бақылаушы
органдар және т.б. арасында әкімшілік құқықтық қатынастарды туғызады.
Сонымен бірге ол адресаттар арасында Азаматтық міндеттемені де дүниеген
әкеледі.
Алайда, мұндай жағдайлар салыстырмалы түрде сирек кездеседі, кәдімгі
жоспарлы тапсырманы (немесе басқалай әкімшілік құжат) күрделі заңдық
құрамның бір бөлшегі десе болады. Міндеттеменің пайда болу негізінде шарт
әкімшілік құжатқа келіп қосылады.
Міндеттеменің пайда болу негізіне құқықққа қайшы нақты әрекеттер де
жатады. Бұған-біреудің мүлкін қасақан не кездей соқ иелену, зелел келтіру
арқылы өзгенің заңмен қорғалатын мүддесін бұзуды мысал етіп алуға болады.
Міндеттеме азаматтық кодекстің 271-бабында қарыстырылған негіздерде де
пайда болуы мүмкін.
Міндеттеме өзінің мазмұнына, обьектілерінің салалы ерекшеліктеріне
және субьектілерінің сипатына қарай мынанадай түрлерге бөлінеді:
1. Жағымды мазмұндағы міндеттеме, жағымсыз мазмұндағы міндеттеме.
2. Біржақты және өзара ортақ міндеттеме;
3. Борышқор әрекетін нақты анықтайтын міндеттеме және балама
міндеттеме;
4. Қатаң түрдегі жеке сипаттағы міндеттеме (Бұл міндеттеме субьект
ретіндегі жеке сипаттылық міндеттеменің пайда болуына, өзгеруіне немесе
толықталуына әсер етпейді);
5. Басты және тәуелді міндеттемелер;
6. Шартқа негізделген міндеттемелер, шарттан тыс міндеттеме және
бір жақты еркін құжат түріндегі міндеттеме.
Міндеттеме жағымды мазмұндағы және жағымсыз мазмұндағы деп
бөлгендегі мақсат борышқор мен несие берушінің әрекет сипатын айқындай
түсу.
Бұл орайда борышқорға белгілі бір әрекетті жасау жүктеледі, ал несие
берушіге сол әрекетті орындауды талап ету құқығы беріледі. Мұның өзі
жағымды мазмұндағы міндеттеме деп аталады. Мұндай міндеттеме жиі
кездеседі, мәселен, саянсай тұрғызуды айтуға болады. Жағымсыз мазмұндағы
міндеттеме деп борышқордың белгілі бір әрекет жасаудан бас тартуын, несие
берушінің бас тартуды мәжбүр ету құқығын айтамыз Мысалы, автор өз
шығармасын жасалған шарт мерзімі бітпейінше басқа баспаға ұсынбауы тиіс.
Міндеттеме бір жақты және өзара ортақ та болады. Біржақты міндеттеме
дегеніміз мінджеттемега қатысушының біріне тек қана құқық беріледі де,
екіншісінен тек қана міндет бөлінеді. Ал екі жақты міндеттеме деп әр
жақтың әрқайсысының міндеті де, құқығы да болуын айтамыз. Оған сатып алу-
сату міндеттемесін мысалға келтірген дұрыс, бұл міндеттемеде сатып
алушының да, сатушының бірқатар құқықтары мен міндеттері ескеріледі.
Мұндай жағдайда Азаматтық кодекстің 269-бабының 3-тармағына сәйкес
тараптардың әрқайсысы басқа тараптың пайдасына міндет алса, бұл оның
пайдасына жасуға міндетті басқа тараптың барышқоры және сонымен бірге
оған талап талап қоюға құқығы бар оның несие берушісі болвып есептеледі.
Міндеттемеде әдетте несие беруші борышқордан белгілі бір әрекетті
атқаруды талап етеді. Мысалы, мынадай затты қайтару, мынадай ақшаны беру
және т.б. Бірақта мазмұны талап ету құқығы болып табылатын міндеттеме де
кездеседі, оған тиісті міндеттемеге сәйкес бір немесе бірнеші әрекет
таңдалынады. Бұл әрекеттердің бірін аяқтау міндеттемені атқаруды
білдіреді. Мұнадай міндеттеме балама деп аталады.
Міндеттемелердің бір тобын жеке сипаттағы міндеттемелер құрайды.
Оған борышқор мен несие берушінің жеке басына қатысты міндеттемелер
жатады. (мысалы, мүсіншінің міндеттемесі тапсырыс шартынан келіп шығады).
Мұндай міндеттеме борышқордың немесе несие берішінің қайтыс болумен
байланысты тоқтатылады. (АК –тің 376-бабы).
Міндеттеменің туындауына орай шартты, шарттан тыс деп те, сондай-ақ
бір жақры еркін құжатт міндеттемесі депте бөледі. Міндеттеменің шартты
тобы өте көп кездеседі(сату-сатып алу тасымалдау, сақтандыру және т.б)
Шарттан тыс міндеттеем әр жақтың келісім бойынша пайда болмайды,
керісінше азаматтық құқықтық кез-келген субьектісінің мүлкіне жасалған
зиян нәтижесінде кездеседі. Сондай-ақ негізсіз баю салдарынан туындайтын
міндеттемелер, яғни басқаның мүлкіне жинағандарын заңсыз сатып алу және
жинау, мәмлемен белгіленген негіздерсіз иелену жағдайын да да көрінеді.
Бұл жайында Е. Баянов былай айтады: “Міндеттеменің пайда болуы заңды
тұлғалардың мүлкіне және олардың өздеріне зиян келтіру салдарынан
туындауы да мүмкін Азаматтық құқық теориясында мұндай міндеттемелерді
шарттсыз міндеттемелер деп те айтады”
Талапкердің пайдасына өндірілетін құқыққ бұзушыға жүктелетін
санкциялар қолданылады. Алайда кейбір жағдайларда құқық бұзушы зиян
келтіріп қана қоймай арам ниетпен жасалса және қоғамдық, мемлекттік
қызығушылықты тудырса, онда заңда белгіленгендей белгілі мөлшерде немесе
толық мөлшерде мемлекет кірісіне ұсталатын мүліктік санкциялар қолданылуы
мүмкін.
Азаматтық құқықпен реттелетін тауар-ақша қатынастары эквиваленті
өтелетін сипатта болады. Бұдан шығатын қорытынды, талапкерге зиян немесе
шығынды эквивалентті түрде өтейді. Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің
ерекшелігі оның конпенсациялық сипатта болуында. Оның мақсаты
–талапкердің мүліктік сферасын қайта қалпына келтіру.
Көрсетілген жағдай өз кезінде азаматтық құқықтық жауапкершіліктің
шегін анықтайды. Талапкерге мүліктік сфераны қалпына келтіру тек қана оған
келтірген зиянды немесе шығынды толығымен өтеген кезде пайда болады.
Сондықтан азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің ерекшеліктерінің бірі
келтірілген зиян немесе шығын мөлшерімен жауапкершілік жауапкершілік
мөлшерінің сәкес келуі.
Бұл жалпы ереженің кейбір қолданылмайтын кездері бар. Егер де
жауапкершілік мөлшері заңмен шектелмеген болса, берілген жағдайды
түсіндіре отырып, азаматтық құқық экономикалық қатынастарды реттеумен
қоса тәрбиеленуші және контрагентке міндеттемені орындату үшін ықпал
етуші сипатқа ие.
Азаматтық құқық қатынастағы тараптардың заң бойынша теңдігі азаматтық
айналымдағы юридистикалық жауапкершілікті мойындау қажеттігінен
туындайды.
Бұрынғы азаматтық заңдылық бойынша бір-біріне ұқсас теңдей
жауапкершіліктер әрқашан қатал қолданыла бермеді. Бұл жерде негізгі
қатысушы шаруашылық іс-әрекеттер жеңілділіктермен артықшылықтарды пайдалан
білді. Осыған ұқсас жауапкершілік мөлшерінің шектелуі құрылыс, транспорт,
кәсіпорындарда және басқа да ұйымдарда етек алды. Үкімет мүліктік
жауапкершіліктен жыл сайын шарттағы міндеттемені бұзған кәсіпорындарды және
ұйымдарды жеңіл өнеркәсіп саласын мәжбүрлеу шараларын босатып жіберіп
отырды. Нарықтық экономикаға өтуге байланысты осындай жағдайлар заңның
кейбір тұстарының өзгертулеріне әкеп соқты.
Жоғарыдағы мысалдан бір шешімге келетін болсақ, азаматтық- құқықтық
жауапкершілік мүліктік сипатағы санкция қолданумен байланысқан, бұзылған
құқықтарды реттейтін және азаматтық айналымға қатысыушылардың тең құқығын
экономикалық тұрғыда әсер ететінмәселе, сондай-ақ мүліктік қатынастарға
байланысты (байланысты емес) мүліктік емес жеке қатынастарды реттеуге
бағытталған құқықтық нормалар жиынтығы.
1.2 Азаматтық құқық қатынастарының элементтері
Құқық қатынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен құрамдас
элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында қатынастың
субьектілері деп аталатын қатысушылар болып табылады. Азаматтық құқықтық
қатынастарының субьектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік-
аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады.
Құқық қатынастарын қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс
орнайды, сол себепті бұлардың арасында қатынастарының мазмұнын құрайтын
белгілі бір құқықтар мен міндеттер пайда болады.
Сол қатынаста құқықтар мен міндеттер не нәрсеге (мүліктік және жеке
мүліктік емес игіліктер) бағытталған болса, сол нәрсе оның обьектісі деп
аталады.
Сөйтіп, құқық қатынастарына төмендегідей элементтер тән болады:
субьектілер (қатысушылар), мазмұны (құқықтар мен міндеттер) және
обьектілер (құқықтар мен міндеттердің қатынасы бар мүліктік және мүліктік
емес игіліктер).
Осыған орай құқықтың жалпы теориясының бір мәселесіне тоқтала
кеткеннің еш артықтығы жоқ. Әдетте “құқық” сөзі бір-бірімен тығыз
байланысты, бірақ шын мәнінде мүлдем бөлек екі мағына білдіретіндігін
айтпасқа болмайды. Оның біріншісін “Азаматтық құқық” “құқық нормалары”
дегенге қолданамыз. Бұл сөз тіркесіндегі “құқық” дегеніміз мемлекетке
қалыптасқан құқықтық рәсімдер жүесі, жиынтығы. Қажет болған жағдайда оның
жүзеге асырылуы мемлекетткүшіне сүйенеді. Осы мағынада қолданылатын
“құқықтың обьективті мағынасындағықұқық” деп немесе “обьективті құқық” деп
атайды.
Бұл күнделікті өмірде “менің меншік құқығым бар”, “сіз бұлай істеуге
құқығыңыз жоқ”, “оның зейнетақы алуға құқығы бар” тәрізді сөздерді жиі
айтамыз, ал бұл орайда кедесетін “құқық” сөзі заң дегенді емес,
тұлғаның, нақті адамның белгілі бір мүддесін ғана білдіреді. Бұл
жағдайларда “құқық” туралы субьективтік мағынада немесе басқаша айтқанда,
құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктер болып
есептелінеді. Құқық қатынастарының элементті ретінде атқанымыз,біз
субьективік құқық туралы да айтамыз “құқтық” деген сөзге беретін екінші
мағына .
Әрбір құқық қатынасында қатысушының бірінің субьективтіқұқығына
екіншісінің заңдық міндеттілігі сәйкестендіріледі, яғни біреуінің
екіншісі алдындаы міндеттілік аясы айқындалады. Мысалы, үйді сатып алу-
сату шартына сәйкес сатушы мен сатып алушы үйді алуға құқылы да,
сатушы оны беруге міндетті.
Заңдылық фактісінің түсінігі. Азаматтық құқық нормалары өздігінен
азаматттық құқық қатынастарын тудырмайды. Қандай да болсын нақтылы
азаматтық құқық қатынастары белгілі бір жағдай болғанда ғана пайда
болады. Мұның мазмұнының өзгеруі немесе оның қысқартылуы да белгілі бір
жағдайға байланысты. Осындай құқық қатынастарының пайда болуына,
өзгеруіне немесе оның қысқартылуына себепкер болатын жағдайларды заңдылық
фактілер деп атайды. Мысалы, баланың тууы, мәміленің бүлінуі т.б.
заңдылық фактілер болып табылады.
Азаматтық кодексте сатып алу- сату, жалдау, мұра қалдыру және
тағысын тағылардың кезінде пайда болатын құқық қатынастарын тәртітейтін
баптардың болуы сол жеке тұлғалардың арасында нақтылы құқық қатынастарын
өздігінен тудыра алмайды. Белгілі бір азамат пен дүкен араларында сатып
алу- сату туралы АК- баптарында көрсетілген қатынастар пайда болу үшін
сол азамат дүкенге барып бір нәрсе сатып алуы керек, яғни дүкенмен сатып
алу –сату мәмілелеріне кірісуі керек.
Заңдылық оқиғалар. Кейбір заңдылық фактілер осы фактілер
нәтижесінде туатын құқық қатынастарына қатысушы тұлғалардың өздерінің
қалауы және ниетінен тыс пайда болады. Мұндай заңдылық фактілерді оқиға
деп атайды. (АК –тің 7 бабы, 8- тармағы). Адамның қлуі, белгілі бір
мерзімнің өтіп кетуі фактілері - осылардың бәрі де оқиғалардың қатарына
жатады.
Заңдылық әрекеттер. Заңдылық салдар, яғни белгілі бір құқық
қатынастарын тудыратын тұлғалардың әрекеттері де заңдылық факті болып
табылады ( АК -тің 7-бабы, 7-тармақ). Мысалы, мәміле жасау, ерлі-
зайыптылардың айырылысуы, біреуге әдейілеп зиян келтіру заң әрекеттері
деп маңыз бермейді; біздің әркеттеріміздің көбі құқық үшін бейтарап
әрекеттер, бұл әрекеттер заңдылық қатынастарды тудырмайды да, өзгертпейді
де. Кісі біреумен әңгімелесіп отырғанда, кітап оқып отырғанда, жазатын
мақласын ойланып отырғанда, кәдуілгі жағдайдағы оның қызметтері құқық
шеңберінен тыс жатады.
Заңда, заңдылық салдары бар деп табылатын әрекеттердің мазмұны
бірнеше түрде кездеседі және белгілі белсенді бір түрінде-істелген немесе
айтылған сөз түрінде, сондай-ақ әрекеттен бой тартқан (өзін-өзі ұстап
қалған) түрде- әрекетсіздік түрінде, үн қатпай қалғандық түрінде кездеседі:
Заңды және заңсыз әрекеттер (құқыққа сыйымды және құқыққа сыйымсыз).
Көп жағдайларда құқықтар мен міндеттер құқық тәртібінде рұқсат етілген
әрекеттердің нәтижесінде пайда болып өзгеріп немесе қысқарып отырады.
Заңмен тыйым салынбаған әректтер заңды әрекеттер заңды әрекеттер болып
табылады. Белгілі бір құқықтық нәтижелер тудыру ниетімен істелген, ерік
берілген, заңды әрекеттерге мысал бола алатын,- басқаша айтқанда,
азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін
белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері мәмілелер
деп танылады (АК-тің 4-тарауы)
Мәмілелер мен қатар, тікелей құқық және міндет тусын деген ниетпен
істелмеген, бірақ құқық қатынастарының пайда болуына немесе оның
қысқаруына негіз болып табылатын сан түрлі әрекеттер болады. Мұндай
әрекеттерге мысал болатындар: некелесу, әдеби шығарма жазу, өнертабыс және
т.с.с.
Кейбір әрекеттер құқық тәртібінде тыйым салынғандықтан ғана,, яғни
заңсыз болғандықтан құқық қатынастарын тударыды. Мәселен, АК –тің 917-
бабында былай делінген: басқа біреудің жеке басына не мүлкіне заңды
тұлғаға зиян келтіруші сол зиянды толық өтеуге міндетті. Зиян келтіру
(деликт) болып тадылатын болғандықтан, яғни зиян келтірушіні азаматтық
жауапқа тарту салдарынан тударатын заңсыз әрекет болғандықтанзиянды өтеу
міндеті зиян келтірушінің еркінен тыс ретте болады.
Зиян келтірушінің жауаптылық мөлшері.
“Жауапкершілік” термині әртүрлі аспектіде қолданылады. Жеке айтатын
болсақ: әлеуметтік, рухани, экономикалық және юридистикалық жауапкершілікті
кездестіруге болады.
“Әлеуметттік жауапкершілік” түсінігі жалпылама ұқсас. Онымен қоғамдағы
болып жатқан жауапкершіліктің барлық түрі қамтылады. Осы тұрғыдан қарағанда
рухани, экономикалық және юридистикалық жауапкершілік тек әлеуметтік
жауапкершіліктің түрі ғана.
Алайда әлеуметтік жауапкершілік ерекше мағынаға ие болып, әлеуметтік
психологиялық сипатта болады. Әдебиеттерде осы жауапкершілік түрін
юридистикалық жауапкершілік түсігіне ұқсастыруға тырысады. В.А. Тархованың
пікірі бойынша: “өзінің істеген әрекетіне жауап бере отырып міндеттеменің
реттелу құқығы –юридистикалық жауапкершілік”, -дейді. Юридистикалық
жауапкершіліктің осындай түсінігі жауапкершілік түсінігін шектен тыс
үлкейтіп, оның тәрбиелік мағынасынан айырады.
Қоғамдық өмірде “рухани жауапкершілік” категориясы үлкен маңызға ие.
Ол ұнамдылықты бұзу нормасымен байланысқан және қоғамға жат қылықты
қоғамдық айыптау түріаен ерешеленеді.
Әдебиеттерде және заңдылықтарда “экономикалық жауапкершілік” түсінігі
жиі кездеседі. Бұл ретте байқағанымыздай, “Экономикалық жауапкершілік”
түсінігі екі түрлі мағынада қолданылады. Барлығынан бұрын ол “Мүліктік
жауапкершілік” түсінігімен астасып жатады. Және бұнда ешқандай қорқыныш
жоқ. Нарықтық экономикаға өтуімізге және әкімшілік халықтық әдістің
экономикалық әдіске өту, осындай түсінікті құқыққа сыйымды етіп көрсетеді.
Яғни нарықтық қатынастарды реттеуде жол ашады. Экономиканың ықпалымен
эконмикалық әдістердің заңмен бекітілуі “экономикалық жауапкершілікті”
құқық бұзушыға мүліктік ықпал ету шарасы ретінде экономикалық
жауапкершілікті юридистикалық жауапкершіліктің бір түріне айналдырады.
Заң әдебиеттерінде “экоеомикалық жаупкершілік” түсінігіне
юридистикалық жауапкершіліктің ерекше бір түрі ретінде қатыстыруға
тырысады.
Бұл жағдайда әкімшілік –құқықтық шара туралы сөз болып, ал азаматтық
құқықтың жауапкершілік түсінігі қарастырылмайды.
Алайда, нарықтық экономика жағдайында “экономикалық жауапкершілік”
түсініг мағынасын жоғалтады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік юридистикалық жауапкершілікті
құрайтын, өзіне тиісті барлық белгісімен юридистикалық жауапкершіліктің бір
түрін құрайды.
Юридистикалық жауапкершілік үшін оған негізгі төрт белгі тән:
юридистикалық жауапкершілік құқық нормасын бұзушыға қолданылатын
мемлекеттік мәжбүрлеуге ықпал ететін шаралардың тек бір түрі; екіншіден, ол
құқықтың бұзылуына жол берген тарапқа ғана қолданылады;үшіншіден, құқық
бұзушыға тек қана мемлекеттік немесе басқа құзіретті орган қолданады;
төртіншіден,жауапкершілікті қолдану үшін юридистикалық жауапкершілік болып
табылатын құқық бұзушыға қолданатын санкция заңымен блегіленуі керек.
Юридистикалық жауапкершлік құқық бұзушыға қолданатын мемлекеттік
мәжбүрге ықпал ету шараларының ерекше бір түрі ретінде саналады. Сонымен
қатар адамдардың іс-әрекетіне әсер ететін басқа да тәсілдермен
ерекшеленеді. Мысалы, мемлекеттік мәжбүрлеуші шара ретіндегі реттеуші
сипатқа ие болатын, бірақ юридистикалық жауапкершілік бола алмайтын
оперативті ықпал ету шаралары болып табылады.
Жоғарыда көрсетілгендей юридистикалық жауапкершілікті азаматтық
құқықта ерекшеліктері бар . Бұл қасиеттер қоғамдық қатынасты реттеуші
азаматтық құқықтың пәні және әдісі ретінде, сонымен қатар жалпы құқық
жүйесі ретінде азаматтық құқықтың қызметін атқарады.
Азаматтық құқықты реттейтін ерекше қатынастар секілді мүліктік сипатқа
ие болып, мүліктік қатынастарды құрайды. Азаматтық құқық бойынша
жауапкершілік құқық бұзушыға қолданылатын экономикалық ықпал ету қызметін
орындай отырып, қоғамдық қатынастарды реттейтін экономикалық әдістерінің
бірі болып табылады.
Бірақ азаматтық құқық жеке мүліктік емес қатынастарды, сонымен қатар
тікелей мүліктік қатынастарды да реттейді. Осы уақытқа дейін жеке мүліктік
емес қатынастарды бұзу мүліктік сипатта болады деген пікір қалыптасты. Яғни
ол үшін жауапкершілік мүліктік сипатта болмауы тиіс. Алайда, өмірдің өзі
көрсеткендей, көп жағдайларда азаматтардың немесе ұйымдардың жеке мүліктік
емес құқықтарын бұзу, тиімсіз мүліктік сипаттағы жауапкершілікке әкеліп
соқтыруы мүмкін.
Сонымен, азамат туралы жалған мәлімет жариялау, оған жұмысқа тұруға
немесе кәсіпкерлік қызметпен айналысуға қиындық тудыруы мүмкін. Сондықтан
жаңа заңдылық бойынша жәбірленушіге жалған мәлімет жариялау арқылы
келтірілген рухани залалды өтеу құқығына ие болды. Ал азаматтар үшін
құқыққа қарсы іс-әрекет арқылы келтірілген физикалық кемсітушілікті өтетуге
құқылы.
Азаматтық кодекстің 1-ші бабында былай деп көрсетілген:
1. Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың
теңдігіне негізделген өзгеде мүліктік қатынастар, сондай-ақ
мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар
реттеледі. Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың
қатысушылары азаматтар, заңды тұлағалар, мемлекет, сондай-ақ
әкімшілік аумақтық бөліністер болып табылады.
2. Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар
азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені оларды бұзу құқық бұзушыға
мүліктік сипаттағы жауапкершілікке әкеп соғады.
Ал заңды тұлғалар Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодекстің 44-
бабында көрсетілгендей, меншік иесі қаржыландыратын мекемелер мен қазыналық
кәсіпорындардан басқа заңды тұлғалар өз міндеттемелері бойынша өзіне
тиесілі барлық мүлікпен жауап береді.
Меншік иесі қаржыландыратын мекеме немесе қазыналық кәсіпорын өз
міндеттемелері өз билігіндегі ақшалай қаражатпен жауап береді. Қаражат
жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері бойынша тиісті мүлікті
меншіктенуші жауапты болады.
Азаматтық құқық тауар иелерінен тәуелсіз және тең құқықты қатынастарды
реттейді. Азаматтық құқық қатынас міндеттеме бұзылған жағдайда екіншісіне
жүктейтін тең құқылы талаптар арасында құрылады. Азаматтық талап
жауапкершілікте болу фактісін көрсетеді.
Талапкердің пайдасына өндірілетін құқық бұзушыға жүктелетін мүліктік
санкциялар қолданылады. Алайда кейбір жағдайларда құқық бұзушы зиян
келтіріп қана қоймай арам ниетпен жасалса және қоғамдық, мемлекеттік
қызығушылықты тудырса, онда заңда белгіленгендей белгілі мөлшерде немесе
толық мөлшерде мемлекет кірісіне ұсталатын мүліктік санкциялар қолданылуы
мүмкін.
Азаматтық құқықпен реттелетін тауар-ақша қатынастары эквиваленті
өтелетін сипатта болады. Бұдан шығатын қорытынды, талапкерге зиян немесе
шығынды эквиваленті түрде өтейді. Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің
ерекшелігі оның конпенсациялық сипатта болуында. Оның мақсаты талапкердің
мүліктік сферасын қайта қалпына келтіру.
Көрсетілген жағдай өз кезінде азаматтық құқықтың жауапкершіліктің
шегін анықтайды. Талапкерге мүліктік сфераны қалпына келтіру тек қана оған
келтірген зиянды немесе шығынды толығымен өтеген кезде пайда болады.
Сондықтан азаматтық құқықтық жауапкершіліктің ерекшеліктерінің бірі
келтірілген зиян немесе шығын мөлшерімен жауапкершілік мөлшерінің сәйкес
келуі.
Бұл жалпы ереженің кейбір қолданылмайтын кездері бар. Егерде
жауапкершілік мөлшері заңмен шектелмеген болса, берілген жағдайды түсіндіре
отырып, азаматтық құқық экономикалық қатынастарды реттеумен қоса
тәрбиеленуші және контрагентке міндеттемені орындату үшін ықпал етуші
сипатқа ие.
Азаматтық құқық қатынастағы тараптардың заң бойынша теңдігі азаматтық
айналымдағы юридистикалық жауапкершілікті мойындау қажеттілігінен
туындайды.
Бұрынғы азаматтық заңдылық бойынша бір-біріне теңдей жауапкершіліктер
әрқашан қатал қолданыла бермеді. Бұл жерде негізгі қатысушы шаруашылық іс-
әректтер жеңілдіктермен артықшылықтарды пайдалана білді. Осыған ұқсас
жауапкершілік мөлшерінің шектелуі құрылыс,транспорт, кәсіпорындарда және
тағы басқа ұйымдарда етек алды. Үкімет мүліктік жауапкершіліктен жыл сайын
шарттағы міндеттемені бұзған кәсіпорындар және ұйымдарды және жеңіл
өнеркәсіп саласын мәжбүрлеу шараларын босатып жіберіп отырды. Нарықтық
экономикаға өтуге байланысты осындай жағдайлар заңның кейбір тұстарының
өзгертулеріне әкеп соқты.
Жоғарыдағы мысалден бір шешімге келетін болсақ, азаматтық құқықтық
жауапкершілік мүліктік сипаттағы санкция қолдануымен байланысқан, бұзылған
құқықтарды реттейтін және азаматтық айналымға қатысушылардың тең құқығын
экономикалық тұрғыда әсер ететін мемлекеттік мәжбүрлеу түрлерінің бірі.
Ал зиян келтіргені үшін жауаптылықтың жалпы негіздері Қазақстан
Республикасы Азаматтық Кодексінің 917-бабында көрсетілген, яғни:
1. Азаматтар мен заңда тұлғалардың мүліктік немесе мүліктік емес
тгіліктері мен құқықтарына заңсыз іс-әрекеттер мен (әрекетсіздік
пен) келтірілген (мүліктік және (немесе)мүліктік емес) зиянды, оны
келтірген тұлға толық көлемінде өтеуге тиіс.
Заң актілерінде зиянды өтеу міндеті зиян келтіруші болып
табылмайтын тұлғаға жүктелуі, сондай-ақ өтеудің неғұрлым жоғары
мөлшері белгіленуі мүмкін.
2. зиян келтурші, осы Кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, егер
зиян өзінің кінәсімен келтірмегендігін дәлелдесе, оны өтеуден
босатылады.
3. Заңды іс-әрекеттерінң келтірілген зиян осы Кодексте және өзгеде заң
актілерінде көзделген жағдыайларды өтелуге тиіс
Зиян келтірудің алдын алу мәселесі Қазақстан Республикасы Азаматтық
Кодексінің 918-бабында көрсетілген:
1. Болашақта зиян келтіру қаупі мұндай қауіпті тудыратын іс-әректтерге
тыйым салу туралы талап қоюға негіз болады.
2. Егер келтірілген зиян оны келтіруді жалғастыратын немесе
жаңаданзиян келтіру қаупін туғңызатын, кәсіпорынды, ғимаратты пайдаланудың
не өзге де өндірістік қызметтің салдарынан болса, сот зиянды өтеуден басқа,
жауапкерге тиісті қызметін тоқтатуды міндеттеуге құқылы.
Егер тиісті қызметтің тоқталуы қоғамдық мүдделерге қайшы келсе, сот
оны тоқтату туралы талаптан бас тарта алады. Мұндай қызметті тоқтатудан бас
тарту жәбірленушілерді осы қызметтен келтірілген зиянды өтеттіру құқығынана
айырмайды.
Анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз іс-
әрекеттерімен келтірілген зиян үшін жауапкершілік Қазақстан Республикасы
Азаматтық Кодексінің 923-бабында айтылған, яғни:
1. Заңсыз соттау, заңсыз қылмыстық жауапқа тарту, бұлтартпау
шарасы ретінде заңсыз қамауға алу, үйде қамауда ұстау, еңбекпен
түзеу түріндегі әкімшілік жазаны заңсыз қолдану, психиатриялық
емдеу мекемесіне немесе басқа емдеу мекемесіне заңсыз орналастыру
салдарынан азаматқа келтірілген зиянды анықтау, алдын-ала тергеу,
прокуратура және сот органдары лауазымды адамдардың кінәсіне
қарамастан, заң актілерінде белгіленген тәртіпте толық көлемде
мемлекет өтейді.
2. Анықтау, алдан ала тергеу прокуратура органдарының өзге де
заңсыз іс-әрекеттерініңсалдарынан азаматқы немесе заңды тұлғаға
келтірілген зиян осы Кодекстің 922-бабында көзделген негіздер мен
тәртіп бойынша өтеледі.
3. Судьялардың және басқа сот қызметкерлерінің заңсыз іс
әрекеттерімен (әрекетсіздігімен) сот төрелігін жүзеге асыру кезінде
келтірілген зиян, осы баптың 1-тармағындакөзделгеннен басқа ретте,
осы Кодекс 922-бабының 3- тармағында белгіленген негіздер мен
тәртіп бойынша өтеледі.
Өзінің жауаптылығын сақтандырған тұлғаның зиянды өтеуі мәселесі
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодекстің 924-бабында
қарастырылғандай, ерікті немесе міндетті түрде сақтандыру
тәртібімен өзінің жауатылығын сақтандырған заңды тұлға немесе
азамат, келтірілген зиянда толық өтеу үшін сақтандыру сомасы
жеткіліксіз болған жағдайда сақтандыру сомасы мен заладың
мөлшерінің арасындағы айырманы өтейді.
14-жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар келтірілген зиян үшін
жауапкершілік Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 924-
бабындабелгіленген негіздер мен тәртіп бойынша қарастырылады. Олар:
1. Жасы 14 ке жетпеген кәмелетке толмағандар (жас
балалар)келтірген зиян үшін, егер зиян өздерінің кінәсінен
болмағанын дәлелдемесе, оның ата-анасы (асырап алушылары),
қорғаншылар жауап береді.
2. Егер қорғаншылыққа мұқтаж жас бала тиісті тәрбиелеу, емдеу
мекемесінде, халықты әлекуметтік қорғау мекемесінде немесе заңға
орай өзінің қорғаншысы болып табылатын осы сияқты басқа мекемеде
болса,егер зиян өзінің кінәсімен болмағанын дәлелдемесе, жас бала
келтірген зиянды сол мекеме өтеуге міндетті.
3. Егер жас бала оқу орнының, тәрбиелеу, емдеу немесе оны қадағалауды
жүзеге асыруға міндетті өзге мекеменің, сондай-ақ шарттың негізінде
қадағалауды жүзеге асыруға міндеті адамның бақылауында болған
уақытта зиян келтірсе, зиян олардың қадағалауды жүзеге асыраудағы
кінәсінен болмағанын дәлелдемесе, келтірілген зиян үшін осы
мекемелер мен адамдар жауап береді.
4. Ата-аналардың (асырап алушылардың), қорғаншылардың, оқу
орындарының, тәрбиелеу, емдеу және өзге де мекемелердің зиянды өтеу
жөніндегі міндеті жас баланың кәмелетке толуымен немесе оның зиянды
өтеу үшін жеткілікті мүлік алуымен тоқтатылмайды.
Егер ата-аналары (асырап алушылары), қорғаншылары қайтыс болса немесе
олардың сондай-ақ осы баптың 3-тармағында аталған басқа да азаматтардың
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу үшін
жеткілікті қаражат болмаса, ал толық әрекет қабілеттілігі болған зиян
келтірушінің өзінде мұндай қаражат болса, сот жәбірленуші мен зиян
келтірушінің өзінде мұндай қаражат болса, сондай-ақ басқа да мән жайларды
ескере отырып, зиянды зиян келтірушінің өзінің мүлкі есебінен толық немесе
ішінара өтеу туралы шешім қабылдауға құқылы.
Қазақстан Респіубликасы Азаматтық Кодекстің 926-бабында он төрт жастан
он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар келтірген зиян үшін
жауапкершілік мәселесі анықталған:
1. он төрт жастан ое сегіз жасқа дейінгі кәмелетке томағандар өздері
келтірген зиян үшін жалпы негіздер бойынша дербес жауап береді.
2. он төрт жастан он сегіз жасқа дейін кәмелетке толмағандардың зиянды
өтеу жеткілікті мүлкі немесе өзге кіріс көздері балмаған жағдайда,
егер олар зиянның өз кінәсінен болмағанын дәлелдемесе, зиянды толық
немесе оның жетпей тұрған бөлігін ата-аналары (асырап алушылары)
немесе қамқоршылары өтеуге тиіс. Егер он төрт жастан он сегіз жасқа
дейінгі қамқоршылыққа мұқтаж кәмелетке толмаған адам тиісті
тәрбиелеу, емдеу мекемесінде немесе заңға орай оның қамқоршысы
болып табылатын сол сияқты басқа да мекемеде болса, зиян өздерінің
кінәсінен болмағанын дәлелдемесе, зиянды толық немесе оның жетіспей
тұрған бөлігін сол мекемелер өтеуге міндетті.
3. Ата –аналардың (асырап алушылардың), қамқоршының және тиісті
мекеменің зиянды өтеу жөніндегі міндеті зиян келтірушінің кәмелетке
толуы бойынша немесе онда кәмелетке толғанға дейінгі зиянды өтеуге
жеткілікті мүлік немесе кіріс көздері пайда болса не ол кәмелетке
толғанға дейін әрекет қабілеттілігіне ие болса тоқтатылады (осы
Кодекстің 17-бабының 2- тармағы). Ата-ана құқықтарынан айырылған
ата-аналардың кәмелетке толмағандар келтірген зиян үшін
жауапкершілігі Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодекстің 927-
бабында көрсетілгендей ата-ана құқықтарынан айырылған ата-анаға,
егер баланың зиян келтіруге әкеп соқтарған мінез құлқы ата-ананың
баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерін дұрыс жүзеге асырмауының
салдары болып табылады деп анықталса, сот ата-ана құқықтарынан
айырылғаннан кейін үш жыл бойы оның кәмелетке толмаған балалары
келтірген зиян үшін жауаптылқ жүктеуі мүмкін.
Өкіметке қабілетсіз деп танылған азамат келтірілген зиян үшін
жауапкершілік Қазақстан Республикасы Кодексінің 928-бабы қарастырады:
1. Әрекетке қабілетсіз деп танылаған азамат келтірген зиянды (осы
Кодекстің 26-бабы), егер олар зиян өздерінің кінәсінен болмағанын
дәлелдемесе, оның қорғаншысы немесе оны қадағалауды жүзеге асырауға
міндетті ұйым өтейді.
2. Қорғаншының немесе ұйымның әрекетке қабілетсіз деп
танылғаназамат келтірген зиянды өтеу жөніндегі міндетті оның
әрекетке қабілеттілігі қалпына келген жағдайда да тоқтатылмайды.
3. Егер қорғаншы қайтыс болса не оның зиянды өтеу үшін жеткілікті
қаражаты болмаса, ал зиян келтірушінің өзінде мұндай қаражат болса,
сот жәбірленуші мен зиян келтірушінің мүліктік жадайын, сондай-ақ
басқа да мән жайларды, атап айтқанда, зиян келтірушінің әрекетке
қабілеттілігінің қалпына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz