Банкроттық және оның құқықтық аспектілері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЬЕКТІЛЕРІНІҢ БАНКРОТТЫЛЫҚ ҰҒЫМЫ, ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Жеке кәсіпкер нысанындағы банкроттылық субьектісі жеке тұлға және заңды тұлға ұғымы мен белгiлерi
1.2 Заңды тұлғалардың түрлерi мен олардың ұйымдық . құқықтық
нысандары
2 МЕМЛЕКЕТТЕГІ БАНКРОТТЫҚ ИНСИТУТЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Банкроттық институтының мәні және міндеттері
2.2 Банкроттық механизмнің мемелекттік рөлі, заңдық негіздері: даму тарихы мен қазіргі жағдайы
2.3. Қазақстан Республикасының банкроттық туралы заңнамасының дамуы
3 БАНКРОТТЫҚ ДЕП ТАНУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .41
3.1 Дәрменсіздік (қабілетсіздік) банкрот деп танудың негізі
3.2 Банкроттық процедурасының құқықтық ретелуі
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЬЕКТІЛЕРІНІҢ БАНКРОТТЫЛЫҚ ҰҒЫМЫ, ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Жеке кәсіпкер нысанындағы банкроттылық субьектісі жеке тұлға және заңды тұлға ұғымы мен белгiлерi
1.2 Заңды тұлғалардың түрлерi мен олардың ұйымдық . құқықтық
нысандары
2 МЕМЛЕКЕТТЕГІ БАНКРОТТЫҚ ИНСИТУТЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Банкроттық институтының мәні және міндеттері
2.2 Банкроттық механизмнің мемелекттік рөлі, заңдық негіздері: даму тарихы мен қазіргі жағдайы
2.3. Қазақстан Республикасының банкроттық туралы заңнамасының дамуы
3 БАНКРОТТЫҚ ДЕП ТАНУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .41
3.1 Дәрменсіздік (қабілетсіздік) банкрот деп танудың негізі
3.2 Банкроттық процедурасының құқықтық ретелуі
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы экономиканың қайта құрылуының жаңа сатысына енгеннен бастап қазiрге дейiн республикадағы халық шаруашылығында кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң, яғни заңды тұлғалардың құрылуы мен таратылуының үздiксiз үрдiсi жүруде.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтың мемлекеттiң заңдарымен үйлесе бермейтiн өз объективтiк заңдары бар. Сондықтан да құрылған ұйымдардың барлығы да үнемi өзгерiп отыратын жағдайларға икемделiп, өмiр сүре алмайды. Нарықтық қатынастарға қатысушылардың өмiршеңдiгiне әсер ететiн факторларды екi топқа бөлуге болады:
-объективтiк — бәсекелестiк, мемлекеттiң салық және валюталық саясаты, тұтынушылардың төлем қадбiлетiлiгiнiң төмендiгi және т.б.;
-субъективтiк — фирмада құқық, бухгалтерлiк және салықтың есеп саласындагы бiлiктi мамандардың болмауы, активтердiң жағдайының жүйелi сараптамасын және бақылауды бағаламау, оларды тиiмсiз пайдалану, қабылданған есептiк және салықтық саясаттардың маңыздылығын бағаламау, заңнамалық база және олардағы өзгерiстер жөнiнде ақпараттар жеткiлiксiздiгi және т.б.
Әлбетте, фирмалар мен оның жетекшiлерiнiң барлығы дерлiк алынған ақпараттарды жедел қабылдап, оны нақты жағдайға қолдануға бейiмдей алмайды.
Азаматтық құқықтың негiзгi субъектiлерi болып заңды тұлғалар мен жеке тұлғалар саналады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң (әрі қарай ҚР АК) 33-бабына сәйкес заңды тұлғалар меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкi бар және сол мүлiкпен өз мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, өз атынан мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтар мен мiндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым ретiнде бекiтiлген. ҚР АК 52-53 баптарынада заңды тұлғалардың банкроттық және банкрот деп тану мәселелері қарастырылған [1]. Ал, осы заңнамалық құжаттың 19-бабы және 21-бабында заңды тұлағаларға қатысты қолданылатын құқықтық режимнің және де банкротылық үрдісінің жеке кәсіпкер нысанында қызмет ететін жеке тұлғаларға қатысты қолданылатындығы бекітілген.
Кез-келген экономикасы дамыған елде нарықтық қатынастарды құқықтық реттеу механизмінің негізгі элементтерінің бірі банкроттық туралы заңнама болып табылады.
Банкроттық институтының қызмет етуі бірнеше себептерге негізделген. Біріншіден, экономикалық айналымды шектеу қажет және оның қатысушыларының өздеріне жүктелген міндеттерінің орындауға деген әрекеті қабілетсіз болса, егер бұл әрекет қабілетсіздік тұрақты сипатқа ие болса. Бір жағынан мұндай қатысушыны айналымнан шектеу қажеттігі қалыптасады.
Қазақстан Республикасы экономиканың қайта құрылуының жаңа сатысына енгеннен бастап қазiрге дейiн республикадағы халық шаруашылығында кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң, яғни заңды тұлғалардың құрылуы мен таратылуының үздiксiз үрдiсi жүруде.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтың мемлекеттiң заңдарымен үйлесе бермейтiн өз объективтiк заңдары бар. Сондықтан да құрылған ұйымдардың барлығы да үнемi өзгерiп отыратын жағдайларға икемделiп, өмiр сүре алмайды. Нарықтық қатынастарға қатысушылардың өмiршеңдiгiне әсер ететiн факторларды екi топқа бөлуге болады:
-объективтiк — бәсекелестiк, мемлекеттiң салық және валюталық саясаты, тұтынушылардың төлем қадбiлетiлiгiнiң төмендiгi және т.б.;
-субъективтiк — фирмада құқық, бухгалтерлiк және салықтың есеп саласындагы бiлiктi мамандардың болмауы, активтердiң жағдайының жүйелi сараптамасын және бақылауды бағаламау, оларды тиiмсiз пайдалану, қабылданған есептiк және салықтық саясаттардың маңыздылығын бағаламау, заңнамалық база және олардағы өзгерiстер жөнiнде ақпараттар жеткiлiксiздiгi және т.б.
Әлбетте, фирмалар мен оның жетекшiлерiнiң барлығы дерлiк алынған ақпараттарды жедел қабылдап, оны нақты жағдайға қолдануға бейiмдей алмайды.
Азаматтық құқықтың негiзгi субъектiлерi болып заңды тұлғалар мен жеке тұлғалар саналады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң (әрі қарай ҚР АК) 33-бабына сәйкес заңды тұлғалар меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкi бар және сол мүлiкпен өз мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, өз атынан мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтар мен мiндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым ретiнде бекiтiлген. ҚР АК 52-53 баптарынада заңды тұлғалардың банкроттық және банкрот деп тану мәселелері қарастырылған [1]. Ал, осы заңнамалық құжаттың 19-бабы және 21-бабында заңды тұлағаларға қатысты қолданылатын құқықтық режимнің және де банкротылық үрдісінің жеке кәсіпкер нысанында қызмет ететін жеке тұлғаларға қатысты қолданылатындығы бекітілген.
Кез-келген экономикасы дамыған елде нарықтық қатынастарды құқықтық реттеу механизмінің негізгі элементтерінің бірі банкроттық туралы заңнама болып табылады.
Банкроттық институтының қызмет етуі бірнеше себептерге негізделген. Біріншіден, экономикалық айналымды шектеу қажет және оның қатысушыларының өздеріне жүктелген міндеттерінің орындауға деген әрекеті қабілетсіз болса, егер бұл әрекет қабілетсіздік тұрақты сипатқа ие болса. Бір жағынан мұндай қатысушыны айналымнан шектеу қажеттігі қалыптасады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
11
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. (жалпы бөлім) 27.12.1997 (соңғы өзгерістермен толықтырулар 10 ақпан 2011 ж) №269- XIII.
22 Мұханова А.А. Қазақстан Республикасындағы заңды тұлғалардың кұқықтық жағдайы. Қарағанды, 2003. -195 б.
33 Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. А., 2001.-450 б.
44 Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому кодексу Республики Казахстан: Понятие и общая характеристика. А., 2000. -200 б.
55 Басин Ю.Г Юридические лица по гражданскому законодательству Республики Казахстан: Понятие и общая характеристика. Изд. 2-ое, испр. и доп. А., 2005.
66 Диденко А.Г. Гражданское право. (Республика Казахстан) Общая часть. Алмата:, 2008.
77 Корабаев А. Банкроттық мәселелерінің алдың алу //Заң-Заман. 2010, №10.
88 Қазақстан Республикасының 22.04.1998. "Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы" Заңы. №220. (соңғы өзгерістер 11.01.2011ж №385-IV ҚР заңымен енгізілді).
99 Қазақтан Республикасының 13.05.2003. "Акционерлік қоғамдар туралы" Заңы. №415. (соңғы өзгерістер 19.01.2011ж №395-IV ҚР заңымен енгізілді).
110 Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы» 21.01.1997.Заңы. №67. (соңғы өзгерістер 11.01.2011ж №385-IV ҚР заңымен енгізілді).
111 Қазақстан Республикасының №2486 16.01.2001 ж. "Өндірістік кооператив туралы" заңы. // «Законодательство» заң анықтамалығы 2009.
112 Бандурин В.В., Ларицкиий В.Е. Проблемы управления несостоятельными предприятиями в условиях переходной экономики. М., 2009.
113 Қазақстан Республикасы Президентінің 19.06.1995. "Мемлекеттік кәсіпорын туралы" Заңы. №2335. (соңғы өзгерістер 02.12.2009ж №212-IV ҚР заңымен енгізілді).
114 Қазақстан Республикасының 26.01.2001ж. "Коммерциялық емес ұйымдар туралы" Заңы. №142. (соңғы өзгерістер 19.01.2011ж №395-IV ҚР заңымен енгізілді).
115 Алтынбеков Б.А. Заңды тұлғалардың банкроттылық жағдайы //Предприниматель и право. 2010, №21-22.
116 Қазақстан Республикасының 31.05.1996. "Қоғамдық бірлестіктер туралы" Заңы. №3. (соңғы өзгерістер 29.04.2010ж №272-IV ҚР заңымен енгізілді).
117 Қазақстан Республикасының 08.05.2001. "Тұтыну кооперативі туралы" Заңы. №197. (соңғы өзгерістер 15.05.2007ж №253 ҚР заңымен енгізілді).
118 Г.И. Тулеугалиева, К.С. Мауленова. Гражданское право Республики Казахстан (часть общая). А., 2006.
119 Қазақстан Республикасының 15.01.1992. "Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы" Заңы. №1128-ХII. (соңғы өзгерістер 15.05.2007ж №253 ҚР заңымен енгізілді).
220 Стамкулов У.М. Коммерческие организаций в Республике Казахстан. Караганды, 2009.
221. Климкин С.И. Юридическое лицо по законодательству Республики Казахстан. А, 2009.
222 Лобков А.Х. Должник и кредиторы в конкурсном производстве. М.,2010.
223 Баймаганбетов У.А. Критерии и цели проведения процедур банкротства. М., 2010.
224 Қазақстан Республикасы Үкіметінің "Өкілетті органдарға банкроттық процедуралары және тоқтатудың соттық емес процедураларындағы мемлекеттік мүддесі туралы көрсету" қаулысы 01.08.1998 ж. №729. // «Законодательство» заң анықтамалығы 2009 ж.
225 Дойников И.В. Предпринимательское право. М., 2006.
226 Лившиц Н. Мировое соглашение в деле о банкротстве. М., 2008.
227 Дзарасов С.С. Деятельность банков:современный опыт США. М., 2009.
228 Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. А., 2010.
229 Лобков А.Х. Должник в конкурсном производстве. М., 2010.
330 Батырбаев Н.М. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Түркістан, 2008.
331 Новиков И.А. Стратегия управления банковскими рисками. А., 2010.
332 Щенникова Л. Банкротство в гражданском праве России: традиции и перспективы. М., 2009.
333 «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» 07.03.2009 ж. ҚР Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың халықа жолдауы. Астана, 2009.
34 Плотникова Н. Статус кредитора в процессе о несостоятельности.
А., 2009.
35 Ильясова Г.А. Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығы. Екінші том. Қарағанды, 2008.
36 Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық Өрлеу – қазақстанның жаңа мүмкіндіктері Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы Астана, 29.01.2010.
337 Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейiнгi кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2009 жылғы 28 тамыздағы N 858 Жарлығы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2009 ж., N 35, 331-құжат; "Егемен Қазақстан" 2009 жыл, 28 тамыз, N 281-283 (25680); "Казахстанская правда" от 27.08.2009 г., N 205 (25949).
11
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. (жалпы бөлім) 27.12.1997 (соңғы өзгерістермен толықтырулар 10 ақпан 2011 ж) №269- XIII.
22 Мұханова А.А. Қазақстан Республикасындағы заңды тұлғалардың кұқықтық жағдайы. Қарағанды, 2003. -195 б.
33 Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. А., 2001.-450 б.
44 Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому кодексу Республики Казахстан: Понятие и общая характеристика. А., 2000. -200 б.
55 Басин Ю.Г Юридические лица по гражданскому законодательству Республики Казахстан: Понятие и общая характеристика. Изд. 2-ое, испр. и доп. А., 2005.
66 Диденко А.Г. Гражданское право. (Республика Казахстан) Общая часть. Алмата:, 2008.
77 Корабаев А. Банкроттық мәселелерінің алдың алу //Заң-Заман. 2010, №10.
88 Қазақстан Республикасының 22.04.1998. "Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы" Заңы. №220. (соңғы өзгерістер 11.01.2011ж №385-IV ҚР заңымен енгізілді).
99 Қазақтан Республикасының 13.05.2003. "Акционерлік қоғамдар туралы" Заңы. №415. (соңғы өзгерістер 19.01.2011ж №395-IV ҚР заңымен енгізілді).
110 Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы» 21.01.1997.Заңы. №67. (соңғы өзгерістер 11.01.2011ж №385-IV ҚР заңымен енгізілді).
111 Қазақстан Республикасының №2486 16.01.2001 ж. "Өндірістік кооператив туралы" заңы. // «Законодательство» заң анықтамалығы 2009.
112 Бандурин В.В., Ларицкиий В.Е. Проблемы управления несостоятельными предприятиями в условиях переходной экономики. М., 2009.
113 Қазақстан Республикасы Президентінің 19.06.1995. "Мемлекеттік кәсіпорын туралы" Заңы. №2335. (соңғы өзгерістер 02.12.2009ж №212-IV ҚР заңымен енгізілді).
114 Қазақстан Республикасының 26.01.2001ж. "Коммерциялық емес ұйымдар туралы" Заңы. №142. (соңғы өзгерістер 19.01.2011ж №395-IV ҚР заңымен енгізілді).
115 Алтынбеков Б.А. Заңды тұлғалардың банкроттылық жағдайы //Предприниматель и право. 2010, №21-22.
116 Қазақстан Республикасының 31.05.1996. "Қоғамдық бірлестіктер туралы" Заңы. №3. (соңғы өзгерістер 29.04.2010ж №272-IV ҚР заңымен енгізілді).
117 Қазақстан Республикасының 08.05.2001. "Тұтыну кооперативі туралы" Заңы. №197. (соңғы өзгерістер 15.05.2007ж №253 ҚР заңымен енгізілді).
118 Г.И. Тулеугалиева, К.С. Мауленова. Гражданское право Республики Казахстан (часть общая). А., 2006.
119 Қазақстан Республикасының 15.01.1992. "Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы" Заңы. №1128-ХII. (соңғы өзгерістер 15.05.2007ж №253 ҚР заңымен енгізілді).
220 Стамкулов У.М. Коммерческие организаций в Республике Казахстан. Караганды, 2009.
221. Климкин С.И. Юридическое лицо по законодательству Республики Казахстан. А, 2009.
222 Лобков А.Х. Должник и кредиторы в конкурсном производстве. М.,2010.
223 Баймаганбетов У.А. Критерии и цели проведения процедур банкротства. М., 2010.
224 Қазақстан Республикасы Үкіметінің "Өкілетті органдарға банкроттық процедуралары және тоқтатудың соттық емес процедураларындағы мемлекеттік мүддесі туралы көрсету" қаулысы 01.08.1998 ж. №729. // «Законодательство» заң анықтамалығы 2009 ж.
225 Дойников И.В. Предпринимательское право. М., 2006.
226 Лившиц Н. Мировое соглашение в деле о банкротстве. М., 2008.
227 Дзарасов С.С. Деятельность банков:современный опыт США. М., 2009.
228 Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. А., 2010.
229 Лобков А.Х. Должник в конкурсном производстве. М., 2010.
330 Батырбаев Н.М. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Түркістан, 2008.
331 Новиков И.А. Стратегия управления банковскими рисками. А., 2010.
332 Щенникова Л. Банкротство в гражданском праве России: традиции и перспективы. М., 2009.
333 «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» 07.03.2009 ж. ҚР Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың халықа жолдауы. Астана, 2009.
34 Плотникова Н. Статус кредитора в процессе о несостоятельности.
А., 2009.
35 Ильясова Г.А. Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығы. Екінші том. Қарағанды, 2008.
36 Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық Өрлеу – қазақстанның жаңа мүмкіндіктері Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы Астана, 29.01.2010.
337 Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейiнгi кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2009 жылғы 28 тамыздағы N 858 Жарлығы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2009 ж., N 35, 331-құжат; "Егемен Қазақстан" 2009 жыл, 28 тамыз, N 281-283 (25680); "Казахстанская правда" от 27.08.2009 г., N 205 (25949).
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЬЕКТІЛЕРІНІҢ БАНКРОТТЫЛЫҚ ҰҒЫМЫ, ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ
ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Жеке кәсіпкер нысанындағы банкроттылық субьектісі жеке тұлға және
заңды тұлға ұғымы мен белгiлерi
1.2 Заңды тұлғалардың түрлерi мен олардың ұйымдық - құқықтық
нысандары
2 МЕМЛЕКЕТТЕГІ БАНКРОТТЫҚ ИНСИТУТЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
РЕТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 23
2.1 Банкроттық институтының мәні және міндеттері
2.2 Банкроттық механизмнің мемелекттік рөлі, заңдық негіздері: даму тарихы
мен қазіргі жағдайы
2.3. Қазақстан Республикасының банкроттық туралы заңнамасының дамуы
3 БАНКРОТТЫҚ ДЕП ТАНУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .41
3.1 Дәрменсіздік (қабілетсіздік) банкрот деп танудың негізі
3.2 Банкроттық процедурасының құқықтық ретелуі
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы экономиканың қайта құрылуының жаңа сатысына
енгеннен бастап қазiрге дейiн республикадағы халық шаруашылығында
кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң, яғни заңды тұлғалардың құрылуы мен
таратылуының үздiксiз үрдiсi жүруде.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтың мемлекеттiң заңдарымен
үйлесе бермейтiн өз объективтiк заңдары бар. Сондықтан да құрылған
ұйымдардың барлығы да үнемi өзгерiп отыратын жағдайларға икемделiп, өмiр
сүре алмайды. Нарықтық қатынастарға қатысушылардың өмiршеңдiгiне әсер
ететiн факторларды екi топқа бөлуге болады:
-объективтiк — бәсекелестiк, мемлекеттiң салық және валюталық
саясаты, тұтынушылардың төлем қадбiлетiлiгiнiң төмендiгi және т.б.;
-субъективтiк — фирмада құқық, бухгалтерлiк және салықтың есеп
саласындагы бiлiктi мамандардың болмауы, активтердiң жағдайының жүйелi
сараптамасын және бақылауды бағаламау, оларды тиiмсiз пайдалану,
қабылданған есептiк және салықтық саясаттардың маңыздылығын бағаламау,
заңнамалық база және олардағы өзгерiстер жөнiнде ақпараттар
жеткiлiксiздiгi және т.б.
Әлбетте, фирмалар мен оның жетекшiлерiнiң барлығы дерлiк алынған
ақпараттарды жедел қабылдап, оны нақты жағдайға қолдануға бейiмдей алмайды.
Азаматтық құқықтың негiзгi субъектiлерi болып заңды тұлғалар мен жеке
тұлғалар саналады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң (әрі
қарай ҚР АК) 33-бабына сәйкес заңды тұлғалар меншiк, шаруашылық жүргiзу
немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкi бар және сол мүлiкпен өз
мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, өз атынан мүлiктiк және мүлiктiк емес
жеке құқықтар мен мiндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта
талапкер және жауапкер бола алатын ұйым ретiнде бекiтiлген. ҚР АК 52-53
баптарынада заңды тұлғалардың банкроттық және банкрот деп тану мәселелері
қарастырылған [1]. Ал, осы заңнамалық құжаттың 19-бабы және 21-бабында
заңды тұлағаларға қатысты қолданылатын құқықтық режимнің және де
банкротылық үрдісінің жеке кәсіпкер нысанында қызмет ететін жеке тұлғаларға
қатысты қолданылатындығы бекітілген.
Кез-келген экономикасы дамыған елде нарықтық қатынастарды құқықтық
реттеу механизмінің негізгі элементтерінің бірі банкроттық туралы заңнама
болып табылады.
Банкроттық институтының қызмет етуі бірнеше себептерге негізделген.
Біріншіден, экономикалық айналымды шектеу қажет және оның қатысушыларының
өздеріне жүктелген міндеттерінің орындауға деген әрекеті қабілетсіз болса,
егер бұл әрекет қабілетсіздік тұрақты сипатқа ие болса. Бір жағынан мұндай
қатысушыны айналымнан шектеу қажеттігі қалыптасады. Ал, екінші жағынан оны
тауар өндіруші, қызмет, жұмыс беруші ретінде сақтауға тырысады. Осы екі
жағдайда заңды тұлғалар бірнеше немесе бір кредитордың мүлікке деген
талабын қанағаттандыру үшін жауап береді және қалған кредитордың
қанағаттандыру құқығынан айырады. Осымен қатар мүмкіншілігі жоқ борышқордың
мүддесін қорғау және сақтау немесе тарату сұрағын шешу заңда бекітілген
процедураларға бағынады.
Басқаша айтқанда, банкрот институтының мәні төлем қабілеті жоқ
субъектіні, заңды тұлғаны (оны тарату жағдайында) азаматтық айналымнан
шектеу нарықтың қызметін жақсартады, ал бір жағынан осы институт
азаматтарға, кәсіпкерлерге және әртүрлі меншік нысанына ие заңды
тұлғалардың кәсіпкерлік қызметтеріне және олардың өз істерін қайта
ұйымдастыруға және қаржылық тұрақтылыққа жетуге мүмкіндік береді. Жаңа
экономикалық қатынастардың кеңінен дамуының соңынан экономикалық қызмет
саласындағы кейбір, құқық бұзушылықтар пайда бола бастады. Олардың
кейбіреуін заңшығарушы қоғамдық қауіпті деп танып, қылмыстық жазалау
әрекеттерінің қатарына енгізді. Бұл мұндай әрекеттердің арасында қылмыстық
банкроттық бар.
Нарықтық экономикада банкроттық болмай тұрмайды. Бұл кездегі
банкроттық себептері әр түрлі болуы мүмкін: нарықтық конъюктурадағы есептен
жаңылулар, қаржылық мәселелердің нәтижесінде тығырыққа тірелу және тағы
басқалары..
Нарықтық экономикада банкроттық институты бір жағынан нарықты
сауықтыру факторы, ал екінші жағынан, жартылай болса да несие берушінің
борышқорға қойған талабын қанағаттандыратын құрал болып табылған.
Банкроттық институтының ролі қазір кәсіпкерлермен дұрыс бағаланбайды,
ал оны өткізуде түсінбеушілік кездеседі. Көбінесе бұл жағдай шаруашылық
субъектілері банкроттық процедураның жариялық мәнін қабылдай алмауымен
байланысты, мүмкіндігі жоқ заңды немесе жеке тұлғаларды банкрот деп тану
нарықты жақсартады және экономикалық қатынасты бекітеді, ал бұл шаруашылық
етушілерге қолайлы жағдай.
Кәсіпкерлердің банкроттық процедураларға деген теріс қатынасын шектеу
үшін банкроттық туралы құқықтық жағдайды түсіндіру қажет, банкроттық
кәсіпкерлік субъектілерінің мүдделерін жоғары деңгейде қамтамасыз етеді.
Бұл өз кезегінде банкроттық істер бойынша қалыптасқан тәжірибені және
нормативтік жағдайлармен объективті түрде танысу қажет. Өкінішке орай
мұндай зерттеулер аз.
Құқықтық көзқарас тұрғысынан алғанда әрекет етіп отырған жағдайды
түсіндіретін жұмыс жоқ. Сондықтан Қазақстандағы банкроттық туралы
заңдылық тұрақты болмайды, жиі өзгеріп тұрады.
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы заңдарының ережелерiне
негiздей отырып, шаруашылық субъектiлерiнiң құрылу, таратылу және
банкроттық тәртiптерi қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың аясында жүргізілетін зерттеу жұмысының объектісі
болып азаматтық құқық субъектілерінің кәсіпкерлік қызметі барысында
туындайтын құқықтық қатынастардың жүйесі табылады, ал пәні болып осы
субъектілердің дәрменсіздігі жағдайындағы бакроттылығы және оның салдарынан
туындайтын үрдістердің жүргізілуі кезіндегі құқықтық қатынастар табылады.
Бұл жұмыстың мақсаты — жеке кәсіпкер, заңды тұлғалардың банкроттылық
субъектілері ретінде түсiнiгiн ашып, банкроттылықтың және оның салдарынан
туындайтын үрдістердің жүргізілуі кезіндегі құқықтық қатынастардың мәнін
ашу болып табылады.
Бұл үшiн мынадай мiндеттер шешу мақсат..етiледi:
-жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалардың банкроттылық субъектілері
-ретінде құқықтық мәртебесін олардың құрылу, қызмет ету ерекшеліктері
арқылы анықтау;
-банкроттылықтың негіздерін, оның мәнін анықтау;
-банкроттылықтың салдарынан туындайтын үрдістерді зерттеу.
Осы дипломдық жұмыста банкроттық институтының мәні, банкроттық
механизмінің заңдық негіздері, банкрот деп танылу мәселелері қарастырылады.
Дипломдық жұмысымыздың қысқаша мазмұнына келетін болсақ, жұмыс үш
тараудан, кіріспе және қорытындыдан құралған. Тақырыпты талдау үшін ол
негізгі үш тарауға бөлінген. Бірінші тарауда жеке кәсіпкер мен заңды
тұлғаның ұғымы мен түрлері, олардың ұйымдық құқықтық нысандары, әрі құрылу
тәртібі мен таратылу мән-жайлары қарастырылған. Екінші тарауда жалпы
банкроттық институтының мәні мен міндеттері, банкроттық механизмінің заңдық
негіздері талқыланып, еліміздегі банкроттық туралы заңнаманың дамуы жайында
зерттеулер жүргізіледі. Жұмыстың үшінші тарауында банкрот деп танудың
құқықтық шарттарының тәртібі және банкрот деп танудың салдары мен құқықтық
негізі, банкроттық бойынша соттық немесе ішкі процедураларды қолданудың
ережелері туралы сұрақтар талқыланады. Банкроттық процедураның негізі мен
міндеттері анықталады. Әрине, бұл жерлерде банкроттық процедурасымен
байланысты мемлекеттік және өзге де органдардың қызметінің құқықтық
негізі туралы мәселе қозғалады. Сонымен жұмыс барысындағы құқықтық және
тәжірибелік материалдарды қорыта келе, біз банкроттық туралы заңдылықтың
мәселелері мен дамуының келешегін анықтадық. Дипломдық жұмыстың
қорытындысында жүргізілген зерттеу жұмысының қорытындылары баяндалады.
Дипломдық жұмысты жазуға Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңнамасы, Ю.Г. Басиннің, В.А.Беловтың, В.М. Гордонның, Н.О.Нерсесовтың,
М.С.Сулейменовтің сияқты көрнектi ғалым және тәжірибе саласындағы
мамандардың еңбектерi қолданылды.
1 ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЬЕКТІЛЕРІНІҢ БАНКРОТТЫЛЫҚ ҰҒЫМЫ, ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ
ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
1.1 Жеке кәсіпкер нысанындағы банкроттылық субьектісі жеке тұлға және
заңды тұлға ұғымы мен белгiлерi
Жалпы теориялық және тәжірибелік әдебиеттерде банкроттылықтың
субъектілері ретінде өз дәрменсіздігі себебінен банкрот деп танылатын
азаматтық және кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың субъектілері танылады.
Банкрот болып дәрменсіздігін сот белгілеген борышкер танылады. Ал
банкроттық ретінде борышкердің сот шешімімен танылған оны таратуға негіз
болатын дәрменсіздігі танылады. Мұндай субъектілер сәйкесінше азаматтық
құқық саласында тиісті құқықсубъектілікке ие тұлғалар болуы тиіс. Азаматтық
құқықтың мұндай субъектілері болып жеке кәсіпкер нысанында қызмет ететін
жеке тұлғалар мен заңды тұлғалар танылады. Ал олардың банкроттылық
үрдістегі жағдайлары мен олардың несие берушілерінің осы үрдістегі
құқықтық жағдайы сәйкесінше осы субъектілердің азаматтық құқық
субъектілері ретіндегі құқықтық мәртебесімен анықталады. Осы себептен
аталмыш жұмыста, біз ең алдымен банкроттылық субъектілерінің құқықтық
жағдайын жете зерттеп, танысу арқылы олардың банкротылық жағдайын
анықтамақпыз.
Қазақстан Республикасының азаматтары, басқа мемлекеттердiң
азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар жеке тұлғалар болып табылады.
Жеке тұлғалардың құқық субъектілігі негізігі екі элементтен тұрады. Осылай
жеке тұлғаның азаматтық құқыққа ие болып, мiндет атқару қабiлетi оның
азаматтық құқық қабiлеттiлiгi, ал оларды өз әрекетімен жүзеге асыру,
орындау қабілеттігі әрекет қабілеттілік деп аталады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 14-бабына сәйкес
жеке тұлғалардың құқыққабілетігінің мазмұнын олардың Қазақстан
Республикасы шегiнде де, одан тыс жерлерде де мүлiктi, соның iшiнде шетел
валютасын меншiктенуге; мүлiктi мұраға алып, мұраға қалдыруға; республика
аумағында еркiн жүрiп-тұруға және тұрғылықты жер таңдауға; республикадан
тыс жерлерге еркiн шығып кетуге және оның аумағына қайтып оралуға; заң
құжаттарында тыйым салынбаған кез келген қызметпен айналысуға; дербес өзi
немесе басқа азаматтармен және заңды тұлғалармен бiрiгiп заңды тұлғалар
құру; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген мәмiле жасасып,
мiндеттемелерге қатысу; өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер
шығармаларына, интеллектуалдық қызметтiң өзге де туындыларына
интеллектуалдық меншiк құқығы болуға; материалдық және моральдық зиянның
орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да мүлiктiк және жеке
құқықтары құрайды.
Азаматтық құқықтық қатынастарда
жеке тұлға өз фамилиясы мен өз есiмiн, сондай-ақ, қаласа, әкесiнiң атын
қоса, өз атымен құқықтар мен мiндеттерге ие болып, оларды жүзеге асырады.
Азаматтар Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде және өзге заң актiлерiнде көзделген
жағдайларда заңды тұлға құрмай-ақ кәсiпкерлiк қызметпен айналысуға құқылы.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 19-бабына сәйкес жеке
тұлғалардың заңды тұлға құрмай-ақ жүзеге асырылатын кәсiпкерлiк қызметiне,
егер заңдардан немесе құқықтық қатынастар мәнiнен өзгеше нәрсе
туындамайтын болса, тиiсiнше азаматтық кодекстiң коммерциялық ұйымдар
болып табылатын заңды тұлғалардың қызметiн реттейтiн ережелерi қолданылады.
Ал, осы баптың 4-тармағына сәйкес төмендегі шарттардың бiрiне сәйкес
келетiн: 1) жалданбалы қызметкерлердiң еңбегiн тұрақты негiзде
пайдаланатын; 2) кәсiпкерлiк қызметтен салық заңдарына сәйкес есептелген,
Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде жеке тұлғалар үшiн белгiленген
жиынтық жылдық табыстың салық салынбайтын мөлшерiнен артық жиынтық жылдық
табыс табатын жеке кәсiпкерлер мiндеттi мемлекеттiк тiркеуге жатады.
Жеке тұлға жеке кәсіпкер
ретінде өз мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi бүкiл мүлiкпен жауап
бередi, бұған заң құжаттарына сәйкес ақы өндiрiп алуға болмайтын мүлiктер
кiрмейдi.
Жеке кәсiпкердiң
дәрменсiздiгi оны банкрот деп тануға негiз болып ,,Азаматтық кодексінің 21-
бабының 4 және 5-тармақтарында көзделген ерекшелiктер ескерiле отырып,
заңды тұлғалар үшiн белгiленген ережелер бойынша ерiктi немесе мәжбүрлi
тәртiппен танылып, жүзеге асырылады. Жеке кәсiпкердi банкрот деп
таныған кезден бастап оны жеке кәсiпкер ретiнде тiркеудiң күшi
жойылады.
Осы себептен зерттеуіміздің ендігі бөлігін біз
заңды тұлғалардың құқықтық мәртебесімен, оларға қолданылатын банкроттық
процедурасын зерттеуге арнамақпыз. Бұл зерттеуде біз жеке кәсіпкерлерге
қатысты қолданылатын ережелердің де өзгешелігін басшылыққа аламыз.
Нарықтық экономикаға көшу мүлiктiк қатынастардағы азаматтардың
құқықтық мәртебелерiнiң өзгеруiне әкелiп соғып, шаруашылық өмiрдiң дамуы
азаматтық құқық субъектiлерiнiң бiрi - жеке тұлғалардың құқықтық реттелуiне
ғана әсерiн тигiзiп қоймай, өзгерiстер заңды тұлгалардың қызметiне,
жүйесiне, айналымдағы мәртебелерi мен iшкi құрылымына да барынша ықпал
еттi.
Заңды тұлғалар жөнiндегi отандық заңнама дамуының бүнгiнгi күнгi
деңгейi теоретик және практиктер жағынан әрекет етушi құқықтық
конструкциялардың саналы ұғынуымен және кұқықтық нормалардың детализация
және саралануының жоғары дәрежесiмен ерекшеленедi. Осы мағынада соңғы
уақытта әрекет етушi заңды тұлғалар туралы заңнама жүйесiнiң сынды
талдауына арналған, оның жеке ұйымдық-кұықтьқ нысандарын қарастыратын
жариялымдардың жиi шығуы көрсетiмдi. Бұл саладағы құқықтық сананың екпiндi
дамуы құқықтың қолдануына ғана әсер етiп қоймай, заңнаманың әрi қарай
жетiлдiрiлуiне, жаңа құқықтық конструкциялардың iзденiсi мен
бекiтiлуiне ықпал етеді. Экономиканың құлдырауына жол бермейтiн, ғылыми-
техникалық прогресстiң белсендi дамуына жағдай жасап, мемлекет
экономикасының тиiмдiлiгi мен бәсекеге қабiлетгiлiгiн жоғарылататын
инновацияларды тиiмдi басқару мен ұйымдастыруға байланысты; халықтың
денсаулығын сақтау мен мәдениетiнiң өркендеуiне ықылас көрсететiн ұйымдарды
ашуға дүниежүзiнде ерекше көңiл бөледi. Қазақстан Республикасы егемендiк
алып, оның аумағында жаңадан бiрте-бiрте қоғамның әрқилы салаларында сан-
алуан заңды тұлғалар құрыла, қайта құрыла бастады. Статистика бойынша
Қазақстан Республикасы агенттiгiнiң деректерiне сәйкес 2008 жылдың өзiнде
республика аумағында 165 611 заңды тұлғалар, соның iшiнде мемлекеттiк - 24
603, жеке - 135 076, (шетелдiң қатысуысыз) мемлекеттiң қатысуымен - 1253,
4375 - (шетелдiң қатысуымен) бiрлескен кәсiпорындар және 5932 шетелдiк
заңды тұлғалар тiркелген екен.
Мемлекет ауқымында құрылып жатқан заңды тұлғалар қызметiн құқықтық
реттеу мен қоғамның талаптарына сай етуде азаматтық құқық саласының
маңыздылығы зор. Құқықтар мен мiндеттердiң иесi бола бiлу, азаматтық
айналымда құқықтың дербес субъектiсi ретiнде қатысу, бiз жоғарыда
айтқанымыздай, жеке тұлғаға ғана емес, заңды тұлғаларға да тән. Заңды тұлға
азаматтық құқықтық заңмен танылған бiрыңғай субъектiсi ретiнде күрделi
құрылым деп есептеледi. Азаматтық құқық iлiмiнде (теориясында) заңды
тұлғаның, оның iшiнде әсiресе мемлекеттiк заңды тұлғалардың маңызы (мәнi),
яғни құқықтық жағдайы жөнiнде бiрнеше iлiм бар. Олардың авторлары заңды
тұлға институты қандай қоғамдық қатынастарды бiлдiредi, онда қандай
адамдардың мүдделерi қаралмақ, мемлекеттегi оның орны қандай және заңды
тұлғаның мән-мағынасы неде деген сауалдарға байланысты әртүрлi пiкiр
бiлдiредi. Азаматтық құқық теориясына көп еңбек еткен көрнектi ғалым
профессор С. И. Аскназий ‘мемлекеттiк iлiмнiң” авторы. Ол былай деп айтқан:
“мемлекеттiк заңды тұлғаның артында мемлекеттiң өзi тұрады да, шаруашылық
қызметiнiң нақты саласында тiзгiндi өзi ұстайды”. Әдебиетте бұл теорияны
көп сынайтындар оған “егер олай болса мемлекет өзiмен-өзi құқықтық
қатынаста болуы керек қой” деген пікір айтады.
Академик А. В. Венедиктов ұжым iлiмiн алға тартты. Бұл ғалымның
айтуы бойынша мемлекеттiк заңды тұлғаның артында екi ұжым тұрады делiнген:
а) мемлекет атынан барлық халық; ә) аталған заңды тұлғаның жұмысшылары мен
қызметкерлерiнiң ұжымы. Д.М.Генкин “әлеуметтiк ақиқат” теориясын
ұсынады, яғни онда ол қоғамдағы тауар айналымы қатынастарының тарихи-
экономикалық заңдылығын басшылыққа ала отырып, заңды тұлғаның азаматтық
құқықпен жанама түрде қажеттiлiкке орай реттелетiнiн айтады. Профессор Ю.К.
Толстой “директор iлiмiн” алға тартты, оның пiкiрiнше. мемлекеттiк заңды
тұлғаның еркiн бiлдiрушi директоры болып табылады. Кейбiр авторлар бұл
белгiлердi бiрiктiруге тырысып, заңды тұлғаның сыртында оның құқықтары мен
мiндеттерiн “жасырып” атқарушы тұратындығын дәлелдемек болады. Бұл мәселе
туралы батыс еуропа әдебиетiндеде әртүрлi теориялық көзқарастар кездеседi.
Мәселен, К.Ф. Савиньи “фикция теориясының” негiзiн қалады. К.Ф. Савиньи
көзқарасы бойынша, шын мәнiнде құқық субъектiсiнiн қасиетiн тек адам ғана
еншілей алады. Ал заң шығарушы болса, заңды тұлғаның сыртында оны
әйгiлейтiн адамдық тұлғаның қасиетi тұрғанын мойындайды. Сондықтан да заң
шығарушы заңдық фикцяға жүгiнедi, абстракциялық түсiнiк ретiнде құқықтың
ойдан шығарылған субъектiсiн алға тартады. Ал немiс ғалымы Гирке болса,
“органикалық теорияның” тұжырымын ұсынып, заңды тұлғаны адам тұлғасымен
салыстырады, бұл орайда оны дербес құрылым деп қарайды. Заңды тұлға туралы
iлiмде (теорияда) осындай әрқилы пiкiрлер кездесуiнiң өзi оның күрделi
құқықтық құбылыс екендiгiн анық дәлелдей түседi.[2,б.366].
Азаматтық кодексте заңды тұлғаларды құру жөнiнде жалпы ережелер
енгiзiлген, сол арқылы оның түрлерiнiң жекелеген нормалары нақтыланады.
Кодексте заңды тұлғаның құрылтайшысы хақында арнайы бап енгiзiлген.
Азаматтық кодекстiң 40-бабына сәйкес заңды тұлғаны бiр немесе бiрнеше
құрылтайшы құруы мүмкiн. Мүлiктi шаруашылық жүргiзу немесе оралымды басқару
құқығымен иеленетiн заңды тұлғалар меншiк иесiнiң немесе ол уәкiлдiк берген
органның келiсiмiмен басқа заңды тұлғалардың, құрылтайшылары бола алады.
Азаматтық кодекс құрылтай құжаттарының түрiн және мiндеттi
реквизиттерi мен басқа да оған қойылатын талаптарды айқындайды. Азаматтық
кодекстiң 41-бабына сәйкес заңды тұлға өз қызметiн жарғысы не құрылтай
шарты деп аталатын құрылтай құжаттары негiзiнде жүзеге асырады. Заңды
тұлғаларды мемлекеттiк тiркеу тәртiбi Азаматтық кодекстен басқа, Қазақстан
Республикасы “Заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеу мен филиалдармен
өкілдіктерді есептік тіркеу туралы” заңымен және Қазақстан Республикасы
Әдiлет министрлiгiнiң заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеу туралы Ережесiмен
реттеледi [3,б.5]. Мемлекеттiк тiркеудiң құқықтық маңызына келетiн болсақ,
тұлға мемлекеттiк тiркеуден өткеннен бастап заңды тұлға болып саналады.
Заңды тұлғаны тiркеу фактiсi заңды тұлғаға заң талабын сақтауды және өзiнiн
құрылтай құжаттарын заңға сәйкестендiрудi мiндеттейдi. Тiркеуден бас тарту
тек сот тәртiбiмен шешiледi. Заңды тұлғаны құрудың тиiмсiздiгiн желеу етiп
тiркеуден бас тартуға жол берiлмейдi. Заңды тұлға мен жеке тұлғаның
қабiлеттiлiгiнiң айырмасы болатындығын табиғи нәрсе. Мәселен, азаматтық
құқықтары мен мiндеттерiн тудыратын тұрмыс қатынастарының көбiне заңды
тұлғалар қатыса алмайды. Оған отбасылық қатынастарға, содан туындайтын
құқықтар мен мiндеттерге заңды тұлғалар қатыса алмайтындығы дәлел
болады.
Заңды тұлғалардың қатынасқа қатысу аясы олардың қандай мақсат үшiн
құрылғандығына әрi жүзеге асыратын әрекеттерiнiң сипатына қарай
белгiленедi. Қатысуға тиiстi қатынасына қарай заңды тұлға қайсы бiр
құқықтарды немесе міндеттердi иеленедi. Демек, заңды тұлғаның құқықтық
қабiлетi оған жүктелген мiндеттерге қарай белгiленедi. Заңды тұлғаның құқық
қабiлеттiлiгi ол құрылған сәттен бастап пайда болып, оны тарату аяқталған
кезде тоқтатылады. Заңды тұлға заң құжаттарында тiзбесi белгiленетiн
жекелеген қызмет түрлерiмен тек лицензия негiзiнде ғана айналыса алады.
Яғни, белгiлi бiр қызметпен айналысу үшiн лицензия алу қажет болатын заңды
тұлғаның құқық қабiлеттiлiгi, сол лицензияны алған сәттен бастап пайда
болады. Азаматтық кодекстiң 35-бабының 1-тармағына сәйкес заңды тұлға
азаматтық құқыққа ие болып, өз қызметiне байланысты мiндеттердi атқара
алады. Мемлекеттiк кәсiпорындардан басқа коммерциялық ұйымдар заң құжаттары
немесе құрылтай құжаттары арқылы тыйым салынбайтын кез келген қызмет
түрлерiн жүзеге асыру үшiн азаматтық құқыққа ие бола алады және азаматтық
мiндеттi де атқарады. Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғалар белгiлi бiр
қызмет түрiн жүзеге асыра алмауы мүмкiн немесе басқа қызметпен айналысуы
шектеледi.
Азаматтық кодексте арнайы құқық қабiлеттiлiк мәселесi де
ескерiлген. Оның бәрi де жарғы мен басқа да құрылтай құжаттарына
енгiзiледi, әрi олар қызмет аясына сай келетiн құқықтар мен мiндеттердi
еншiлей алады. Ал коммерциялық ұйымдар болса, керiсiнше арнайы құқық
қабiлеттiлiгiне жатпайтын жалпы құкық қабiлеттiлiгiне ие болады. Мұндай
ұйымдар заң актiлерiнде тыйым салынбаған қызметтердiң кез келген түрiн
жүзеге асыра алады. демек, коммерциялық ұйым өзiнiң жарғысыңда қаралмаған
қызметпен айналыса бередi, ең бастысы заң оған тыйым салмайтындай болуы
керек. Жалпы құқық қабiлеттiлiгi принципiнен коммерциялық ұйымдардың
өзiндiк ерекшелiктерi де болады. Бiрiншiден, мұндай ұйымдар үшiн арнайы
құқық қабiлеттiлiгi заң құжаттарында қарастырылуы мүмкiн. Мысалы, мұндай
арнайы құқық қабiлеттiлiгiне банкiлер, мемлекеттiк кәсiпорындар ие.
Екiншiден, коммерциялық ұйымдардьың құқық қабiлеттiлiгi құрылтай
құжаттарында көрсетiлетiндiктен ол құрылтайшылар арқылы шектелуi мүмкiн.
Мұндай шектеулер заңды тұлғаның айналысатын қызметi түрлерi енгiзiлген
тiзбе арқылы айқындалады, немесе оның қандай да бiр түрлерiн жүзеге асыруға
тыйым салынады. Коммерциялық ұйымның құқық қабiлеттiлiгiне болатын мұндай
шектеулердiң құрылтай құжаттарынан туындауының маңызы зор.
Азаматтық кодекстiң 37-бабында айтылғандай, заңды тұлға заң мен
құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс iстейтiн өз органдары арқылы азаматтық
құқықтарға ие болып, өзiне мiндеттер алады. Заңды тұлғаның органы
заңды тұлганың еркін қалыптастырып, оны жүзеге асырады және оның өз
өкiлеттiлiгi шегiндегi әрекетi заңды тұлғаның әрекетi болып табылады. Заңды
тұлға үшiншi тұлғалардың алдында заңды тұлғаның органы құрылтай
құжаттарында белгiленген өз өкiлеттiлiгiн асыра пайдаланып қабылдаған
мiндеттемелерi бойынша жауап бередi (АК-тiң 44-бабының 4- тармағы). Бiрақ
заңды тұлға органының жарғыдағы талапты бұзып жасаған мәмiлесiн жарамсыз
деп тани алады. Егер мәмiле жасаған екiншi жақ мұндай құқық бұзушылықты
бiлсе немесе бiлуге тиiстi болса және оны дәлелдесе онда мұндай мәмiленi
жарамсыз дел тануына болады. Заңды тұлға органдарының түрi, оларды
тағайындау тәртiбi немесе таңдау және олардың өкiлеттiлiгi заң және
құрылтай құжаттары арқылы айқындалады. Азаматтық кодекстегi 37-баптың жалпы
ережесi заңды тұлғалардың нақты түрлерi туралы нормалармен
тәртiптеледi. Заңды тұлғаның органдары алқалы немесе жеке дара болуы
мүмкiн. Азаматтық кодекстiң 38-бабының 1-тармағына сәйкес заңды тұлғаның
оны басқа заңды тұлғалардан айыруға мүмкiндiк беретiн өз атауы болады.
Заңды тұлғаның атауы оның құқық субъектiсi ретiнде дараландыру құралы болып
табылады. Коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлғаның атауы заңды
тұлғаны тiркегеннен кейiн оның фирмалық атауына айналады. Заңды тұлға
өзiнiң фирмалық атауымен заңды тұлғалардың бiрыңғай мемлекеттiк тiзiлiмiне
енедi. Фирмалық атау коммерциялық ұйымның тiркелуiмен бiр мезгiлде
тiркелуге жатады және интеллектуалдық меншiкке қатысты құқықтың (құқықтың
ерекше объектiсi ретiнде), ерекше объектiсi болып табылады.
Бөтен фирмалық атауды заңсыз пайдаланатын тұлға ол атауды меншiктейтiн
тұлғаның талабымен оны қолдануды дереу тоқтатуға және келтiрiлген залалдың
орнын толтыруға мiндеттi.
Заңды тұлғаның атауы оның қалай аталатынын және ұйымдық-құқықтың
нысанын көрсетудi қамтиды. Ол заңдарда көзделген қосымша мағлұматты қамтуы
мүмкiн. Заңды тұғаның атауы оның құрылтай құжаттарында көрсетiледi.
Азаматтық кодекстiң 38-бабы заңды тұлғанын атауына байланысты қойылатын
талаптармен қоса оған белгiлi бiр дәрежеде шектеу жасайды. Айталық, заңды
тұлғаның атауында заң, талаптарына немесе қоғамдың мораль нормаларына қайшы
келетiн аттар болса, егер жеке адамдардың есiмдерi қатысушылардың есiмiмен
сәйкес келмесе не қатысушылар бұл адамдардын есiмiн пайдалануға олардан
(олардың мұрагерлерiнен) рұқсат алмаса, ондай есiмдердi пайдалануға жол
берiлмейдi.
Азаматтық құқықтың негiзгi субъектiлерiнiң бiрi заңды тұлғалар болып
саналады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 33-бабына сәйкес
заңды тұлғалар меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе жедел басқару құқығындағы
оқшау мүлкi бар жене сол мүлiкпен өз мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн,
өз атынан мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтар мен мiндеттерге ие
болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын
ұйым ретiнде бекiтiлген. 2002 жылы 12 желтоқсанда қабылданған Азаматтық
Кодексте берiлген түсiнiктен, заңды тұлға анықтамасының алдыңғы азаматтық
заңнамаларда берiлген түсiнiктерге қарағанда өзгермегенiн байқаймыз.
ҚР АК-тiң 33-бабы құқық субъектiсi ретiнде заңды тұлғаның келесi
белгiлерiн бекiтедi: ұйымдық бiрлiк; оқшау мүлiк; дербес мүлiктiк
жауаптылық; азаматтық айналымға өз атынан түсуi.
Жалпы тәртiпке сәйкес дербес мүлiктiк жауаптылық заңды тұлғаның
борышы бойынша құрылтайшылардың (қатысушылардың) жауаптылығын
қарастырмайды. Сол сияқты заңды тұлға оның құрылтайшылары және
қатысушыларының мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi. Бiрақ, заң
актiлерiмен және заңды тұлғаның құрылтай құжаттарымен заңды тұлғаның
мiндеттемелерi бойынша құрылтайшылар мен қатысушылардың жауаптылығы
көзделуi мүмкiн.
Азаматтық айналымға өз атынан түсуi заңды тұлғаның сотта талапкер
және жауапкер болуға, өз атынан шарттар, бiр жақты мәмiлелер жасауға
мүмкiндiк бередi. Жоғарыда аталып өткен белгiге сәйкес заңды тұлғалар
азаматтық айналымға, мүлiктiк қатынастарға өз атынан қатысады. Яғни кез
келген заңды тұлғаның заңға сай өз атауы болуы керек. Заңды тұлға атауы мен
тұрған жерi оны басқа ұйымдар тобынан жеке дараландырады. Заңды тұлға
белгiлi бiр фирмалық атауымен заңды тұлғалардың бiрынғай мемлекеттiк
тiзiлiмiне енгiзiледi. Қазақстан Республикасында фирмалық атауды тiркеудiң
жеке процедурасы қарастырылмаған, сондықтан заңды тұлға әдiлет органдарында
тiркеуден өткен сәтте, оның фирмалық атауын да қоса тiркеледi.
Жалпы заңды тұлғаның фирмалық атауында, оның ұйымдық-құқықтық нысаны
(серiктестiк, акционерлiк қоғам, т.б.), меншiк нысаны (жеке, мемлекеттiк),
қызмет бағыты (сауда-саттық, ғылыми-зерттеулiк және т.б.) көрсетiледi.
Заңды тұлғаның барлық атауларына заң белгiлi бiр талаптар қояды. Фирмалық
атауда заң талаптарына немесе қоғамдық өнеге нормаларына қайшы сөздер; жеке
адамдардың есiмдерi қатысушылардың есiм-дерiне сәйкес келмесе не
қатысушылар бұл адамдардың есiмiн пайдалануға олардан рұқсат алмаса,
олардың есiмдерiн пайдалануға жол берiлмейдi.
Азаматтық кодекстiң 38-бабында көрсетiлгендей, заңды тұлғаның
фирмалық атауды тек қана өзi пайдалануға құқығы бар. Бөгде тұлғалардың
фирмалық атауды пайдалануына тек фирмалық атаудың құқық иесiнiң рұсаты
бойынша ақы төлеу арқылы жол берiледi. Бұл ретте кешендi кәсiпкерлiк
лицензия (франчайзинг) шарты қолданылады. Осы шарт негiзiнде кешендi
лицензиар кешендi лицензиятқа сыйақыға фирмалық атауын, тауар белгiсiн,
қызмет көрсету белгiсiн беруге мiндеттенедi. Фирмалық атауды бөтен
адамдардың пайдалануы заңсыз болған жағдайда, фирмалық атаудың құқық иесi
атауды пайдалануды тоқтатуға және келтiрiлген залалдың орнын өтеудi талап
етуге құқылы болып келедi. Заңды тұлға өз тауарын, жұмысын немесе қызметін
даралау үшін тауар таңбасы ретiнде бейнелеу, сөз, әрiп, цифр, көлем
белгiлерi және өзге де белгiлер немесе бiр тұлғалардың тауарлары мен
қызметтерiн басқа тұлғалардың бiртектес тауарларынан немесе қызметтерiнен
ажыратуға мүмкiндiк беретiн олардың аралас үлгiлерi тiркеуi мүмкiн. Тауар
таңбасы кез келген бояулы түсте немесе бояулы түстер үйлесiмiнде тiркелуi
мүмкiн (“Тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған
жерлердiң атаулары туралы” ҚР Заңының 5-бабы). Мысалы, бiр жол бойында бiр-
бiрiне тiркесе отырып орналасқан төрт шеңбер “Ауди” маркалы автомобиль
көлiгiнiң тауар таңбасы ретiнде қолданылады. Негiзгi қызметi болып қызмет
көрсету танылатын ұйымдар, тауар таңбасына теңестiрiлетiн қызмет көрсету
таңбасын тiркеуден өткiзiп пайдалана алады [4,б.86].
Заңды тұлға тұрған жерi, оның құрылу және әрекет етуiнiң басты
жағдайларын белгiлегендiктен айрықша маңызға ие. Азаматтық кодекстiң 39-
бабының 1-тармағына сәйкес заңды тұлғаның тұрақты жұмыс iстейтiн органы
тұрған жер оның тұрған жері болып танылады. Заңды тұлғаның тұрған жерiнiң
тәжiрибе жүзiндегi тағы бiр маңыздылығы заңды тұлға атына жiберiлген
iскерлiк және ресми хат-хабарларды жеткiзу орнында болып тұр. Сол себептен,
заңды тұлғаның тұрған жерi оның құрылтай құжаттарында, тiркеу және т.б.
құжаттарында жазылып көрсетiлуi тиiс.
Заңды тұлға филиалдары мен өкiлдiктерi — аумақтық тұрғыда оқшауланған
заңды тұлғаның құрылымдың бөлiктерi. Негiзiнен, филиал мен өкiлдiктердiң
атқаратын қызметтерi ұқсас, сондай-ақ оларды заңды тұлғаның ұйымдық құрылым
элементтерiнен айыру қиынырақ болып келедi. Басты айырмашылығы - екеуi де
заңды тұлға тұрған жерiнен тыс орналасады.
Филиал өзiн құрған заңды тұлғаның атынан жұмыс iстейдi және, әдетте,
заңды тұлғаның тұрған жерiнен тыс жерде орналасқанымен, оның мiндеттерiнiң
бәрiн немесе бiр бөлiгiн орындайды.
Өкiлдiк болып заңды тұлға тұрған жерiнен тыс орналасқан және оның
мүдделерiн қорғау мен өкiлдiгiн жүзеге асыратын, оның атынан мәмiлелер мен
өзге құқықтық әрекеттер жасайтын оқшау бөлiмшесi танылады. Солай, мысалы,
өкiлдiк шарттарға отыра, олардың атқарылуына бақылау жүргiзедi
Заңды тұлға конструкциясының құрылымдық талдауы оның даму жолын
анықтау үшiн маңызды. Дегенмен, заңды тұлға мәселесiн оның құқық
субъектiлiгiнiң мазмұнын ашпай терең түсiну мүмкiн емес. Жаңа құқықтар беру
не кейбiреулерiн алу жолымен жиi өзгерiстерге ұшырағыш құқық субъектiлiк
ұйымдардың әр қилы жақтарын сипаттайды. [5,б.17].
1.2 Заңды тұлғалардың түрлерi мен олардың ұйымдық - құқықтық
нысандары
Атқаратын қызметiнiң мақсатына байланысты заңды тұлғалар коммерциялық
және коммерциялық емес болып екi түрге бөлiнедi. Коммерциялық заңды
тұлғалар деп басты мақсаты пайда табу болып табылатын, кәсiпкерлiк
қызметпен айналысатын ұйымды айтамыз. Коммерциялық ұйым болып табылатын
заңды тұлға мемлекеттiк кәсiпорын, шаруашылық серiктестiк, акционерлiк
қоғам, өндiрiстiк кооператив нысандарындағана құрылуы мүмкiн [6,б.45].
Коммерциялық емес заңды тұлға болып негiзгi мақсаты пайда табу болып
саналмайтын және өздерiнiң табысын қатысушылар арасында бөлмейтiн ұйым
танылады. Кәсiпкерлiк қызметтi олар ұйымның құрылған мақсатына байланысты
жүзеге асыра алады. “Коммерциялық емес ұйымдар туралы” ҚР-ның Заңы бойынша
коммерциялық емес ұйым ретiнде акционерлiк қоғамның құрылатындығын
байқаймыз: мысалы, коммерциялық емес акционерлiк қоғам нысанында
зейнеткерлiк қор, қор биржасы құрылуы мүмкiн.
Тәжiрибе жүзiнде коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдарды жiктеу
қиынырақ болып келедi. Ю.Г. Басин өзiнiң ғылыми еңбегiнде бұған себеп
болып, бiрiншiден, коммерциялық заңды тұлғалардың құрылғаннан кейiн әсiресе
бiрiншi жылдары өздерiнiң табыстарын материалдық базаны дамытуға,
технологияны жетiлдiруге және т.б. мақсаттарға жұмсауы; екiншiден, кейбiр
коммерциялық емес заңды тұлғалардың белсендi кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге
асырып, пайда табуы саналады деп жазған.[7,б.104].
Сондай-ақ, заңды тұлғаларды екi түрге жiктеуiнiң ең басты критерийi
қатысушылар арасында табыстың бөлiнуiнде екендiгiн атай отырады. Егер де
заңды тұлға заң немесе құрылтай құжаттарына сәйкес қатысушылар арасында
табысты бөлуге құқылы болса, кезектi дивидендтердiң төленетiндiгiне немесе
төленбейтiндiгiне қарамастан коммерциялық болып танылуы тиiс.
Заңды тұлға құрылтай құжаттарына немесе заңнама күшiне сәйкес
дивидендтер төлеуiне құқылы болмаған жағдайда коммерциялық емес болып
танылуы керек. Сондай-ақ оның барлық табысы, егер ол болған ретте, жарғылық
мақсаттардың жетiлдiрiлуiне бағытталуы тиiс.
Заңды тұлға мүлкi негiзделетiн меншiк нысанына байланысты заңды
тұлғалар мемлекеттiк және мемлекеттiк емес болып ажыратылады. Мемлекеттiк
заңды тұлға ретiнде мүлкi үлестерге немесе акцияларға бөлiнбейтiн және
меншiк құқығы бойынша бiртұтас мемлекетке тиесiлi ұйым танылады. Заңнамада
сондай-ақ, шетел заңды тұлғасы деген түсiнiк кездеседi.
Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде шетелдiк мемлекеттердi
заңдарына сәйкес құрылған заңды тұлғаларды (компанияларды,
фирмаларды, кәсiпорындарды және т.б.) шетелдiк ұйымдар деп түсiнген жөн.
Заңды тұлғалардың келесi түрлерiне еншiлес және тәуелдi ұйымдар
жатады. Жарғылық капиталының (шығарылған жарғылық капиталының) басым
бөлiгiн басқа заңды тұлға қалыптастырған не олардың арасында жасалған
шартқа сәйкес (не өзгеде түрде) негiзгi ұйым осы ұйымның қабылдайтын
шешiмдерi айқындай алатын заңды тұлға еншiлес ұйым болып табылады.
Еншiлес мемлекеттiк кәсiпорын болып өз мүлкi есебiнен басқа мемлекеттiк
кәсiпорынмен құрылған заңды тұлға танылады.
Жарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына
(үлесiне) бөлiнген, өз қызметiнiң негiзгi мақсаты пайда түсiру деп
есептелетiн және заңды тұлға болып табылатын коммерциялық
ұйым шаруашылық серiктестiгi болып танылады. Шаруашылық серiктестiктер
толық серiктестiк, жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк, сенiм серiктестiгi
және қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк нысандарында құрылуы
мүмкін.
Осы заңды тұлғаның қызметi Қазақстан Республикасының “Шаруашылық
серiктестiктер туралы”, “Жауапкершiлiгi шектеулi және қосымша
жауапкершiлiгi бар серiктестiктер туралы” заңдарымен реттеледi.[8].
Тәжiрибе жүзiне келетiн болсақ, коммерциялық заңды тұлғалардың iшiнде
шаруашылық серiктестiк ұйымдық-құқықтық нысанында заңды тұлға құру жиiрек
кездеседi. Оған дәлел, мысалы, Шығыс Қазақстан облысында мемлекеттiк
тiркеуден 2007 жылы - 1696 жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк, 25
акционерлiк қоғам, 31 өндiрiстiк кооператив, 68 мемлекеттiк кәсiпорын; 2002
жылы - 790 жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк, 10 акционерлiк қоғам, 8
өндiрiстiк кооператив және 24 мемлекеттiк кәсiпорын өткен екен. Екi жылда
да тiркелген жауапкершiлiгi шектеулi серiктеетiк (әрі қарай ЖШС) саны басқа
коммерциялық ұйымдарға қарағанда басымырақ, әлбетте, осы екi жыл бойынша
ЖШС саны көп болғанымен, бiрде-бiр толық, сенiм және қосымша жауапкершiлiгi
бар серiктестiк тiркелмеген. Ал, сенiм және қосымша жауапкершiлiгi бар
серiктестiк болса, бұл нысанда ұйым құру қызығушылықты, тапқырлықты
талап етедi.
Серiктестiктiң жекелеген түрлерiне келетiн болсақ, толық серiстестiк
болып серiктестiктiң мүлкi жеткiлiксiз болған жағдайда қатысушылары
серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi барлық мүлкiмен ортақ
жауапкершiлiкте болатын серiктестiк танылады.
Сенiм (коммандиттiк) серiктестiгi (commondant фр. бұйрық беру, билiк
ету, басқару) деп серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша өзiнiң бүкiл
мүлкiмен (толық серiктестерiмен) қосымша жауап беретiн бiр немесе одан да
көп қатысушылармен қатар, серiктестiктiң (салымшылардың) мүлкiне өздерi
салған салымдардың жиынтығымен шектелетiн бiр немесе одан көп қатысушыларды
да енгiзетiн және серiктестiктiң кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыруға
қатыспайтын серiктестiктi айтамыз.
Бiр немесе бiрнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай
құжаттарымен белгiленген мөлшерде үлеске бөлiнген серiктестiк
жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк деп танылады; жауапкершiлiгi шектеулі
серiктестiкке қатысушлар оның мiндеттемелерi бойынша жауап
бермейдi. Осы заңды тұлғаның қызметiн реттеуге бағытталған алғашқы
нормативтiк актiлердiң бiрi болып “Жауапкершiлiгi шектеулi қоғамда туралы”
1892 жылғы 20 сәуiрде Рейхстаг қабылдаған заң саналады. Кейiнiрек заңды
тұлғаның бұл түрi Австрияда, Ресейде жарық көрдi.
Заңнама шаруашылық серiктестiкке белгiлi бiр талаптар қояды:
қатысушыларына, серiктестiктердiң әр түрiне ең төменгi мөлшердi бекiтiп
бередi (жарғылық капитал мөлшерiне, оны қалыптастыру және өзгерту тәртiбi
мен мерзiмiне). Азаматтар ғана толық серiктестiкке қатысушылар және сенiм
серiктестiгiндегi толық серiктес бола алады. Азаматтар мен өкiлдi, атқарушы
және сот билiгi органдарынан басқа заңды тұлғалар жауапкершiлiгi шектеулi
серiктестiкке, қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiкке қатысушы және сенiм
серiктестiгiне салымшылар бола алады. Заң актiлерiнде осы мақсаттар үшiн
арнайы құрылған атқарушы үкiмет органдары шаруашылық серiктестiгiне
қатысушы бола алатын жағдайлар көзделуi мүмкiн.
Шаруашылық серiктестiктiң құрылтай құжаттарын нотариат куәландыруы
тиiс. Шаруашылық серiктестiктiң құрылтай құжаттарында АҚ-тiң 41-бабының 4
және 5-тармақтарында аталған мәлiметтерге қоса әрбiр қатысушының үлес
мөлшерi туралы; серiктестiктiң жарғылық капиталына олар салатын салымның
мөлшерi, құрамы, мерзiмi және тәртiбi туралы; серiктестiктiң жарғылық
капиталына салым салу жөнiндегi мiндеттердi бұзғаны үшiн қатысушылардың
жауапкершiлiгi туралы ережелер; сондай-ақ заң құжаттарында көзделген өзге
де мәлiметтер болуға тиiс. “Бейкер және Макензи” фирмасының заңгерi
өз мақаласында жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктi құру туралы құрылтай
шартымен жай серiктестiк шартын салыстыра отырып, оның өзгешелiктерi мен
ұқсастықтары жайлы жазады. Бұл салыстырудың түбiнде кәсiпкерлердiң,
азаматық-құқықтық қатынас қатысушыларының осы екi шарт арасында
айырмашылықтарын көрмеуi жатыр. Бұл мақалада автор екi шарттың ұқсастығына
келесi аспектiлердi жатқызады:
Бiрiншiден, ЖШС қатысушылары белгiлi бiр мақсатқа жету үшiн (ЖШС
құру) бiрiгiп қызмет етуге мiндеттенедi. Бiрлескен қызмет туралы шарт
бойынша да тараптар мақсатқа қол жеткiзу үшiн бiрлесiп әрекет жасауға
мiндеттенедi.
Екiншiден, құрылтай шартына екi, одан да көп құрылтайшылар қатыса
алады.Бұл да жай серiктестiк шартына тән.
Үшiншiден, жай серiктестiк шарты сияқты ЖШС-тiң құрылтай шарты да
консенсуалды болып келедi.
Төртiншiден, екi шарта да әрқайсысы бiр мақсатты көздейтiн
қатысушылар мүдделерiнiң жалпылығы тән. Жай серiктестiк шартында
контрагенттердiң мүдделерi қарама-қайшы болып келетiн өзге шарттар
айырмашылығының ерекшелiгi байқалады. Жай серiктестiк шартында бұл мүдделер
тепе-тең.
Бесiншiден, құрылтай шарты және жай серiктестiк шарты үшiн шарт
тараптарының өзара қатынастарындағы жеке сенiмдiлiк сипатының жалпы болып
табылатындығы. Сондықтан, екi шартта фидуциарлық мәмiленiң сипатына ие.
Екi шарттың айырмашылығын келесiден көруге болады:
Бiрiншiден, жай серiктестiк шарты заңды тұлға құрмай тараптардың құқықтары
мен мiндеттерiнiң жүзеге асуын көздейдi, ал ЖШС құрылтай шартының мақсаты
мен нәтижесi болып жаңа құқық субъектiсiн - заңды тұлғаны құру танылады.
Екiншiден, аталған екi шарт тоқтатылу негiздерi бойынша
ажыратылады. Құрылтай шартына жай серiктестiк шартына қарағанда
мiндеттемелердiң тоқтатылуының кейбiр негiздерi қолданылмайды (мерзiмiнiң
өтуi, мақсатқа жетуi және т.б.)
Үшiншiден, қатысушылардың жауапкершiлiк сипаты шарттың екi түрiнде
де өзгеше. Жай серiктестiк шартында қатысушылар жауапкершiлiгi жалпы тәртiп
бойынша ынтымақты, ал құрылтай шартының қатысушылары жалпы ережелерге
байланысты серiктестiктiң жарғылық капиталына енгiзiлген салым шегiнде
шектеулi жауапкершiлiкте болады.
Төртiншiден, құрылтай шартының негiзiнде қатысушылар, қатысушылар
және серiктестiк арасында мiндеттемелiк құқықтық қатынас туындайды,
Бiрлескен қызмет туралы шарттан керiсiнше заттық құқықтық қатынас
туындайды. Сонымен, ЖШС-тiң құрылтай шарты мен жай серiктестi шартының
арасында көп ұқсастық болғанымен, оларды ажырататын елеулi айырмашылықтар
да жеткiлiктi.
Шарушылық серiктестiктер нысандарының жарғылық капиталына келетiн
болсақ, шаруашылық серiктестiгiнiң жарғылық капиталын оған қатысушылар
салымдарының жиынтығы құрайды және АҚ-тiң 59-6. 1-т. сәйкес ақша, бағалы
қағаздар, заттар, мүлiктiк құқық, санаткерлiк қызмет нәтиже құқығын қоса
алғанда және өзге де мүлiк шаруашылық серiктестiктiң жарғылық капиталына
салым бола алады.
Жарғылық капиталға құрылтайшылардың (қатысушылардың) заттай нысандағы
немесе мүлiктiк құқықтар түрiнде салымдары барлық құрылтайшылардың келiсiмi
бойьшша немесе серiктестiктiң барлық қатысушыларының жалпы жиналысының
шешiмi бойынша ақшалай нысанда бағаланады. Егер мұндай салымның құны жиырма
мың айлық есептi көрсеткiш мөлшерiндегi балама сомадан асып кетсе, оны
бағалауды тәуелсiз сарапшы растауға тиiс.
1998 жылғы 10 шiлдеде қабылданған “Акционерлiк қоғамдар туралы” Заң
Қазақстанның корпоративтiк заңнамасының дамуына зор үлес қосты. Дегенмен
өмiр бiр орында тұрмайды. 1998 жылғы Заңның кейбiр ережелерi ескiрiп,
қазiргi заман талаптарына сай болмай қалып, 2003 жылдың 13 мамырында
акционерлiк қоғамның құқықтық жағдайын, құрылу, қызмет ету, қайта
ұйымдастырылу және таратылу тәртiбiн; акционерлердiң құқықтары мен
мiндеттерiн, сондай-ақ олардың құқықтары мен мүдделерiн қорғау жөнiндегі
шараларды; акционерлiк қоғам органдарының құзыретiн, құрылу және жұмыс
iстеу тәртiбiн; оның лауазымды адамдарының өкiлеттiгiн, сайлану тәртiбiн
және жауапкершiлiгiн белгiлейтiн жаңа заң жарыққа шықты. [9].
Бұл заңның қолданысқа енгiзiлуi оның қолданысқа енгiзiлгенге дейiн
құрылған қоғамдарды аталған заң қолданысқа енгiзiлгеннен бастап екi жыл
iшiнде өздерiнiң құрылтай құжаттарына тиiстi өзгерiстер енгiзуiне мiндеттi
етедi. Осы талаптар орындалмаған ретте екi жылдық мерзiм аяқталған күннен
бастап бiр жылдан кешiктiрмей қоғамды қайта ұйымдастыру немесе тарату
процесi жүргiзiлуi тиiс.
Өзiнiң қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту мақсатында акциялар
шығаратын заңды тұлға акционерлiк қоғам болып танылады (ҚР АҚ 85-6.1-т.).
Заңнамалар акционерлiк қоғам ұйымдық-құқықтық нысанында сақтандыру
ұйымдары, банктер. инвестициялық жекешелендiру қорларын және т.б. заңды
тұлғалардың құрылуын көздейдi. Мысалы, 2000 жылғы 18 желтоқсанда
қабылданған “Сақтандыру қызметi туралы” Қазақстан Республикасы Заңының 22-
бабына сәйкес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының ұйымдық-құқықтық
нысаны акционерлiк қоғам болып табылады. [10].
Акционерлiк қоғам өз құрылтайшылары жиналысының шешiмi бойынша
құрылады. Қоғам құрылтайшылары болып қоғамды құру туралы шешiм қабылдаған
жеке және (немесе) заңды тұлғалар танылады.
Азаматтардың бiрлескен кәсiпкерлiк қызмет үшiн мүшелiк негiзде,
олардың, жеке еңбегiмен қатысуына және мүшелерiнiң мүлiктiк жарналарын
(байларын) бiрiктiруiне негiзделген ерiктi бiрлестiгi өндiрiстiк кооператив
болып танылады. Осы анықтамадан өндiрiстiк кооперативтi басқа коммерциялық
заңды тұлғалардан еңбекке жеке қатысу факторы ерекшелейтiндiгiн байқаймыз.
Шаруашылық серiктестiк бәрiнен бұрын капитал бiрлестiгi болса, өндiрiстiк
кооператив еңбек бiрлестiгi болып танылады. Өндiрiстiк кооператив
коммерциялық заңды тұлғалар қатарына жатады. Осы заңды тұлға жеке
кәсiпкерлiк үшiн заң актiлерiмен тыйым салынбаған кәсiпкерлiк қызметтiң кез-
келген түрiн жүзеге асыруға құқылы. Мемлекеттiк лицензиялау қолданылатын
қызметпен өндiрiстiк кооператив лицензиясы бар болған жағдайда айналыса
алады. [11].
Нарықтық экономикаға көшу барысында жеке меншiк басымырақ болып,
мемлекеттiк кәсiпорындардың саны төмендедi. Әрине, бұған мемлекеттiк
кәсiпорындардың жеке кәсiпкерлерге қарағанда пайда табу деңгейiнiң
төменiрек болуы, сондай-ақ мемлекеттiң өндiрiстi дамытуды жеке
кәсiпкерлердiң қолына берiп, өзiнiң негiзгi қызметi ретiнде қоғамның өзге
де мәселелерiн шешуiн көздеуi әсер еттi. Жеке кәсiпкерлiк қоғамның негiзгi
қажеттiлiктерiн қанағаттандыратын, табыс деңгейi жоғарырақ, экономика
жағынан тиiмдi салаларды қамтып, қоғамға қажет, әлбетте жеке кәсiпкерлiк
үшiн қызығушылық тудырмайтын мемлекеттiк мәселелердi шешуге бағытталған
қызмет түрлерiмен мемлекеттiк кәсiпорындар айналысуда.
Заңды тұлға ретiнде мемлекеттiк кәсiпорын өзiне тиесiлi мүлiкке
меншiк иесi болмағандықтан, олар тек мүлiкке туынды заттық құқық негiзiнде
ғана ие болады. Осы негiздер бойынша мемлекеттiк кәсiпорындарды: шаруашылық
жүргiзу құқығына негiзделген кәсiпорындар; оралымды басқару құқығына
негiзделген (қазыналық кәсiпорын) кәсiпорындар ретiнде қарастыруға болады.
[12,б.163].
Мемлекеттiк меншiктiң түрлерiне қарай кәсiпорындар республикалық
және коммуналдық мемлекеттiк кәсiпорындар болып екi түрге бөлiнедi.
Кәсiпорынның үшiншi түрi ретiнде еншiлес мемлекеттiк кәсiпорынды айтуға
болады.
Кәсiпорын жарғы негiзiнде әрекетенедi. Бұл заңды тұлғаның құрылтай
құжатында кәсiпорынның түрi, оның фирмалық атауы, (құрылтайшысы, уәкiлеттi
органы) туралы мәлiмет, кәсiпорынның тұрған жерi, оның қызметiнiң мәнi мен
мақсаты, басшының өкiлеттiгi, жұмыс режимi, кәсiпорын мүлкiнiң құралуы мен
табысты болу тәртiбi, кәсiпорыңды қайта ұйымдастыру мен оның қызметiн
тоқтату шарттары болуы тиiс. Жарғыда сондай-ақ кәсiпорын мен құрылтайшы
(уәкiлеттi орган), кәсiпорынның әкiмшiлiгi мен оның еңбек ұжымы арасындағы
өзара қарым-қатынастары айқындалады. Жарғыда заңдарға қайшы келмейтiн басқа
да ережелер болуы мүмкiн. Кәсiпорынның фирмалық атауында мүлiк иесi
мемлекеттiк меншiктiң қай түрiне (республикалық немесе коммуналдық)
жататыны және ведомстволық бағыныстылығы көрсетiлуi керек. Оралымды басқару
құқығындағы кәсiпорынның фирмалық атауында оның қазыналық болып
табылатындығы көрсетiлуi тиiс. Мысалы, Қазақстан Республикасының Бiлiм және
ғылым министрлiгi, Республикалық мемлекеттiк қазыналық кәсiпорын, Е.А.
Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттiк университетi. Мемлекеттiк
кәсiпорынның ҚР-ның Мемлекеттiк елтаңбасы бейнеленген және фирмалық
атауы бар мөрі болады.
Мемлекеттiк кәсiпорын өзiне тиесiлi мүлiкке меншiк иесi
болмағандықтан және мүлiктiк кешен ретiнде мемлекеттiң меншiгiнде
болғандықтан, кәсiпорын мен мемлекеттiң өзара қарым-қатынастарын
ұйымдастыруда “уәкiлеттi органның” рөлi ерекше. Республикалық мемлекеттiк
кәсiпорындарға байланысты уәкiлеттi орган ретiнде министрлiктер,
мемлекеттiк комитеттер, ведомстволар және уәкiлеттi органдар, коммуналдық
мемлекеттiк кәсiпорындарға қатысты тиiстi өкiм шығарған уәкiлеттi
жергiлiктi атқарушы органдар әрекет етедi. М.К. Сүлейменов, Ю.Г. Басин
оқулығында уәкiлеттi орган кәсiпорын алдында мемлекеттiң өкiлi
болғандықтан, оның мүдделерiн бiлдiрiп үш негiзгi қызметтi атқарады
деп жазылған екен:
1) кәсiпорын құрылтайшысының қызметi;
2) кәсiпорынның мемлекеттiк басқару органының қызметi;
3) меншiк иесiнiң қызметi. [13,б.165].
Коммерциялық емес ұйымдарды құру, қызмет ету және тарату процесiнде
туындайтын құқықтық, экономикалық және әлеуметтiк қатынастардың дамуы
Республикасында болып жатқан әлеумттiк-экономикалық өзгерiстерге әсер етпей
қоймайды. Заңнама коммерциялық емес ұйым деп - өз қызметiнiң негiзгi
мақсаты ретiнде табыс келтiре алмайтын және алынған таза табысын
қатысушыларына үлестiрмейтiн заңды тұлғаны айтады. Әрекет етушi заң
актiлерi коммерциялық емес ұйымдардың бiршама түрлерi мен нысандарын
көрсете отырып, оларды коммерциялық заңды тұлғалардан ерекшелейтiн екi
мiндеттi белгiлерiн анықтайды:
1) табыс табу мақсатының болмауы;
2) қатысушылары арасында таза табысты үлестiрмеуi.
Коммерциялық емес ұйымдардың жарғысында көрсетiлген ретте, бұл
заңды тұлғалар кәсiпкерлiк қызметпен айналысуға құқылы. Осы қызметтен
түскен табыс ұйымның қызметiн қаржыландырудың негiзгi қайнар көзi болады,
әлбетте табыс табу коммерциялық емес ұйымның негiзi мақсатына айналмауы
керек.
Коммерциялық емес ұйымдар әлеуметтiк, мәдени, ғылыми, бiлiм беру,
қайырымдылық, басқару мақсаттарына қол жеткiзу; азаматтардың және
ұйымдардың құқықтарын, заңды мүдделерiн қорғау; даулар мен жанжалдарды
шешу; азаматтардың рухани және өзге қажеттiлiктерiн қанағаттандыру;
азаматтардың денсаулығын сақтау, қоршаған ортаны қорғау, дене шынықтыру мен
спортты дамыту, заң көмегiн көрсету ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЬЕКТІЛЕРІНІҢ БАНКРОТТЫЛЫҚ ҰҒЫМЫ, ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ
ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Жеке кәсіпкер нысанындағы банкроттылық субьектісі жеке тұлға және
заңды тұлға ұғымы мен белгiлерi
1.2 Заңды тұлғалардың түрлерi мен олардың ұйымдық - құқықтық
нысандары
2 МЕМЛЕКЕТТЕГІ БАНКРОТТЫҚ ИНСИТУТЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
РЕТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 23
2.1 Банкроттық институтының мәні және міндеттері
2.2 Банкроттық механизмнің мемелекттік рөлі, заңдық негіздері: даму тарихы
мен қазіргі жағдайы
2.3. Қазақстан Республикасының банкроттық туралы заңнамасының дамуы
3 БАНКРОТТЫҚ ДЕП ТАНУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .41
3.1 Дәрменсіздік (қабілетсіздік) банкрот деп танудың негізі
3.2 Банкроттық процедурасының құқықтық ретелуі
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы экономиканың қайта құрылуының жаңа сатысына
енгеннен бастап қазiрге дейiн республикадағы халық шаруашылығында
кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң, яғни заңды тұлғалардың құрылуы мен
таратылуының үздiксiз үрдiсi жүруде.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтың мемлекеттiң заңдарымен
үйлесе бермейтiн өз объективтiк заңдары бар. Сондықтан да құрылған
ұйымдардың барлығы да үнемi өзгерiп отыратын жағдайларға икемделiп, өмiр
сүре алмайды. Нарықтық қатынастарға қатысушылардың өмiршеңдiгiне әсер
ететiн факторларды екi топқа бөлуге болады:
-объективтiк — бәсекелестiк, мемлекеттiң салық және валюталық
саясаты, тұтынушылардың төлем қадбiлетiлiгiнiң төмендiгi және т.б.;
-субъективтiк — фирмада құқық, бухгалтерлiк және салықтың есеп
саласындагы бiлiктi мамандардың болмауы, активтердiң жағдайының жүйелi
сараптамасын және бақылауды бағаламау, оларды тиiмсiз пайдалану,
қабылданған есептiк және салықтық саясаттардың маңыздылығын бағаламау,
заңнамалық база және олардағы өзгерiстер жөнiнде ақпараттар
жеткiлiксiздiгi және т.б.
Әлбетте, фирмалар мен оның жетекшiлерiнiң барлығы дерлiк алынған
ақпараттарды жедел қабылдап, оны нақты жағдайға қолдануға бейiмдей алмайды.
Азаматтық құқықтың негiзгi субъектiлерi болып заңды тұлғалар мен жеке
тұлғалар саналады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң (әрі
қарай ҚР АК) 33-бабына сәйкес заңды тұлғалар меншiк, шаруашылық жүргiзу
немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкi бар және сол мүлiкпен өз
мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, өз атынан мүлiктiк және мүлiктiк емес
жеке құқықтар мен мiндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта
талапкер және жауапкер бола алатын ұйым ретiнде бекiтiлген. ҚР АК 52-53
баптарынада заңды тұлғалардың банкроттық және банкрот деп тану мәселелері
қарастырылған [1]. Ал, осы заңнамалық құжаттың 19-бабы және 21-бабында
заңды тұлағаларға қатысты қолданылатын құқықтық режимнің және де
банкротылық үрдісінің жеке кәсіпкер нысанында қызмет ететін жеке тұлғаларға
қатысты қолданылатындығы бекітілген.
Кез-келген экономикасы дамыған елде нарықтық қатынастарды құқықтық
реттеу механизмінің негізгі элементтерінің бірі банкроттық туралы заңнама
болып табылады.
Банкроттық институтының қызмет етуі бірнеше себептерге негізделген.
Біріншіден, экономикалық айналымды шектеу қажет және оның қатысушыларының
өздеріне жүктелген міндеттерінің орындауға деген әрекеті қабілетсіз болса,
егер бұл әрекет қабілетсіздік тұрақты сипатқа ие болса. Бір жағынан мұндай
қатысушыны айналымнан шектеу қажеттігі қалыптасады. Ал, екінші жағынан оны
тауар өндіруші, қызмет, жұмыс беруші ретінде сақтауға тырысады. Осы екі
жағдайда заңды тұлғалар бірнеше немесе бір кредитордың мүлікке деген
талабын қанағаттандыру үшін жауап береді және қалған кредитордың
қанағаттандыру құқығынан айырады. Осымен қатар мүмкіншілігі жоқ борышқордың
мүддесін қорғау және сақтау немесе тарату сұрағын шешу заңда бекітілген
процедураларға бағынады.
Басқаша айтқанда, банкрот институтының мәні төлем қабілеті жоқ
субъектіні, заңды тұлғаны (оны тарату жағдайында) азаматтық айналымнан
шектеу нарықтың қызметін жақсартады, ал бір жағынан осы институт
азаматтарға, кәсіпкерлерге және әртүрлі меншік нысанына ие заңды
тұлғалардың кәсіпкерлік қызметтеріне және олардың өз істерін қайта
ұйымдастыруға және қаржылық тұрақтылыққа жетуге мүмкіндік береді. Жаңа
экономикалық қатынастардың кеңінен дамуының соңынан экономикалық қызмет
саласындағы кейбір, құқық бұзушылықтар пайда бола бастады. Олардың
кейбіреуін заңшығарушы қоғамдық қауіпті деп танып, қылмыстық жазалау
әрекеттерінің қатарына енгізді. Бұл мұндай әрекеттердің арасында қылмыстық
банкроттық бар.
Нарықтық экономикада банкроттық болмай тұрмайды. Бұл кездегі
банкроттық себептері әр түрлі болуы мүмкін: нарықтық конъюктурадағы есептен
жаңылулар, қаржылық мәселелердің нәтижесінде тығырыққа тірелу және тағы
басқалары..
Нарықтық экономикада банкроттық институты бір жағынан нарықты
сауықтыру факторы, ал екінші жағынан, жартылай болса да несие берушінің
борышқорға қойған талабын қанағаттандыратын құрал болып табылған.
Банкроттық институтының ролі қазір кәсіпкерлермен дұрыс бағаланбайды,
ал оны өткізуде түсінбеушілік кездеседі. Көбінесе бұл жағдай шаруашылық
субъектілері банкроттық процедураның жариялық мәнін қабылдай алмауымен
байланысты, мүмкіндігі жоқ заңды немесе жеке тұлғаларды банкрот деп тану
нарықты жақсартады және экономикалық қатынасты бекітеді, ал бұл шаруашылық
етушілерге қолайлы жағдай.
Кәсіпкерлердің банкроттық процедураларға деген теріс қатынасын шектеу
үшін банкроттық туралы құқықтық жағдайды түсіндіру қажет, банкроттық
кәсіпкерлік субъектілерінің мүдделерін жоғары деңгейде қамтамасыз етеді.
Бұл өз кезегінде банкроттық істер бойынша қалыптасқан тәжірибені және
нормативтік жағдайлармен объективті түрде танысу қажет. Өкінішке орай
мұндай зерттеулер аз.
Құқықтық көзқарас тұрғысынан алғанда әрекет етіп отырған жағдайды
түсіндіретін жұмыс жоқ. Сондықтан Қазақстандағы банкроттық туралы
заңдылық тұрақты болмайды, жиі өзгеріп тұрады.
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы заңдарының ережелерiне
негiздей отырып, шаруашылық субъектiлерiнiң құрылу, таратылу және
банкроттық тәртiптерi қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың аясында жүргізілетін зерттеу жұмысының объектісі
болып азаматтық құқық субъектілерінің кәсіпкерлік қызметі барысында
туындайтын құқықтық қатынастардың жүйесі табылады, ал пәні болып осы
субъектілердің дәрменсіздігі жағдайындағы бакроттылығы және оның салдарынан
туындайтын үрдістердің жүргізілуі кезіндегі құқықтық қатынастар табылады.
Бұл жұмыстың мақсаты — жеке кәсіпкер, заңды тұлғалардың банкроттылық
субъектілері ретінде түсiнiгiн ашып, банкроттылықтың және оның салдарынан
туындайтын үрдістердің жүргізілуі кезіндегі құқықтық қатынастардың мәнін
ашу болып табылады.
Бұл үшiн мынадай мiндеттер шешу мақсат..етiледi:
-жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалардың банкроттылық субъектілері
-ретінде құқықтық мәртебесін олардың құрылу, қызмет ету ерекшеліктері
арқылы анықтау;
-банкроттылықтың негіздерін, оның мәнін анықтау;
-банкроттылықтың салдарынан туындайтын үрдістерді зерттеу.
Осы дипломдық жұмыста банкроттық институтының мәні, банкроттық
механизмінің заңдық негіздері, банкрот деп танылу мәселелері қарастырылады.
Дипломдық жұмысымыздың қысқаша мазмұнына келетін болсақ, жұмыс үш
тараудан, кіріспе және қорытындыдан құралған. Тақырыпты талдау үшін ол
негізгі үш тарауға бөлінген. Бірінші тарауда жеке кәсіпкер мен заңды
тұлғаның ұғымы мен түрлері, олардың ұйымдық құқықтық нысандары, әрі құрылу
тәртібі мен таратылу мән-жайлары қарастырылған. Екінші тарауда жалпы
банкроттық институтының мәні мен міндеттері, банкроттық механизмінің заңдық
негіздері талқыланып, еліміздегі банкроттық туралы заңнаманың дамуы жайында
зерттеулер жүргізіледі. Жұмыстың үшінші тарауында банкрот деп танудың
құқықтық шарттарының тәртібі және банкрот деп танудың салдары мен құқықтық
негізі, банкроттық бойынша соттық немесе ішкі процедураларды қолданудың
ережелері туралы сұрақтар талқыланады. Банкроттық процедураның негізі мен
міндеттері анықталады. Әрине, бұл жерлерде банкроттық процедурасымен
байланысты мемлекеттік және өзге де органдардың қызметінің құқықтық
негізі туралы мәселе қозғалады. Сонымен жұмыс барысындағы құқықтық және
тәжірибелік материалдарды қорыта келе, біз банкроттық туралы заңдылықтың
мәселелері мен дамуының келешегін анықтадық. Дипломдық жұмыстың
қорытындысында жүргізілген зерттеу жұмысының қорытындылары баяндалады.
Дипломдық жұмысты жазуға Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңнамасы, Ю.Г. Басиннің, В.А.Беловтың, В.М. Гордонның, Н.О.Нерсесовтың,
М.С.Сулейменовтің сияқты көрнектi ғалым және тәжірибе саласындағы
мамандардың еңбектерi қолданылды.
1 ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЬЕКТІЛЕРІНІҢ БАНКРОТТЫЛЫҚ ҰҒЫМЫ, ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ
ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
1.1 Жеке кәсіпкер нысанындағы банкроттылық субьектісі жеке тұлға және
заңды тұлға ұғымы мен белгiлерi
Жалпы теориялық және тәжірибелік әдебиеттерде банкроттылықтың
субъектілері ретінде өз дәрменсіздігі себебінен банкрот деп танылатын
азаматтық және кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың субъектілері танылады.
Банкрот болып дәрменсіздігін сот белгілеген борышкер танылады. Ал
банкроттық ретінде борышкердің сот шешімімен танылған оны таратуға негіз
болатын дәрменсіздігі танылады. Мұндай субъектілер сәйкесінше азаматтық
құқық саласында тиісті құқықсубъектілікке ие тұлғалар болуы тиіс. Азаматтық
құқықтың мұндай субъектілері болып жеке кәсіпкер нысанында қызмет ететін
жеке тұлғалар мен заңды тұлғалар танылады. Ал олардың банкроттылық
үрдістегі жағдайлары мен олардың несие берушілерінің осы үрдістегі
құқықтық жағдайы сәйкесінше осы субъектілердің азаматтық құқық
субъектілері ретіндегі құқықтық мәртебесімен анықталады. Осы себептен
аталмыш жұмыста, біз ең алдымен банкроттылық субъектілерінің құқықтық
жағдайын жете зерттеп, танысу арқылы олардың банкротылық жағдайын
анықтамақпыз.
Қазақстан Республикасының азаматтары, басқа мемлекеттердiң
азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар жеке тұлғалар болып табылады.
Жеке тұлғалардың құқық субъектілігі негізігі екі элементтен тұрады. Осылай
жеке тұлғаның азаматтық құқыққа ие болып, мiндет атқару қабiлетi оның
азаматтық құқық қабiлеттiлiгi, ал оларды өз әрекетімен жүзеге асыру,
орындау қабілеттігі әрекет қабілеттілік деп аталады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 14-бабына сәйкес
жеке тұлғалардың құқыққабілетігінің мазмұнын олардың Қазақстан
Республикасы шегiнде де, одан тыс жерлерде де мүлiктi, соның iшiнде шетел
валютасын меншiктенуге; мүлiктi мұраға алып, мұраға қалдыруға; республика
аумағында еркiн жүрiп-тұруға және тұрғылықты жер таңдауға; республикадан
тыс жерлерге еркiн шығып кетуге және оның аумағына қайтып оралуға; заң
құжаттарында тыйым салынбаған кез келген қызметпен айналысуға; дербес өзi
немесе басқа азаматтармен және заңды тұлғалармен бiрiгiп заңды тұлғалар
құру; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген мәмiле жасасып,
мiндеттемелерге қатысу; өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер
шығармаларына, интеллектуалдық қызметтiң өзге де туындыларына
интеллектуалдық меншiк құқығы болуға; материалдық және моральдық зиянның
орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да мүлiктiк және жеке
құқықтары құрайды.
Азаматтық құқықтық қатынастарда
жеке тұлға өз фамилиясы мен өз есiмiн, сондай-ақ, қаласа, әкесiнiң атын
қоса, өз атымен құқықтар мен мiндеттерге ие болып, оларды жүзеге асырады.
Азаматтар Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде және өзге заң актiлерiнде көзделген
жағдайларда заңды тұлға құрмай-ақ кәсiпкерлiк қызметпен айналысуға құқылы.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 19-бабына сәйкес жеке
тұлғалардың заңды тұлға құрмай-ақ жүзеге асырылатын кәсiпкерлiк қызметiне,
егер заңдардан немесе құқықтық қатынастар мәнiнен өзгеше нәрсе
туындамайтын болса, тиiсiнше азаматтық кодекстiң коммерциялық ұйымдар
болып табылатын заңды тұлғалардың қызметiн реттейтiн ережелерi қолданылады.
Ал, осы баптың 4-тармағына сәйкес төмендегі шарттардың бiрiне сәйкес
келетiн: 1) жалданбалы қызметкерлердiң еңбегiн тұрақты негiзде
пайдаланатын; 2) кәсiпкерлiк қызметтен салық заңдарына сәйкес есептелген,
Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде жеке тұлғалар үшiн белгiленген
жиынтық жылдық табыстың салық салынбайтын мөлшерiнен артық жиынтық жылдық
табыс табатын жеке кәсiпкерлер мiндеттi мемлекеттiк тiркеуге жатады.
Жеке тұлға жеке кәсіпкер
ретінде өз мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi бүкiл мүлiкпен жауап
бередi, бұған заң құжаттарына сәйкес ақы өндiрiп алуға болмайтын мүлiктер
кiрмейдi.
Жеке кәсiпкердiң
дәрменсiздiгi оны банкрот деп тануға негiз болып ,,Азаматтық кодексінің 21-
бабының 4 және 5-тармақтарында көзделген ерекшелiктер ескерiле отырып,
заңды тұлғалар үшiн белгiленген ережелер бойынша ерiктi немесе мәжбүрлi
тәртiппен танылып, жүзеге асырылады. Жеке кәсiпкердi банкрот деп
таныған кезден бастап оны жеке кәсiпкер ретiнде тiркеудiң күшi
жойылады.
Осы себептен зерттеуіміздің ендігі бөлігін біз
заңды тұлғалардың құқықтық мәртебесімен, оларға қолданылатын банкроттық
процедурасын зерттеуге арнамақпыз. Бұл зерттеуде біз жеке кәсіпкерлерге
қатысты қолданылатын ережелердің де өзгешелігін басшылыққа аламыз.
Нарықтық экономикаға көшу мүлiктiк қатынастардағы азаматтардың
құқықтық мәртебелерiнiң өзгеруiне әкелiп соғып, шаруашылық өмiрдiң дамуы
азаматтық құқық субъектiлерiнiң бiрi - жеке тұлғалардың құқықтық реттелуiне
ғана әсерiн тигiзiп қоймай, өзгерiстер заңды тұлгалардың қызметiне,
жүйесiне, айналымдағы мәртебелерi мен iшкi құрылымына да барынша ықпал
еттi.
Заңды тұлғалар жөнiндегi отандық заңнама дамуының бүнгiнгi күнгi
деңгейi теоретик және практиктер жағынан әрекет етушi құқықтық
конструкциялардың саналы ұғынуымен және кұқықтық нормалардың детализация
және саралануының жоғары дәрежесiмен ерекшеленедi. Осы мағынада соңғы
уақытта әрекет етушi заңды тұлғалар туралы заңнама жүйесiнiң сынды
талдауына арналған, оның жеке ұйымдық-кұықтьқ нысандарын қарастыратын
жариялымдардың жиi шығуы көрсетiмдi. Бұл саладағы құқықтық сананың екпiндi
дамуы құқықтың қолдануына ғана әсер етiп қоймай, заңнаманың әрi қарай
жетiлдiрiлуiне, жаңа құқықтық конструкциялардың iзденiсi мен
бекiтiлуiне ықпал етеді. Экономиканың құлдырауына жол бермейтiн, ғылыми-
техникалық прогресстiң белсендi дамуына жағдай жасап, мемлекет
экономикасының тиiмдiлiгi мен бәсекеге қабiлетгiлiгiн жоғарылататын
инновацияларды тиiмдi басқару мен ұйымдастыруға байланысты; халықтың
денсаулығын сақтау мен мәдениетiнiң өркендеуiне ықылас көрсететiн ұйымдарды
ашуға дүниежүзiнде ерекше көңiл бөледi. Қазақстан Республикасы егемендiк
алып, оның аумағында жаңадан бiрте-бiрте қоғамның әрқилы салаларында сан-
алуан заңды тұлғалар құрыла, қайта құрыла бастады. Статистика бойынша
Қазақстан Республикасы агенттiгiнiң деректерiне сәйкес 2008 жылдың өзiнде
республика аумағында 165 611 заңды тұлғалар, соның iшiнде мемлекеттiк - 24
603, жеке - 135 076, (шетелдiң қатысуысыз) мемлекеттiң қатысуымен - 1253,
4375 - (шетелдiң қатысуымен) бiрлескен кәсiпорындар және 5932 шетелдiк
заңды тұлғалар тiркелген екен.
Мемлекет ауқымында құрылып жатқан заңды тұлғалар қызметiн құқықтық
реттеу мен қоғамның талаптарына сай етуде азаматтық құқық саласының
маңыздылығы зор. Құқықтар мен мiндеттердiң иесi бола бiлу, азаматтық
айналымда құқықтың дербес субъектiсi ретiнде қатысу, бiз жоғарыда
айтқанымыздай, жеке тұлғаға ғана емес, заңды тұлғаларға да тән. Заңды тұлға
азаматтық құқықтық заңмен танылған бiрыңғай субъектiсi ретiнде күрделi
құрылым деп есептеледi. Азаматтық құқық iлiмiнде (теориясында) заңды
тұлғаның, оның iшiнде әсiресе мемлекеттiк заңды тұлғалардың маңызы (мәнi),
яғни құқықтық жағдайы жөнiнде бiрнеше iлiм бар. Олардың авторлары заңды
тұлға институты қандай қоғамдық қатынастарды бiлдiредi, онда қандай
адамдардың мүдделерi қаралмақ, мемлекеттегi оның орны қандай және заңды
тұлғаның мән-мағынасы неде деген сауалдарға байланысты әртүрлi пiкiр
бiлдiредi. Азаматтық құқық теориясына көп еңбек еткен көрнектi ғалым
профессор С. И. Аскназий ‘мемлекеттiк iлiмнiң” авторы. Ол былай деп айтқан:
“мемлекеттiк заңды тұлғаның артында мемлекеттiң өзi тұрады да, шаруашылық
қызметiнiң нақты саласында тiзгiндi өзi ұстайды”. Әдебиетте бұл теорияны
көп сынайтындар оған “егер олай болса мемлекет өзiмен-өзi құқықтық
қатынаста болуы керек қой” деген пікір айтады.
Академик А. В. Венедиктов ұжым iлiмiн алға тартты. Бұл ғалымның
айтуы бойынша мемлекеттiк заңды тұлғаның артында екi ұжым тұрады делiнген:
а) мемлекет атынан барлық халық; ә) аталған заңды тұлғаның жұмысшылары мен
қызметкерлерiнiң ұжымы. Д.М.Генкин “әлеуметтiк ақиқат” теориясын
ұсынады, яғни онда ол қоғамдағы тауар айналымы қатынастарының тарихи-
экономикалық заңдылығын басшылыққа ала отырып, заңды тұлғаның азаматтық
құқықпен жанама түрде қажеттiлiкке орай реттелетiнiн айтады. Профессор Ю.К.
Толстой “директор iлiмiн” алға тартты, оның пiкiрiнше. мемлекеттiк заңды
тұлғаның еркiн бiлдiрушi директоры болып табылады. Кейбiр авторлар бұл
белгiлердi бiрiктiруге тырысып, заңды тұлғаның сыртында оның құқықтары мен
мiндеттерiн “жасырып” атқарушы тұратындығын дәлелдемек болады. Бұл мәселе
туралы батыс еуропа әдебиетiндеде әртүрлi теориялық көзқарастар кездеседi.
Мәселен, К.Ф. Савиньи “фикция теориясының” негiзiн қалады. К.Ф. Савиньи
көзқарасы бойынша, шын мәнiнде құқық субъектiсiнiн қасиетiн тек адам ғана
еншілей алады. Ал заң шығарушы болса, заңды тұлғаның сыртында оны
әйгiлейтiн адамдық тұлғаның қасиетi тұрғанын мойындайды. Сондықтан да заң
шығарушы заңдық фикцяға жүгiнедi, абстракциялық түсiнiк ретiнде құқықтың
ойдан шығарылған субъектiсiн алға тартады. Ал немiс ғалымы Гирке болса,
“органикалық теорияның” тұжырымын ұсынып, заңды тұлғаны адам тұлғасымен
салыстырады, бұл орайда оны дербес құрылым деп қарайды. Заңды тұлға туралы
iлiмде (теорияда) осындай әрқилы пiкiрлер кездесуiнiң өзi оның күрделi
құқықтық құбылыс екендiгiн анық дәлелдей түседi.[2,б.366].
Азаматтық кодексте заңды тұлғаларды құру жөнiнде жалпы ережелер
енгiзiлген, сол арқылы оның түрлерiнiң жекелеген нормалары нақтыланады.
Кодексте заңды тұлғаның құрылтайшысы хақында арнайы бап енгiзiлген.
Азаматтық кодекстiң 40-бабына сәйкес заңды тұлғаны бiр немесе бiрнеше
құрылтайшы құруы мүмкiн. Мүлiктi шаруашылық жүргiзу немесе оралымды басқару
құқығымен иеленетiн заңды тұлғалар меншiк иесiнiң немесе ол уәкiлдiк берген
органның келiсiмiмен басқа заңды тұлғалардың, құрылтайшылары бола алады.
Азаматтық кодекс құрылтай құжаттарының түрiн және мiндеттi
реквизиттерi мен басқа да оған қойылатын талаптарды айқындайды. Азаматтық
кодекстiң 41-бабына сәйкес заңды тұлға өз қызметiн жарғысы не құрылтай
шарты деп аталатын құрылтай құжаттары негiзiнде жүзеге асырады. Заңды
тұлғаларды мемлекеттiк тiркеу тәртiбi Азаматтық кодекстен басқа, Қазақстан
Республикасы “Заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеу мен филиалдармен
өкілдіктерді есептік тіркеу туралы” заңымен және Қазақстан Республикасы
Әдiлет министрлiгiнiң заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеу туралы Ережесiмен
реттеледi [3,б.5]. Мемлекеттiк тiркеудiң құқықтық маңызына келетiн болсақ,
тұлға мемлекеттiк тiркеуден өткеннен бастап заңды тұлға болып саналады.
Заңды тұлғаны тiркеу фактiсi заңды тұлғаға заң талабын сақтауды және өзiнiн
құрылтай құжаттарын заңға сәйкестендiрудi мiндеттейдi. Тiркеуден бас тарту
тек сот тәртiбiмен шешiледi. Заңды тұлғаны құрудың тиiмсiздiгiн желеу етiп
тiркеуден бас тартуға жол берiлмейдi. Заңды тұлға мен жеке тұлғаның
қабiлеттiлiгiнiң айырмасы болатындығын табиғи нәрсе. Мәселен, азаматтық
құқықтары мен мiндеттерiн тудыратын тұрмыс қатынастарының көбiне заңды
тұлғалар қатыса алмайды. Оған отбасылық қатынастарға, содан туындайтын
құқықтар мен мiндеттерге заңды тұлғалар қатыса алмайтындығы дәлел
болады.
Заңды тұлғалардың қатынасқа қатысу аясы олардың қандай мақсат үшiн
құрылғандығына әрi жүзеге асыратын әрекеттерiнiң сипатына қарай
белгiленедi. Қатысуға тиiстi қатынасына қарай заңды тұлға қайсы бiр
құқықтарды немесе міндеттердi иеленедi. Демек, заңды тұлғаның құқықтық
қабiлетi оған жүктелген мiндеттерге қарай белгiленедi. Заңды тұлғаның құқық
қабiлеттiлiгi ол құрылған сәттен бастап пайда болып, оны тарату аяқталған
кезде тоқтатылады. Заңды тұлға заң құжаттарында тiзбесi белгiленетiн
жекелеген қызмет түрлерiмен тек лицензия негiзiнде ғана айналыса алады.
Яғни, белгiлi бiр қызметпен айналысу үшiн лицензия алу қажет болатын заңды
тұлғаның құқық қабiлеттiлiгi, сол лицензияны алған сәттен бастап пайда
болады. Азаматтық кодекстiң 35-бабының 1-тармағына сәйкес заңды тұлға
азаматтық құқыққа ие болып, өз қызметiне байланысты мiндеттердi атқара
алады. Мемлекеттiк кәсiпорындардан басқа коммерциялық ұйымдар заң құжаттары
немесе құрылтай құжаттары арқылы тыйым салынбайтын кез келген қызмет
түрлерiн жүзеге асыру үшiн азаматтық құқыққа ие бола алады және азаматтық
мiндеттi де атқарады. Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғалар белгiлi бiр
қызмет түрiн жүзеге асыра алмауы мүмкiн немесе басқа қызметпен айналысуы
шектеледi.
Азаматтық кодексте арнайы құқық қабiлеттiлiк мәселесi де
ескерiлген. Оның бәрi де жарғы мен басқа да құрылтай құжаттарына
енгiзiледi, әрi олар қызмет аясына сай келетiн құқықтар мен мiндеттердi
еншiлей алады. Ал коммерциялық ұйымдар болса, керiсiнше арнайы құқық
қабiлеттiлiгiне жатпайтын жалпы құкық қабiлеттiлiгiне ие болады. Мұндай
ұйымдар заң актiлерiнде тыйым салынбаған қызметтердiң кез келген түрiн
жүзеге асыра алады. демек, коммерциялық ұйым өзiнiң жарғысыңда қаралмаған
қызметпен айналыса бередi, ең бастысы заң оған тыйым салмайтындай болуы
керек. Жалпы құқық қабiлеттiлiгi принципiнен коммерциялық ұйымдардың
өзiндiк ерекшелiктерi де болады. Бiрiншiден, мұндай ұйымдар үшiн арнайы
құқық қабiлеттiлiгi заң құжаттарында қарастырылуы мүмкiн. Мысалы, мұндай
арнайы құқық қабiлеттiлiгiне банкiлер, мемлекеттiк кәсiпорындар ие.
Екiншiден, коммерциялық ұйымдардьың құқық қабiлеттiлiгi құрылтай
құжаттарында көрсетiлетiндiктен ол құрылтайшылар арқылы шектелуi мүмкiн.
Мұндай шектеулер заңды тұлғаның айналысатын қызметi түрлерi енгiзiлген
тiзбе арқылы айқындалады, немесе оның қандай да бiр түрлерiн жүзеге асыруға
тыйым салынады. Коммерциялық ұйымның құқық қабiлеттiлiгiне болатын мұндай
шектеулердiң құрылтай құжаттарынан туындауының маңызы зор.
Азаматтық кодекстiң 37-бабында айтылғандай, заңды тұлға заң мен
құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс iстейтiн өз органдары арқылы азаматтық
құқықтарға ие болып, өзiне мiндеттер алады. Заңды тұлғаның органы
заңды тұлганың еркін қалыптастырып, оны жүзеге асырады және оның өз
өкiлеттiлiгi шегiндегi әрекетi заңды тұлғаның әрекетi болып табылады. Заңды
тұлға үшiншi тұлғалардың алдында заңды тұлғаның органы құрылтай
құжаттарында белгiленген өз өкiлеттiлiгiн асыра пайдаланып қабылдаған
мiндеттемелерi бойынша жауап бередi (АК-тiң 44-бабының 4- тармағы). Бiрақ
заңды тұлға органының жарғыдағы талапты бұзып жасаған мәмiлесiн жарамсыз
деп тани алады. Егер мәмiле жасаған екiншi жақ мұндай құқық бұзушылықты
бiлсе немесе бiлуге тиiстi болса және оны дәлелдесе онда мұндай мәмiленi
жарамсыз дел тануына болады. Заңды тұлға органдарының түрi, оларды
тағайындау тәртiбi немесе таңдау және олардың өкiлеттiлiгi заң және
құрылтай құжаттары арқылы айқындалады. Азаматтық кодекстегi 37-баптың жалпы
ережесi заңды тұлғалардың нақты түрлерi туралы нормалармен
тәртiптеледi. Заңды тұлғаның органдары алқалы немесе жеке дара болуы
мүмкiн. Азаматтық кодекстiң 38-бабының 1-тармағына сәйкес заңды тұлғаның
оны басқа заңды тұлғалардан айыруға мүмкiндiк беретiн өз атауы болады.
Заңды тұлғаның атауы оның құқық субъектiсi ретiнде дараландыру құралы болып
табылады. Коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлғаның атауы заңды
тұлғаны тiркегеннен кейiн оның фирмалық атауына айналады. Заңды тұлға
өзiнiң фирмалық атауымен заңды тұлғалардың бiрыңғай мемлекеттiк тiзiлiмiне
енедi. Фирмалық атау коммерциялық ұйымның тiркелуiмен бiр мезгiлде
тiркелуге жатады және интеллектуалдық меншiкке қатысты құқықтың (құқықтың
ерекше объектiсi ретiнде), ерекше объектiсi болып табылады.
Бөтен фирмалық атауды заңсыз пайдаланатын тұлға ол атауды меншiктейтiн
тұлғаның талабымен оны қолдануды дереу тоқтатуға және келтiрiлген залалдың
орнын толтыруға мiндеттi.
Заңды тұлғаның атауы оның қалай аталатынын және ұйымдық-құқықтың
нысанын көрсетудi қамтиды. Ол заңдарда көзделген қосымша мағлұматты қамтуы
мүмкiн. Заңды тұғаның атауы оның құрылтай құжаттарында көрсетiледi.
Азаматтық кодекстiң 38-бабы заңды тұлғанын атауына байланысты қойылатын
талаптармен қоса оған белгiлi бiр дәрежеде шектеу жасайды. Айталық, заңды
тұлғаның атауында заң, талаптарына немесе қоғамдың мораль нормаларына қайшы
келетiн аттар болса, егер жеке адамдардың есiмдерi қатысушылардың есiмiмен
сәйкес келмесе не қатысушылар бұл адамдардын есiмiн пайдалануға олардан
(олардың мұрагерлерiнен) рұқсат алмаса, ондай есiмдердi пайдалануға жол
берiлмейдi.
Азаматтық құқықтың негiзгi субъектiлерiнiң бiрi заңды тұлғалар болып
саналады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 33-бабына сәйкес
заңды тұлғалар меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе жедел басқару құқығындағы
оқшау мүлкi бар жене сол мүлiкпен өз мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн,
өз атынан мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтар мен мiндеттерге ие
болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын
ұйым ретiнде бекiтiлген. 2002 жылы 12 желтоқсанда қабылданған Азаматтық
Кодексте берiлген түсiнiктен, заңды тұлға анықтамасының алдыңғы азаматтық
заңнамаларда берiлген түсiнiктерге қарағанда өзгермегенiн байқаймыз.
ҚР АК-тiң 33-бабы құқық субъектiсi ретiнде заңды тұлғаның келесi
белгiлерiн бекiтедi: ұйымдық бiрлiк; оқшау мүлiк; дербес мүлiктiк
жауаптылық; азаматтық айналымға өз атынан түсуi.
Жалпы тәртiпке сәйкес дербес мүлiктiк жауаптылық заңды тұлғаның
борышы бойынша құрылтайшылардың (қатысушылардың) жауаптылығын
қарастырмайды. Сол сияқты заңды тұлға оның құрылтайшылары және
қатысушыларының мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi. Бiрақ, заң
актiлерiмен және заңды тұлғаның құрылтай құжаттарымен заңды тұлғаның
мiндеттемелерi бойынша құрылтайшылар мен қатысушылардың жауаптылығы
көзделуi мүмкiн.
Азаматтық айналымға өз атынан түсуi заңды тұлғаның сотта талапкер
және жауапкер болуға, өз атынан шарттар, бiр жақты мәмiлелер жасауға
мүмкiндiк бередi. Жоғарыда аталып өткен белгiге сәйкес заңды тұлғалар
азаматтық айналымға, мүлiктiк қатынастарға өз атынан қатысады. Яғни кез
келген заңды тұлғаның заңға сай өз атауы болуы керек. Заңды тұлға атауы мен
тұрған жерi оны басқа ұйымдар тобынан жеке дараландырады. Заңды тұлға
белгiлi бiр фирмалық атауымен заңды тұлғалардың бiрынғай мемлекеттiк
тiзiлiмiне енгiзiледi. Қазақстан Республикасында фирмалық атауды тiркеудiң
жеке процедурасы қарастырылмаған, сондықтан заңды тұлға әдiлет органдарында
тiркеуден өткен сәтте, оның фирмалық атауын да қоса тiркеледi.
Жалпы заңды тұлғаның фирмалық атауында, оның ұйымдық-құқықтық нысаны
(серiктестiк, акционерлiк қоғам, т.б.), меншiк нысаны (жеке, мемлекеттiк),
қызмет бағыты (сауда-саттық, ғылыми-зерттеулiк және т.б.) көрсетiледi.
Заңды тұлғаның барлық атауларына заң белгiлi бiр талаптар қояды. Фирмалық
атауда заң талаптарына немесе қоғамдық өнеге нормаларына қайшы сөздер; жеке
адамдардың есiмдерi қатысушылардың есiм-дерiне сәйкес келмесе не
қатысушылар бұл адамдардың есiмiн пайдалануға олардан рұқсат алмаса,
олардың есiмдерiн пайдалануға жол берiлмейдi.
Азаматтық кодекстiң 38-бабында көрсетiлгендей, заңды тұлғаның
фирмалық атауды тек қана өзi пайдалануға құқығы бар. Бөгде тұлғалардың
фирмалық атауды пайдалануына тек фирмалық атаудың құқық иесiнiң рұсаты
бойынша ақы төлеу арқылы жол берiледi. Бұл ретте кешендi кәсiпкерлiк
лицензия (франчайзинг) шарты қолданылады. Осы шарт негiзiнде кешендi
лицензиар кешендi лицензиятқа сыйақыға фирмалық атауын, тауар белгiсiн,
қызмет көрсету белгiсiн беруге мiндеттенедi. Фирмалық атауды бөтен
адамдардың пайдалануы заңсыз болған жағдайда, фирмалық атаудың құқық иесi
атауды пайдалануды тоқтатуға және келтiрiлген залалдың орнын өтеудi талап
етуге құқылы болып келедi. Заңды тұлға өз тауарын, жұмысын немесе қызметін
даралау үшін тауар таңбасы ретiнде бейнелеу, сөз, әрiп, цифр, көлем
белгiлерi және өзге де белгiлер немесе бiр тұлғалардың тауарлары мен
қызметтерiн басқа тұлғалардың бiртектес тауарларынан немесе қызметтерiнен
ажыратуға мүмкiндiк беретiн олардың аралас үлгiлерi тiркеуi мүмкiн. Тауар
таңбасы кез келген бояулы түсте немесе бояулы түстер үйлесiмiнде тiркелуi
мүмкiн (“Тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған
жерлердiң атаулары туралы” ҚР Заңының 5-бабы). Мысалы, бiр жол бойында бiр-
бiрiне тiркесе отырып орналасқан төрт шеңбер “Ауди” маркалы автомобиль
көлiгiнiң тауар таңбасы ретiнде қолданылады. Негiзгi қызметi болып қызмет
көрсету танылатын ұйымдар, тауар таңбасына теңестiрiлетiн қызмет көрсету
таңбасын тiркеуден өткiзiп пайдалана алады [4,б.86].
Заңды тұлға тұрған жерi, оның құрылу және әрекет етуiнiң басты
жағдайларын белгiлегендiктен айрықша маңызға ие. Азаматтық кодекстiң 39-
бабының 1-тармағына сәйкес заңды тұлғаның тұрақты жұмыс iстейтiн органы
тұрған жер оның тұрған жері болып танылады. Заңды тұлғаның тұрған жерiнiң
тәжiрибе жүзiндегi тағы бiр маңыздылығы заңды тұлға атына жiберiлген
iскерлiк және ресми хат-хабарларды жеткiзу орнында болып тұр. Сол себептен,
заңды тұлғаның тұрған жерi оның құрылтай құжаттарында, тiркеу және т.б.
құжаттарында жазылып көрсетiлуi тиiс.
Заңды тұлға филиалдары мен өкiлдiктерi — аумақтық тұрғыда оқшауланған
заңды тұлғаның құрылымдың бөлiктерi. Негiзiнен, филиал мен өкiлдiктердiң
атқаратын қызметтерi ұқсас, сондай-ақ оларды заңды тұлғаның ұйымдық құрылым
элементтерiнен айыру қиынырақ болып келедi. Басты айырмашылығы - екеуi де
заңды тұлға тұрған жерiнен тыс орналасады.
Филиал өзiн құрған заңды тұлғаның атынан жұмыс iстейдi және, әдетте,
заңды тұлғаның тұрған жерiнен тыс жерде орналасқанымен, оның мiндеттерiнiң
бәрiн немесе бiр бөлiгiн орындайды.
Өкiлдiк болып заңды тұлға тұрған жерiнен тыс орналасқан және оның
мүдделерiн қорғау мен өкiлдiгiн жүзеге асыратын, оның атынан мәмiлелер мен
өзге құқықтық әрекеттер жасайтын оқшау бөлiмшесi танылады. Солай, мысалы,
өкiлдiк шарттарға отыра, олардың атқарылуына бақылау жүргiзедi
Заңды тұлға конструкциясының құрылымдық талдауы оның даму жолын
анықтау үшiн маңызды. Дегенмен, заңды тұлға мәселесiн оның құқық
субъектiлiгiнiң мазмұнын ашпай терең түсiну мүмкiн емес. Жаңа құқықтар беру
не кейбiреулерiн алу жолымен жиi өзгерiстерге ұшырағыш құқық субъектiлiк
ұйымдардың әр қилы жақтарын сипаттайды. [5,б.17].
1.2 Заңды тұлғалардың түрлерi мен олардың ұйымдық - құқықтық
нысандары
Атқаратын қызметiнiң мақсатына байланысты заңды тұлғалар коммерциялық
және коммерциялық емес болып екi түрге бөлiнедi. Коммерциялық заңды
тұлғалар деп басты мақсаты пайда табу болып табылатын, кәсiпкерлiк
қызметпен айналысатын ұйымды айтамыз. Коммерциялық ұйым болып табылатын
заңды тұлға мемлекеттiк кәсiпорын, шаруашылық серiктестiк, акционерлiк
қоғам, өндiрiстiк кооператив нысандарындағана құрылуы мүмкiн [6,б.45].
Коммерциялық емес заңды тұлға болып негiзгi мақсаты пайда табу болып
саналмайтын және өздерiнiң табысын қатысушылар арасында бөлмейтiн ұйым
танылады. Кәсiпкерлiк қызметтi олар ұйымның құрылған мақсатына байланысты
жүзеге асыра алады. “Коммерциялық емес ұйымдар туралы” ҚР-ның Заңы бойынша
коммерциялық емес ұйым ретiнде акционерлiк қоғамның құрылатындығын
байқаймыз: мысалы, коммерциялық емес акционерлiк қоғам нысанында
зейнеткерлiк қор, қор биржасы құрылуы мүмкiн.
Тәжiрибе жүзiнде коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдарды жiктеу
қиынырақ болып келедi. Ю.Г. Басин өзiнiң ғылыми еңбегiнде бұған себеп
болып, бiрiншiден, коммерциялық заңды тұлғалардың құрылғаннан кейiн әсiресе
бiрiншi жылдары өздерiнiң табыстарын материалдық базаны дамытуға,
технологияны жетiлдiруге және т.б. мақсаттарға жұмсауы; екiншiден, кейбiр
коммерциялық емес заңды тұлғалардың белсендi кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге
асырып, пайда табуы саналады деп жазған.[7,б.104].
Сондай-ақ, заңды тұлғаларды екi түрге жiктеуiнiң ең басты критерийi
қатысушылар арасында табыстың бөлiнуiнде екендiгiн атай отырады. Егер де
заңды тұлға заң немесе құрылтай құжаттарына сәйкес қатысушылар арасында
табысты бөлуге құқылы болса, кезектi дивидендтердiң төленетiндiгiне немесе
төленбейтiндiгiне қарамастан коммерциялық болып танылуы тиiс.
Заңды тұлға құрылтай құжаттарына немесе заңнама күшiне сәйкес
дивидендтер төлеуiне құқылы болмаған жағдайда коммерциялық емес болып
танылуы керек. Сондай-ақ оның барлық табысы, егер ол болған ретте, жарғылық
мақсаттардың жетiлдiрiлуiне бағытталуы тиiс.
Заңды тұлға мүлкi негiзделетiн меншiк нысанына байланысты заңды
тұлғалар мемлекеттiк және мемлекеттiк емес болып ажыратылады. Мемлекеттiк
заңды тұлға ретiнде мүлкi үлестерге немесе акцияларға бөлiнбейтiн және
меншiк құқығы бойынша бiртұтас мемлекетке тиесiлi ұйым танылады. Заңнамада
сондай-ақ, шетел заңды тұлғасы деген түсiнiк кездеседi.
Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде шетелдiк мемлекеттердi
заңдарына сәйкес құрылған заңды тұлғаларды (компанияларды,
фирмаларды, кәсiпорындарды және т.б.) шетелдiк ұйымдар деп түсiнген жөн.
Заңды тұлғалардың келесi түрлерiне еншiлес және тәуелдi ұйымдар
жатады. Жарғылық капиталының (шығарылған жарғылық капиталының) басым
бөлiгiн басқа заңды тұлға қалыптастырған не олардың арасында жасалған
шартқа сәйкес (не өзгеде түрде) негiзгi ұйым осы ұйымның қабылдайтын
шешiмдерi айқындай алатын заңды тұлға еншiлес ұйым болып табылады.
Еншiлес мемлекеттiк кәсiпорын болып өз мүлкi есебiнен басқа мемлекеттiк
кәсiпорынмен құрылған заңды тұлға танылады.
Жарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына
(үлесiне) бөлiнген, өз қызметiнiң негiзгi мақсаты пайда түсiру деп
есептелетiн және заңды тұлға болып табылатын коммерциялық
ұйым шаруашылық серiктестiгi болып танылады. Шаруашылық серiктестiктер
толық серiктестiк, жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк, сенiм серiктестiгi
және қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк нысандарында құрылуы
мүмкін.
Осы заңды тұлғаның қызметi Қазақстан Республикасының “Шаруашылық
серiктестiктер туралы”, “Жауапкершiлiгi шектеулi және қосымша
жауапкершiлiгi бар серiктестiктер туралы” заңдарымен реттеледi.[8].
Тәжiрибе жүзiне келетiн болсақ, коммерциялық заңды тұлғалардың iшiнде
шаруашылық серiктестiк ұйымдық-құқықтық нысанында заңды тұлға құру жиiрек
кездеседi. Оған дәлел, мысалы, Шығыс Қазақстан облысында мемлекеттiк
тiркеуден 2007 жылы - 1696 жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк, 25
акционерлiк қоғам, 31 өндiрiстiк кооператив, 68 мемлекеттiк кәсiпорын; 2002
жылы - 790 жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк, 10 акционерлiк қоғам, 8
өндiрiстiк кооператив және 24 мемлекеттiк кәсiпорын өткен екен. Екi жылда
да тiркелген жауапкершiлiгi шектеулi серiктеетiк (әрі қарай ЖШС) саны басқа
коммерциялық ұйымдарға қарағанда басымырақ, әлбетте, осы екi жыл бойынша
ЖШС саны көп болғанымен, бiрде-бiр толық, сенiм және қосымша жауапкершiлiгi
бар серiктестiк тiркелмеген. Ал, сенiм және қосымша жауапкершiлiгi бар
серiктестiк болса, бұл нысанда ұйым құру қызығушылықты, тапқырлықты
талап етедi.
Серiктестiктiң жекелеген түрлерiне келетiн болсақ, толық серiстестiк
болып серiктестiктiң мүлкi жеткiлiксiз болған жағдайда қатысушылары
серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi барлық мүлкiмен ортақ
жауапкершiлiкте болатын серiктестiк танылады.
Сенiм (коммандиттiк) серiктестiгi (commondant фр. бұйрық беру, билiк
ету, басқару) деп серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша өзiнiң бүкiл
мүлкiмен (толық серiктестерiмен) қосымша жауап беретiн бiр немесе одан да
көп қатысушылармен қатар, серiктестiктiң (салымшылардың) мүлкiне өздерi
салған салымдардың жиынтығымен шектелетiн бiр немесе одан көп қатысушыларды
да енгiзетiн және серiктестiктiң кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыруға
қатыспайтын серiктестiктi айтамыз.
Бiр немесе бiрнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай
құжаттарымен белгiленген мөлшерде үлеске бөлiнген серiктестiк
жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк деп танылады; жауапкершiлiгi шектеулі
серiктестiкке қатысушлар оның мiндеттемелерi бойынша жауап
бермейдi. Осы заңды тұлғаның қызметiн реттеуге бағытталған алғашқы
нормативтiк актiлердiң бiрi болып “Жауапкершiлiгi шектеулi қоғамда туралы”
1892 жылғы 20 сәуiрде Рейхстаг қабылдаған заң саналады. Кейiнiрек заңды
тұлғаның бұл түрi Австрияда, Ресейде жарық көрдi.
Заңнама шаруашылық серiктестiкке белгiлi бiр талаптар қояды:
қатысушыларына, серiктестiктердiң әр түрiне ең төменгi мөлшердi бекiтiп
бередi (жарғылық капитал мөлшерiне, оны қалыптастыру және өзгерту тәртiбi
мен мерзiмiне). Азаматтар ғана толық серiктестiкке қатысушылар және сенiм
серiктестiгiндегi толық серiктес бола алады. Азаматтар мен өкiлдi, атқарушы
және сот билiгi органдарынан басқа заңды тұлғалар жауапкершiлiгi шектеулi
серiктестiкке, қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiкке қатысушы және сенiм
серiктестiгiне салымшылар бола алады. Заң актiлерiнде осы мақсаттар үшiн
арнайы құрылған атқарушы үкiмет органдары шаруашылық серiктестiгiне
қатысушы бола алатын жағдайлар көзделуi мүмкiн.
Шаруашылық серiктестiктiң құрылтай құжаттарын нотариат куәландыруы
тиiс. Шаруашылық серiктестiктiң құрылтай құжаттарында АҚ-тiң 41-бабының 4
және 5-тармақтарында аталған мәлiметтерге қоса әрбiр қатысушының үлес
мөлшерi туралы; серiктестiктiң жарғылық капиталына олар салатын салымның
мөлшерi, құрамы, мерзiмi және тәртiбi туралы; серiктестiктiң жарғылық
капиталына салым салу жөнiндегi мiндеттердi бұзғаны үшiн қатысушылардың
жауапкершiлiгi туралы ережелер; сондай-ақ заң құжаттарында көзделген өзге
де мәлiметтер болуға тиiс. “Бейкер және Макензи” фирмасының заңгерi
өз мақаласында жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктi құру туралы құрылтай
шартымен жай серiктестiк шартын салыстыра отырып, оның өзгешелiктерi мен
ұқсастықтары жайлы жазады. Бұл салыстырудың түбiнде кәсiпкерлердiң,
азаматық-құқықтық қатынас қатысушыларының осы екi шарт арасында
айырмашылықтарын көрмеуi жатыр. Бұл мақалада автор екi шарттың ұқсастығына
келесi аспектiлердi жатқызады:
Бiрiншiден, ЖШС қатысушылары белгiлi бiр мақсатқа жету үшiн (ЖШС
құру) бiрiгiп қызмет етуге мiндеттенедi. Бiрлескен қызмет туралы шарт
бойынша да тараптар мақсатқа қол жеткiзу үшiн бiрлесiп әрекет жасауға
мiндеттенедi.
Екiншiден, құрылтай шартына екi, одан да көп құрылтайшылар қатыса
алады.Бұл да жай серiктестiк шартына тән.
Үшiншiден, жай серiктестiк шарты сияқты ЖШС-тiң құрылтай шарты да
консенсуалды болып келедi.
Төртiншiден, екi шарта да әрқайсысы бiр мақсатты көздейтiн
қатысушылар мүдделерiнiң жалпылығы тән. Жай серiктестiк шартында
контрагенттердiң мүдделерi қарама-қайшы болып келетiн өзге шарттар
айырмашылығының ерекшелiгi байқалады. Жай серiктестiк шартында бұл мүдделер
тепе-тең.
Бесiншiден, құрылтай шарты және жай серiктестiк шарты үшiн шарт
тараптарының өзара қатынастарындағы жеке сенiмдiлiк сипатының жалпы болып
табылатындығы. Сондықтан, екi шартта фидуциарлық мәмiленiң сипатына ие.
Екi шарттың айырмашылығын келесiден көруге болады:
Бiрiншiден, жай серiктестiк шарты заңды тұлға құрмай тараптардың құқықтары
мен мiндеттерiнiң жүзеге асуын көздейдi, ал ЖШС құрылтай шартының мақсаты
мен нәтижесi болып жаңа құқық субъектiсiн - заңды тұлғаны құру танылады.
Екiншiден, аталған екi шарт тоқтатылу негiздерi бойынша
ажыратылады. Құрылтай шартына жай серiктестiк шартына қарағанда
мiндеттемелердiң тоқтатылуының кейбiр негiздерi қолданылмайды (мерзiмiнiң
өтуi, мақсатқа жетуi және т.б.)
Үшiншiден, қатысушылардың жауапкершiлiк сипаты шарттың екi түрiнде
де өзгеше. Жай серiктестiк шартында қатысушылар жауапкершiлiгi жалпы тәртiп
бойынша ынтымақты, ал құрылтай шартының қатысушылары жалпы ережелерге
байланысты серiктестiктiң жарғылық капиталына енгiзiлген салым шегiнде
шектеулi жауапкершiлiкте болады.
Төртiншiден, құрылтай шартының негiзiнде қатысушылар, қатысушылар
және серiктестiк арасында мiндеттемелiк құқықтық қатынас туындайды,
Бiрлескен қызмет туралы шарттан керiсiнше заттық құқықтық қатынас
туындайды. Сонымен, ЖШС-тiң құрылтай шарты мен жай серiктестi шартының
арасында көп ұқсастық болғанымен, оларды ажырататын елеулi айырмашылықтар
да жеткiлiктi.
Шарушылық серiктестiктер нысандарының жарғылық капиталына келетiн
болсақ, шаруашылық серiктестiгiнiң жарғылық капиталын оған қатысушылар
салымдарының жиынтығы құрайды және АҚ-тiң 59-6. 1-т. сәйкес ақша, бағалы
қағаздар, заттар, мүлiктiк құқық, санаткерлiк қызмет нәтиже құқығын қоса
алғанда және өзге де мүлiк шаруашылық серiктестiктiң жарғылық капиталына
салым бола алады.
Жарғылық капиталға құрылтайшылардың (қатысушылардың) заттай нысандағы
немесе мүлiктiк құқықтар түрiнде салымдары барлық құрылтайшылардың келiсiмi
бойьшша немесе серiктестiктiң барлық қатысушыларының жалпы жиналысының
шешiмi бойынша ақшалай нысанда бағаланады. Егер мұндай салымның құны жиырма
мың айлық есептi көрсеткiш мөлшерiндегi балама сомадан асып кетсе, оны
бағалауды тәуелсiз сарапшы растауға тиiс.
1998 жылғы 10 шiлдеде қабылданған “Акционерлiк қоғамдар туралы” Заң
Қазақстанның корпоративтiк заңнамасының дамуына зор үлес қосты. Дегенмен
өмiр бiр орында тұрмайды. 1998 жылғы Заңның кейбiр ережелерi ескiрiп,
қазiргi заман талаптарына сай болмай қалып, 2003 жылдың 13 мамырында
акционерлiк қоғамның құқықтық жағдайын, құрылу, қызмет ету, қайта
ұйымдастырылу және таратылу тәртiбiн; акционерлердiң құқықтары мен
мiндеттерiн, сондай-ақ олардың құқықтары мен мүдделерiн қорғау жөнiндегі
шараларды; акционерлiк қоғам органдарының құзыретiн, құрылу және жұмыс
iстеу тәртiбiн; оның лауазымды адамдарының өкiлеттiгiн, сайлану тәртiбiн
және жауапкершiлiгiн белгiлейтiн жаңа заң жарыққа шықты. [9].
Бұл заңның қолданысқа енгiзiлуi оның қолданысқа енгiзiлгенге дейiн
құрылған қоғамдарды аталған заң қолданысқа енгiзiлгеннен бастап екi жыл
iшiнде өздерiнiң құрылтай құжаттарына тиiстi өзгерiстер енгiзуiне мiндеттi
етедi. Осы талаптар орындалмаған ретте екi жылдық мерзiм аяқталған күннен
бастап бiр жылдан кешiктiрмей қоғамды қайта ұйымдастыру немесе тарату
процесi жүргiзiлуi тиiс.
Өзiнiң қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту мақсатында акциялар
шығаратын заңды тұлға акционерлiк қоғам болып танылады (ҚР АҚ 85-6.1-т.).
Заңнамалар акционерлiк қоғам ұйымдық-құқықтық нысанында сақтандыру
ұйымдары, банктер. инвестициялық жекешелендiру қорларын және т.б. заңды
тұлғалардың құрылуын көздейдi. Мысалы, 2000 жылғы 18 желтоқсанда
қабылданған “Сақтандыру қызметi туралы” Қазақстан Республикасы Заңының 22-
бабына сәйкес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының ұйымдық-құқықтық
нысаны акционерлiк қоғам болып табылады. [10].
Акционерлiк қоғам өз құрылтайшылары жиналысының шешiмi бойынша
құрылады. Қоғам құрылтайшылары болып қоғамды құру туралы шешiм қабылдаған
жеке және (немесе) заңды тұлғалар танылады.
Азаматтардың бiрлескен кәсiпкерлiк қызмет үшiн мүшелiк негiзде,
олардың, жеке еңбегiмен қатысуына және мүшелерiнiң мүлiктiк жарналарын
(байларын) бiрiктiруiне негiзделген ерiктi бiрлестiгi өндiрiстiк кооператив
болып танылады. Осы анықтамадан өндiрiстiк кооперативтi басқа коммерциялық
заңды тұлғалардан еңбекке жеке қатысу факторы ерекшелейтiндiгiн байқаймыз.
Шаруашылық серiктестiк бәрiнен бұрын капитал бiрлестiгi болса, өндiрiстiк
кооператив еңбек бiрлестiгi болып танылады. Өндiрiстiк кооператив
коммерциялық заңды тұлғалар қатарына жатады. Осы заңды тұлға жеке
кәсiпкерлiк үшiн заң актiлерiмен тыйым салынбаған кәсiпкерлiк қызметтiң кез-
келген түрiн жүзеге асыруға құқылы. Мемлекеттiк лицензиялау қолданылатын
қызметпен өндiрiстiк кооператив лицензиясы бар болған жағдайда айналыса
алады. [11].
Нарықтық экономикаға көшу барысында жеке меншiк басымырақ болып,
мемлекеттiк кәсiпорындардың саны төмендедi. Әрине, бұған мемлекеттiк
кәсiпорындардың жеке кәсiпкерлерге қарағанда пайда табу деңгейiнiң
төменiрек болуы, сондай-ақ мемлекеттiң өндiрiстi дамытуды жеке
кәсiпкерлердiң қолына берiп, өзiнiң негiзгi қызметi ретiнде қоғамның өзге
де мәселелерiн шешуiн көздеуi әсер еттi. Жеке кәсiпкерлiк қоғамның негiзгi
қажеттiлiктерiн қанағаттандыратын, табыс деңгейi жоғарырақ, экономика
жағынан тиiмдi салаларды қамтып, қоғамға қажет, әлбетте жеке кәсiпкерлiк
үшiн қызығушылық тудырмайтын мемлекеттiк мәселелердi шешуге бағытталған
қызмет түрлерiмен мемлекеттiк кәсiпорындар айналысуда.
Заңды тұлға ретiнде мемлекеттiк кәсiпорын өзiне тиесiлi мүлiкке
меншiк иесi болмағандықтан, олар тек мүлiкке туынды заттық құқық негiзiнде
ғана ие болады. Осы негiздер бойынша мемлекеттiк кәсiпорындарды: шаруашылық
жүргiзу құқығына негiзделген кәсiпорындар; оралымды басқару құқығына
негiзделген (қазыналық кәсiпорын) кәсiпорындар ретiнде қарастыруға болады.
[12,б.163].
Мемлекеттiк меншiктiң түрлерiне қарай кәсiпорындар республикалық
және коммуналдық мемлекеттiк кәсiпорындар болып екi түрге бөлiнедi.
Кәсiпорынның үшiншi түрi ретiнде еншiлес мемлекеттiк кәсiпорынды айтуға
болады.
Кәсiпорын жарғы негiзiнде әрекетенедi. Бұл заңды тұлғаның құрылтай
құжатында кәсiпорынның түрi, оның фирмалық атауы, (құрылтайшысы, уәкiлеттi
органы) туралы мәлiмет, кәсiпорынның тұрған жерi, оның қызметiнiң мәнi мен
мақсаты, басшының өкiлеттiгi, жұмыс режимi, кәсiпорын мүлкiнiң құралуы мен
табысты болу тәртiбi, кәсiпорыңды қайта ұйымдастыру мен оның қызметiн
тоқтату шарттары болуы тиiс. Жарғыда сондай-ақ кәсiпорын мен құрылтайшы
(уәкiлеттi орган), кәсiпорынның әкiмшiлiгi мен оның еңбек ұжымы арасындағы
өзара қарым-қатынастары айқындалады. Жарғыда заңдарға қайшы келмейтiн басқа
да ережелер болуы мүмкiн. Кәсiпорынның фирмалық атауында мүлiк иесi
мемлекеттiк меншiктiң қай түрiне (республикалық немесе коммуналдық)
жататыны және ведомстволық бағыныстылығы көрсетiлуi керек. Оралымды басқару
құқығындағы кәсiпорынның фирмалық атауында оның қазыналық болып
табылатындығы көрсетiлуi тиiс. Мысалы, Қазақстан Республикасының Бiлiм және
ғылым министрлiгi, Республикалық мемлекеттiк қазыналық кәсiпорын, Е.А.
Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттiк университетi. Мемлекеттiк
кәсiпорынның ҚР-ның Мемлекеттiк елтаңбасы бейнеленген және фирмалық
атауы бар мөрі болады.
Мемлекеттiк кәсiпорын өзiне тиесiлi мүлiкке меншiк иесi
болмағандықтан және мүлiктiк кешен ретiнде мемлекеттiң меншiгiнде
болғандықтан, кәсiпорын мен мемлекеттiң өзара қарым-қатынастарын
ұйымдастыруда “уәкiлеттi органның” рөлi ерекше. Республикалық мемлекеттiк
кәсiпорындарға байланысты уәкiлеттi орган ретiнде министрлiктер,
мемлекеттiк комитеттер, ведомстволар және уәкiлеттi органдар, коммуналдық
мемлекеттiк кәсiпорындарға қатысты тиiстi өкiм шығарған уәкiлеттi
жергiлiктi атқарушы органдар әрекет етедi. М.К. Сүлейменов, Ю.Г. Басин
оқулығында уәкiлеттi орган кәсiпорын алдында мемлекеттiң өкiлi
болғандықтан, оның мүдделерiн бiлдiрiп үш негiзгi қызметтi атқарады
деп жазылған екен:
1) кәсiпорын құрылтайшысының қызметi;
2) кәсiпорынның мемлекеттiк басқару органының қызметi;
3) меншiк иесiнiң қызметi. [13,б.165].
Коммерциялық емес ұйымдарды құру, қызмет ету және тарату процесiнде
туындайтын құқықтық, экономикалық және әлеуметтiк қатынастардың дамуы
Республикасында болып жатқан әлеумттiк-экономикалық өзгерiстерге әсер етпей
қоймайды. Заңнама коммерциялық емес ұйым деп - өз қызметiнiң негiзгi
мақсаты ретiнде табыс келтiре алмайтын және алынған таза табысын
қатысушыларына үлестiрмейтiн заңды тұлғаны айтады. Әрекет етушi заң
актiлерi коммерциялық емес ұйымдардың бiршама түрлерi мен нысандарын
көрсете отырып, оларды коммерциялық заңды тұлғалардан ерекшелейтiн екi
мiндеттi белгiлерiн анықтайды:
1) табыс табу мақсатының болмауы;
2) қатысушылары арасында таза табысты үлестiрмеуi.
Коммерциялық емес ұйымдардың жарғысында көрсетiлген ретте, бұл
заңды тұлғалар кәсiпкерлiк қызметпен айналысуға құқылы. Осы қызметтен
түскен табыс ұйымның қызметiн қаржыландырудың негiзгi қайнар көзi болады,
әлбетте табыс табу коммерциялық емес ұйымның негiзi мақсатына айналмауы
керек.
Коммерциялық емес ұйымдар әлеуметтiк, мәдени, ғылыми, бiлiм беру,
қайырымдылық, басқару мақсаттарына қол жеткiзу; азаматтардың және
ұйымдардың құқықтарын, заңды мүдделерiн қорғау; даулар мен жанжалдарды
шешу; азаматтардың рухани және өзге қажеттiлiктерiн қанағаттандыру;
азаматтардың денсаулығын сақтау, қоршаған ортаны қорғау, дене шынықтыру мен
спортты дамыту, заң көмегiн көрсету ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz