Қала мәдениеті тарихын оқыту
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЛА МӘДЕНИЕТІ ТАРИХЫНЫҢ БАСТАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Қазақстан қалаларының пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Ұлы Жібек жолы,оның қалалық мәдениетінің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3 Түркі қалалары . ғылым мен мәдениет орталығы ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІГІНДЕГІ ҚАЛАЛЫҚ МӘДЕНИЕТ ... ... .40
2.1 Испиджаб.Сайрам . ірі саяси, экономикалық және мәдени орталық..40
2.2 Түркістан . қазақ халқының саяси, рухани мәдениет орталығы ... ... ..46
2.3 Орта ғасырдағы өркениетті қала . Отырар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3 ЖАЙЫҚТАН ЕРТІСКЕ ДЕЙІНГІ ҚАЛАЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАР ... ... ... 57
3.1 Жайық жағалауындағы орта ғасырлық қалалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.2 Сарыарқа . қалалар өңірі және Ертіс жағалауындағы қалалар ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЛА МӘДЕНИЕТІ ТАРИХЫНЫҢ БАСТАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Қазақстан қалаларының пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Ұлы Жібек жолы,оның қалалық мәдениетінің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3 Түркі қалалары . ғылым мен мәдениет орталығы ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІГІНДЕГІ ҚАЛАЛЫҚ МӘДЕНИЕТ ... ... .40
2.1 Испиджаб.Сайрам . ірі саяси, экономикалық және мәдени орталық..40
2.2 Түркістан . қазақ халқының саяси, рухани мәдениет орталығы ... ... ..46
2.3 Орта ғасырдағы өркениетті қала . Отырар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3 ЖАЙЫҚТАН ЕРТІСКЕ ДЕЙІНГІ ҚАЛАЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАР ... ... ... 57
3.1 Жайық жағалауындағы орта ғасырлық қалалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.2 Сарыарқа . қалалар өңірі және Ертіс жағалауындағы қалалар ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының еншісіне тиген жердің табиғаты бай болып, бұл жерді бабаларымыз ерте заманнан игеріп, өздерінің Отанына айналдырып, оны көзінің қарашығындай қорғап, ұрпақтан-ұрпаққа мұра ретінде қалдырып келген. Осындай тамаша жерді мекендеген қазақтардың ауызекі әдебиетінде: «Жері байдың, елі бай» деген қанатты сөз өзінің жеріне негізделіп айтылған.
Қазақтар жерін ардақтап, оның әр аймақтарының ерекшеліктеріне қарай пайдаланып, көп салалы шаруашылықты дамытқан және отырықшы мәдениеттің іргетасын ертеден қалаған. Тамаша жерді жайлаған халықты көшпелі болды дегенге кім нанады? Оған қосымша, ежелгі түріктер Шығыс Азияның және Алдыңғы Азияның отырықшы көрші елдерімен өмір бойы байланыста болған. Отырықшы мәдениетті түріктердің өздері де пайда етіп, көршілес елдердің мәдени жетістіктерін қабылдаған және өздерінің тұрмыста қолданған мәдениетінің ықпалын көршілеріне де тигізіп отырған.
Отырықшы мәдениеттің орталығы болған тұрақты ауылдар мен қалалар ерте заманнан бері Қазақстан жерінде болған. Олардың көпшілігі бізге тарихи археологиялық ескерткіш ретінде сақталып келген.
Ертедегі және орта ғасырлардағы қалалардың орналасуы біркелкі емес. Оның себебі, жоғарыда тоқталып өткендей, Қазақстанның табиғаты біркелкі болмағандығынан деп қараған жөн. Ойпатты жерлерде, сулы аймақтарда, ауа райы қолайлы жерлерде отырықшылық ертеден болған. Бұндай өлкелер, аймақтар елімізде жетерлік. Тарихи ескерткіш ретінде сақталып келген ертедегі, орта ғасырдағы қалалардың орнын Қазақстанның барлық аймақтарынан кездестіруге болады. Олардың көпшілігі отырықшылыққа қолайлы болған өлкелерде жиі болса, жартылай шөлдік жерлерде азырақ және шөлдік аймақтарда сирегірек кездеседі.
Бұл ескерткіштерді археологиялық зерттеу үстіміздегі ғасырдың екінші жартысынан Казақстанның оңтүстік аймағында басталды. Себебі, бұл аймақ ертеден отырықшылықтың негізгі мекендерінің бірі және осы жер арқылы Ұлы Жібек жолы өткен. Сондықтан да ортағасырлық қалалар Оңтүстік Қазақстанда шоғырланған. Ал, республикамыздың басқа аймақтарындағы тұрақты мекендердің орындары айтарлықтай археологтар тарапынан зерттелмей келе жатыр. Солай болса да, археологиялық зерттеулердің барысында Қазақстанның барлық аймақтарында отырықшы мекендердің ерте заманнан болғаны байқалады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының еншісіне тиген жердің табиғаты бай болып, бұл жерді бабаларымыз ерте заманнан игеріп, өздерінің Отанына айналдырып, оны көзінің қарашығындай қорғап, ұрпақтан-ұрпаққа мұра ретінде қалдырып келген. Осындай тамаша жерді мекендеген қазақтардың ауызекі әдебиетінде: «Жері байдың, елі бай» деген қанатты сөз өзінің жеріне негізделіп айтылған.
Қазақтар жерін ардақтап, оның әр аймақтарының ерекшеліктеріне қарай пайдаланып, көп салалы шаруашылықты дамытқан және отырықшы мәдениеттің іргетасын ертеден қалаған. Тамаша жерді жайлаған халықты көшпелі болды дегенге кім нанады? Оған қосымша, ежелгі түріктер Шығыс Азияның және Алдыңғы Азияның отырықшы көрші елдерімен өмір бойы байланыста болған. Отырықшы мәдениетті түріктердің өздері де пайда етіп, көршілес елдердің мәдени жетістіктерін қабылдаған және өздерінің тұрмыста қолданған мәдениетінің ықпалын көршілеріне де тигізіп отырған.
Отырықшы мәдениеттің орталығы болған тұрақты ауылдар мен қалалар ерте заманнан бері Қазақстан жерінде болған. Олардың көпшілігі бізге тарихи археологиялық ескерткіш ретінде сақталып келген.
Ертедегі және орта ғасырлардағы қалалардың орналасуы біркелкі емес. Оның себебі, жоғарыда тоқталып өткендей, Қазақстанның табиғаты біркелкі болмағандығынан деп қараған жөн. Ойпатты жерлерде, сулы аймақтарда, ауа райы қолайлы жерлерде отырықшылық ертеден болған. Бұндай өлкелер, аймақтар елімізде жетерлік. Тарихи ескерткіш ретінде сақталып келген ертедегі, орта ғасырдағы қалалардың орнын Қазақстанның барлық аймақтарынан кездестіруге болады. Олардың көпшілігі отырықшылыққа қолайлы болған өлкелерде жиі болса, жартылай шөлдік жерлерде азырақ және шөлдік аймақтарда сирегірек кездеседі.
Бұл ескерткіштерді археологиялық зерттеу үстіміздегі ғасырдың екінші жартысынан Казақстанның оңтүстік аймағында басталды. Себебі, бұл аймақ ертеден отырықшылықтың негізгі мекендерінің бірі және осы жер арқылы Ұлы Жібек жолы өткен. Сондықтан да ортағасырлық қалалар Оңтүстік Қазақстанда шоғырланған. Ал, республикамыздың басқа аймақтарындағы тұрақты мекендердің орындары айтарлықтай археологтар тарапынан зерттелмей келе жатыр. Солай болса да, археологиялық зерттеулердің барысында Қазақстанның барлық аймақтарында отырықшы мекендердің ерте заманнан болғаны байқалады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1
Агеева Е.И, Пацевич Г.И. Қазақстанның оңтүстік қалалары және көшпелілер тарихы. -Алма-ата, т.5, 1958.
2 Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б.Ежелгі Отырар. -Алма-ата, 1972.
3 Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Ежелгі Отырар ХІІІ-ХV ғ. -Алма-ата, 1987.
4 Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б.Кейінгі ортағасырлық Отырар. -Алма-ата, 1981.
5 Солтүстік Каратау баурайындағы археологиялық зерттеу жұмыстары. -Алма-ата,т.14, 1962.
6 Ахинжанов С.М. Орта ғасырдағы Қазақстан тарихындағы қыпшақтар . Алматы, 1999.
7 Байпаков К.М.Орта ғасырлардағы Оңтүстік Қазақстанның және Жетісудың қалалаық мәдениеті. -Алма-ата,1986.
8 Байпаков К., Нұржанов А. Ұлы жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. -Алматы, 1992.
9 Байпаков К.М.Ежелгі Қазақстан қалалары ізімен. -Алма-ата, 1988.
10 Байпаков К.М., Подушкин А.Н. памятники земледельческо-скотоводческой культуры Южного Казахстана. -Алма-ата, 1989.
11 Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Ежелгі Отырар. Алма-ата, 1990.
12 Байпаков К.М.Ұлы Жібек жолының бойындағы ортағасырлық қазақстан қалалары. -Aлма-ата, 1998.
13 Байпаков К.М., Шарденова З.Ж., Перегудова С.Я. Раннесредневековая архитектура Семиречья и Южного Казахстана на Великом Шелковом пути. -Алматы, 2001.
14 Байпаков К.М., Савельева Т.В., Чанг К. Ортағасырлық Жетісу қалалары.- Алматы, 2002.
15 Байтанаев Б.А. Ежелгі Испиджаб. Шымкент-Алматы, 2003.
16 Сулейменов Р.Б. Қазақстан тарихынан ХVІІ ғ. – Алматы, 1988.
17 Города Туркестана. -Алматы, 1999.
18 Жолдасбайұлы С.Ж. Жетісу тарихы. -Алматы, 1996.
19 Зуев Ю.А. Ванние тюрки: очерки истории и идеологии. -Алматы, 2002.
20 История ККазахстана. Т.І.-Алматы,1996
21 История Казахстана. Т.ІІ.-Алматы, 1998.
22 Казахстан ХV-ХVІІІ ғғ. -Алма-ата, 1969.
23 Кляшторный С.Г. История Центральной Азии и памятники рунического письма. -Санкт-Петербург, 2003.
24 Қожаев М. Отырардағы керамика өндірісі. -Түркістан 1996.
25 Кумеков Б.Е. Қимақтар мемлекеті ІХ-ХІ ғғ. -Алма-ата,1972.
26 Маргулан А.Х. Ежелгі қалалар тарихынан және құрылыс өнерінен.
Алма-ата, 1951.
27 Маргулан А.Х., Акишев К.А., Оразбаев А.М., Кадырбаев М.К.Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениеті. -Алматы, 1989.
28 Маргулан А.Х. Орталық Қазақстандағы Беғазы-Дандібай мәдениеті т.1, -Алматы, 1998.
29 Массон В.М. Первые цивилизации. -Ленинград, 1989.
30 З.Жайлыбай. Сырлы Сығанақ. Ақиқат.-Алматы, №6, 2005ж
31 Ә.Қоңыратбаев Сыр бойындағы Оғыз –Қыпшақ далалары. –Алматы, 2005 ж. Сыр бойы.№187 – 188
32 Мец А. Мусульманский ренессанс. - Москва, 1966.
33 Пищулина К.А. Юго-восточный Казахстан в середине ХІV- нечале ХVІ веков. -Алма-ата, 1977.
34 Рапопорт Ю.А., Неразик Е.Е., Левина Л.М. В низовьях Окса и Яксарта. -Москва 2000.
35 Свод памятников истории и культуры Казахстана. Чимкентская область. -Алматы , 1994.
36 Свод памятников истории и культуры Казахстана. Жамбылская область. -Алматы 2002.
37 Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз. -Алма-ата,1972.
38 Смагулов Е., Григорьев Ф., Итенов А. Очерки по истории и археологии средневекового Туркестана -Алматы, 1999 .
39 Средняя Азия и Дальний Восток в эпоху средневековья. Средняя Азия в раннем средневековье. Археология. -Москва, 1999.
40 Суяб. Ак-бешим. -Санк-петербург 2002.
41 Тасмағамбетов И.Н., Самашев З.С. Сарайшық. -Алматы, 2001.
42 Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. -Москва, 1962.
43 Толстов С.П. Древний Хорезм. -Москва, 1948.
44 Толстов С.П. По следам древнехорезмийской цивилизации. -Москва, 1948.
45 Трепавлов В.В. История Ногайской Орды. -Москва, 2002.
46 Хасенов М.Ш. Қазақстанның мәдениеті мен өнерінің тархы Алматы,1988.
47 Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. –Алматы,1996.
48 48 Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. Жалын. –Алматы, 1994.
49 49 Құрысжанов А. Көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштер. –Алматы,1971
50 50 Төлеубаев Ә. Археологияның асқар асулары. «Егеменді Қазақстан» -Алматы, 2007.13 ІІ.
51 Шалекенов У.Х. Көне шаһардың құпиялары. «Білім және мәдениет.» -Алматы, 1982.№5.
52 Уақбаев Ж. Қасиетті Түркістан өңірінде. «Қостанай таңы.» -Қостанай, 2007. 12 ІХ.
53 История Казахстана, 1-том, Алматы, 1996.
54 Маргулан А.Х. Из истории городов и строительного искусства древнего Казахстана.-Алматы,1950.
55 Шалтықов Ә. Ботай. «Егеменді Қазақстан.» Алматы, 2007.27.ҮІ.
56 Жауымбаев С.Көне кеншіліктің іздері. «Білім және еңбек» -Алматы, 1982.№3.
1
Агеева Е.И, Пацевич Г.И. Қазақстанның оңтүстік қалалары және көшпелілер тарихы. -Алма-ата, т.5, 1958.
2 Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б.Ежелгі Отырар. -Алма-ата, 1972.
3 Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Ежелгі Отырар ХІІІ-ХV ғ. -Алма-ата, 1987.
4 Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б.Кейінгі ортағасырлық Отырар. -Алма-ата, 1981.
5 Солтүстік Каратау баурайындағы археологиялық зерттеу жұмыстары. -Алма-ата,т.14, 1962.
6 Ахинжанов С.М. Орта ғасырдағы Қазақстан тарихындағы қыпшақтар . Алматы, 1999.
7 Байпаков К.М.Орта ғасырлардағы Оңтүстік Қазақстанның және Жетісудың қалалаық мәдениеті. -Алма-ата,1986.
8 Байпаков К., Нұржанов А. Ұлы жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. -Алматы, 1992.
9 Байпаков К.М.Ежелгі Қазақстан қалалары ізімен. -Алма-ата, 1988.
10 Байпаков К.М., Подушкин А.Н. памятники земледельческо-скотоводческой культуры Южного Казахстана. -Алма-ата, 1989.
11 Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Ежелгі Отырар. Алма-ата, 1990.
12 Байпаков К.М.Ұлы Жібек жолының бойындағы ортағасырлық қазақстан қалалары. -Aлма-ата, 1998.
13 Байпаков К.М., Шарденова З.Ж., Перегудова С.Я. Раннесредневековая архитектура Семиречья и Южного Казахстана на Великом Шелковом пути. -Алматы, 2001.
14 Байпаков К.М., Савельева Т.В., Чанг К. Ортағасырлық Жетісу қалалары.- Алматы, 2002.
15 Байтанаев Б.А. Ежелгі Испиджаб. Шымкент-Алматы, 2003.
16 Сулейменов Р.Б. Қазақстан тарихынан ХVІІ ғ. – Алматы, 1988.
17 Города Туркестана. -Алматы, 1999.
18 Жолдасбайұлы С.Ж. Жетісу тарихы. -Алматы, 1996.
19 Зуев Ю.А. Ванние тюрки: очерки истории и идеологии. -Алматы, 2002.
20 История ККазахстана. Т.І.-Алматы,1996
21 История Казахстана. Т.ІІ.-Алматы, 1998.
22 Казахстан ХV-ХVІІІ ғғ. -Алма-ата, 1969.
23 Кляшторный С.Г. История Центральной Азии и памятники рунического письма. -Санкт-Петербург, 2003.
24 Қожаев М. Отырардағы керамика өндірісі. -Түркістан 1996.
25 Кумеков Б.Е. Қимақтар мемлекеті ІХ-ХІ ғғ. -Алма-ата,1972.
26 Маргулан А.Х. Ежелгі қалалар тарихынан және құрылыс өнерінен.
Алма-ата, 1951.
27 Маргулан А.Х., Акишев К.А., Оразбаев А.М., Кадырбаев М.К.Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениеті. -Алматы, 1989.
28 Маргулан А.Х. Орталық Қазақстандағы Беғазы-Дандібай мәдениеті т.1, -Алматы, 1998.
29 Массон В.М. Первые цивилизации. -Ленинград, 1989.
30 З.Жайлыбай. Сырлы Сығанақ. Ақиқат.-Алматы, №6, 2005ж
31 Ә.Қоңыратбаев Сыр бойындағы Оғыз –Қыпшақ далалары. –Алматы, 2005 ж. Сыр бойы.№187 – 188
32 Мец А. Мусульманский ренессанс. - Москва, 1966.
33 Пищулина К.А. Юго-восточный Казахстан в середине ХІV- нечале ХVІ веков. -Алма-ата, 1977.
34 Рапопорт Ю.А., Неразик Е.Е., Левина Л.М. В низовьях Окса и Яксарта. -Москва 2000.
35 Свод памятников истории и культуры Казахстана. Чимкентская область. -Алматы , 1994.
36 Свод памятников истории и культуры Казахстана. Жамбылская область. -Алматы 2002.
37 Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз. -Алма-ата,1972.
38 Смагулов Е., Григорьев Ф., Итенов А. Очерки по истории и археологии средневекового Туркестана -Алматы, 1999 .
39 Средняя Азия и Дальний Восток в эпоху средневековья. Средняя Азия в раннем средневековье. Археология. -Москва, 1999.
40 Суяб. Ак-бешим. -Санк-петербург 2002.
41 Тасмағамбетов И.Н., Самашев З.С. Сарайшық. -Алматы, 2001.
42 Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. -Москва, 1962.
43 Толстов С.П. Древний Хорезм. -Москва, 1948.
44 Толстов С.П. По следам древнехорезмийской цивилизации. -Москва, 1948.
45 Трепавлов В.В. История Ногайской Орды. -Москва, 2002.
46 Хасенов М.Ш. Қазақстанның мәдениеті мен өнерінің тархы Алматы,1988.
47 Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. –Алматы,1996.
48 48 Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. Жалын. –Алматы, 1994.
49 49 Құрысжанов А. Көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштер. –Алматы,1971
50 50 Төлеубаев Ә. Археологияның асқар асулары. «Егеменді Қазақстан» -Алматы, 2007.13 ІІ.
51 Шалекенов У.Х. Көне шаһардың құпиялары. «Білім және мәдениет.» -Алматы, 1982.№5.
52 Уақбаев Ж. Қасиетті Түркістан өңірінде. «Қостанай таңы.» -Қостанай, 2007. 12 ІХ.
53 История Казахстана, 1-том, Алматы, 1996.
54 Маргулан А.Х. Из истории городов и строительного искусства древнего Казахстана.-Алматы,1950.
55 Шалтықов Ә. Ботай. «Егеменді Қазақстан.» Алматы, 2007.27.ҮІ.
56 Жауымбаев С.Көне кеншіліктің іздері. «Білім және еңбек» -Алматы, 1982.№3.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЛА МӘДЕНИЕТІ ТАРИХЫНЫҢ БАСТАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Қазақстан қалаларының пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..8
1.2 Ұлы Жібек жолы,оның қалалық мәдениетінің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.3 Түркі қалалары – ғылым мен мәдениет
орталығы ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІГІНДЕГІ ҚАЛАЛЫҚ МӘДЕНИЕТ ... ... .40
2.1 Испиджаб-Сайрам - ірі саяси, экономикалық және мәдени орталық..40
2.2 Түркістан – қазақ халқының саяси, рухани мәдениет орталығы ... ... ..46
2.3 Орта ғасырдағы өркениетті қала –
Отырар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .51
3 ЖАЙЫҚТАН ЕРТІСКЕ ДЕЙІНГІ ҚАЛАЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАР ... ... ... 57
3.1 Жайық жағалауындағы орта ғасырлық
қалалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.2 Сарыарқа – қалалар өңірі және Ертіс жағалауындағы
қалалар ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...77
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 80
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының еншісіне тиген жердің табиғаты
бай болып, бұл жерді бабаларымыз ерте заманнан игеріп, өздерінің Отанына
айналдырып, оны көзінің қарашығындай қорғап, ұрпақтан-ұрпаққа мұра ретінде
қалдырып келген. Осындай тамаша жерді мекендеген қазақтардың ауызекі
әдебиетінде: Жері байдың, елі бай деген қанатты сөз өзінің жеріне
негізделіп айтылған.
Қазақтар жерін ардақтап, оның әр аймақтарының ерекшеліктеріне қарай
пайдаланып, көп салалы шаруашылықты дамытқан және отырықшы мәдениеттің
іргетасын ертеден қалаған. Тамаша жерді жайлаған халықты көшпелі болды
дегенге кім нанады? Оған қосымша, ежелгі түріктер Шығыс Азияның және
Алдыңғы Азияның отырықшы көрші елдерімен өмір бойы байланыста болған.
Отырықшы мәдениетті түріктердің өздері де пайда етіп, көршілес елдердің
мәдени жетістіктерін қабылдаған және өздерінің тұрмыста қолданған
мәдениетінің ықпалын көршілеріне де тигізіп отырған.
Отырықшы мәдениеттің орталығы болған тұрақты ауылдар мен қалалар ерте
заманнан бері Қазақстан жерінде болған. Олардың көпшілігі бізге тарихи
археологиялық ескерткіш ретінде сақталып келген.
Ертедегі және орта ғасырлардағы қалалардың орналасуы біркелкі емес.
Оның себебі, жоғарыда тоқталып өткендей, Қазақстанның табиғаты біркелкі
болмағандығынан деп қараған жөн. Ойпатты жерлерде, сулы аймақтарда, ауа
райы қолайлы жерлерде отырықшылық ертеден болған. Бұндай өлкелер, аймақтар
елімізде жетерлік. Тарихи ескерткіш ретінде сақталып келген ертедегі, орта
ғасырдағы қалалардың орнын Қазақстанның барлық аймақтарынан кездестіруге
болады. Олардың көпшілігі отырықшылыққа қолайлы болған өлкелерде жиі болса,
жартылай шөлдік жерлерде азырақ және шөлдік аймақтарда сирегірек кездеседі.
Бұл ескерткіштерді археологиялық зерттеу үстіміздегі ғасырдың екінші
жартысынан Казақстанның оңтүстік аймағында басталды. Себебі, бұл аймақ
ертеден отырықшылықтың негізгі мекендерінің бірі және осы жер арқылы Ұлы
Жібек жолы өткен. Сондықтан да ортағасырлық қалалар Оңтүстік Қазақстанда
шоғырланған. Ал, республикамыздың басқа аймақтарындағы тұрақты мекендердің
орындары айтарлықтай археологтар тарапынан зерттелмей келе жатыр. Солай
болса да, археологиялық зерттеулердің барысында Қазақстанның барлық
аймақтарында отырықшы мекендердің ерте заманнан болғаны байқалады.
Ертедегі, орта ғасырдағы отырықшы қоныстардың Қазақстанда біркелкі
зерттелмеуінің нәтижесінде, отырықшылықтың негізі - Оңтүстік Қазақстан және
Жайықтан Ертіске дейінгі аралықтарды қамтыды деген ұғым бар: Қазақстанның
кең-байтақ жерінде отырықшылық және қала мәдениеті дамуының ірі-ірі тарихи-
мәдени аймақтары ежелден ерекшеленген. Солардың қатарында Оңтүстік
Қазақстан, Жетісу, Жайық, Сарыарқа, Ертіс аймақтары. Ол, бір жағынан, Орта
Азия, екінші жағынан, Орталық Қазақстан, Сібір мен Орал аралығындағы
аумақты алып жатыр. Аймақ егіншілікті жазиралар мен көшпелілік даласының
тоғысқан жерінде орналасқан .
Адамдар ерте замандардан-ақ баспана салуды, егін егуді білген. Сөйтіп,
отырықшы мәдениеттің іргетасы алғашқы қоғам кезінде-ақ қаланған. Сол кездің
өзінде өздерін қоршаған табиғи-географиялық жағдайға икемдеп, көп салалы
шаруашылыққа негіз салған: отырықшылық, жартылай отырықшылық және
көшпелілік пайда болған. Оларға қосымша, қосалқы шаруашылықтар келіп
шыққан: балықшылық, аңшылық, қолөнер кәсібі және тағы басқалары. Алғашқы
қоғамда пайда болған қоныстар антикалық және орта ғасырда кең өріс алып,
олар белгілі қалалар, бекіністер дәрежесіне жеткен. Әсіресе, жоғарыда атап
көрсеткендей, ертеден отырықшылықтың мекені болған Қазақстанның
оңтүстігінде, Ұлы Жібек жолының бойында, оның көп тармақтарында қалалар
ертеден салынған. Осындай ертедегі отырықшылық мекені – Сырдария өңірі.
Бұл аймақты Хорезм археологиялық экспедициясы зерттеп, алуан санды отырықшы
мәдениеттің орталығы болған қалаларды ашты.Ол қалалар өздерінің өмірін
антикалық заманнан бастаған. Сырдарияның төменгі ағысынан сол дәуірдің
бекіністері, қалалары ашылды: Шағырлы-1, 2 бекінісі, Бабиш-мулла, Чирик-
Рабат, Инкарқала, Ақтөбе қалалары және тағы басқалары [1,36 б.].
Осындай тарихи тамыры терең Қазақстанның ежелгі қалаларын зерттеу
нәтижесінде, соңғы жылдары ашылып жатқан жаңалықтар мен әділ және ғылыми
түрде жазылған талдау еңбектерді негізге ала отырып, қазақ жеріндегі орта
ғасырлық қалалық мәдениеттің шығуы мен даму тарихын зерттеу өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ тарихында ортағасырлық қалаларды
зерттеудің маңызы зор. Өз тарихымыздың ақтаңдақ тұстарын зерттеу
мүмкіндіктері күннен-күнге арта түсуде. Өйткені бүкіл ТМД кеңістігінде
тарихшылар ортағасырлық кезеңге, мемлекеттіліктің қалыптасуы мен этногенез
үрдістері өткен заманға аса зор мән беріп жатыр. Соның ішінде қалалық
мәдениет пен көшпелілер өркениетінің қарым-қатынасына ерекше көңіл
бөлінуде.
Көшпелілер өркениеті дамыған кезде дала мен қала мәдениетінің тұрақты
қарым-қатынасы қалыптасады. Сондықтан көшпелі мал шаруашылығы жүрген жерде
онымен қатарлас, стратегиялық маңызды жерлерде өнер мен сауда орталығы әрі
қысқы қыстау ретінде қалалар пайда болуы – өте ықтимал құбылыс.
Өлкеміздегі қалалық мәдениетті зерттеу, табылған қалалар және жаңа
ашылған деректер отандық тарихнаманың екінші қырына назар аудартады.
Өткен күндер кәсіби тек тарихшыны ғана толғандырмайды. Бұл тақырыпта
өлкетанушылар, саяхатшылар, қарапайым әуесқойлар да еңбектер жазған.
Атап айтсақ, Ибн Баттута Марко Поло сияқты кейде біз үшін түкке
тұрғысыз болып қарапайым көрінетін оқиғалардыда суреттейді. Мысалы ол
үшін бөтен елде қалай қабылдағаны, берген сыйлықтары, өзіне ұнаған
бұйымдар мен тамақтар туралы жазады. Осындай бір үзінді келтірейік.
Әлемнің батысында да, шығысында да Хорезм қауынына жететін қауын
жоқ. Бұқара қауыны да жақсы, одан кейін Исфаһан қауыны тұрады. Хорезм
қауынының қабығы – жасыл, іші қызыл және қатты, сонысына қарай, өте
тәтті. Біздегі кептірілген фига мен малаг інжірі секілді қауынды
тіліктерге тіліп, күнге кептіріп, себетке салып қояды. Содан кейін
Үндістандағы Дели қаласында болған кезімде, Хорезм жақтан саудагерлер
келсе, солардан кептірілген қауын сатып әкелуге қызметшілерді
жұмсайтынмын. Менің қауынды жақсы көретінімді білетін Үнді патшасы
егер өзіне кептірілген қауын тарту етсе, сонысын өзі жемей, маған беріп
жіберетін. Шетелдіктерді өз елінің жемістерімен сыйлау олардың әдетінде
бар еді. Осылайша патша оларға олардың мейірімін білдіретін. Бір
қарағанда түкке тұрғысыз болып көрінгенімен, бұл да қызғылықты жайт[2,22
б.].
Ибн Баттутаның саяхат жасаған кезеңі – ХІV ғасыр, дәлірек айтқанда,
оның алғашқы жартысы, моңғол шапқыншылығынан кейін орталық Азия Жошы,
Шағатай ұлыстарымен Құлағу мемлекетінің иеліктеріне бөлінген кезі еді.
Бұл – атақты ойшыл және ақын Жалал ад-Дин (1207-1273 жылдар), белгілі
тарихшы Фазлаллах Рашид ад-Дин (1247-1318 жылдар), астроном Кутб ад-Дин
Ширази (123. табылуы 36-1311 жылдар ) және басқалар өмір сүрген заман
болатын. Осы уақытта қалалар да жанданып, тамаша ғимараттар бой көтеріп
жатты.
Ибн Баттутаның саяхаты, оның өз көрген – білгенін суреттеуі өте
қызық. Алайда бәрінен бұрын бізді таң қалдырғаны – оның Еділ өзенінің
бойына, Хорезм мен Бұхараға жасаған сапарлары.
Қазақстан тарихы журналдарында, Мусин Ч. Қазақстан тарихы,
Байпақов К., Нұржанов А. Ұлы жібек жолы және орта ғасырлық Қазақстан, М.
Қозыбаевтың Тарих зердесі, Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта
ғасырлардағы Қазақстан, Хасенов Ә.Х. Қазақстан мәдениеті мен өнерінің
тарихы, Ә.Байбатша Қазақ даласының ежелгі тарихы, Маданов Х. Қазақ
мәдениетінің тарихы, Мыңжанұлы А. Қазақсанның көне тарихы, Масанов Н.Э.,
Абылхожин Ж.Б. история Казахстана. Народы и культуры, Қоңыратбаев Ә.,
Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары Осы еңбектерде орта ғасырлардағы
қалалық мәдениеттің қалыптасуы мен дамуы, ежелгі қалалардың тарихы мен
саяси сауда экономикалық орталық ретіндегі ролі мен жалпы қазақстанның жан-
жақты тарихында алатын орны ашып көрсетілген.
Ең бастысы, нағыз тарих қазіргі халықты алшақтатпай, керісінше
біріктіре түседі. Өйткені біздің тамырымыз, тарихымыз бір. Кәсіби тұрғыдан,
яғни соңғы жылдары ашылып жатқан жаңалықтарға сүйене отырып, әділ және
ғылыми түрде жазылған талдау еңбектер біздің алыс және жақын тарихымыз
хақында зерттеушінің таным-түсінігін кеңейте түседі.
Диплом жұмысының мақсаты – Қазақстан территориясында қалалық
мәдениеттің қалыптасуы мен дамуы, орта ғасырлардағы басты сауда-
экономикалық және ғылым мен мәдениет орталықтары ретіндегі Ұлы Жібек жолы,
Ертіс, Жайық, Сарыарқа, Сайрам, Түркістан, Отырар қалаларының тарихын
зерттеп, ғылыми тұрғыда негіздеу болып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының міндеттері:
Қазақстан қалаларының пайда болуы мен даму тарихына тоқталу;
Ұлы Жібек жолы оның қалалық мәдениетінің рөлін ашып көрсету;
Түркі қалаларын ғылым мен мәдениет орталығы ретінде қарастыра отырып,
оларға сипаттама беру;
Испиджаб-Сайрам қаласының шығу тарихын зерттеп, оның ірі саяси,
экономикалық және мәдени орталық ретіндегі маңызын ашып көрсету; Түркістан
– қазақ халқының саяси, рухани мәдениетінің орталығы ретінде қарастыру.
Отырардың құрылу тарихынан бастап, оның орта ғасырлардағы өркениетті
қалалардың біріне айналуы мен сол кезеңдегі қалалық мәдениеттің дамуына
қосқан үлесін атап көрсету.
Жайықтан Ертіске дейінгі қалалық орталықтар жайлы тарихи деректемелер.
Жайық жағалауындағы орта ғасырлық қалалар тарихы.
Сарыарқа өңірі мен Ертіс жағалауындағы қалаларының маңызы.
Зерттеу объектісі – Орта ғасырлардағы Қазақстан қалаларының
қалыптасуы мен даму тарихы.
Диплом жұмысының зерттеу базасы ретінде – Қазақстанның орта ғасырлар
тарихына арналған ғалымдардың монографиялары, Қазақстан тарихы оқулықтары
мен арнайы тақырыптық кітаптар, ғылыми мақалалар мен зерттеулер, мерзімді
басылым материалдары алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі. Диплом жұмысын
жазуда ғылыми таным принциптері – тарихилық, объективтілік, жүйелілік
кеңінен қолданылды. Нәтижесінде орта ғасырлардағы Қазақстан қалаларының
қалыптасуы мен саяси-экономикалық және мәдени даму тарихы жан-жақты ашып
көрсетілді.
Диплом жұмысының практикалық маңызы. Бұл жұмысты жалпы білім
беретін орта мектептердегі және орта арнаулы оқу орындарындағы тарих
сабағында, тарихи үйірмелер мен ғылыми қоғам жұмыстарында және жоғары оқу
орындарында орта ғасырлардағы Қазақстан қалалары тақырыбындағы дәрістерде,
практикалық сабақтар мен өздік жұмыстарды орындауда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу тақырыбына байланысты тың
іргелі еңбектер мен зерттеулерді, ғылыми мақалаларды негізге ала отырып,
Қазақстан территориясындағы қалалық мәдениеттің қалыптасуы, Ұлы Жібек жолы,
оның тарихи маңызы, орта ғасырлық қалалардың, саяси-экономикалық, мәдени
орталықтар ретіндегі рөлін ашып көрсету болып табылады.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. VІ-ХVІІ ғасырлар аралығын қамтиды.
Зерттеу нәтижесінің сыннан өтуі (апребация). Республикалық ғылыми-
практикалық Төлегенов оқулары Ортағасырлардағы Қазақстан қалаларының
тариххы тақырыбындағы республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияда
баяндалды және конференция материалдарының жинағында жарық көрді (Арқалық
қ., Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты, 2013
ж.).
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, үш бөлім, оның бірінші, екінші
бөлімдері үш бөлімшеден, үшіншісі екі бөлімшеден, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1 ҚАЛА МӘДЕНИЕТІ ТАРИХЫНЫҢ БАСТАУЫ
1.1 Қазақстан қалаларының пайда болуы мен дамуы
Қазақстанның ежелгі қалалары... Ескіден келе жатқан қолжазбалардың
уақыт өте сарғайып кеткен беттерінде олардың көбінің аттары сақталмаған.
Кейбір калалардың атаулары халық аузындағы аңыз-әңгімелерде ғана кездесіп
калады. Ал көбінің аттары белгісіз. Тек осы қалаларды қурай басып, бұта
жапқан орындары ғана бағзы заманда еңбек етіп, өмір сүрген, өркендеп дамып
сарайлар ман шаһарлар тұрғызған, тамаша өлең шығарып, тағдырын жырға қосқан
ондаған ғасырлық шежіресі бар ата-бабалар өмірін еске салады. Алайда олар
іс түссіз жоғалып кеткен жоқ. Өткен күннің өрнектерін бүгінгі заттардан,
халық жадынан қөруге болады.
Біз өз тарихымызды сүйеміз. Өткенізді қадыр тұтып, оны мақтаныш
етеміз. Өйткені онсыз қазіргі күніміздің асқақтығы болмас еді.Қазақстан –
ұшы қыйырсыз кең-байтақ ел. Оның осынау жалпақ төсіне Тянь-Шаньның
тәкаппар, ақбас шыңы да, Сарыарқаның кең жазира даласы да, Сары есік-
Атырау мен Маңғыстау шөлдарі де, ну орманды Алтай таулары мен Орал жазығы
да сыйып жатыр.
Бүгінде елімізде өзен көлдерді бойлап көптеген жаңа қалалар бой
көтерген. Олардың біразы ескі шаһалладың маңында немесе тура солардың
үстіне салынған. Осылайша кешегіміз бүгінгі күнмен сабақтасып жатыр. Ата
-бабаларымыздың тарихы мен мәдениеті - бізге олардың ұрпақтарына, бұрын-
сонды жасалған тамаша туындылардың мирасқорларына өте қызық әрі құнды
дүние.
Жазба жәдігерлердің тым аздығы немесе кейбір маңызды тарихи кезеңдер
жайлы деректердің мүлдем жоқтығы ежелгі дәуірлер тарихын оқып білуге
қиындық туғызады. Осындай кезде көмекке келер ғылымның саласы – археология.
Тарихи қағаз бетіне түспей қалған елдер үшін оның маңызы тіпті зор. Бұл
жағдай тамыры тереңде жатқан, ата – бабаларымыз қалдырған ескерткіштер сыр
шертетін Қазақстан тарихына да қатысты. Археологиялық деректер, шын
мәнінде, үңіле білген адамға таусылмас қазына. Еуразия құрлығында
Қазақстаннан өзге тарихи жәдігерлерді атау қыйын. Қазақстанды
экспонататтары ашық аспан астында орналасқан көрме деуге болады. Оның
ескерткіштері Арал маңында, Сырдарияның ежелгі сағасында, Маңғышлақта,
Сарыарқада, Жетісуда, Жайық, Мұғалжар мен Ертіс маңында кең тараған.
Қазақстанның ежелгі қалалары туралы алғаш жазылған кітап осыдан отыз
үш жылдай уакыт бұрын жарық көрді. Бұл ежелгі қала орындарындағы қазба
жұмстарының жаңадан жарыққа шыға бастаған кезі болатын. Отырар, Түркістан,
Қаялық, Құлан, Сауран қалалары толық зерттелмеген еді.
Қазақстан жеріндегі көне қалалар: Отырар, Испиджаб, Тараз,
Түркістан, Талхир, Жамукат, Құлан, Қаялық, Ертіс, Сарыарқа, Жайық бойындағы
қалаларға қазба жұмыстарын жүргізуге есімі тек біздің елімізде ғана емес,
әлемге әйгілі көптеген археологтар қатысты. Олардың ішінде көрнекті ғалым
Ә.Х.Марғұлан, ресейлік С.П.Толстов, А.Н.Бернштам, өзбекстандық М.Н.Массон,
қазақстандық Е.И.Агеева, Қ.А. Ақышев, Т.И.Сенигова, Г.И. Пацевич, М.С.
Мерщиев, К.М. Байпақов, Л.Б. Байпақов, Л.Б. Ерзакович, С.М. Ақынжанов,
С.Ж.Жолдасбаев, Т.В. Савельева, М.Е.Елеусов, Е.А.Смағулов,
В.А.Грошев, М.Қожа, Б.А. Байтанаев Н.О.Алдабергенов, Д.А. Водкин
болды. Осы кісілердің көп жылғы еңбектерінің арасында біз Қазақстанның
ежелгі қалалары жайлы толымды мәліметтер алып отырмыз [3,145 б.].
Қазақстанның ежелгі қалары-жазба деректемелер мен археологиялық
материалдар нәтижесiнде анықталған байырғы қоныс орындары, қала жұрттары. 6-
9 ғасырларда Оңтүстік Қазақстан, Батыс, Солтүстік аймақтарындағы қалалар
мәдениетi жақсы дамыды. Саяси жағынан бұл аймақтар түрiк әулеттерiне
бағынды және ретi бойынша Батыс Түрiк, Түргеш, Қарлұқ қағандықтарының
құрамына ендi. Бұл кезеңде көшiп жүретiн жер аумағы шектелiп, көші жолдары
қалыптасты, тұрақты қыстаулар мен жайлаулар орнығып, егiншiлiк пайда болды,
отырықшы кедейлер тобы бөлiнiп, жекелеген рулық топтар отырықшылыққа көштi.
Мемлекетте төрешiлдiк аппарат құрылып, ортақ тiл мен жазу қалыптасты, сауда
және дипломатикалық байланыстар дамыды. Осындай жағдайда әкiмшілік және
қолөнер, сауда, мәдениет орталығы ретiнде қалалар салына бастады. Оңтүстік
Қазақстандағы ең iрi қала Исфиджаб саналады. Ол 629 жылы Сюань-Цзянның
жылнамасында "Ақ өзендегi қала” атымен алғаш аталады. Кейiн Махмұт Қашқари
Сайрам - ақ қаланың аты (әл-Мединат әл-Байда), ол Исфиджаб деп, кейде
Сайрам деп те аталғанын жазады. Сайрамнан Шашқа баратын жол бойында 8-10
ғасырларда Газгирд (Қазығұрт) болған. Исфиджабтың шығыс жағында Шарап,
Будухкет, Тамтаж, Абараж, Жувикат қалалары мен елдi мекендерi орналасқан.
Шарапқа -Төрткөл Балықшы, Будухкетке Қазатлық қалаларының жұрты сай
келедi. Тамтаж, Абараж-керуен сарайлары iспеттi. Арыстың төменгі ағысында
орталығы Отырар қаласы болған Фараб (Отырар) өңiрi жатты. Отырар аты
(Отырарбенд) VІІІ – ІХ ғасырлардағы жазба деректерде аталады. Оның Фараб,
Тарбанд секiлдi атаулары да бар. Отырардан төменiрек Сырдария бойындағы
Шауғар өңiрiнде сол аттас орталық болған. Шауғар қаласы (соғды тiлiнен
аударғанда "Қара тау”) Түркiстанның оңтүстік-шығысында 8 шақырм жерде
орналасқан Шойтөбе қаласының орнында болған. Оңтүстік-Батыс Жетiсуда
қалалардың өркендеуiне, қолөнерi мен егiншiлiктiң және құрылыс техникасының
дамуына Соғды ұрпақтарының елеулi әсерi болды. VІІІ ғасырдың 2 жартысында
олар Шу, Талас жазықтарына көптеп қоныстана бастады. Соғдылық саудагерлер
Иран мен Византияны Шығыс Түркiстанмен жалғастыратын Ұлы Жiбек жолының
бойына сауда қоныстарын салды. Осындағы Тараз және Суяб қалалары
Қазақстаннан тыс жерлерге де мәлiм болды. Жазба деректерге қарағанда VІІ -
ХІІІ ғасырларда осы жол бойындағы Аспара, Шiгiлбалық, Атын, Семекина,
Талхиз, Мерке, Құлан, Исфиджаб, Усбаникет және басқа қалалар да маңызды рөл
атқарды. Бұл қалаларда ұсталық, зергерлiк, былғары өңдеу, қыштан ыдыс жасау
кәсiбi өркендедi. Тұрғындары егiн шаруашылығымен айналысып, бидай, тары
егiп, бақ, жүзiм өсiрген. ІХ - Х ғасырларда солтүстік-шығыс Жетiсуда да
қалалар салына бастаған. Iле өзені бойындағы көшпелiлер қоныстарының орнына
пайда болған бұл қалалар тез арада-ақ қолөнерi мен сауда орталығына
айналды. ІХ ғасырда және Х ғасырдың 1-жартысында Жетiсуда билiк қарлұқтар
қолына өтуiне байланысты көшпелi халықтар отырықшылыққа жедел көше бастады.
Көшпелi тайпалардың ақсүйектерi құнарлы жайылымдарды басып алу, соғыс
жорықтары және сауда арқылы байыды. Қоғамның қарапайым мүшелерi топ-тобымен
отырықшылыққа көшiп, егiншiлердiң, қолөнершiлердiң қатарын толықтырды.
Осыдан барып үлкендi-кiшiлi елдi мекендер мен қалалар көбейе бастады. ІХ-
ХІІ ғасырларда қоғамның өндiргiш күштерi үлкен қарқынмен өстi. Орта Азия
мен Қазақстандағы саяси билiктi басып алған Қарахан әулетi феодолдар
қатынастардың қалыптасуына ықпал жасады. Осы кезде қалаларда дiни орындарға
арналған құрылыстар, ақсүйектердiң сарайлары, су құбырлары, тазалық
жүйелерi салынды. Жаңа қалалар пайда болды. Әсiресе, Оңтүстік Қазақстанда
қалалар көркейе түстi. Бұрын V-VІІ га-дан аспаған Отырар рабадының аумағы
170 га-ға дейiн жеттi. Кең көлемдегi қазба жұмыстары Оңтүстік Қазақстандағы
қала мәдениетi ескерткiштерiнiң типологиясын жасауға мүмкiндiк бередi.
Аумағы 30 га-дан асатын қала жұрттарына Сайрам (Исфиджаб), Шортөбе немесе
Қараспан-1 (Осбаникет), Отырартөбе (Отырар), Құйрықтөбе (Кедер), Шойтөбе
(Шауғар), Жанқала (Жанкент, Янгикент), Сунақ-Ата (Сығанақ), Құмкент жатады.
Аумағы 15 га-дан 30 га-ға дейiн жететiн қалалар - Бурух, Хурлуг, Жумишлағу,
тағы басқалары 15 га-ға дейiн жететiн қала жұрттарына Шарапхана (Газгирд),
Бұлақ-Қоғал (Манкент), Тамды (Берукент), Қазатлық (Будухкет), тағы
басқалары жатады. Осы қалалардан басқа Сырдарияның орта ағысында VІ-ІХ
ғасырлардың бiрiншi жартысына тән мәдени қабаттары анықталған бiр топ қала
жұрттары жатыр. Қазақстанның оңтүстігінде жалпы саны 27-ге жететiн осындай
қала жұрты бар. Қазақстанның оңтүстігіндегi қала жұрттарына құрылымында -
iшкi қамал (цитадель); шахристан (дуалмен бекiндiрiлген қала) және рабад
(қала төңiрегiндегi сауда-қолөнер орны) болатын топография тән. Шахристанда
бай шонжарлардың, iрi саудагерлер мен дiнбасылардың үйлерi, сарайлар
орналасты. Оңтүстік Қазақстан мен Жетiсудың ерте орта ғасырлардағы
қалаларының жұрттарын анықтаған кезде мынадай белгiлердiң жиынтығы: көлемi
мен құрылымы (қамал және бүкiл көлемi немесе қамал мен шахристан);
бекiнiстерi; мәдени қабатының байлығы; археологиялық кешенi пайдаланылады.
Осындай сан және сапа белгiлерiне сүйенгенде, Оңтүстік Қазақстандағы
алдыңғы орта ғасырлардағы барлық қалалар саны 33 болды. Алайда, Оңтүстік
Қазақстанның барлық қалалары неғұрлым кейiнгi уақытта да өмiр сүргендiктен,
қала орындарының кейiнгi мәдени қабаттары ертедегi қалалардың көлемiн
анықтауға және олардың үлгiлерiн жорамалдауға мүмкiндiк бере бермейдi.
Жетiсудың оңтүстік-батысында, керiсiнше, бұған толық мүмкiндiктер болды.
Жазбаша деректемелерге қарағанда, мұнда VІІ-Х ғасырларда 27 қала мен қоныс
болған, олардың көпшiлiгi нақты қала жұрттарымен сәйкестендiрiлдi. Ал Шу
және Талас аңғарларындағы аумақта барлығы 36 қала жұрты табылып, олардағы
VІІ-ІХ ғасырлардың мәдени қабаттары анықталды. Қалалар кейiнгi кезге дейiн
өмiр сүрген. Олардың топографиясында өзiндiк ерекшелiк кездеседi. Қала
жұрттарында қамал мен шахристаннан тұратын "орталық бөлiк” ерекше көрiнедi.
Орталықтағы құлаған үйiндiлерге ұзындығы 3 км-ден ондаған км-ге дейiн
жететiн дуалмен қоршалған аумақ жапсарласып жатады. "Ұзын дуалды”
қалалардың орналасуында қатаң заңдылық бар: Талас аңғарында олар бiр-
бiрiнен 15-20 км қашықтықта, аңғарлардың ең қолайлы жерлерiнде, Таласқа
ұсақ тау өзендерiнiң құятын сағаларында орналасқан. Шу аңғарында қалалардың
орналасу заңдылығы одан да айқын — он үш қала тау етегiндегi аймақта тау
өзендерi ағып шығатын жерлерде бiр-бiрiнен 15-35 км қашықтықта орналасқан;
қалғандары Қырғыз жотасы тауларынан өзендердiң Шуға келiп құятын жерлерiнде
солтүстік жақтағы iшкi тiзбектi құрайды. Қалаларды сипаттап топтаған кезде
қала орындарының көлемi мен топографиясы және жазбаша деректердiң
мәлiметтерi пайдаланылуы нәтижесiнде қалалар үш топқа бөлiнедi. Бұлар:
астаналық және iрi қалалар — Тараз, Суяб, Невакет және Нұзкет, олар
Жетiсудың оңтүстік-батысындағы Жамбыл, Ақбешiм, Қызылөзен және Шитөбе
сияқты iрi қала жұрттарына сәйкес келедi. Орташа топқа Таластағы Ақтөбе
қалаларының жұрты деп саналатын Текабкет және тиiсiнше: Сус-Шалдовар,
Мерке, Аспара, Жол-Соқылық, Харранжуван -Беловодск бекiнiсi, Жақ-Сарық
-Грозненское жатқызылды. Шағын қалаларға жататындар: Құлан - Луговое,
"Түрiк қағанының ауылы” - Шөмiш, Кiрмiрау - Покровское. Iрi қалалардың
төңiрегiнде орналасқан ондаған ескерткiштердi қоныстарға жатқызуға болады.
Шу-Талас өңiрлерiнде орналасқан 403 ортағасырлық қалалар мен мекендердiң
240-ның тарихи-топографиялық құрылымдары зерттелген. Мұндағы негiзгi
қалалар Жiкiл, Балу, Шелже, Такабкет, Көл, Кендек, Ақтөбе, Төлек, Сус, тағы
басқа. Шу аңғарында Баласағұн қаласы жетекшi орынға шығып, астана рөлiн
атқарған. Ол Х-ХІ ғасырларда хан ордасы ретiнде қалыптасқан. Оның орнында
неғұрлым ерте кезеңдегi қала жұрты бар. Бұл өлкеде осынша көп жаңа
қалалардың пайда болуы ауданда отырықшылық пен қала өмiрiнiң дамығанын
көрсетедi. Солтүстік-шығыс Жетiсуда ІХ-ХІІІ ғасырдың басында қалалар саны
артқан. Егер ІХ-Х ғасырларда мұнда 10 ғана қала болса, ХІ-ХІІІ ғасырлардың
басында олардың саны 70-ке дейiн көбейген. Х ғасырдағы деректер Iле
аңғарының сол жағалауында орналасқан екi қала — Талхиз (Талхар, Талғар)
және Лабан қалалары туралы мәлiмет берсе, ХІ-ХІІІ ғасырлардың басындағы
деректерде Екi-Оғыз, Қаялық, Iлебалық, тағы басқа қалалар аталады.
Солтүстік-шығыс Жетiсудағы барлық қала жұрттары "төрткөл” аталатын үлгiге
жатады. Олар тiк бұрыш, трапеция түрiнде жоспарланған немесе дөңгелек болып
келедi, жалпы жер бетiнен сәл дөңестенiп тұрады және барлық жағынан
бұрыштары мен мұнаралары бар дуалдармен қоршалған. Төрткөлдер солтүстік-
шығыс Жетiсуға ғана емес, сонымен қатар оңтүстік-шығыс Жетiсуға, Тянь-
Шаньға, Орталық Қазақстанға, Тува мен Моңғолияға таралған. Осы үлгiдегi
немесе бiршама өзгеше жоспарланған қала жұрттары Сырдарияның төменгі
ағысында, Азов таулары маңында кездеседi. Олардың типологиясы жөнiнде әр
түрлi көзқарастар бар. Тянь-Шаньдағы Қошайқорған мен Шырдабек сияқты iрi
қалалардың жұрттары орда-қалалар деп саналады. Ыстықкөл қазаншұңқырының
төрткөлдерi бекiнiстер және ауылдық қоныстар деп есептеледi. Сырдарияның
төменгі ағысындағы суреттелiп отырған үлгiдегi қала жұрттары ауылдық мекен
жайлар мен қала үлгiсiндегi қоныстар деп саналады. Солтүстік-шығыс Жетiсу
төрткөлдерi үш топқа бөлiнедi. Бiрiншiсiне Антоновка, Дүнгене, Шiлiк;
екiншiсiне Талғар, Сүмбе, Ақмола енгiзiлген; үшiншiсiне Алматы, Лавар,
Қапал, Бояулы, Ақтам, Арасан, тағы басқа жатқызылады. Бiрiншi топқа аумағы
30 га-дан асатын қалалар енедi. Бұлар — көп қабатты ескерткiштер, мәдени
қабаттарының қалыңдығы 2-3 метрге дейiн жетедi және одан да қалың. Қазба
жұмыстары кезiнде қала жұрттарынан алуан түрлi керамика, әйнек, теңгелер,
қолөнер шеберханалары мен өндiрiстiк күл-қоқыстар табылды, бұлар мұнда
қолөнер мен сауданың дамығанын дәлелдейдi. Бұл қалалар жұрттарының
кейбiреулерi нақты қалаларға: Антоновка — Қаялыққа, Дүнгене — Екi-Оғызға
баланады. Олардың iшiндегi ең iрiсi қарлұқ жабғуының астанасы Қаялық
ретiнде танылған — Антоновка. Бiрiншi топты құрайтын төрткөлдер iрi қалалар
және астаналық орталықтар болып табылады. Екiншi топтағы қалалардың аумағы
10 га-дан 30 га-ға дейiн жетедi. Үшiншi топ қалаларының аумағы 10 га-ға да
жетпейдi. Мұндай қала жұрттарының құрылысы Жақсылық қаласының орнын кең
көлемде қазған кезде зерттелдi. Оларда тұрғын үйлер дуалдар iргесiне, iшкi
жағында орналасады, iшкi аулалары бар. Iле қалалары жұртының бұл тобын
бұрынғы көшпелiлер мен жартылай көшпелiлердiң ауылдық қоныстары деп санауға
болады. Кейбiреулерi керуен-сарайлар болуы мүмкiн. Сарыжас, Быжы және
Айнабұлақ сияқты бiрнеше қаланың жұрты бiр-бiрiне жақын орналасқан екi
немесе тiптi үш бекiнiстен тұрады. Олар әдетте жолдардың түйiскен тұсына
салынған. Бұл кезеңде отырықшы және қала мәдениетi Қазастанның орталық және
шығыс аймақтарына қарай ойысқан. Қазақстанның батысында қоныстар пайда
болған. Орталық Қазақстанда, Нұра, Кеңгiр және Жездi аңғарларында, Ұлытау
етегiнде ондаған төрткөлдер табылды, мұнда жүргiзiлген қазба жұмыстары
олардың әкiмшілік қолөнер-сауда сипатын көрсетедi. Шыңғыс хан шапқыншылығы
және одан кейiнгi Шыңғыс хан ұрпақтары арасындағы соғыстар салдарынан Iле,
Шу, Талас алқаптарындағы қалалардың көбi қирап, бiржола жойылып кеткен.
Италия елшiсi Плано Карпини Сырдария жағалауында болғанда, бұл жерлерден
көптеген қираған қалалар мен мекендердi кездестiргенiн жазды. Француз
королi Людовик IХ-ның елшiсi Виллем де Рубрук 1253 жылы моңғол ханы Мөңкеге
бара жатып, Iле алқабы арқылы өткенде жазған күнделiгiнде жоғарыда аталған
жазықта бұрын көптеген қалалар болғанын, олардың көбiн мал жайылымына
айналдыру үшiн татарлардың қиратқанын жазады. Сырдария мен Қаратаудағы ХІІІ
ғасырда жермен-жексен етiлiп, тоналған қалалар — Түркiстан (Иасы), Отырар,
Сығанақ, Созақ, Құмкент, Жент және Жаңакент ХІV-ХV ғасырларда Темiр мен
оның iзбасарларының солтүстік-шығысқа жасаған жаугершiлiк жорықтарында
бекiнiс қамалдары болып, одан кейiн қолөнер және сауда орталығы, хандардың
резиденциясына айналған. Олар қазақ хандарының өмiрiнде маңызды рөл
атқарды. ХV-ХVІ ғасырларда қазақ хандығының қалыптасу және нығаю кезеңiнiң
күрделi саяси оқиғалары жағдайында, жердi игеру барысында қазақтардың
этникалық аумағының қалыптасуы аяқталды
ХІІІ ғасырдың 2 – жартысы - ХІV ғасырда айтылатын қалалар саны 20-ға
дейiн, ал мезгiлi 15 ғасырдың 2-жартысы — 18 ғасырдың басына жататын қала
жұрттары 23-ке дейiн азайды. Жалпы алғанда, 9 — 12 ғасырлармен, қала
мәдениетi барынша гүлденген уақытпен салыстырғанда, Оңтүстік Қазақстанның
жазбаша деректемелер бойынша белгiлi қалалар саны 3 еседей, ал қала
жұрттарының саны 6 еседей азайып кеткен. 16 — 17 ғасырларда аймақтың саяси
және экономикалық өмiрiнде Аркөк, Қожан, Аққорған, Үзкент сияқты қалалар
маңызды рөл атқара бастады. Сайрам өркендедi. 15 — 18 ғасырларда Түркiстан
— қазақ хандарының астанасы, одан бұрын Сығанақ пен Сауран Ақ Орданың
орталығы болды. 13 — 14 ғасырларда бұл қалаларда үлкен құрылыс жұмыстары
жүргiзiлдi, мешiттер, медреселер, басқа да қоғамдық архитиктуралық
құрылыстар салына бастады. Түркiстанда теңге соғылды. Мұнда Әмiр Темiрдiң
бұйрығы бойынша Қожа Ахмет Иасауи қабiрiнiң үстiне кесене тұрғызылды, қала
аймақтың ресми идеологиялық орталығына айналып, қауырт өстi. Отырарда да
теңге соғылғаны туралы деректер бар. Мұнда Арыстан баб кесенесi салынды.
ХІV- ХV ғасырларда Отырардың орталығында үлкен мешiт салынып, жұмыс
iстеген. Отандық археологтар iзденiстерiнiң нәтижесiнде ХVІІ ғасырдың аяғы
ХVІІ ғасырдың 80-жылдарындағы Отырар қаласының халқына демографиялық
есептеулер жүргiзiлдi.
Отырар қаласының ХVІ - ХVІІ ғасырлардағы аумағы 20 га-ға тең. Оның
төрттен бiр бөлiгiн алаңдар, көшелер, шаруашылық жайлар алып жатқан.
Махаллаларда (100 шақты) орта есеппен 45 — 63 адам тұрған, ал қаладағы
барлық тұрғындар саны 4500 — 6300 адам немесе орта есеппен 5500 адам өмiр
сүрген. Сығанақ (20 га) пен Созақта (22 га) да тұрғындар саны осындай.
Көлемi 35 га болатын Түркiстанда 170 махалла болған, оларда 9180 адам
тұрған. Көлемi жағынан Сауран Отырардан екi есе үлкен, онда 11000-дай адам,
ал Сайрамда (28 га) 7560-тай адам болған. Қарасаманда (6 га), Иқанда (6,7
га), Қарнақта (4,5 га), Қарашоқта (5 га), Сүткентте (6 га), Аркөкте (7 га),
Қотанда (7 га), Үзкентте (9 га), Аққорғанда (8 га) 1500-ден 2000-ға дейiн
тұрғындар тұрып, махаллалар саны 20-дан 40-қа дейiн жеткен. Жақанкентте,
Суриде, Жүнкентте, Құжанда, Қарақұрымда және Раң сияқты баламасы
табылмаған, көлемi 1-2 га-ға дейiн жететiн қалашықтарда 800 — 1000-дай
адам тұрған. Жалпы, ХVІ-ХVІІ ғасырлардың үш ширегi кезеңiнде Қазақстандағы
қала халқының саны 70 мыңнан аспаған. ХVІІ-ХVІІІ ғасырлардағы жоңғарлар
шапқыншылығы Қазақстан қалаларының экономикасын құлдыратты. Қазақстандағы
орта ғасырлардағы елдi мекендер мен қалалар, мұнда қалалық мәдениет пен
өркениеттiң ежелден қалыптасып, дамығандығын көрсетедi. Ақтөбе қалашығы
(VI-XIII ғ). Жамбыл облысының Шу ауданында Ақтөбе ауылының оңтүстік
шығысынан 3 км қамыктықта Ақсу өзенінің екі жағалауында орналасқан. Бірінші
рет әдебиетте 1894 жылы айтылды (В.В. Бартольд), 1941 жылы Жамбыл
археологиялық бөлімінің экспедициясы ашты (Т.И. Пацевич), 1954 жылы ККАЭ
отряды Қырғыз ССР-і Ғ.А. зерттеді (П.Н. Кожемяко). Қазба жұмыстарын 1974-
1980 жылдары ҚазМУ археологиялық экспедициясы жүргізді (У.Х. Шалекенов)
Ақтөбеде САЭ (К.А. Екішев) жұмыс істейді.Қалашық екі шахристаннан тұрады.
Шахристан 1-дің формасы төрт бұрышты, биіктігі 6-7 метр Орталық бөлігінде
квадрат формалы биіктігі 10 метр, қабырғасы 100 метр қамал орналасқан 2
шахристанның биіктігі 3-6 метр Қалашық айналасы ұзын дуалдармен қоршалған
бірінші қамалдың ұзындығы – 17 шақырым. Екіншісі – 25 шақырым екінші дуалға
бат2耀 және оңтүстік жағынан 4 иілген қамалдар тіркеседі. Қазба жұмыстары
қалашықтың барлық бөлігінде жүргізілді. Археологиялық қазбалар нәтижесі
қамал қалыңдығы 9 м 3 хронологиялық кезеңді қамтиды VІІІ ғасырдың 6 кезеңі,
VІІІ-Х ғасырлардың екінші жартысын, ХІ ғасыр мен ХІІІ ғасырдың басын, 1-2
кезеңде қамалда қабырғалар салынған өртеніп қайта қалпына келтірілген.
Кейінірек бекініс қабырғаларының құрылысы жалғасып, сонымен бірге сарай
кешені және шаруашылық ғимараты салынған. Шахристандағы қазба жұмыстары
үлкен қызығушылық туғызады. 21 ғимарат ашылды. Олардың соғылу принципі
анықталды. Қазба жұмысының негізгі материалдары шаруашылық керамикасы, қола
шамдар, қарахан тиындары. Үйлерден Х-ХІІ ғасырдағы 2 виносаушының
қалдықтары табылды. Х-ХІІІ ғасырларда қорған қазылып 8 ғимарат және даладан
кіретін бір есік арқылы шығатын жанасқан көшенің бөлігі. Керамика, шамдар Х-
ХІ ғасырға тән бұйымдар жиналды.
Шу дастаны - қазіргі түркі тектес халықтардың арғы тегі саналатын
сақтардың шежіресін аңызға айналған тарихи деректер бойынша жыр еткен ерлік
эпосы. Шу дастанын ғылыми негізде дұрыс пайымдау үшін біздің заманымыздан
бұрынғы төрт мыңыншы жылдың орта кезінде сақтар даласында болған кейбір
тарихи оқиғаларға назар аударғанымыз жөн сияқты. Ол үшін алдымен сақтар
тарихынан мол дерек беретін Берел қорымынан табылған археологиялық олжалар
туралы бірер сөз айта кетейік.
Сақтар дәуірінен бізге үзік-үзік күйінде жеткен ерлік дастандарының кейбір
күңгірт тұстарын айқындап алуға археология ғылымы саласындағы соңғы
жетістіктер өз септігін тигізіп келеді. Мәселен, Ә. X. Марғұлан атындағы
археология институты ұйымдастырған Қазақ-француз-итальян біріккен
халықаралық археология экспедициясы 1999 жылы бүкіл ғылыми әлемді дүр
сілкіндірген жаңалық ашқаны мәлім. Бұл экспедиция Алтай тауы етегіндегі
Берел қорымынан (Шығыс Қазақстан облысы, Қатонқарағай ауданы) бұдан екі мың
төрт жүз жыл бұрын жерленген сақтардың көсемі (тәңірқұты) мен патша
әйелінің табиттағы мәйітін тапты. Ең ғажабы - көсемге құрбандыққа шалынған
он үш жирен сәйгүліктің денелері де мәңгілік тоң астында жатып, жиырма төрт
ғасыр бойы бұзылмай, шірімей, сол күйінде сақталған. Бұл қорымнан табылған
заттар мен оларға бедерленіп салынған сан қилы суреттер, ою-өрнектер, аңдар
мен құстардың мүсіндері кейбір ежелгі дастандардың сюжетін айқындай түсуге
мүмкіндік берді.Берел қорымынан табылған сақтар көсеміне құрбандыққа
шалынған аттардың саны неліктен он үш болған деген сауал туады [5,45 б.].
XVIII ғасырдың алғашқы жартысында, Қазақстанның Ресейге қосылар
кезеңінде ұшы – қыйырына көз жетпес қазақ даласында бар жоғы бірнеше қала
болған. Сол заманғы саяхатшылар кең байтақ жазық даланы көшпелілер бесігі
деп ұққан. Бұл пікір ұзақ жылдар бойы сақталып келген. Мысалы, 1913 жылы
жарыққа шыққын Туркистанский край кітабында: Шын мәнінде, орта Азияның
(оның ішінде Қазақстанның да) тарихи-даланы мекен еткен көшпелілір мен тау
етегіне, өзен бойына қоныстанған отырықшылардың мыңдаған жылдар бойы
күресінің тарихы. Ұшы-қиырсыз дала, кең жайылымды қажет ететін мал
шаруашылығына тәуелділік пен басқа да өмір салты көшпелілерді ерте
заманнан отырықшы халыққа дұшпан етті, еркін көшіп қонуға кедергі болар
кесірдің бәрін қирату сезімін тудырды. Көшпелі ел үшін ең қажеттісі – мал
жайылып жүрер шексіз дала, сондықтан да ол жайылым болуға жарар жерге
қоныстануына кедергі тудырғанның бәрін жер бетінен жоқ қылуға бар. Бақтар
үйлер тамаша ғимараттар мен өнер туындылары көшпелі халыққа түсініксіз әрі
керек емес. Қолынан келсе, олар бар әлемді жайлымға айналдырып жібермек,-
деп жазылған.
Бұл сөздердің негіссіздігін дәлелдейтін деректер бар. Ортағасыр
тарихынан көшпелі мен отырықшының, малшы мен диқаншының мәңгілік
күресін емес керісінше қарым – қатынасын байқауға болды. Көрнекті археолог
ежелгі Хорезмді зерттеуші С.П.Толстов өз еңбектерінде: Қалалық өркениетті
тек жер өңдеудің, отырықшылықтың нәтиежсі деп санау үлкен қателік деген
түйін жасайды. Қалалар көшпелілер мен отырықшылардың шаруашылығын
ұштастырып отырған, сондықтан да олар сол кезеңде өзінің даму шыңына жеткен
деп санаған ғалым пікірінің дұрыстығын уақыт дәлелдеп отыр.
Жалпы, таза көшпелілер туралы тарихта дерек жоқ. Шығыс халықтарын
біреулері мал шаруашылығымен айналысып, болмаса бір ғана егіншілікті кәсіп
еткен адамдардан басқа екеуімен де қатар шұғылданатын болған. Уақыт өте
келе, бұл тепе тендік ауа райының әсерінен немесе соғыс салдарынан өзгеруі
мүмкін еді. Бұл жағдай орта ғасырлар кезеңінде керемет архетектуралық
құрылыстар, сарайларымен мешіттері, медреселері мен қолөнершілер
шеберханалары бар ондаған гүлденген қалалары болған Қазақстанға да тән еді.
Мың жыл бұрын Иерусалимде дүниеге келіп, мұсылман елдерінің
көпшілігін аралап шыққан ұлы араб географы Мұхаммед ибн Ахмед әл- Мақдиси
ежелгі Испиджаб (қазіргі Шымкент) аймағы жайлы былай деп жазған: Испиджаб
аймағы Мәуренаһрдың (бұл жерде Оңтүстік Қазақстан) орта тұсында орналасқан.
Оның Құрлұқ, Жұмышлағу, Арсубаникент, Бараб, Шабғар, Сауран, Тұран, Зерх,
Шағылжан, Баладж, Барукент, Бұрұқ, Яғанкент, Азақкент, Дех Нуджикент,
Тараз, Балу, Жікіл, Барысхан, Атлах, Жамукат, Шелжі, Көл, Сұс, Тақабкет,
Дех Науи, Құлан, Мирки, Нушкет, Лакра, Жамұқ, Урду, Науакет, Баласағұн,
Лабан, Шүй, Абалық, Маданкет, Барсиан, Балық, Жарқан, Яқ, Яқалық, Рауанжам,
Қатақ, Шұр, Чашма, Діл, Ауас, Жаркент қалалары бар. Ал бас қала – Испиджаб
[6,123 б.].
Қазақстандағы Оралдан Ертіске дейінгі созылып жатқан далалық
белдеудегі ең ежелгі қалалардың ірге тасы қола дәуірінің басында (б.з.д.
1800-1600жж) қаланған. Осындай қалалардың бірі - Арқайым. Ол Қостанай мен
Челябинск облыстарының шекарасында орналасқан. Археологтар ол жерде
көптеген жылдар бойы зерттеу жұмыстарын жүргізіп, Арқайым қаласының екі
қатар шеңбер түріндегі қорғаныс құрылыстары мен қоршалғанын анықтады.
Шеңберлене тұрғызылған осы екі қабырғалардың арасында тұрғын үйлер, ал
ортасында алаң болған.
Тұрғын үйлер қабырғаның ішкі жағында бір – біріне жалғанып жапсарласа
орналасқан. Олардың шығар есігі ішкі қабырға мен қазылған орды жағалай
созыған шеңберлі көшеге шығады. Олар ағашпен қапталған. Қаланың ішкі және
сыртқы қабырғалары біріне – бірі ұқсас. Екінші қабырғаның ішкі жағында да
үйлер болған. Қабырғаға жанаса салынған үйлердің шығар есігі орталық алаңға
қараған.
Қалаға кірер төрт қақпа бар. Олар қорғаныс қабырғаның батысында,
солтүстік батысында, шығысында және оңтүстік шығысында орналасқан. Олардың
шығар есігі ішкі қазылған қабырға мен қазылған орды жағалай созылған
шеңберлі көшеге шығады. Ор ағашпен қапталған. Қаланың ішкі және сыртқы
қабырғалары біріне – бірі ұқсас. Екінші қабырғаның ішкі жағында да үйлер
болған. Қабырғаға жанаса салынған үйлердің шығар есігі орталық алаңға
қараған.
Қаланың бас қақпасы саналған Батыс қақпаның қазіргі түрі үңірейген
үлкен тесік секілді. Сақталған құрылыс күрделі қала қабырғаларынан, ішкі
және сыртқы қабырғалардың орналасуынан орталық алаңға бұралаң жол арқылы
өтуге керектігі көрініп тұр. Әр қақпадан басталар осындай көшелердің бәрі
тұрғын үйлердің ортасынан өтіп,көлемі 25х25 шаршы метр пішіндегі орталық
алаңға шыққан[7,13 б.].
Арқайымның тік бұрышты үйлерінің көлемі 190-нан 300 шаршы метрге
дейін жеткен. Олардың қабырғалары – ортасы топырақпен толтырылған екі қатар
қада болып қағылған ағаштардан жасалған күрделі құрылыс. Төрт немесе алты
қабырға үйді бөлмелерге, құдығы, ұрасы бар шаруа жайларға бөлген.
1.2 Ұлы Жібек жолы,оның қалалық мәдениетінің рөлі
Адамдар өте ерте кезден ақ бір-бірімен сауда жасасқан. Алғашында
сауда бір жерде бар, екінші жерде жоқ нәрселер мен құнды заттарды айырбас
жасау түрінде жүргізілді. Мысалы, олар тұз, асыл тастар, алтын, дәрілік
өсімдіктер хош иісті заттар. Содан кейін адамдар тауарларды – азық
–түліктерді мысалы қола және темірді, терілерді, маталлдарды, сәйгүліктерді
және басқада көптеген заттарды бір-бірімен алмастыра бастады. Кейін келе
оларды ақшаға сату, керектерін сатып алу жүзеге аса бастады. Бұл сауда
орындарының –базардың, жәрмеңкенің сонымен қатар ел мен елді қалалар мен
халықтарды бір-біріне қосылып, батысқа, шығысқа, оңтүстікке солтүстікке
қарай көршілес жатқан жерлердің бірінен соң біріне жылжи отырып созыла
берді. Осылайша Еуропа мен Азиядан Ұлы Жбек Жолы пайда болды.
Ұлы Жібек жолының бір тармағы – Египет пен Вавилонда, Иранда өте
қымбат бағаланатын әдемі көк тас лазурит ( ляпис – зазурит) тасымалданған
лазурит жолы деп аталған. Екінші тармағы – Қытайдағы императорлармен
ақсүйектердің сүйікті заты болған әшекейлер жасау үшін әдемі нефрит тасын
тасымалдайтын нефрит жолы болған. Ал үшінші – бұлғын жолымен қымбат
бағалы терілер тасылған. Бұлардың бәрі ғалымдардың анықтағанындай, б.з.д.
II ғасырда болған оқиға.
Жібек жолының жүйесі адамдар денесіне нәр беретін тарамдалған қан
тамырына ұқсас. Ол Евразиядағы барлық мемлекеттер мен халықтарды бір-
бірімен жалғастырып тұрған.
Ұлы Жібек жолы деген ежелден келе жатқан ат емес. Бұл атау тек 1887
жылы пайда болды. Оны неміс географы Фердининт фон Рихтгофен қалыптастырды.
Сол кезеңнен бастап осы бір сәтті табылған атау адамзаттың таң қаларлық
жетістігінің өзіндік куәсі болып, халықтар соның арқасында бір-бірімен
мәдени және ғылыми ойларымен бөлісе бастады. Жібек Жолы қазіргі күнгі
INTERNET секілді сан ғасырлар бойы елмен елді біріктірген мағлұмат саласы
болып табылады.
Ұлы Жібек жолы ежелгі Қазақстан жерімен де өткен. Бас сауда жолы Тянь
– Шань тауларының бөктерімен жүріп, Сырдария, Талас, Шу, Іле алқабын кесіп
өтіп, қытайға қарай созылып жатты. Оның тармақтары бұрын Яксарт кейінірек
Сейхун деп аталған Сырдария жағасы мен Аралды бойлап Жайық өзеніне, ары
қарай қара теңіз жағалауына, Византияға, Батыс Еуропаға өтті.
Қалаларда, далада, тау етегінде сақ, үйсін, қаңлы тайпалары түргеш,
шығыл, қарлұқ, оғыз, қыпшақ, қимақтар басты [8,27 б.].
Басты жолдан Орталық Қазақстан даласымен Сарыарқаға, Ертіске, Алтай
мен Моңғолияға барар жолдар тарамдалып жатты.Жолдың бойында Испиджаб,
Тараз, Құлан, Аспара, Алматы, Талхир, Қаялық, Усбаникент, Отырар,
Түркістан, Сауран, Сығанақ, Янкигент, Сарайшық қалалары бой көтерді.
Сол кездегі сауданың басты тауары Қытайда өндірілетін жібек болған.
Сондықтанда жол Жібек Жолы деп аталған. Жібекпен бірге Шығыстан Батысқа,
Батыстан Шығысқа Римде, Францияда, Византияда, Русьте, Иран мен Араб
халифатында, Ерте түркі қағанаттарында Қытай, Корей, Жапонияда өндірілген
көптеген тауарлар ағылды.
Мұндай экзотикалық тауарлардың тізімі өте үлкен. Олар: хош иіст
заттар - жасмин (ақгүл, ақтамақгүл) суы мен амбра иіс майлары, кардамон
астатымы, мускат жаңғақтары; жаньшень мен дәрі дәрмектер; кілемдер мен
кенептер, бояулар мен миниралдық шикізаттар; алмаз, яшма, янтарь мен теңіз
маржандары; дандандар, морж сүйегі мен азу тістері, алтын мен күмістер;
қымбат терілер мен теңгелер; садақ-жебелер, қылыш пен найзалар және бұдан
басқа көптеген заттар.
Ортағасырлық қалаларға қазба жұмыстарын жүргізген Қазақстандық
археологтар алыстағы Қытай мен Византиядағы, Иран менҮндістанда соғылған
металл ақшалар тауып отырды. Сонымен қатар, сол елдерден керуендер арқыла
жеткізілген басқа заттарды да кездестірді. Алматыға жақын орналасқан ежелгі
Талхир (қазіргі талғар) қаласына жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижесінде
Иранда жасалған қола табақ пен Қытай фарфоры, жапонның фаянс ыдысының
сынығы аршылып алынды.
Алматыда Орталық мемлекеттік мұражай экспозициясына қойылған осы
ирандық ыдыстарға қарай отырып, парсы ертегісінің сөздерін өзгертіп:
...оның өрнектерінің иірінде алыс елдегі гүлдердің хош иістері сақталған
, - деп айтқың келеді.
Жапонның фаян табақшасы сынығының іші-сыртына адамдардың бейнесі
салынған. Қызыл түске боялған табақшада таяу, теңіз және айдаһардың аясынд
алтындатқан киім киген ауқатты ер адамдаар мен әйелдер бейнеленген. Сол
кезде кең тараған заттардың бірі, Қытай мен Таяу Шығыстан әкелінген қола
айналар да әркімді қызықтырмай қоймайды.Олардың сыртқы жағы гүлдермен,
арабша жазумен, ұшып бара жатқан тырналардың бейнесімен өрнектелген.
Сырттан әкелінетін заттар Жібек жолының Сырдария бағытындағы орта
ғасырлық қалаларда, атап айтсақ, 30 жыл бойы қазба жұмыстары жүргізіліп
келе жатқан Отырардан да табылды. Солардың ішінде, әсіресе, оралып жатқан
барыс, я жолбарыс бейнесінде нефиттен жасалған тоға өте тартымды. Оның
бейнелеу стильі қытай шебері қолынан шыққанын дәлелдейді. Жыртқыштың
бейнесі дәстүрлі аспан айдаһары лунь және айдаһар тәріздес қасиетті ақ
жолбарыс - баугуха ұқсайды. Иесінің атақ – дәрежесін білдіретін мұндай
тоғалар VII-Х ғасырлардағы Чжоу дәуірінің Чжанго кезеңіне жатады. Шамасы
бұл тоға пайза (сенім құжаты ретінде тапсрылатын металл тақташа) немесе
билік басындағы адамның әулет белгісі болса керек [9,66 б.].
Жібек жолының халқаралық сауда жолы екенін зерттеудің маңызды, әрі
сирек олжасы –Отырардан табылған күміс ақшамен заттар көмбесі болып
саналады. Көмбедегі тиындардың жиыны таң қаларлық. Ол жерде Шығыс Түркістан
қалалары – Алмалық, Пулад, Эмиль, (Еміл), Орда әл Азамның; Еуропалық
Қырымның; Малазиялық Сива, Кони, Тебриздің; Қазақстандық Жент қалаларының
ақшалары жинақталған. Ақшалар ХIII ғасырлардың 60 жылдары жиналса, ал
соғылған уақыты ХIII ғасырдың 40-60 жылдары заттардың ішінен, әсіресе,
күмістен жасалған ұйғыр жазуы бар құрама белдік жапсырмаларының;
ортаазиялық бұрама білезіктердің, кіші Азия қалалары шеберханаларының
бірінде жасалған белдік айылбастарының теңдесі жоқ. Көмбе моңғол империясы
кезіндегі Жібек жолы бойында орналасқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЛА МӘДЕНИЕТІ ТАРИХЫНЫҢ БАСТАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Қазақстан қалаларының пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..8
1.2 Ұлы Жібек жолы,оның қалалық мәдениетінің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.3 Түркі қалалары – ғылым мен мәдениет
орталығы ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІГІНДЕГІ ҚАЛАЛЫҚ МӘДЕНИЕТ ... ... .40
2.1 Испиджаб-Сайрам - ірі саяси, экономикалық және мәдени орталық..40
2.2 Түркістан – қазақ халқының саяси, рухани мәдениет орталығы ... ... ..46
2.3 Орта ғасырдағы өркениетті қала –
Отырар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .51
3 ЖАЙЫҚТАН ЕРТІСКЕ ДЕЙІНГІ ҚАЛАЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАР ... ... ... 57
3.1 Жайық жағалауындағы орта ғасырлық
қалалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.2 Сарыарқа – қалалар өңірі және Ертіс жағалауындағы
қалалар ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...77
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 80
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының еншісіне тиген жердің табиғаты
бай болып, бұл жерді бабаларымыз ерте заманнан игеріп, өздерінің Отанына
айналдырып, оны көзінің қарашығындай қорғап, ұрпақтан-ұрпаққа мұра ретінде
қалдырып келген. Осындай тамаша жерді мекендеген қазақтардың ауызекі
әдебиетінде: Жері байдың, елі бай деген қанатты сөз өзінің жеріне
негізделіп айтылған.
Қазақтар жерін ардақтап, оның әр аймақтарының ерекшеліктеріне қарай
пайдаланып, көп салалы шаруашылықты дамытқан және отырықшы мәдениеттің
іргетасын ертеден қалаған. Тамаша жерді жайлаған халықты көшпелі болды
дегенге кім нанады? Оған қосымша, ежелгі түріктер Шығыс Азияның және
Алдыңғы Азияның отырықшы көрші елдерімен өмір бойы байланыста болған.
Отырықшы мәдениетті түріктердің өздері де пайда етіп, көршілес елдердің
мәдени жетістіктерін қабылдаған және өздерінің тұрмыста қолданған
мәдениетінің ықпалын көршілеріне де тигізіп отырған.
Отырықшы мәдениеттің орталығы болған тұрақты ауылдар мен қалалар ерте
заманнан бері Қазақстан жерінде болған. Олардың көпшілігі бізге тарихи
археологиялық ескерткіш ретінде сақталып келген.
Ертедегі және орта ғасырлардағы қалалардың орналасуы біркелкі емес.
Оның себебі, жоғарыда тоқталып өткендей, Қазақстанның табиғаты біркелкі
болмағандығынан деп қараған жөн. Ойпатты жерлерде, сулы аймақтарда, ауа
райы қолайлы жерлерде отырықшылық ертеден болған. Бұндай өлкелер, аймақтар
елімізде жетерлік. Тарихи ескерткіш ретінде сақталып келген ертедегі, орта
ғасырдағы қалалардың орнын Қазақстанның барлық аймақтарынан кездестіруге
болады. Олардың көпшілігі отырықшылыққа қолайлы болған өлкелерде жиі болса,
жартылай шөлдік жерлерде азырақ және шөлдік аймақтарда сирегірек кездеседі.
Бұл ескерткіштерді археологиялық зерттеу үстіміздегі ғасырдың екінші
жартысынан Казақстанның оңтүстік аймағында басталды. Себебі, бұл аймақ
ертеден отырықшылықтың негізгі мекендерінің бірі және осы жер арқылы Ұлы
Жібек жолы өткен. Сондықтан да ортағасырлық қалалар Оңтүстік Қазақстанда
шоғырланған. Ал, республикамыздың басқа аймақтарындағы тұрақты мекендердің
орындары айтарлықтай археологтар тарапынан зерттелмей келе жатыр. Солай
болса да, археологиялық зерттеулердің барысында Қазақстанның барлық
аймақтарында отырықшы мекендердің ерте заманнан болғаны байқалады.
Ертедегі, орта ғасырдағы отырықшы қоныстардың Қазақстанда біркелкі
зерттелмеуінің нәтижесінде, отырықшылықтың негізі - Оңтүстік Қазақстан және
Жайықтан Ертіске дейінгі аралықтарды қамтыды деген ұғым бар: Қазақстанның
кең-байтақ жерінде отырықшылық және қала мәдениеті дамуының ірі-ірі тарихи-
мәдени аймақтары ежелден ерекшеленген. Солардың қатарында Оңтүстік
Қазақстан, Жетісу, Жайық, Сарыарқа, Ертіс аймақтары. Ол, бір жағынан, Орта
Азия, екінші жағынан, Орталық Қазақстан, Сібір мен Орал аралығындағы
аумақты алып жатыр. Аймақ егіншілікті жазиралар мен көшпелілік даласының
тоғысқан жерінде орналасқан .
Адамдар ерте замандардан-ақ баспана салуды, егін егуді білген. Сөйтіп,
отырықшы мәдениеттің іргетасы алғашқы қоғам кезінде-ақ қаланған. Сол кездің
өзінде өздерін қоршаған табиғи-географиялық жағдайға икемдеп, көп салалы
шаруашылыққа негіз салған: отырықшылық, жартылай отырықшылық және
көшпелілік пайда болған. Оларға қосымша, қосалқы шаруашылықтар келіп
шыққан: балықшылық, аңшылық, қолөнер кәсібі және тағы басқалары. Алғашқы
қоғамда пайда болған қоныстар антикалық және орта ғасырда кең өріс алып,
олар белгілі қалалар, бекіністер дәрежесіне жеткен. Әсіресе, жоғарыда атап
көрсеткендей, ертеден отырықшылықтың мекені болған Қазақстанның
оңтүстігінде, Ұлы Жібек жолының бойында, оның көп тармақтарында қалалар
ертеден салынған. Осындай ертедегі отырықшылық мекені – Сырдария өңірі.
Бұл аймақты Хорезм археологиялық экспедициясы зерттеп, алуан санды отырықшы
мәдениеттің орталығы болған қалаларды ашты.Ол қалалар өздерінің өмірін
антикалық заманнан бастаған. Сырдарияның төменгі ағысынан сол дәуірдің
бекіністері, қалалары ашылды: Шағырлы-1, 2 бекінісі, Бабиш-мулла, Чирик-
Рабат, Инкарқала, Ақтөбе қалалары және тағы басқалары [1,36 б.].
Осындай тарихи тамыры терең Қазақстанның ежелгі қалаларын зерттеу
нәтижесінде, соңғы жылдары ашылып жатқан жаңалықтар мен әділ және ғылыми
түрде жазылған талдау еңбектерді негізге ала отырып, қазақ жеріндегі орта
ғасырлық қалалық мәдениеттің шығуы мен даму тарихын зерттеу өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ тарихында ортағасырлық қалаларды
зерттеудің маңызы зор. Өз тарихымыздың ақтаңдақ тұстарын зерттеу
мүмкіндіктері күннен-күнге арта түсуде. Өйткені бүкіл ТМД кеңістігінде
тарихшылар ортағасырлық кезеңге, мемлекеттіліктің қалыптасуы мен этногенез
үрдістері өткен заманға аса зор мән беріп жатыр. Соның ішінде қалалық
мәдениет пен көшпелілер өркениетінің қарым-қатынасына ерекше көңіл
бөлінуде.
Көшпелілер өркениеті дамыған кезде дала мен қала мәдениетінің тұрақты
қарым-қатынасы қалыптасады. Сондықтан көшпелі мал шаруашылығы жүрген жерде
онымен қатарлас, стратегиялық маңызды жерлерде өнер мен сауда орталығы әрі
қысқы қыстау ретінде қалалар пайда болуы – өте ықтимал құбылыс.
Өлкеміздегі қалалық мәдениетті зерттеу, табылған қалалар және жаңа
ашылған деректер отандық тарихнаманың екінші қырына назар аудартады.
Өткен күндер кәсіби тек тарихшыны ғана толғандырмайды. Бұл тақырыпта
өлкетанушылар, саяхатшылар, қарапайым әуесқойлар да еңбектер жазған.
Атап айтсақ, Ибн Баттута Марко Поло сияқты кейде біз үшін түкке
тұрғысыз болып қарапайым көрінетін оқиғалардыда суреттейді. Мысалы ол
үшін бөтен елде қалай қабылдағаны, берген сыйлықтары, өзіне ұнаған
бұйымдар мен тамақтар туралы жазады. Осындай бір үзінді келтірейік.
Әлемнің батысында да, шығысында да Хорезм қауынына жететін қауын
жоқ. Бұқара қауыны да жақсы, одан кейін Исфаһан қауыны тұрады. Хорезм
қауынының қабығы – жасыл, іші қызыл және қатты, сонысына қарай, өте
тәтті. Біздегі кептірілген фига мен малаг інжірі секілді қауынды
тіліктерге тіліп, күнге кептіріп, себетке салып қояды. Содан кейін
Үндістандағы Дели қаласында болған кезімде, Хорезм жақтан саудагерлер
келсе, солардан кептірілген қауын сатып әкелуге қызметшілерді
жұмсайтынмын. Менің қауынды жақсы көретінімді білетін Үнді патшасы
егер өзіне кептірілген қауын тарту етсе, сонысын өзі жемей, маған беріп
жіберетін. Шетелдіктерді өз елінің жемістерімен сыйлау олардың әдетінде
бар еді. Осылайша патша оларға олардың мейірімін білдіретін. Бір
қарағанда түкке тұрғысыз болып көрінгенімен, бұл да қызғылықты жайт[2,22
б.].
Ибн Баттутаның саяхат жасаған кезеңі – ХІV ғасыр, дәлірек айтқанда,
оның алғашқы жартысы, моңғол шапқыншылығынан кейін орталық Азия Жошы,
Шағатай ұлыстарымен Құлағу мемлекетінің иеліктеріне бөлінген кезі еді.
Бұл – атақты ойшыл және ақын Жалал ад-Дин (1207-1273 жылдар), белгілі
тарихшы Фазлаллах Рашид ад-Дин (1247-1318 жылдар), астроном Кутб ад-Дин
Ширази (123. табылуы 36-1311 жылдар ) және басқалар өмір сүрген заман
болатын. Осы уақытта қалалар да жанданып, тамаша ғимараттар бой көтеріп
жатты.
Ибн Баттутаның саяхаты, оның өз көрген – білгенін суреттеуі өте
қызық. Алайда бәрінен бұрын бізді таң қалдырғаны – оның Еділ өзенінің
бойына, Хорезм мен Бұхараға жасаған сапарлары.
Қазақстан тарихы журналдарында, Мусин Ч. Қазақстан тарихы,
Байпақов К., Нұржанов А. Ұлы жібек жолы және орта ғасырлық Қазақстан, М.
Қозыбаевтың Тарих зердесі, Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта
ғасырлардағы Қазақстан, Хасенов Ә.Х. Қазақстан мәдениеті мен өнерінің
тарихы, Ә.Байбатша Қазақ даласының ежелгі тарихы, Маданов Х. Қазақ
мәдениетінің тарихы, Мыңжанұлы А. Қазақсанның көне тарихы, Масанов Н.Э.,
Абылхожин Ж.Б. история Казахстана. Народы и культуры, Қоңыратбаев Ә.,
Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары Осы еңбектерде орта ғасырлардағы
қалалық мәдениеттің қалыптасуы мен дамуы, ежелгі қалалардың тарихы мен
саяси сауда экономикалық орталық ретіндегі ролі мен жалпы қазақстанның жан-
жақты тарихында алатын орны ашып көрсетілген.
Ең бастысы, нағыз тарих қазіргі халықты алшақтатпай, керісінше
біріктіре түседі. Өйткені біздің тамырымыз, тарихымыз бір. Кәсіби тұрғыдан,
яғни соңғы жылдары ашылып жатқан жаңалықтарға сүйене отырып, әділ және
ғылыми түрде жазылған талдау еңбектер біздің алыс және жақын тарихымыз
хақында зерттеушінің таным-түсінігін кеңейте түседі.
Диплом жұмысының мақсаты – Қазақстан территориясында қалалық
мәдениеттің қалыптасуы мен дамуы, орта ғасырлардағы басты сауда-
экономикалық және ғылым мен мәдениет орталықтары ретіндегі Ұлы Жібек жолы,
Ертіс, Жайық, Сарыарқа, Сайрам, Түркістан, Отырар қалаларының тарихын
зерттеп, ғылыми тұрғыда негіздеу болып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының міндеттері:
Қазақстан қалаларының пайда болуы мен даму тарихына тоқталу;
Ұлы Жібек жолы оның қалалық мәдениетінің рөлін ашып көрсету;
Түркі қалаларын ғылым мен мәдениет орталығы ретінде қарастыра отырып,
оларға сипаттама беру;
Испиджаб-Сайрам қаласының шығу тарихын зерттеп, оның ірі саяси,
экономикалық және мәдени орталық ретіндегі маңызын ашып көрсету; Түркістан
– қазақ халқының саяси, рухани мәдениетінің орталығы ретінде қарастыру.
Отырардың құрылу тарихынан бастап, оның орта ғасырлардағы өркениетті
қалалардың біріне айналуы мен сол кезеңдегі қалалық мәдениеттің дамуына
қосқан үлесін атап көрсету.
Жайықтан Ертіске дейінгі қалалық орталықтар жайлы тарихи деректемелер.
Жайық жағалауындағы орта ғасырлық қалалар тарихы.
Сарыарқа өңірі мен Ертіс жағалауындағы қалаларының маңызы.
Зерттеу объектісі – Орта ғасырлардағы Қазақстан қалаларының
қалыптасуы мен даму тарихы.
Диплом жұмысының зерттеу базасы ретінде – Қазақстанның орта ғасырлар
тарихына арналған ғалымдардың монографиялары, Қазақстан тарихы оқулықтары
мен арнайы тақырыптық кітаптар, ғылыми мақалалар мен зерттеулер, мерзімді
басылым материалдары алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі. Диплом жұмысын
жазуда ғылыми таным принциптері – тарихилық, объективтілік, жүйелілік
кеңінен қолданылды. Нәтижесінде орта ғасырлардағы Қазақстан қалаларының
қалыптасуы мен саяси-экономикалық және мәдени даму тарихы жан-жақты ашып
көрсетілді.
Диплом жұмысының практикалық маңызы. Бұл жұмысты жалпы білім
беретін орта мектептердегі және орта арнаулы оқу орындарындағы тарих
сабағында, тарихи үйірмелер мен ғылыми қоғам жұмыстарында және жоғары оқу
орындарында орта ғасырлардағы Қазақстан қалалары тақырыбындағы дәрістерде,
практикалық сабақтар мен өздік жұмыстарды орындауда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу тақырыбына байланысты тың
іргелі еңбектер мен зерттеулерді, ғылыми мақалаларды негізге ала отырып,
Қазақстан территориясындағы қалалық мәдениеттің қалыптасуы, Ұлы Жібек жолы,
оның тарихи маңызы, орта ғасырлық қалалардың, саяси-экономикалық, мәдени
орталықтар ретіндегі рөлін ашып көрсету болып табылады.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. VІ-ХVІІ ғасырлар аралығын қамтиды.
Зерттеу нәтижесінің сыннан өтуі (апребация). Республикалық ғылыми-
практикалық Төлегенов оқулары Ортағасырлардағы Қазақстан қалаларының
тариххы тақырыбындағы республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияда
баяндалды және конференция материалдарының жинағында жарық көрді (Арқалық
қ., Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты, 2013
ж.).
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, үш бөлім, оның бірінші, екінші
бөлімдері үш бөлімшеден, үшіншісі екі бөлімшеден, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1 ҚАЛА МӘДЕНИЕТІ ТАРИХЫНЫҢ БАСТАУЫ
1.1 Қазақстан қалаларының пайда болуы мен дамуы
Қазақстанның ежелгі қалалары... Ескіден келе жатқан қолжазбалардың
уақыт өте сарғайып кеткен беттерінде олардың көбінің аттары сақталмаған.
Кейбір калалардың атаулары халық аузындағы аңыз-әңгімелерде ғана кездесіп
калады. Ал көбінің аттары белгісіз. Тек осы қалаларды қурай басып, бұта
жапқан орындары ғана бағзы заманда еңбек етіп, өмір сүрген, өркендеп дамып
сарайлар ман шаһарлар тұрғызған, тамаша өлең шығарып, тағдырын жырға қосқан
ондаған ғасырлық шежіресі бар ата-бабалар өмірін еске салады. Алайда олар
іс түссіз жоғалып кеткен жоқ. Өткен күннің өрнектерін бүгінгі заттардан,
халық жадынан қөруге болады.
Біз өз тарихымызды сүйеміз. Өткенізді қадыр тұтып, оны мақтаныш
етеміз. Өйткені онсыз қазіргі күніміздің асқақтығы болмас еді.Қазақстан –
ұшы қыйырсыз кең-байтақ ел. Оның осынау жалпақ төсіне Тянь-Шаньның
тәкаппар, ақбас шыңы да, Сарыарқаның кең жазира даласы да, Сары есік-
Атырау мен Маңғыстау шөлдарі де, ну орманды Алтай таулары мен Орал жазығы
да сыйып жатыр.
Бүгінде елімізде өзен көлдерді бойлап көптеген жаңа қалалар бой
көтерген. Олардың біразы ескі шаһалладың маңында немесе тура солардың
үстіне салынған. Осылайша кешегіміз бүгінгі күнмен сабақтасып жатыр. Ата
-бабаларымыздың тарихы мен мәдениеті - бізге олардың ұрпақтарына, бұрын-
сонды жасалған тамаша туындылардың мирасқорларына өте қызық әрі құнды
дүние.
Жазба жәдігерлердің тым аздығы немесе кейбір маңызды тарихи кезеңдер
жайлы деректердің мүлдем жоқтығы ежелгі дәуірлер тарихын оқып білуге
қиындық туғызады. Осындай кезде көмекке келер ғылымның саласы – археология.
Тарихи қағаз бетіне түспей қалған елдер үшін оның маңызы тіпті зор. Бұл
жағдай тамыры тереңде жатқан, ата – бабаларымыз қалдырған ескерткіштер сыр
шертетін Қазақстан тарихына да қатысты. Археологиялық деректер, шын
мәнінде, үңіле білген адамға таусылмас қазына. Еуразия құрлығында
Қазақстаннан өзге тарихи жәдігерлерді атау қыйын. Қазақстанды
экспонататтары ашық аспан астында орналасқан көрме деуге болады. Оның
ескерткіштері Арал маңында, Сырдарияның ежелгі сағасында, Маңғышлақта,
Сарыарқада, Жетісуда, Жайық, Мұғалжар мен Ертіс маңында кең тараған.
Қазақстанның ежелгі қалалары туралы алғаш жазылған кітап осыдан отыз
үш жылдай уакыт бұрын жарық көрді. Бұл ежелгі қала орындарындағы қазба
жұмстарының жаңадан жарыққа шыға бастаған кезі болатын. Отырар, Түркістан,
Қаялық, Құлан, Сауран қалалары толық зерттелмеген еді.
Қазақстан жеріндегі көне қалалар: Отырар, Испиджаб, Тараз,
Түркістан, Талхир, Жамукат, Құлан, Қаялық, Ертіс, Сарыарқа, Жайық бойындағы
қалаларға қазба жұмыстарын жүргізуге есімі тек біздің елімізде ғана емес,
әлемге әйгілі көптеген археологтар қатысты. Олардың ішінде көрнекті ғалым
Ә.Х.Марғұлан, ресейлік С.П.Толстов, А.Н.Бернштам, өзбекстандық М.Н.Массон,
қазақстандық Е.И.Агеева, Қ.А. Ақышев, Т.И.Сенигова, Г.И. Пацевич, М.С.
Мерщиев, К.М. Байпақов, Л.Б. Байпақов, Л.Б. Ерзакович, С.М. Ақынжанов,
С.Ж.Жолдасбаев, Т.В. Савельева, М.Е.Елеусов, Е.А.Смағулов,
В.А.Грошев, М.Қожа, Б.А. Байтанаев Н.О.Алдабергенов, Д.А. Водкин
болды. Осы кісілердің көп жылғы еңбектерінің арасында біз Қазақстанның
ежелгі қалалары жайлы толымды мәліметтер алып отырмыз [3,145 б.].
Қазақстанның ежелгі қалары-жазба деректемелер мен археологиялық
материалдар нәтижесiнде анықталған байырғы қоныс орындары, қала жұрттары. 6-
9 ғасырларда Оңтүстік Қазақстан, Батыс, Солтүстік аймақтарындағы қалалар
мәдениетi жақсы дамыды. Саяси жағынан бұл аймақтар түрiк әулеттерiне
бағынды және ретi бойынша Батыс Түрiк, Түргеш, Қарлұқ қағандықтарының
құрамына ендi. Бұл кезеңде көшiп жүретiн жер аумағы шектелiп, көші жолдары
қалыптасты, тұрақты қыстаулар мен жайлаулар орнығып, егiншiлiк пайда болды,
отырықшы кедейлер тобы бөлiнiп, жекелеген рулық топтар отырықшылыққа көштi.
Мемлекетте төрешiлдiк аппарат құрылып, ортақ тiл мен жазу қалыптасты, сауда
және дипломатикалық байланыстар дамыды. Осындай жағдайда әкiмшілік және
қолөнер, сауда, мәдениет орталығы ретiнде қалалар салына бастады. Оңтүстік
Қазақстандағы ең iрi қала Исфиджаб саналады. Ол 629 жылы Сюань-Цзянның
жылнамасында "Ақ өзендегi қала” атымен алғаш аталады. Кейiн Махмұт Қашқари
Сайрам - ақ қаланың аты (әл-Мединат әл-Байда), ол Исфиджаб деп, кейде
Сайрам деп те аталғанын жазады. Сайрамнан Шашқа баратын жол бойында 8-10
ғасырларда Газгирд (Қазығұрт) болған. Исфиджабтың шығыс жағында Шарап,
Будухкет, Тамтаж, Абараж, Жувикат қалалары мен елдi мекендерi орналасқан.
Шарапқа -Төрткөл Балықшы, Будухкетке Қазатлық қалаларының жұрты сай
келедi. Тамтаж, Абараж-керуен сарайлары iспеттi. Арыстың төменгі ағысында
орталығы Отырар қаласы болған Фараб (Отырар) өңiрi жатты. Отырар аты
(Отырарбенд) VІІІ – ІХ ғасырлардағы жазба деректерде аталады. Оның Фараб,
Тарбанд секiлдi атаулары да бар. Отырардан төменiрек Сырдария бойындағы
Шауғар өңiрiнде сол аттас орталық болған. Шауғар қаласы (соғды тiлiнен
аударғанда "Қара тау”) Түркiстанның оңтүстік-шығысында 8 шақырм жерде
орналасқан Шойтөбе қаласының орнында болған. Оңтүстік-Батыс Жетiсуда
қалалардың өркендеуiне, қолөнерi мен егiншiлiктiң және құрылыс техникасының
дамуына Соғды ұрпақтарының елеулi әсерi болды. VІІІ ғасырдың 2 жартысында
олар Шу, Талас жазықтарына көптеп қоныстана бастады. Соғдылық саудагерлер
Иран мен Византияны Шығыс Түркiстанмен жалғастыратын Ұлы Жiбек жолының
бойына сауда қоныстарын салды. Осындағы Тараз және Суяб қалалары
Қазақстаннан тыс жерлерге де мәлiм болды. Жазба деректерге қарағанда VІІ -
ХІІІ ғасырларда осы жол бойындағы Аспара, Шiгiлбалық, Атын, Семекина,
Талхиз, Мерке, Құлан, Исфиджаб, Усбаникет және басқа қалалар да маңызды рөл
атқарды. Бұл қалаларда ұсталық, зергерлiк, былғары өңдеу, қыштан ыдыс жасау
кәсiбi өркендедi. Тұрғындары егiн шаруашылығымен айналысып, бидай, тары
егiп, бақ, жүзiм өсiрген. ІХ - Х ғасырларда солтүстік-шығыс Жетiсуда да
қалалар салына бастаған. Iле өзені бойындағы көшпелiлер қоныстарының орнына
пайда болған бұл қалалар тез арада-ақ қолөнерi мен сауда орталығына
айналды. ІХ ғасырда және Х ғасырдың 1-жартысында Жетiсуда билiк қарлұқтар
қолына өтуiне байланысты көшпелi халықтар отырықшылыққа жедел көше бастады.
Көшпелi тайпалардың ақсүйектерi құнарлы жайылымдарды басып алу, соғыс
жорықтары және сауда арқылы байыды. Қоғамның қарапайым мүшелерi топ-тобымен
отырықшылыққа көшiп, егiншiлердiң, қолөнершiлердiң қатарын толықтырды.
Осыдан барып үлкендi-кiшiлi елдi мекендер мен қалалар көбейе бастады. ІХ-
ХІІ ғасырларда қоғамның өндiргiш күштерi үлкен қарқынмен өстi. Орта Азия
мен Қазақстандағы саяси билiктi басып алған Қарахан әулетi феодолдар
қатынастардың қалыптасуына ықпал жасады. Осы кезде қалаларда дiни орындарға
арналған құрылыстар, ақсүйектердiң сарайлары, су құбырлары, тазалық
жүйелерi салынды. Жаңа қалалар пайда болды. Әсiресе, Оңтүстік Қазақстанда
қалалар көркейе түстi. Бұрын V-VІІ га-дан аспаған Отырар рабадының аумағы
170 га-ға дейiн жеттi. Кең көлемдегi қазба жұмыстары Оңтүстік Қазақстандағы
қала мәдениетi ескерткiштерiнiң типологиясын жасауға мүмкiндiк бередi.
Аумағы 30 га-дан асатын қала жұрттарына Сайрам (Исфиджаб), Шортөбе немесе
Қараспан-1 (Осбаникет), Отырартөбе (Отырар), Құйрықтөбе (Кедер), Шойтөбе
(Шауғар), Жанқала (Жанкент, Янгикент), Сунақ-Ата (Сығанақ), Құмкент жатады.
Аумағы 15 га-дан 30 га-ға дейiн жететiн қалалар - Бурух, Хурлуг, Жумишлағу,
тағы басқалары 15 га-ға дейiн жететiн қала жұрттарына Шарапхана (Газгирд),
Бұлақ-Қоғал (Манкент), Тамды (Берукент), Қазатлық (Будухкет), тағы
басқалары жатады. Осы қалалардан басқа Сырдарияның орта ағысында VІ-ІХ
ғасырлардың бiрiншi жартысына тән мәдени қабаттары анықталған бiр топ қала
жұрттары жатыр. Қазақстанның оңтүстігінде жалпы саны 27-ге жететiн осындай
қала жұрты бар. Қазақстанның оңтүстігіндегi қала жұрттарына құрылымында -
iшкi қамал (цитадель); шахристан (дуалмен бекiндiрiлген қала) және рабад
(қала төңiрегiндегi сауда-қолөнер орны) болатын топография тән. Шахристанда
бай шонжарлардың, iрi саудагерлер мен дiнбасылардың үйлерi, сарайлар
орналасты. Оңтүстік Қазақстан мен Жетiсудың ерте орта ғасырлардағы
қалаларының жұрттарын анықтаған кезде мынадай белгiлердiң жиынтығы: көлемi
мен құрылымы (қамал және бүкiл көлемi немесе қамал мен шахристан);
бекiнiстерi; мәдени қабатының байлығы; археологиялық кешенi пайдаланылады.
Осындай сан және сапа белгiлерiне сүйенгенде, Оңтүстік Қазақстандағы
алдыңғы орта ғасырлардағы барлық қалалар саны 33 болды. Алайда, Оңтүстік
Қазақстанның барлық қалалары неғұрлым кейiнгi уақытта да өмiр сүргендiктен,
қала орындарының кейiнгi мәдени қабаттары ертедегi қалалардың көлемiн
анықтауға және олардың үлгiлерiн жорамалдауға мүмкiндiк бере бермейдi.
Жетiсудың оңтүстік-батысында, керiсiнше, бұған толық мүмкiндiктер болды.
Жазбаша деректемелерге қарағанда, мұнда VІІ-Х ғасырларда 27 қала мен қоныс
болған, олардың көпшiлiгi нақты қала жұрттарымен сәйкестендiрiлдi. Ал Шу
және Талас аңғарларындағы аумақта барлығы 36 қала жұрты табылып, олардағы
VІІ-ІХ ғасырлардың мәдени қабаттары анықталды. Қалалар кейiнгi кезге дейiн
өмiр сүрген. Олардың топографиясында өзiндiк ерекшелiк кездеседi. Қала
жұрттарында қамал мен шахристаннан тұратын "орталық бөлiк” ерекше көрiнедi.
Орталықтағы құлаған үйiндiлерге ұзындығы 3 км-ден ондаған км-ге дейiн
жететiн дуалмен қоршалған аумақ жапсарласып жатады. "Ұзын дуалды”
қалалардың орналасуында қатаң заңдылық бар: Талас аңғарында олар бiр-
бiрiнен 15-20 км қашықтықта, аңғарлардың ең қолайлы жерлерiнде, Таласқа
ұсақ тау өзендерiнiң құятын сағаларында орналасқан. Шу аңғарында қалалардың
орналасу заңдылығы одан да айқын — он үш қала тау етегiндегi аймақта тау
өзендерi ағып шығатын жерлерде бiр-бiрiнен 15-35 км қашықтықта орналасқан;
қалғандары Қырғыз жотасы тауларынан өзендердiң Шуға келiп құятын жерлерiнде
солтүстік жақтағы iшкi тiзбектi құрайды. Қалаларды сипаттап топтаған кезде
қала орындарының көлемi мен топографиясы және жазбаша деректердiң
мәлiметтерi пайдаланылуы нәтижесiнде қалалар үш топқа бөлiнедi. Бұлар:
астаналық және iрi қалалар — Тараз, Суяб, Невакет және Нұзкет, олар
Жетiсудың оңтүстік-батысындағы Жамбыл, Ақбешiм, Қызылөзен және Шитөбе
сияқты iрi қала жұрттарына сәйкес келедi. Орташа топқа Таластағы Ақтөбе
қалаларының жұрты деп саналатын Текабкет және тиiсiнше: Сус-Шалдовар,
Мерке, Аспара, Жол-Соқылық, Харранжуван -Беловодск бекiнiсi, Жақ-Сарық
-Грозненское жатқызылды. Шағын қалаларға жататындар: Құлан - Луговое,
"Түрiк қағанының ауылы” - Шөмiш, Кiрмiрау - Покровское. Iрi қалалардың
төңiрегiнде орналасқан ондаған ескерткiштердi қоныстарға жатқызуға болады.
Шу-Талас өңiрлерiнде орналасқан 403 ортағасырлық қалалар мен мекендердiң
240-ның тарихи-топографиялық құрылымдары зерттелген. Мұндағы негiзгi
қалалар Жiкiл, Балу, Шелже, Такабкет, Көл, Кендек, Ақтөбе, Төлек, Сус, тағы
басқа. Шу аңғарында Баласағұн қаласы жетекшi орынға шығып, астана рөлiн
атқарған. Ол Х-ХІ ғасырларда хан ордасы ретiнде қалыптасқан. Оның орнында
неғұрлым ерте кезеңдегi қала жұрты бар. Бұл өлкеде осынша көп жаңа
қалалардың пайда болуы ауданда отырықшылық пен қала өмiрiнiң дамығанын
көрсетедi. Солтүстік-шығыс Жетiсуда ІХ-ХІІІ ғасырдың басында қалалар саны
артқан. Егер ІХ-Х ғасырларда мұнда 10 ғана қала болса, ХІ-ХІІІ ғасырлардың
басында олардың саны 70-ке дейiн көбейген. Х ғасырдағы деректер Iле
аңғарының сол жағалауында орналасқан екi қала — Талхиз (Талхар, Талғар)
және Лабан қалалары туралы мәлiмет берсе, ХІ-ХІІІ ғасырлардың басындағы
деректерде Екi-Оғыз, Қаялық, Iлебалық, тағы басқа қалалар аталады.
Солтүстік-шығыс Жетiсудағы барлық қала жұрттары "төрткөл” аталатын үлгiге
жатады. Олар тiк бұрыш, трапеция түрiнде жоспарланған немесе дөңгелек болып
келедi, жалпы жер бетiнен сәл дөңестенiп тұрады және барлық жағынан
бұрыштары мен мұнаралары бар дуалдармен қоршалған. Төрткөлдер солтүстік-
шығыс Жетiсуға ғана емес, сонымен қатар оңтүстік-шығыс Жетiсуға, Тянь-
Шаньға, Орталық Қазақстанға, Тува мен Моңғолияға таралған. Осы үлгiдегi
немесе бiршама өзгеше жоспарланған қала жұрттары Сырдарияның төменгі
ағысында, Азов таулары маңында кездеседi. Олардың типологиясы жөнiнде әр
түрлi көзқарастар бар. Тянь-Шаньдағы Қошайқорған мен Шырдабек сияқты iрi
қалалардың жұрттары орда-қалалар деп саналады. Ыстықкөл қазаншұңқырының
төрткөлдерi бекiнiстер және ауылдық қоныстар деп есептеледi. Сырдарияның
төменгі ағысындағы суреттелiп отырған үлгiдегi қала жұрттары ауылдық мекен
жайлар мен қала үлгiсiндегi қоныстар деп саналады. Солтүстік-шығыс Жетiсу
төрткөлдерi үш топқа бөлiнедi. Бiрiншiсiне Антоновка, Дүнгене, Шiлiк;
екiншiсiне Талғар, Сүмбе, Ақмола енгiзiлген; үшiншiсiне Алматы, Лавар,
Қапал, Бояулы, Ақтам, Арасан, тағы басқа жатқызылады. Бiрiншi топқа аумағы
30 га-дан асатын қалалар енедi. Бұлар — көп қабатты ескерткiштер, мәдени
қабаттарының қалыңдығы 2-3 метрге дейiн жетедi және одан да қалың. Қазба
жұмыстары кезiнде қала жұрттарынан алуан түрлi керамика, әйнек, теңгелер,
қолөнер шеберханалары мен өндiрiстiк күл-қоқыстар табылды, бұлар мұнда
қолөнер мен сауданың дамығанын дәлелдейдi. Бұл қалалар жұрттарының
кейбiреулерi нақты қалаларға: Антоновка — Қаялыққа, Дүнгене — Екi-Оғызға
баланады. Олардың iшiндегi ең iрiсi қарлұқ жабғуының астанасы Қаялық
ретiнде танылған — Антоновка. Бiрiншi топты құрайтын төрткөлдер iрi қалалар
және астаналық орталықтар болып табылады. Екiншi топтағы қалалардың аумағы
10 га-дан 30 га-ға дейiн жетедi. Үшiншi топ қалаларының аумағы 10 га-ға да
жетпейдi. Мұндай қала жұрттарының құрылысы Жақсылық қаласының орнын кең
көлемде қазған кезде зерттелдi. Оларда тұрғын үйлер дуалдар iргесiне, iшкi
жағында орналасады, iшкi аулалары бар. Iле қалалары жұртының бұл тобын
бұрынғы көшпелiлер мен жартылай көшпелiлердiң ауылдық қоныстары деп санауға
болады. Кейбiреулерi керуен-сарайлар болуы мүмкiн. Сарыжас, Быжы және
Айнабұлақ сияқты бiрнеше қаланың жұрты бiр-бiрiне жақын орналасқан екi
немесе тiптi үш бекiнiстен тұрады. Олар әдетте жолдардың түйiскен тұсына
салынған. Бұл кезеңде отырықшы және қала мәдениетi Қазастанның орталық және
шығыс аймақтарына қарай ойысқан. Қазақстанның батысында қоныстар пайда
болған. Орталық Қазақстанда, Нұра, Кеңгiр және Жездi аңғарларында, Ұлытау
етегiнде ондаған төрткөлдер табылды, мұнда жүргiзiлген қазба жұмыстары
олардың әкiмшілік қолөнер-сауда сипатын көрсетедi. Шыңғыс хан шапқыншылығы
және одан кейiнгi Шыңғыс хан ұрпақтары арасындағы соғыстар салдарынан Iле,
Шу, Талас алқаптарындағы қалалардың көбi қирап, бiржола жойылып кеткен.
Италия елшiсi Плано Карпини Сырдария жағалауында болғанда, бұл жерлерден
көптеген қираған қалалар мен мекендердi кездестiргенiн жазды. Француз
королi Людовик IХ-ның елшiсi Виллем де Рубрук 1253 жылы моңғол ханы Мөңкеге
бара жатып, Iле алқабы арқылы өткенде жазған күнделiгiнде жоғарыда аталған
жазықта бұрын көптеген қалалар болғанын, олардың көбiн мал жайылымына
айналдыру үшiн татарлардың қиратқанын жазады. Сырдария мен Қаратаудағы ХІІІ
ғасырда жермен-жексен етiлiп, тоналған қалалар — Түркiстан (Иасы), Отырар,
Сығанақ, Созақ, Құмкент, Жент және Жаңакент ХІV-ХV ғасырларда Темiр мен
оның iзбасарларының солтүстік-шығысқа жасаған жаугершiлiк жорықтарында
бекiнiс қамалдары болып, одан кейiн қолөнер және сауда орталығы, хандардың
резиденциясына айналған. Олар қазақ хандарының өмiрiнде маңызды рөл
атқарды. ХV-ХVІ ғасырларда қазақ хандығының қалыптасу және нығаю кезеңiнiң
күрделi саяси оқиғалары жағдайында, жердi игеру барысында қазақтардың
этникалық аумағының қалыптасуы аяқталды
ХІІІ ғасырдың 2 – жартысы - ХІV ғасырда айтылатын қалалар саны 20-ға
дейiн, ал мезгiлi 15 ғасырдың 2-жартысы — 18 ғасырдың басына жататын қала
жұрттары 23-ке дейiн азайды. Жалпы алғанда, 9 — 12 ғасырлармен, қала
мәдениетi барынша гүлденген уақытпен салыстырғанда, Оңтүстік Қазақстанның
жазбаша деректемелер бойынша белгiлi қалалар саны 3 еседей, ал қала
жұрттарының саны 6 еседей азайып кеткен. 16 — 17 ғасырларда аймақтың саяси
және экономикалық өмiрiнде Аркөк, Қожан, Аққорған, Үзкент сияқты қалалар
маңызды рөл атқара бастады. Сайрам өркендедi. 15 — 18 ғасырларда Түркiстан
— қазақ хандарының астанасы, одан бұрын Сығанақ пен Сауран Ақ Орданың
орталығы болды. 13 — 14 ғасырларда бұл қалаларда үлкен құрылыс жұмыстары
жүргiзiлдi, мешiттер, медреселер, басқа да қоғамдық архитиктуралық
құрылыстар салына бастады. Түркiстанда теңге соғылды. Мұнда Әмiр Темiрдiң
бұйрығы бойынша Қожа Ахмет Иасауи қабiрiнiң үстiне кесене тұрғызылды, қала
аймақтың ресми идеологиялық орталығына айналып, қауырт өстi. Отырарда да
теңге соғылғаны туралы деректер бар. Мұнда Арыстан баб кесенесi салынды.
ХІV- ХV ғасырларда Отырардың орталығында үлкен мешiт салынып, жұмыс
iстеген. Отандық археологтар iзденiстерiнiң нәтижесiнде ХVІІ ғасырдың аяғы
ХVІІ ғасырдың 80-жылдарындағы Отырар қаласының халқына демографиялық
есептеулер жүргiзiлдi.
Отырар қаласының ХVІ - ХVІІ ғасырлардағы аумағы 20 га-ға тең. Оның
төрттен бiр бөлiгiн алаңдар, көшелер, шаруашылық жайлар алып жатқан.
Махаллаларда (100 шақты) орта есеппен 45 — 63 адам тұрған, ал қаладағы
барлық тұрғындар саны 4500 — 6300 адам немесе орта есеппен 5500 адам өмiр
сүрген. Сығанақ (20 га) пен Созақта (22 га) да тұрғындар саны осындай.
Көлемi 35 га болатын Түркiстанда 170 махалла болған, оларда 9180 адам
тұрған. Көлемi жағынан Сауран Отырардан екi есе үлкен, онда 11000-дай адам,
ал Сайрамда (28 га) 7560-тай адам болған. Қарасаманда (6 га), Иқанда (6,7
га), Қарнақта (4,5 га), Қарашоқта (5 га), Сүткентте (6 га), Аркөкте (7 га),
Қотанда (7 га), Үзкентте (9 га), Аққорғанда (8 га) 1500-ден 2000-ға дейiн
тұрғындар тұрып, махаллалар саны 20-дан 40-қа дейiн жеткен. Жақанкентте,
Суриде, Жүнкентте, Құжанда, Қарақұрымда және Раң сияқты баламасы
табылмаған, көлемi 1-2 га-ға дейiн жететiн қалашықтарда 800 — 1000-дай
адам тұрған. Жалпы, ХVІ-ХVІІ ғасырлардың үш ширегi кезеңiнде Қазақстандағы
қала халқының саны 70 мыңнан аспаған. ХVІІ-ХVІІІ ғасырлардағы жоңғарлар
шапқыншылығы Қазақстан қалаларының экономикасын құлдыратты. Қазақстандағы
орта ғасырлардағы елдi мекендер мен қалалар, мұнда қалалық мәдениет пен
өркениеттiң ежелден қалыптасып, дамығандығын көрсетедi. Ақтөбе қалашығы
(VI-XIII ғ). Жамбыл облысының Шу ауданында Ақтөбе ауылының оңтүстік
шығысынан 3 км қамыктықта Ақсу өзенінің екі жағалауында орналасқан. Бірінші
рет әдебиетте 1894 жылы айтылды (В.В. Бартольд), 1941 жылы Жамбыл
археологиялық бөлімінің экспедициясы ашты (Т.И. Пацевич), 1954 жылы ККАЭ
отряды Қырғыз ССР-і Ғ.А. зерттеді (П.Н. Кожемяко). Қазба жұмыстарын 1974-
1980 жылдары ҚазМУ археологиялық экспедициясы жүргізді (У.Х. Шалекенов)
Ақтөбеде САЭ (К.А. Екішев) жұмыс істейді.Қалашық екі шахристаннан тұрады.
Шахристан 1-дің формасы төрт бұрышты, биіктігі 6-7 метр Орталық бөлігінде
квадрат формалы биіктігі 10 метр, қабырғасы 100 метр қамал орналасқан 2
шахристанның биіктігі 3-6 метр Қалашық айналасы ұзын дуалдармен қоршалған
бірінші қамалдың ұзындығы – 17 шақырым. Екіншісі – 25 шақырым екінші дуалға
бат2耀 және оңтүстік жағынан 4 иілген қамалдар тіркеседі. Қазба жұмыстары
қалашықтың барлық бөлігінде жүргізілді. Археологиялық қазбалар нәтижесі
қамал қалыңдығы 9 м 3 хронологиялық кезеңді қамтиды VІІІ ғасырдың 6 кезеңі,
VІІІ-Х ғасырлардың екінші жартысын, ХІ ғасыр мен ХІІІ ғасырдың басын, 1-2
кезеңде қамалда қабырғалар салынған өртеніп қайта қалпына келтірілген.
Кейінірек бекініс қабырғаларының құрылысы жалғасып, сонымен бірге сарай
кешені және шаруашылық ғимараты салынған. Шахристандағы қазба жұмыстары
үлкен қызығушылық туғызады. 21 ғимарат ашылды. Олардың соғылу принципі
анықталды. Қазба жұмысының негізгі материалдары шаруашылық керамикасы, қола
шамдар, қарахан тиындары. Үйлерден Х-ХІІ ғасырдағы 2 виносаушының
қалдықтары табылды. Х-ХІІІ ғасырларда қорған қазылып 8 ғимарат және даладан
кіретін бір есік арқылы шығатын жанасқан көшенің бөлігі. Керамика, шамдар Х-
ХІ ғасырға тән бұйымдар жиналды.
Шу дастаны - қазіргі түркі тектес халықтардың арғы тегі саналатын
сақтардың шежіресін аңызға айналған тарихи деректер бойынша жыр еткен ерлік
эпосы. Шу дастанын ғылыми негізде дұрыс пайымдау үшін біздің заманымыздан
бұрынғы төрт мыңыншы жылдың орта кезінде сақтар даласында болған кейбір
тарихи оқиғаларға назар аударғанымыз жөн сияқты. Ол үшін алдымен сақтар
тарихынан мол дерек беретін Берел қорымынан табылған археологиялық олжалар
туралы бірер сөз айта кетейік.
Сақтар дәуірінен бізге үзік-үзік күйінде жеткен ерлік дастандарының кейбір
күңгірт тұстарын айқындап алуға археология ғылымы саласындағы соңғы
жетістіктер өз септігін тигізіп келеді. Мәселен, Ә. X. Марғұлан атындағы
археология институты ұйымдастырған Қазақ-француз-итальян біріккен
халықаралық археология экспедициясы 1999 жылы бүкіл ғылыми әлемді дүр
сілкіндірген жаңалық ашқаны мәлім. Бұл экспедиция Алтай тауы етегіндегі
Берел қорымынан (Шығыс Қазақстан облысы, Қатонқарағай ауданы) бұдан екі мың
төрт жүз жыл бұрын жерленген сақтардың көсемі (тәңірқұты) мен патша
әйелінің табиттағы мәйітін тапты. Ең ғажабы - көсемге құрбандыққа шалынған
он үш жирен сәйгүліктің денелері де мәңгілік тоң астында жатып, жиырма төрт
ғасыр бойы бұзылмай, шірімей, сол күйінде сақталған. Бұл қорымнан табылған
заттар мен оларға бедерленіп салынған сан қилы суреттер, ою-өрнектер, аңдар
мен құстардың мүсіндері кейбір ежелгі дастандардың сюжетін айқындай түсуге
мүмкіндік берді.Берел қорымынан табылған сақтар көсеміне құрбандыққа
шалынған аттардың саны неліктен он үш болған деген сауал туады [5,45 б.].
XVIII ғасырдың алғашқы жартысында, Қазақстанның Ресейге қосылар
кезеңінде ұшы – қыйырына көз жетпес қазақ даласында бар жоғы бірнеше қала
болған. Сол заманғы саяхатшылар кең байтақ жазық даланы көшпелілер бесігі
деп ұққан. Бұл пікір ұзақ жылдар бойы сақталып келген. Мысалы, 1913 жылы
жарыққа шыққын Туркистанский край кітабында: Шын мәнінде, орта Азияның
(оның ішінде Қазақстанның да) тарихи-даланы мекен еткен көшпелілір мен тау
етегіне, өзен бойына қоныстанған отырықшылардың мыңдаған жылдар бойы
күресінің тарихы. Ұшы-қиырсыз дала, кең жайылымды қажет ететін мал
шаруашылығына тәуелділік пен басқа да өмір салты көшпелілерді ерте
заманнан отырықшы халыққа дұшпан етті, еркін көшіп қонуға кедергі болар
кесірдің бәрін қирату сезімін тудырды. Көшпелі ел үшін ең қажеттісі – мал
жайылып жүрер шексіз дала, сондықтан да ол жайылым болуға жарар жерге
қоныстануына кедергі тудырғанның бәрін жер бетінен жоқ қылуға бар. Бақтар
үйлер тамаша ғимараттар мен өнер туындылары көшпелі халыққа түсініксіз әрі
керек емес. Қолынан келсе, олар бар әлемді жайлымға айналдырып жібермек,-
деп жазылған.
Бұл сөздердің негіссіздігін дәлелдейтін деректер бар. Ортағасыр
тарихынан көшпелі мен отырықшының, малшы мен диқаншының мәңгілік
күресін емес керісінше қарым – қатынасын байқауға болды. Көрнекті археолог
ежелгі Хорезмді зерттеуші С.П.Толстов өз еңбектерінде: Қалалық өркениетті
тек жер өңдеудің, отырықшылықтың нәтиежсі деп санау үлкен қателік деген
түйін жасайды. Қалалар көшпелілер мен отырықшылардың шаруашылығын
ұштастырып отырған, сондықтан да олар сол кезеңде өзінің даму шыңына жеткен
деп санаған ғалым пікірінің дұрыстығын уақыт дәлелдеп отыр.
Жалпы, таза көшпелілер туралы тарихта дерек жоқ. Шығыс халықтарын
біреулері мал шаруашылығымен айналысып, болмаса бір ғана егіншілікті кәсіп
еткен адамдардан басқа екеуімен де қатар шұғылданатын болған. Уақыт өте
келе, бұл тепе тендік ауа райының әсерінен немесе соғыс салдарынан өзгеруі
мүмкін еді. Бұл жағдай орта ғасырлар кезеңінде керемет архетектуралық
құрылыстар, сарайларымен мешіттері, медреселері мен қолөнершілер
шеберханалары бар ондаған гүлденген қалалары болған Қазақстанға да тән еді.
Мың жыл бұрын Иерусалимде дүниеге келіп, мұсылман елдерінің
көпшілігін аралап шыққан ұлы араб географы Мұхаммед ибн Ахмед әл- Мақдиси
ежелгі Испиджаб (қазіргі Шымкент) аймағы жайлы былай деп жазған: Испиджаб
аймағы Мәуренаһрдың (бұл жерде Оңтүстік Қазақстан) орта тұсында орналасқан.
Оның Құрлұқ, Жұмышлағу, Арсубаникент, Бараб, Шабғар, Сауран, Тұран, Зерх,
Шағылжан, Баладж, Барукент, Бұрұқ, Яғанкент, Азақкент, Дех Нуджикент,
Тараз, Балу, Жікіл, Барысхан, Атлах, Жамукат, Шелжі, Көл, Сұс, Тақабкет,
Дех Науи, Құлан, Мирки, Нушкет, Лакра, Жамұқ, Урду, Науакет, Баласағұн,
Лабан, Шүй, Абалық, Маданкет, Барсиан, Балық, Жарқан, Яқ, Яқалық, Рауанжам,
Қатақ, Шұр, Чашма, Діл, Ауас, Жаркент қалалары бар. Ал бас қала – Испиджаб
[6,123 б.].
Қазақстандағы Оралдан Ертіске дейінгі созылып жатқан далалық
белдеудегі ең ежелгі қалалардың ірге тасы қола дәуірінің басында (б.з.д.
1800-1600жж) қаланған. Осындай қалалардың бірі - Арқайым. Ол Қостанай мен
Челябинск облыстарының шекарасында орналасқан. Археологтар ол жерде
көптеген жылдар бойы зерттеу жұмыстарын жүргізіп, Арқайым қаласының екі
қатар шеңбер түріндегі қорғаныс құрылыстары мен қоршалғанын анықтады.
Шеңберлене тұрғызылған осы екі қабырғалардың арасында тұрғын үйлер, ал
ортасында алаң болған.
Тұрғын үйлер қабырғаның ішкі жағында бір – біріне жалғанып жапсарласа
орналасқан. Олардың шығар есігі ішкі қабырға мен қазылған орды жағалай
созыған шеңберлі көшеге шығады. Олар ағашпен қапталған. Қаланың ішкі және
сыртқы қабырғалары біріне – бірі ұқсас. Екінші қабырғаның ішкі жағында да
үйлер болған. Қабырғаға жанаса салынған үйлердің шығар есігі орталық алаңға
қараған.
Қалаға кірер төрт қақпа бар. Олар қорғаныс қабырғаның батысында,
солтүстік батысында, шығысында және оңтүстік шығысында орналасқан. Олардың
шығар есігі ішкі қазылған қабырға мен қазылған орды жағалай созылған
шеңберлі көшеге шығады. Ор ағашпен қапталған. Қаланың ішкі және сыртқы
қабырғалары біріне – бірі ұқсас. Екінші қабырғаның ішкі жағында да үйлер
болған. Қабырғаға жанаса салынған үйлердің шығар есігі орталық алаңға
қараған.
Қаланың бас қақпасы саналған Батыс қақпаның қазіргі түрі үңірейген
үлкен тесік секілді. Сақталған құрылыс күрделі қала қабырғаларынан, ішкі
және сыртқы қабырғалардың орналасуынан орталық алаңға бұралаң жол арқылы
өтуге керектігі көрініп тұр. Әр қақпадан басталар осындай көшелердің бәрі
тұрғын үйлердің ортасынан өтіп,көлемі 25х25 шаршы метр пішіндегі орталық
алаңға шыққан[7,13 б.].
Арқайымның тік бұрышты үйлерінің көлемі 190-нан 300 шаршы метрге
дейін жеткен. Олардың қабырғалары – ортасы топырақпен толтырылған екі қатар
қада болып қағылған ағаштардан жасалған күрделі құрылыс. Төрт немесе алты
қабырға үйді бөлмелерге, құдығы, ұрасы бар шаруа жайларға бөлген.
1.2 Ұлы Жібек жолы,оның қалалық мәдениетінің рөлі
Адамдар өте ерте кезден ақ бір-бірімен сауда жасасқан. Алғашында
сауда бір жерде бар, екінші жерде жоқ нәрселер мен құнды заттарды айырбас
жасау түрінде жүргізілді. Мысалы, олар тұз, асыл тастар, алтын, дәрілік
өсімдіктер хош иісті заттар. Содан кейін адамдар тауарларды – азық
–түліктерді мысалы қола және темірді, терілерді, маталлдарды, сәйгүліктерді
және басқада көптеген заттарды бір-бірімен алмастыра бастады. Кейін келе
оларды ақшаға сату, керектерін сатып алу жүзеге аса бастады. Бұл сауда
орындарының –базардың, жәрмеңкенің сонымен қатар ел мен елді қалалар мен
халықтарды бір-біріне қосылып, батысқа, шығысқа, оңтүстікке солтүстікке
қарай көршілес жатқан жерлердің бірінен соң біріне жылжи отырып созыла
берді. Осылайша Еуропа мен Азиядан Ұлы Жбек Жолы пайда болды.
Ұлы Жібек жолының бір тармағы – Египет пен Вавилонда, Иранда өте
қымбат бағаланатын әдемі көк тас лазурит ( ляпис – зазурит) тасымалданған
лазурит жолы деп аталған. Екінші тармағы – Қытайдағы императорлармен
ақсүйектердің сүйікті заты болған әшекейлер жасау үшін әдемі нефрит тасын
тасымалдайтын нефрит жолы болған. Ал үшінші – бұлғын жолымен қымбат
бағалы терілер тасылған. Бұлардың бәрі ғалымдардың анықтағанындай, б.з.д.
II ғасырда болған оқиға.
Жібек жолының жүйесі адамдар денесіне нәр беретін тарамдалған қан
тамырына ұқсас. Ол Евразиядағы барлық мемлекеттер мен халықтарды бір-
бірімен жалғастырып тұрған.
Ұлы Жібек жолы деген ежелден келе жатқан ат емес. Бұл атау тек 1887
жылы пайда болды. Оны неміс географы Фердининт фон Рихтгофен қалыптастырды.
Сол кезеңнен бастап осы бір сәтті табылған атау адамзаттың таң қаларлық
жетістігінің өзіндік куәсі болып, халықтар соның арқасында бір-бірімен
мәдени және ғылыми ойларымен бөлісе бастады. Жібек Жолы қазіргі күнгі
INTERNET секілді сан ғасырлар бойы елмен елді біріктірген мағлұмат саласы
болып табылады.
Ұлы Жібек жолы ежелгі Қазақстан жерімен де өткен. Бас сауда жолы Тянь
– Шань тауларының бөктерімен жүріп, Сырдария, Талас, Шу, Іле алқабын кесіп
өтіп, қытайға қарай созылып жатты. Оның тармақтары бұрын Яксарт кейінірек
Сейхун деп аталған Сырдария жағасы мен Аралды бойлап Жайық өзеніне, ары
қарай қара теңіз жағалауына, Византияға, Батыс Еуропаға өтті.
Қалаларда, далада, тау етегінде сақ, үйсін, қаңлы тайпалары түргеш,
шығыл, қарлұқ, оғыз, қыпшақ, қимақтар басты [8,27 б.].
Басты жолдан Орталық Қазақстан даласымен Сарыарқаға, Ертіске, Алтай
мен Моңғолияға барар жолдар тарамдалып жатты.Жолдың бойында Испиджаб,
Тараз, Құлан, Аспара, Алматы, Талхир, Қаялық, Усбаникент, Отырар,
Түркістан, Сауран, Сығанақ, Янкигент, Сарайшық қалалары бой көтерді.
Сол кездегі сауданың басты тауары Қытайда өндірілетін жібек болған.
Сондықтанда жол Жібек Жолы деп аталған. Жібекпен бірге Шығыстан Батысқа,
Батыстан Шығысқа Римде, Францияда, Византияда, Русьте, Иран мен Араб
халифатында, Ерте түркі қағанаттарында Қытай, Корей, Жапонияда өндірілген
көптеген тауарлар ағылды.
Мұндай экзотикалық тауарлардың тізімі өте үлкен. Олар: хош иіст
заттар - жасмин (ақгүл, ақтамақгүл) суы мен амбра иіс майлары, кардамон
астатымы, мускат жаңғақтары; жаньшень мен дәрі дәрмектер; кілемдер мен
кенептер, бояулар мен миниралдық шикізаттар; алмаз, яшма, янтарь мен теңіз
маржандары; дандандар, морж сүйегі мен азу тістері, алтын мен күмістер;
қымбат терілер мен теңгелер; садақ-жебелер, қылыш пен найзалар және бұдан
басқа көптеген заттар.
Ортағасырлық қалаларға қазба жұмыстарын жүргізген Қазақстандық
археологтар алыстағы Қытай мен Византиядағы, Иран менҮндістанда соғылған
металл ақшалар тауып отырды. Сонымен қатар, сол елдерден керуендер арқыла
жеткізілген басқа заттарды да кездестірді. Алматыға жақын орналасқан ежелгі
Талхир (қазіргі талғар) қаласына жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижесінде
Иранда жасалған қола табақ пен Қытай фарфоры, жапонның фаянс ыдысының
сынығы аршылып алынды.
Алматыда Орталық мемлекеттік мұражай экспозициясына қойылған осы
ирандық ыдыстарға қарай отырып, парсы ертегісінің сөздерін өзгертіп:
...оның өрнектерінің иірінде алыс елдегі гүлдердің хош иістері сақталған
, - деп айтқың келеді.
Жапонның фаян табақшасы сынығының іші-сыртына адамдардың бейнесі
салынған. Қызыл түске боялған табақшада таяу, теңіз және айдаһардың аясынд
алтындатқан киім киген ауқатты ер адамдаар мен әйелдер бейнеленген. Сол
кезде кең тараған заттардың бірі, Қытай мен Таяу Шығыстан әкелінген қола
айналар да әркімді қызықтырмай қоймайды.Олардың сыртқы жағы гүлдермен,
арабша жазумен, ұшып бара жатқан тырналардың бейнесімен өрнектелген.
Сырттан әкелінетін заттар Жібек жолының Сырдария бағытындағы орта
ғасырлық қалаларда, атап айтсақ, 30 жыл бойы қазба жұмыстары жүргізіліп
келе жатқан Отырардан да табылды. Солардың ішінде, әсіресе, оралып жатқан
барыс, я жолбарыс бейнесінде нефиттен жасалған тоға өте тартымды. Оның
бейнелеу стильі қытай шебері қолынан шыққанын дәлелдейді. Жыртқыштың
бейнесі дәстүрлі аспан айдаһары лунь және айдаһар тәріздес қасиетті ақ
жолбарыс - баугуха ұқсайды. Иесінің атақ – дәрежесін білдіретін мұндай
тоғалар VII-Х ғасырлардағы Чжоу дәуірінің Чжанго кезеңіне жатады. Шамасы
бұл тоға пайза (сенім құжаты ретінде тапсрылатын металл тақташа) немесе
билік басындағы адамның әулет белгісі болса керек [9,66 б.].
Жібек жолының халқаралық сауда жолы екенін зерттеудің маңызды, әрі
сирек олжасы –Отырардан табылған күміс ақшамен заттар көмбесі болып
саналады. Көмбедегі тиындардың жиыны таң қаларлық. Ол жерде Шығыс Түркістан
қалалары – Алмалық, Пулад, Эмиль, (Еміл), Орда әл Азамның; Еуропалық
Қырымның; Малазиялық Сива, Кони, Тебриздің; Қазақстандық Жент қалаларының
ақшалары жинақталған. Ақшалар ХIII ғасырлардың 60 жылдары жиналса, ал
соғылған уақыты ХIII ғасырдың 40-60 жылдары заттардың ішінен, әсіресе,
күмістен жасалған ұйғыр жазуы бар құрама белдік жапсырмаларының;
ортаазиялық бұрама білезіктердің, кіші Азия қалалары шеберханаларының
бірінде жасалған белдік айылбастарының теңдесі жоқ. Көмбе моңғол империясы
кезіндегі Жібек жолы бойында орналасқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz