Биология сабағында қосмекенділер класын оқыту

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 3

І Омыртқалылар зоологиясын оқытудағы қосмекенділер класының ролі . . . 6

1. 1 Жануартану (зоология) ғылымының даму тарихына шолу . . . 6

1. 2 Омыртқалылар зоологиясын оқыту ерекшеліктері . . . 9

1. 3 Омыртқалылар зоологиясын оқытуда ақпараттық технологияларды пайдалану . . . 27

ІІ Биология сабағында қосмекенділер класын оқыту . . . 33

2. 1 Қосмекенділер класына жалпы сипаттама . . . 33

2. 2 Қосмекенділердің систематикасы . . . 37

2. 3 Қосмекенділердің еліміз аумағында кездесетін түрлері . . . 43

2. 4 Қосмекенділердің шаруашылықтағы маңызы және оларды қорғау . . . 46

1 - сабақ жоспары . . . 49

2 - сабақ жоспары . . . 52

3-сабақ жоспары . . . 55

Қорытынды . . . 58

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 60

Кіріспе

Бүгінгі қоғам алдында, адамзат алдында тұрған негізгі мәселердің бірі-экологиялық мәселелер, табиғатты қорғау және табиғи байлықтарды үнемді пайдалану. Сондықтан Республикада қоршаған ортаны қорғау үкіметіміздің саяси, экономикалық және әлеуметтік міндеттерінің негізі болып саналады. Қазақстандағы мектептерде экологиялық білім мен тәрбие беру нарықтық экономикалық қатынастар заңдарына сай бүгінгі күннің өзекті мәселесі. 1968 жылы БҰҰ мен ЮНЕСКО тарапынан адам мен табиғат арасындағы үйлесімді қарым-қатынас мәселесі бойынша, 1970 жылы Стокгольм, Тбилиси және 1992 жылы Рио де Жанейро қалаларында өткен ғылыми практикалық конференцияларында экологиялық білім берудің ғылыми негіздері талқыланды.

Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың 2030 жылға дейінгі стратөгиялық даму бағдарламасында қоршаған ортаны ластауға, экологиялық қалыпты жағдайларды білдіруге жол бермеуге зор көңіл бөлінгендіктен, оқушыларға экологиялық білім беріп, табиғатты қорғауға тәрбиелеу бүгінгі күннің кезек күттірмейтін өзекті мәселерінің бірі болып табылады.

Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі күні адамның қоршаған табиғатқа ықпалының өсуіне байланысты жалпы экологиялық проблемалардың негізінде туындап отырған актуалды педагогикалық проблема - оқушыларға биологиялық білім беру арқылы қоршаған ортаны қорғау мәдениетін қалыптастыру.

Қазіргі уақытта жалпы білім беретін мектептердің алдында тұрған мақсат - оқушылардың ой-өрісін жан-жақты дамыту, оларға қазіргі заман талабына сай білім беру, тәрбиелеу. Ал оқушыны жан-жақты дамыту дегеніміз - оның тек қана дене бітімі жағынан өсіп жетіліуі емес, сондай-ақ баланың жан дүниесінің байып, рухани өсуі, қабіліеті мен дарынының анықталып, кең өрістеуі, парасаттылық ой мен адамгершілік көзқарастарының қалыптасуы. Осындай ізгі қасиеттерді қалыптастыруда биология пәнінің оқушылардың санасына әсер етудің үлесі зор болмақ, сонда ғана олар қоршаған ортасын, туған жерін, табиғатын қастерлей, сүйеді.

Биологияның бір саласы болып табылатын зоология жануарлар әлемін барлық бағытта яғни оның көптүрлілігін (систематика), құрылысы мен өмір сүру барысын (морфология мен физиология), таралуын (зоогеография), сыртқы ортамен қарым-қатынасын (экология), дамуын (эмбриология) зерттейтін ғылым. Зоология адамның күнделікті өмірімен тығыз байланыста, оны зерттеп жануарлар әлемін сақтап қалу біздің қолымызда.

Адамзаттың жануарларға деген қызығушылығы тас дәуірінде басталған болатын. Жануарлар аң аулау, балық аулаудың көзі болды. Жануарлар туралы алғашқы жазбалар көне Қытай мен Үнді елінде пайда болды. Тау үңгірлерінде түрлі жануарлардың, ұсақ жануарлардың суреті нақты ұқсастықпе адамды таңқалдырса да дегенмен зоологияның ғылыми бастауы Көне Грек елінің ғалымы, әрі ойшылы Аристотельден бастама алады. Ол өзіне белгілі (500 - ден астам) жануарлардың түрін екі топқа бөлді: 1) қаны бар 2) қаны жоқ жануарлар. Бірінші топтағы жануарларға ол құстар, балықтар мен түрлі жануарларды жатқызса. Екінші топқа жәндіктерді, шаянтәрізділерді жатқызған болатын. Бұл ең алғашқы және ең көп уақыт бойы болған зоологиялық систематиканың түрі еді. Бұдан өзге Аристотель басқа да зерттеулермен жұмыс жасаған болатын. Орта ғасырда феодалдық кезде ғылымды шіркеуде қызмет ететін адамдардың кедергісінен, зоологияның дамуы тек 15 ғасыр басында ғана орнынан қозғалды. 16-17 ғасырда жануарлардың көптүрлілігі, оның құрылысы мен өмір сүру барысы жайында алғашқы мәліметтер пайда бола бастады. Зоология ғылымына ХҮІ және ХҮІІ ғасыр өзінің микроскоп ойлап табуымен маңызды. Микроскоп арқылы (А. Левенгук Голландияда, Италияда М. Мальпиги, Англияда У. Гарвей және т. б) ең кіші деген жануарлардың организм құрылысын, эмбриондық дамуын зерттей алуға қол жеткізді.

ХҮІІ ғасыр аяғында ХҮІІІ ғасыр басында жануарлар системасының негзі қалыптаса бастайды. Бұл бағытта Дж. Рейдің еңбегі, Шведтік жаратылыстанушысы К. Линнейдің зоологияда, ботаникада систематиканың дамуымен маңызды. К. Линнейдің «Systemanaturae» (Табиғат системасы) атты еңбегі 1735 жылы шықса, оныншы рет (1758 жыл) жарыққа шыққанда Линней 4 систематикалық таксонға: түр (вид), тегі (род), қатар (порядок), класс бөлді. Ол 300 - ден астам род жануарларды ұқсастықтарына қарай қатарларға біріктірді. Ұқсас қатарлар классқа біріктіріліп, систематикалық категорияның жоғарғысы деп ұсынылды. Линней 6 класс ашты:

Сүтқоректілер - Mammalia
Құстар - Aves
Қосмекенділер - Amphibia
Балық - Pisces
Насекомдар - Insecta
Құрт және көп жасушалы жәндіктер - Vermes

Дипломдық жұмыстың мақсаты - биология сабағында қосмекенділер класын оқыту ерекшеліктерін анықтау болып табылады.

Диплом жұмысы тақырыбының міндеттері:

омыртқалы жануарлардың шығу тарихына шолу;
қосмекенділер класының ерекшеліктерін ашып көрсету;
биология сабағында қосмекенділер класын оқытуды жетілдіру жолдарын қарастыру;

Тақырыптың зерттеу пәні - омыртқалылар зоологиясы немесе жануартану пәні.

Зерттеу нысаны: мектептегі биология сабағы.

Диплом жұмысы тақырыбының практикалық маңыздылығы. Биология сабағында қосмекенділер класын оқытудың негізгі мақсаты - омыртқалылардың ұйымдастыру заңдылықтары мен тіршілік әрекеттерін зерттеп қана қоймай, оқушылардың жануарлар дүниесін танып білуге, оны қорғауға деген қызығушылықтарын арттыру, оларды табиғатсүйгіштікке тәрбиелеудің жоспарлы ғылыми негізін жасау болып табылады.

Зерттеу әдістері:

мәліметтер жинау;
сараптау;
талдау;
тұжырымдау;
қорытындылау.

Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І Омыртқалылар зоологиясын оқытудағы қосмекенділер класының ролі

1. 1 Жануартану (зоология) ғылымының даму тарихына шолу

Зоология: жануарлар әлемі туралы, оның шығуы тегі, дамуы, қазіргі жағдайы, биосфера мен адам өміріндегі маңызы туралы комплексті ілім. Ол оқушыларды жануарлар организмінің құрылысымен таныстырумен бірге, жалпы биологиялық заңдылықтарға да үйретеді. Сонымен қатар қазіргі кездегі өтетін омыртқалы жануар пәні жаратылыстану пәнінің, ерекшеліктеріне көңіл аударымен байланысты оның әлеуметтік, ортамен саяси қоғамның, экологияның жануар өміріне, әсеріне де ұқыпты қарауға тәрбиелейді.

Зоология ғылымының алдына қойған міндеттерінің ең бастыларына қоршаған ортан және жануарлар ресурстарның қорғаудың ғылыми негіздерін жасау болып табылады. Әсіресе «Қызыл кітапқа» енген сирек кездесетін және жойылып бара жатқан жануарларды зерттеуге көп көңіл болып отыр. Зоология өсімдіктер физиологиясы, гистология, цитология, анатомия секілді ғылымдармен тығыз байланысты.

Оқушылар меңгеру қажет:

- жануарлар байлығын пайдалану жөнін білу;

- жануарлар систематикасын білу;

- омырқасыз және омыртқалы жануарларды ажырата білу;

- зоологияны зерттеудің қазірге уақыттағы әдістерін білу;

- жануарлар морфологиясы мен өсу заңдылықтарын білу, олардың қоршаған байланысын меңгеру қажет;

- жер шарындағы жекеленген түрлерін және жануарлардың таралуын зерттеу.

Сүтқоректілер - Mammalia
Құстар - Aves
Қосмекенділер - Amphibia
Балық - Pisces
Насекомдар - Insecta
Құрт және көп жасушалы жәндіктер - Vermes

ХҮІІІ ғасыр аяғы мен ХІХ ғасыр басында француз зоологы Ж. Кювье жануарлардың салыстырмалы анатомиясының негізін жасады. Осы жасалған жұмыстың негізінде оның шәкірті Бленвил 1825 жылы системаға түсінікті жоғарғы таксономиялық бірлікті типті енгізеді. Алғашында мұндай тип түрлері аз болып, кейіннен жануарлардың құрылысы мен дамуын жақсы білгеннен бастап оладың саны көбейе түсті. Ж. Кювье К. Линней сияқты түрлерді өзгермейді деп ойлады.

ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында зоологияда жануарлардың тарихи дамуы басталды. Ж. Кювьенің қатарласы Э. Жоффруа Сент Илер жануарлардың қоршаған орта факторларына байланысты түрлердің өзгеруі мүмкін деген ойды дамытты. Дәл осы уақытта Ж. Б. Ламарк 1809 жылы «Зоология философиясы» атты кітабын жарыққа шығарды. Ол кітапта ең алғашқы ғылыми органикалық әлемнің эволюция теориясы айтылған болатын. Ламарк омыртқасыз жануарлардың систематикасын жасауға үлкен үлес қосты. Ол «Омыртқасыздар» атты терминін енгізген ғалым болып саналады. Ол омыртқасыздардың ішінде 10 классты анықтаған болатын, ал Линней болса тек 2 класс анықтаған болатын. Түрлер өзгереді деген ойға сол уақытта Ресей университетінің профессор К. Р. Рулье де қарсы болды. Зоология ғылымының дамуына 19 ғасыр ортасында Ресей Ғылым Академиясының академигі К. М. Бэр жануарлардың эмбриологиясын зерттеп, ұрық жапырақшасының оқуын енгізген еңбегі зор болды.

19 ғасырдың 30-шы жылдары М. Шлейден мен Т. Шванның жасуша теориясын ашып, жануарлар мен өсімдіктердің құрылысының ұқсастығын дәлелдеуімен есте қалды.

Зоология дамуының жаңа кезеңі барлық биологиялық ғылымдары сияқты 19 ғасырдың ортасында Ч. Дарвиннің «Табиғи сұрыпталу жолымен түрлердің шығуы немесе тіршілік үшін күресте жақсы іріктелінген тұқымдардың сақталуы» (1859 ж) атты еңбегінде табиғи сұрыпталуды нақты сипаттап бергеннен кейін басталды.

Германияда Э. Геккель Ч. Дарвиннің ойын пайдалана отырып жануарлар әлемінің филогениясын жасауға пайдаланады. Оған «негізгі биогенетикалық заңның» онтогенез бен филогенездің арасында нақты қарым - қатынасын негізделуінің еңбегі жатады. Бұдан эволюциялық салыстырмалы анатомия мен эволюциялық салыстырмалы эмбриология туындайды. Эволюциялық салыстырмалы эмбриологияда ең негізгі бастапқы роль орыс ғалымдарына И. И. Мечников пен А. О. Ковалевскийге тиесілі. Сол уақытта В. О. Ковалевский жануарлардың қазба қалдықтарын зерттей отырып эволюциялық палеозоологияның негізін қалайды. Сонымен бірге тез жылдамдықпен жануарлар зоогеографиясы мен жануарлар систематикасы дамиды. Бұны көптеген түрлердің сипттамасының жазылуы дәлелдейді. К. Линнейге 4208 түр белгілі болып, оның саны 20 ғасырда 48000 өсті, ал сол ғасырдың аяғында зоологияда 400 мың түр белгілі болған еді. Сол уақытта зоологиядан жануарлар экологиясы бөлініп шығады. 20 - шы ғасырда зоология өте үлкен қарқынмен дами бастайды. Біздің ғаламшарымыздың бетіндегі фаунасын зерттеудің көлемі артады. Әсіресе зоология мен зоогеографияның дамуына әлемдік мұхиттарды зерттеуге шыққан экспедициялық кемелердің зерттеулері көп көмек берді. Бұл зерттеулерге советтік «Витязь», «Галатея» атты кемелірдің жасаған жұмыстары көп болды. Соңғы ширек ғасырда осы кемелермен мұхиттың 11000 метр тереңдіктегі көптеген маңызды зоологиялық ашылулар жасалды. ХХ ғасырда жануарлар әлемінің системасын жетілдіруге дамытуға бағытталды. Осы зерттеулер негізінде бірталай жоғары систематикалық санаттың саны тип, класс түрлерінің саны көбейді. Кювье кезінде 4 тип ажыратылса, қазіргі заман жүйесінде олардың саны анағұрлым көп. Дәл қазіргі кездегі кітаптарда 23 типті береді. Соңғы он жылдықта жоғары санатты зерттеумен қатар зоологияда түрдің қиын мәселелесін шешуге көңіл аударды. Популяцияның зерттелуі - биологиядағы басты мәселе түр түзілуге әкеліп соғады. Зоологиялық зерттеудің әдістері көбейе түсіп, нақты цитологиялық әдіспен зерттелумен толықты. Соңғы уақытта ағзалардағы хромосома санымен оның құрылысын зерттеудің нәтижесі қолданылуда. Одан кейін зоологияға биохимиялық әдістер ене бастады. Мысалы: академик А. Н. Белозерский систематиканың даму жолына ДНК-ның нуклеотидтік құрамын зерттеген болатын. Зоологиялық зерттеулерде сонымен қатар жасушаның ультракіші құрылысын көруге электронды микроскоп қолдану арқылы бақылау жасау енді. Жануарлардың эволюциялық дамуына морфофизиологиялық эволюцияның заңдылығын зерттеумен айқындауға болады. Бұл маңда академик А. Н. Северцов, академик И. И. Шмальгаузен, неміс зерттеушісі Б. Ренни, ағылшындық Ю. Гекслидің жұмыстарының маңызы зор болды. ХХ ғасырда зоологиялық зерттеудің нәтижелері филогенетикада үлкен жетістіктерге жетті. Бұл облыста салыстырмалы анатомияның эмбриологияның және де палеозоологияның жетістіктері мол болды.

СССР мен Ресейде зоологияның дамуы әлемдік ғылыммен бірге дамыды. Рсесй жерінің байтақ кең даласы мен ондағы фаунасының байлығын зерттеуге танымал зоологтармен географтар үлес қосқан болатын, айтар болсақ олар: сібір мен Камчатка жерін зерттеген С. П. Крашенинников, Г. В. Стеллер, И. Г. Гмелин, И. И. Лепехин. Сонымен қатар П. С. Палластың да Поволжье мен Сібірге барған сапары да маңызды рөл атқарды. Ғалым гидробиолог Н. М. Книповичтың Баренц, Қара теңіз, Азовск пен каспийді зерттеген еңбектері маңызды болды.

Сонымен Ресейде зоология ғылымы қарқынды дами бастайды оған себепші көптеген орыс ғалымдарының ғылыми зерттеулері мен олардың жұмыстары болды. Ондай ғалымдар қатарына А. О. Ковалевский, И. И. Мечников, В. О. Ковалевкий. В. В. Зеленский, Н. В. Бобрецкий, Н. В. Насанов. Ресейде В. Е. Соколовтың 3 томдық «Сүтқоректілер систематикасы» (1975-1979 жыл), 2 томды Н. П. Наумов пен Н. Н. Карташевтың (1979) «Омыртқалылар зоологиясы» сияқты еңбектері жарық көрді [3] .

Зоология жануарлар әлемін барлық бағытта яғни оның көптүрлілігін (систематика), құрылысы мен өмір сүру барысын (морфология мен физиология), таралуын (зоогеография), сыртқы ортамен қарым-қатынасын (экология), дамуын (эмбриология) зерттейтін ғылым. Зоология адамның күнделікті өмірімен тығыз байланыста, оны зерттеп жануарлар әлемін сақтап қалу біздің қолымызда.

1. 2 Омыртқалылар зоологиясын оқыту ерекшеліктері

Омыртқалылар зоологиясын анығырақ айтқанда - хордалылар зоологиясы деп атайды. Басқа жануарлармен салыстырғанда хордалынардың үлкен маңызы бар. Бұлар ең жоғары ұйымдасқан күрделі құрылысты алуан түрлі тіршілік ететін жануарлар. Олардың 40 мыңға жуық түрі бар. Хордалылар құрлықты, суды, ауаны, және топырақ қабатын мекендейді. Сондықтан оларды бүкіл жер шарына түгелдей тараған деуге болады. Хордалылардың күрделенуі бір ғана олардың құрылысындағы және физиологиялық әрекетіндегі ерекшеліктерінің түрліше екендігінде емес, сол сияқты алардың тіршілік ету ортасымен өзара қарым-қатынасының да күрделене түсуінің нәтижесінде болады.

Омыртқалылардың халық шаруашылығының түрлі салаларын дамытуда үлкен практикалық маңызы бар. Өйткені үй малдарының барлығы хордалыларға жатады. Олардың ішінде азық үшін өсіретіндері де, тері-жүн беретіндері де, көлік және спорттық мақсатқа да пайдаланатын түрлері де бар.

Табиғатта тіршілік ететін көптеген тағы түрлері үй малдарының жаңа пайдал тұқымдарын шығарудағы табиғи резерв болып табылады. Сондай-ақ жабайы омыртқалыларды жоспарлы түрде аулай отырып ет, май, бағалы терілер сияқты шаруашылыққа қажетті өнімдер аламыз.

Жабайы жануарларды жоспарлы түрде пайдалану және оларды қолда өсірілетін жаңа тұқымдарын шығару жұмысына біздің елімізде үлкен маңыз береді. Мұның өзі мемелекеттік табыстың басты көзі болып есептеледі.

Хордалылардың пайдалы түрлерімен қатар зиянды түрлері де бар. Олардың көптеген түрлері ауылшаруашылық зиянкестері. Оларға сарышұнақтар, тышқандар, дала тышқандары, қасқыр т. б. жатады. Хордалылардың өзі ауру қоздырушы болмағанымен, кейбір түрлері алуан түрлі қауіпті ауруларды (оба, бурцелез, энцифалит т. б. ) тасымалдаушы болып саналады.

Омыртқалылар қаншама күрделі көп түрлі болғанымен, толық, әрі жан-жақты зерттелген жануарлар. Хордалылардың түрлері сипаты мен мақсаты түрліше ғылыми зерттеулердің әрқашанда қажетті материалы болып келген. Осы зерттеулердің нәтижесінде систематиканың салыстырмалы анатомияның гистологияның, экологияның, зоогеофафиның, және т. б. көптеген күрделі жалпы мәселелері шешілді.

Омыртқалылар зоологиясының осы заманда биік шыңына көтіруіне кептеген оқымыстылардың (Н. М. Книпович, В. К. Солдатов, А. Н. . Державин, Б. М. Житков және т. б. ) қаржылы еңбектері негіз болды.

Зоологияның негізгі мақсаты - омыртқалылардың ұйымдастыру заңдылықтары мен тіршілік әрскеттерін зерттеп қана қоймай жануарлар дүниесін халық шаруашығында пайдаланудың жоспарлы ғылыми негізін жасау болып табылады.

Хордалылар типіне: ланцетниктер, дөңгелек ауыздылар, балықтар, қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар, құстар және сүтқоректілер жатады. Хордалылардың алуан түрлі болуына қарамастан олардың құрылысы мен дамуында көптеген ортақ белгілері болады.

Хордалылардың басқа жануарлардан басты айырмашылығы мыналар: хордасы немесе арқа желісінің болуы. Омыртқаның қызметін атқаратын серпімді бунақталмаған иілгіш денесінің ұзына бойы созылған сым тәрізді желіні хорда деп атайды. Ол ішінде вакуолі көп ерекше тканнен құралады. Хорда ұрықтық ішек түтігінің арқа жағынан бөлініп пайда болады. Сондықтан хорданы энтодерма қабатынан түзілген деп есептейді. Хорда төменгі сатыдағы хордалыларда өмір бойы сақталса, ал жоғарғы сатыдағы хордалыларда ұрық дәуірінде болады да, ересек жануарларда омыртқа жотасымен алмасады.

Орталық нерв системасы хорданың үстіңгі бөліміне орналасқан. Бұл түтіктің ішкі қуысын невроцел деп атайды. Хордалыларда ұрықтың нерв түтігін эктодерма бастамасының арқа бөлімінен пайда болады. Ас қорыту түтігінің алдыңғы бөлімін, сыртқы ортамен екі қатар саңылаулар арқылы атысады, оларды желбезек санылаулары деп атайды. Желбезек саңылаулары суда тіршілік ететін төменгі сатыдағы хордалыларда өмір бойы сақталады. Басқа хордалыларда ұрықтық даму кезінде болады. Хордалылардың өзіне тәні ерекшеліктері.

Хордалыларда тікентерілілер сияқты екінші ауызды жануарлар. Дене қуысы - екінші қуысы (целом) . Бұның өзі оларды тікентерілілер мен буылтық құрттарға тегі жағынан жақын екенін көрсетеді. Көптеген оргаңдардың метомерлі орналасуы төменгі сатыдағы хордалыларда және ұрықтарда айқын байқалады. Құрылысының күрделенуіне байланысты, жоғарғы сатыдағы хордалылардан метомерия айқын байқалмайды хордалылардың денесін бунақталмаған, екі жақты симметриялы болады.

Хордалылардың систематикасы. Хордалылар 3 тип тармағына бөлінеді: личинка - хордалылар немесе оболочниктер (Urochordata немесе Tunicata), бас сүйексіздер (Асrаnіа), бас сүйектілер немесе омыртқалы жануарлар (Vertebrata немесе Craniata) тип тармақтары деп аталады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.