Бағалы қағаздар азаматтық құқықтың объектісі ретінде.
Мазмұны
Кіріспе
І . тарау. Бағалы қағаздардың ұғымы туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1. Бағалы қағаздардың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыру үшін келісім алу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3. Бағалы қағаздармен операциялардың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.4. Бағалы қағаздар нарығындағы рейтингтік агенттіктер ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ . тарау. Бағалы қағаздардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1. Бағалы қағаздардың түрлеріне сипаттама және олардың жіктелуі ... ... ... .22
2.2. Айналымдағы бағалы қағаздардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.3. Облигацияның қасиеттері мен оны шығару тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.4. Қысқа мерзімді ноталар . мемлекеттік дисконтталған бағалы қағаздар ... 40
2.5. Бағалы қағаздардың эмиссия және айналысқа шығарылуы ... ... ... ... ... ... 44
2.6. Бағалы қағаздар рыногының қатысушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.7. Бағалы қағздармен сауда.саттықты ұйымдастырудағы қор биржасы ... ... 54
ІІІ . тарау. Өзге де мемлекеттердің бағалы қағаздарының ұғымы мен мен түрлеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.1. АҚШ.тың бағалы қағаздары туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.2. Ресейдің бағалы қағаздары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Кіріспе
І . тарау. Бағалы қағаздардың ұғымы туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1. Бағалы қағаздардың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыру үшін келісім алу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3. Бағалы қағаздармен операциялардың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.4. Бағалы қағаздар нарығындағы рейтингтік агенттіктер ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ . тарау. Бағалы қағаздардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1. Бағалы қағаздардың түрлеріне сипаттама және олардың жіктелуі ... ... ... .22
2.2. Айналымдағы бағалы қағаздардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.3. Облигацияның қасиеттері мен оны шығару тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.4. Қысқа мерзімді ноталар . мемлекеттік дисконтталған бағалы қағаздар ... 40
2.5. Бағалы қағаздардың эмиссия және айналысқа шығарылуы ... ... ... ... ... ... 44
2.6. Бағалы қағаздар рыногының қатысушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.7. Бағалы қағздармен сауда.саттықты ұйымдастырудағы қор биржасы ... ... 54
ІІІ . тарау. Өзге де мемлекеттердің бағалы қағаздарының ұғымы мен мен түрлеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.1. АҚШ.тың бағалы қағаздары туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.2. Ресейдің бағалы қағаздары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Кіріспе
Менің дипломдық жұмысымның бірінші тарауында бағалы қағаздардың ұғымы туралы жалпы түсінік берілген. Бұл тараудың мазмұнын толық қамтуда оның негізгі анықтамасы берілді және бағалы қағаздар мәртебесіне ие болу үшін қосымша сапаларын анықтау барысында төрт ерекшелігі аталып көрсетілді. Бағалы қағаздардың өтімділік, айналымдылық, нарықтық сипат, стандарттылық, сериялық сияқты сапалық қасиеттерімен азаматтық айналымда қатысуына да тоқталып өттім. Бұл тараудың екінші бөлігінде бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыру үшін келісім алу тәртібі қарастырылды. Сонымен қатар, басқа да бөліктерінде бағалы қағаздармен операциялардың есебіне назар аударылды, бағалы қағаздар нарығындағы рейтингтік агенттіктері мен инвестициялық қасиеттеріне техникалық және іргелі талдау жасалды.
Екінші тарауда бағалы қағаздардың түрлері талқыланды. Қазіргі таңда мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы белсенді түрде банкаралық несие шетке шығарып келе жатқанын айта кету керек. Ол нақты кредиторларға салық салынбаған пайыз алуға және мемлекеттік бағалы қағаздарды кепілге ала отырып, несиелеу кезінде өздерінің тәуекелділігін сақтандыруға мүмкіндік береді. Бағалы қағаздардың түрлеріне сипаттама және олардың жіктелуі мен айналымдағы бағалы қағаздардың түрлері, облигацияның қасиеттері мен оны шығару тәртібі және қысқа мерзімді ноталар – мемлекеттік дисконтталған бағалы қағаздар туралы ой айтылып, бағалы қағаздардың эмиссия және айналысқа шығарылуы қарастырылды. Бағалы қағаздармен сауда-саттықты ұйымдастырудағы қор биржасына түсінік берілді.
Үшінші тарауда өзге де мемлекеттердің бағалы қағаздарының ұғымы мен мен түрлеріне сипаттама берілді.бірінші тармағында АҚШ-тың бағалы қағаздары туралы жалпы түсінігін қарастырсам, екінші тармағында Ресейдің бағалы қағаздарына тоқталып өттім. Ресей бағалы қағаздар нарығын реттеудің қағидалары көп жағдайларда елдегі саяси және дүниежүзілік бағалы қағаздар нарығының тарихи тәжірибесін көрсетуі қажет. Сондықтан да бұл қағидаларға жеке тоқталып өттім.
Менің дипломдық жұмысымның бірінші тарауында бағалы қағаздардың ұғымы туралы жалпы түсінік берілген. Бұл тараудың мазмұнын толық қамтуда оның негізгі анықтамасы берілді және бағалы қағаздар мәртебесіне ие болу үшін қосымша сапаларын анықтау барысында төрт ерекшелігі аталып көрсетілді. Бағалы қағаздардың өтімділік, айналымдылық, нарықтық сипат, стандарттылық, сериялық сияқты сапалық қасиеттерімен азаматтық айналымда қатысуына да тоқталып өттім. Бұл тараудың екінші бөлігінде бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыру үшін келісім алу тәртібі қарастырылды. Сонымен қатар, басқа да бөліктерінде бағалы қағаздармен операциялардың есебіне назар аударылды, бағалы қағаздар нарығындағы рейтингтік агенттіктері мен инвестициялық қасиеттеріне техникалық және іргелі талдау жасалды.
Екінші тарауда бағалы қағаздардың түрлері талқыланды. Қазіргі таңда мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы белсенді түрде банкаралық несие шетке шығарып келе жатқанын айта кету керек. Ол нақты кредиторларға салық салынбаған пайыз алуға және мемлекеттік бағалы қағаздарды кепілге ала отырып, несиелеу кезінде өздерінің тәуекелділігін сақтандыруға мүмкіндік береді. Бағалы қағаздардың түрлеріне сипаттама және олардың жіктелуі мен айналымдағы бағалы қағаздардың түрлері, облигацияның қасиеттері мен оны шығару тәртібі және қысқа мерзімді ноталар – мемлекеттік дисконтталған бағалы қағаздар туралы ой айтылып, бағалы қағаздардың эмиссия және айналысқа шығарылуы қарастырылды. Бағалы қағаздармен сауда-саттықты ұйымдастырудағы қор биржасына түсінік берілді.
Үшінші тарауда өзге де мемлекеттердің бағалы қағаздарының ұғымы мен мен түрлеріне сипаттама берілді.бірінші тармағында АҚШ-тың бағалы қағаздары туралы жалпы түсінігін қарастырсам, екінші тармағында Ресейдің бағалы қағаздарына тоқталып өттім. Ресей бағалы қағаздар нарығын реттеудің қағидалары көп жағдайларда елдегі саяси және дүниежүзілік бағалы қағаздар нарығының тарихи тәжірибесін көрсетуі қажет. Сондықтан да бұл қағидаларға жеке тоқталып өттім.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім), Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1994 ж. 27 желтоқсанда қабылдаған (№ 23-24).
2. Бағалы қағаздар туралы заң - Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 2 шілдедегі № 461-ІІ «Бағалы қағаздар рыногы туралы » Заңы («Каз. правда», 10.06. 2003 г.).
3. Азаматтық құқық. Жалпы және Ерекше бөлімдер: Практикум, Алматы: Каз.МЗА, 2000 ж.
4. ҚР-ң азаматтық құқығы: Оқулық. 1-том/ Төлеуғалиев Ғ., Алматы: Жеті-Жарғы, 2001 ж.
5. ҚР-ң Азаматтық құқығы, Жайлин Ғ.А. / оқулық 1-том, Алматы, 2003 ж.
6. Предпринимательское право. Курс лекций / Под ред. Н. И. Клейн. - М.: Юридическая литература, 1993. - 480с.
7. Белов В. А. Ценные бумаги: вопросы правовой регламентации. - М.: Ассоциация “Гуманитарные знания” , 1993. - 128 с.
8. Фельдман А. А. “Государственные ценные бумаги” // М., Инфра-М, 1995 г.
9. И. Я. Носкова “Государственные облигации на рынке ценных бумаг” // ж. Финансы 1995 г. N 11.
10. Б. И. Златкис “Рынок ценных бумаг: итоги, планы” // ж. Финансы, 1997 г., N 2.
11. Б. И. Златкис “Российский рынок государственных ценных бумаг” // ж. Финансы., 1995 г., N 8.
12. Кухарёв А. Н. “Рынок ГКО: факторный анализ” // ж. Деньги и кридит, 1994 г., N 9-10.
13. Грядова О. “Ценообразование на рынке государственных ценных бумаг” // 7. Российский экономический журнал, 1995 г., N 4. Габов А. В. Индоссамент как один из способов передачи векселя.//Хозяйство и право. 1999. № 2.
14. Габов А. В. О денежном характере вексельного обязательства.// Юридический мир. 1998. № 9-10.
15. Габов А. В. О протесту векселя.//Хозяйство и право. 1999. № 2.
16. Демушкина Е. С. Правовой статус безналичных денег и безналичных ценных бумаг.//Право и экономика. 1996.
17. С. В. Клименко, А. Л. Чичерин. Основы государства и права. - М., Зерцало, 1998.
18. Гражданское право. Часть первая. Учебник. М.: Юрист, 1997.
19. Маркова М. Г. Основы гражданского права. - С-П., 1996. С. 80 - 87.
20. Агарков М. М. Учение о ценных бумагах. М.: Финстатиформ, 1993
21. Белов В. А. Ценные бумаги в российском гражданском праве. М.: ЮрИнфоР, 1996
22. Ж-л Рынок ценных бумаг: 1995 №5; 1996 №№ 10,12,17-20; 1997 №№2,4,5.
23. Гражданское право. В 2 т. Учебник / Под редакцией Е. А. Суханова, М., 1993
24. Гражданское право том 1-й, 2-е издание, доктора юридических наук, профессора Е. А. Суханова. Москва 1998год.
25. Гражданское право под редакцией доктора юридических наук, профессора А. П. Сергеева и Ю. К., Толстого Москва 1998 год. Часть 1-я издание 3-е.
26. Гражданское и торговое право капиталистических государств: Учебник. М., Международные отношения, 1993.
27. Аннерс Э. История европейского права (пер. со швед.) . Ин-т Европы. - М.: Наука, 1996.
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім), Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1994 ж. 27 желтоқсанда қабылдаған (№ 23-24).
2. Бағалы қағаздар туралы заң - Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 2 шілдедегі № 461-ІІ «Бағалы қағаздар рыногы туралы » Заңы («Каз. правда», 10.06. 2003 г.).
3. Азаматтық құқық. Жалпы және Ерекше бөлімдер: Практикум, Алматы: Каз.МЗА, 2000 ж.
4. ҚР-ң азаматтық құқығы: Оқулық. 1-том/ Төлеуғалиев Ғ., Алматы: Жеті-Жарғы, 2001 ж.
5. ҚР-ң Азаматтық құқығы, Жайлин Ғ.А. / оқулық 1-том, Алматы, 2003 ж.
6. Предпринимательское право. Курс лекций / Под ред. Н. И. Клейн. - М.: Юридическая литература, 1993. - 480с.
7. Белов В. А. Ценные бумаги: вопросы правовой регламентации. - М.: Ассоциация “Гуманитарные знания” , 1993. - 128 с.
8. Фельдман А. А. “Государственные ценные бумаги” // М., Инфра-М, 1995 г.
9. И. Я. Носкова “Государственные облигации на рынке ценных бумаг” // ж. Финансы 1995 г. N 11.
10. Б. И. Златкис “Рынок ценных бумаг: итоги, планы” // ж. Финансы, 1997 г., N 2.
11. Б. И. Златкис “Российский рынок государственных ценных бумаг” // ж. Финансы., 1995 г., N 8.
12. Кухарёв А. Н. “Рынок ГКО: факторный анализ” // ж. Деньги и кридит, 1994 г., N 9-10.
13. Грядова О. “Ценообразование на рынке государственных ценных бумаг” // 7. Российский экономический журнал, 1995 г., N 4. Габов А. В. Индоссамент как один из способов передачи векселя.//Хозяйство и право. 1999. № 2.
14. Габов А. В. О денежном характере вексельного обязательства.// Юридический мир. 1998. № 9-10.
15. Габов А. В. О протесту векселя.//Хозяйство и право. 1999. № 2.
16. Демушкина Е. С. Правовой статус безналичных денег и безналичных ценных бумаг.//Право и экономика. 1996.
17. С. В. Клименко, А. Л. Чичерин. Основы государства и права. - М., Зерцало, 1998.
18. Гражданское право. Часть первая. Учебник. М.: Юрист, 1997.
19. Маркова М. Г. Основы гражданского права. - С-П., 1996. С. 80 - 87.
20. Агарков М. М. Учение о ценных бумагах. М.: Финстатиформ, 1993
21. Белов В. А. Ценные бумаги в российском гражданском праве. М.: ЮрИнфоР, 1996
22. Ж-л Рынок ценных бумаг: 1995 №5; 1996 №№ 10,12,17-20; 1997 №№2,4,5.
23. Гражданское право. В 2 т. Учебник / Под редакцией Е. А. Суханова, М., 1993
24. Гражданское право том 1-й, 2-е издание, доктора юридических наук, профессора Е. А. Суханова. Москва 1998год.
25. Гражданское право под редакцией доктора юридических наук, профессора А. П. Сергеева и Ю. К., Толстого Москва 1998 год. Часть 1-я издание 3-е.
26. Гражданское и торговое право капиталистических государств: Учебник. М., Международные отношения, 1993.
27. Аннерс Э. История европейского права (пер. со швед.) . Ин-т Европы. - М.: Наука, 1996.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Бағалы қағаздар азаматтық құқықтың объектісі ретінде.
Студент
қолы Фамилия.И.О.
Ғылыми жетекшісі
Фамилия.И.О.
т.ғ.д., профессор
Мазмұны
Кіріспе
І – тарау. Бағалы қағаздардың ұғымы туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1. Бағалы қағаздардың
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .4
1.2. Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыру үшін келісім
алу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3. Бағалы қағаздармен операциялардың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .15
1.4. Бағалы қағаздар нарығындағы рейтингтік
агенттіктер ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ – тарау. Бағалы қағаздардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.1. Бағалы қағаздардың түрлеріне сипаттама және олардың
жіктелуі ... ... ... .22
2.2. Айналымдағы бағалы қағаздардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.3. Облигацияның қасиеттері мен оны шығару
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.4. Қысқа мерзімді ноталар – мемлекеттік дисконтталған бағалы
қағаздар ... 40
2.5. Бағалы қағаздардың эмиссия және айналысқа
шығарылуы ... ... ... ... ... ... 44
2.6. Бағалы қағаздар рыногының
қатысушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.7. Бағалы қағздармен сауда-саттықты ұйымдастырудағы қор
биржасы ... ... 54
ІІІ – тарау. Өзге де мемлекеттердің бағалы қағаздарының ұғымы мен мен
түрлеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..57
3.1. АҚШ-тың бағалы қағаздары туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.2. Ресейдің бағалы
қағаздары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...61
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .68
Кіріспе
Менің дипломдық жұмысымның бірінші тарауында бағалы қағаздардың ұғымы
туралы жалпы түсінік берілген. Бұл тараудың мазмұнын толық қамтуда оның
негізгі анықтамасы берілді және бағалы қағаздар мәртебесіне ие болу үшін
қосымша сапаларын анықтау барысында төрт ерекшелігі аталып көрсетілді.
Бағалы қағаздардың өтімділік, айналымдылық, нарықтық сипат, стандарттылық,
сериялық сияқты сапалық қасиеттерімен азаматтық айналымда қатысуына да
тоқталып өттім. Бұл тараудың екінші бөлігінде бағалы қағаздар нарығында
кәсіби қызметті жүзеге асыру үшін келісім алу тәртібі қарастырылды. Сонымен
қатар, басқа да бөліктерінде бағалы қағаздармен операциялардың есебіне
назар аударылды, бағалы қағаздар нарығындағы рейтингтік агенттіктері мен
инвестициялық қасиеттеріне техникалық және іргелі талдау жасалды.
Екінші тарауда бағалы қағаздардың түрлері талқыланды. Қазіргі таңда
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы белсенді түрде банкаралық несие шетке
шығарып келе жатқанын айта кету керек. Ол нақты кредиторларға салық
салынбаған пайыз алуға және мемлекеттік бағалы қағаздарды кепілге ала
отырып, несиелеу кезінде өздерінің тәуекелділігін сақтандыруға мүмкіндік
береді. Бағалы қағаздардың түрлеріне сипаттама және олардың жіктелуі мен
айналымдағы бағалы қағаздардың түрлері, облигацияның қасиеттері мен оны
шығару тәртібі және қысқа мерзімді ноталар – мемлекеттік дисконтталған
бағалы қағаздар туралы ой айтылып, бағалы қағаздардың эмиссия және
айналысқа шығарылуы қарастырылды. Бағалы қағаздармен сауда-саттықты
ұйымдастырудағы қор биржасына түсінік берілді.
Үшінші тарауда өзге де мемлекеттердің бағалы қағаздарының ұғымы мен
мен түрлеріне сипаттама берілді.бірінші тармағында АҚШ-тың бағалы қағаздары
туралы жалпы түсінігін қарастырсам, екінші тармағында Ресейдің бағалы
қағаздарына тоқталып өттім. Ресей бағалы қағаздар нарығын реттеудің
қағидалары көп жағдайларда елдегі саяси және дүниежүзілік бағалы қағаздар
нарығының тарихи тәжірибесін көрсетуі қажет. Сондықтан да бұл қағидаларға
жеке тоқталып өттім. Бағалы қағаздармен жұмыс жасау барысында мүшелердің
алар орны ерекше болып табылады. АҚШ-ң биржаларындағы мамандарға қойылатын
талаптар мен қосы оларға белгілі бір құқықтық шектеулер мен биліктер
берілетіндігін жекелеп қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
- бағалы қағаздың ұғымы мен түрлері туралы толық көзқарас
қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- Бағалы қағаздың түсінігі, белгілері мен түрлерін қарастыру;
- Бағалы қағаздардың эмиссия және айналысқа шығарылуын анықтау;
- Бағалы қағздармен сауда-саттықты ұйымдастырудағы қор биржа
мәселелеріне тоқталу;
- Облигацияның қасиеттері мен оны шығару тәртібінің түсінігі,
белгілері және қағидаларын анықтау;
- Өзге де мемлекеттердің бағалы қағаздарының ұғымы мен мен түрлеріне
туралы толық мағлұмат беру.
Дипломдық жұмыстың тақырыбын қарастыру барысында көптеген орыс
әдебиеттері мен тақырыпқа сәйкес ҚР-ның заңдарын қолдандым.
І – тарау. Бағалы қағаздардың ұғымы туралы жалпы түсінік.
1.1. Бағалы қағаздардың ұғымы.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі бойынша бағалы қағаздар деп
мүліктік қатынастарға бекітілген нысанда және міндетті деректемелерді
сақтай отырып куәландыратын құжат. Бағалы қағаздың өзi құжатты бағалы
қағазға құқықты растау болып табылады. Құжатты бағалы қағаздар бағалы
қағаздар рыногының кәсiби қатысушысына сақтауға берiлген жағдайда, оның
есебiн жүргiзу мақсатында осы кәсiби қатысушы ашқан шоттан алынған үзiндi
көшiрме оған берiлген лицензияға сәйкес уәкiлеттiнiң осы бағалы қағазды
осылай сақтауға құқығын растау болып табылады. Құжатты бағалы қағаз бен
аталған шоттан берiлген үзiндi көшiрменiң арасында алшақтық болған кезде
үзiндi көшiрмеге басымдық берiледi. Бағалы қағаздар рыногының өзiне
берiлген лицензияға сәйкес бағалы қағаздармен жасалған мәмiлелердi тiркеуге
уәкiлеттi кәсiби қатысушысындағы бағалы қағаздың есебiн жүргiзу мақсатында
ашылған шоттан үзiндi көшiрме құжатсыз бағалы қағазға құқықты растау болып
табылады. Бағалы қағаздар рыногының кәсiби қатысушыларының бағалы
қағаздардың есебiн жүргiзуге арналған шоттарды ашу және жүргiзу тәртiбi,
сондай-ақ осындай шоттардан берiлетiн үзiндi көшiрменiң мазмұны мен
ресiмделуiне қойылатын талаптар Қазақстан Республикасының заңдарымен
айқындалады. Бағалы қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлерi, бағалы
қағаздардың мiндеттi реквизиттерi, бағалы қағаз нысанына талаптар және
басқа да қажеттi талаптар заң құжаттарымен немесе соларда белгiленген
тәртiп бойынша белгiленедi. Бағалы қағаздың мiндеттi реквизиттерi болмауы
немесе бағалы қағаздың ол үшiн белгiленген нысанға сәйкес келмеуi оның
жарамсыз болуына әкелiп соқтырады.[1]
Ұсынушыға бағалы қағазбен куәландырылған құқықты басқа адамға беру
үшiн бағалы қағазды сол адамға тапсыру жеткiлiктi. Атаулы бағалы қағазбен
куәландырылған құқықтар талапты (цессияны) жеңiлдету үшiн белгiленген
тәртiп бойынша берiледi. Бағалы қағаз бойынша құқық берушi адам осы
Кодекстiң 347-бабына сәйкес бұл талапты орындау үшiн емес, тиiстi талаптың
жарамсыздығы үшiн жауапты болады. Атаулы бағалы қағаз бойынша құқықтарды
басқа адамға берген кезде берiлетiн қағаз жойылады, ал оның жаңа иесiне
басқа бағалы қағаз берiледi. Эмиссиялық бағалы қағаздар бойынша құқықтар
беру және солар бойынша құқықтарды растау ерекшелiгi Қазақстан
Республикасының заң актiлерiмен айқындалады. Ордерлiк бағалы қағаз бойынша
құқықтар бұл қағазға берiлгенiн жазу - индоссамент арқылы берiледi.
Ордерлiк бағалы қағаз бойынша құқық берушi адам (индоссант), жылжымайтын
мүлiк ипотекасы туралы Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде
белгiленген жағдайларды қоспағанда, құқықтың болуы үшiн ғана емес, оның
жүзеге асырылуы үшiн де жауапты болады. Бағалы қағазда жасалған индоссамент
бағалы қағазбен куәландырылған барлық құқықтарды бағалы қағаз бойынша
құқықтар берiлетiн адамға - (индоссантқа) немесе соның бұйрығына
ауыстырады. Индоссамент бланкiлiк болуы мүмкiн (орындауға тиiс адам
көрсетiлмейдi). Бағалы қағазбен куәландырылған құқықтарды жүзеге асыру, бұл
құқықтарды индоссантқа бермей-ақ (сену индоссаментi) индоссаментке
тапсырумен ғана шектелуi мүмкiн. Бұл жағдайда индоссант өкiл ретiнде әрекет
жасайды.[2]
Бағалы қағаздардың экономикалық мәнін ашуда құжаттың бағалы қағаздар
мәртебесіне ие болу үшін қосымша сапаларын анықтау қажет.
Біріншіден, бағалы қағаздар өз кезегінде меншік титулы нысанында
мүліктік құқықты (корпорация акциялары, вексельдер, коносаменттер және
т.б.) немесе құжат иесі мен оны шығарушы тұлға арасындағы қарыздық
қатынасты куәландыратын ақша құжаты.
Екіншіден, бағалы қағаз қорларды инвестициялау туралы куәландыратын
құжат ретінде қызмет етеді. Бұл әсіресе бағалы қағаздардың рөлі мен
экономикалық мәнін түсіну үшін өте маңызды. Бұл жерде олардың инвестицияның
жоғары нысаны ретінде басты рольде ойнайды.
Үшіншіден, бағалы қағаздар – бұл нақты активтерге (акцияларға,
чектерге, коносаменттерге, тұрғын үй сертификаттарына және т.б.) талап етуі
көрсетілетін құжаттар.
Төртіншіден, бағалы қағаздардың экономикалық мәнін түсіну үшін
маңызды сәті – олардың табыс әкелуі болып табылады. Алайда, мұндай
капиталдың нақты капиталдан айырмашылығы бар: ол өндірістік үрдісте қызмет
етпейді немесе қатыспайды.
Сонымен қатар бағалы қағаздардың өтімділік, айналымдылық, нарықтық
сипат, стандарттылық, сериялық сияқты сапалық қасиеттерімен азаматтық
айналымда қатысуын атамай өтуге болмайды.
Өтімділктің астарында бағалы қағаздардың сатылу нәтижесінде ақша
қаражаттарына айналу мүмкіндігі жатыр. Ол үшін бағалы қағаз нарықта
айналыста болуы қажет. Бағалы қағаздардың айналымдық қасиеті сатып алу-сату
негізінде (акция, облигация және т.б.) немесе басқа тауарлар нарығымен
(чектер, вексельдер, коносаменттер, жекешелендіру құжаттары) айналымды
байланыстырып, төлем құралы ретінде іске асырылады.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде, яғни өзіне тиесілі ұйымдары
және онда жұмыс істеу ережелері бар нарығы болуы керек. Алайда бағалы
қағаздар нарығында сатылатын тауарлар ерекше тауарлар болып табылады.
Себебі бағалы қағаздар – бұл тек меншік титулы, табыс алуға құқық беретін,
бірақ нақты капитал алуға құқығы жоқ құжат. Бағалы қағаздар нарығының
оқшаулануы олардың осы сапасымен анықталады.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтар сияқты күрделі ұйымдық және
техникалық циклдардың толықтылығы мен аяқталғандығын жоғары деңгейімен
ұсынады. Онда бағалы қағаздар баға кешенін қолдану арқылы сатып алу-сату
заты ретінде пайдаланылады, бұл жай тауарлардан ерекшеленеді.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне байланысты
олардың нарығы алғашқы және екінші болып бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан
шығарылған бағалы қағаздарды олардың алғашқы иеленушілеріне сатады; екінші
нарықта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың иеленушілерінің ауысуы.
Бағалы қағаздардың атаулы (атаулы құн – оларды шығару кезінде анықталатын
бағалы қағаздар құнының ақшалай көрнісі), эмиссиялық және нарықтық бағасы
болады.
Атаулы баға дивиденттерді, пайыздарды есептеу бағасы ретінде нақты
есептік мәні бар және одан кейінгі есеп айырысуларда қолданылады.
Эмиссиялық баға – бағалы қағаздарды алғашқы роналастыру кезінде сатылу
бағасы. Ол табыстылық және несиелік пайыз деңгейімен анықталады. Нарықтық
баға – бағалы қағаздардың екінші нарықта айналу бағасы. Оның көлеміне
сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы әсер етеді.
Сонымен, бағалы қағаздар шаруашылық қызметте қолданылатын әр түрлі
құжаттардың жиыны. Сонымен бірге олар өздеріне тиісті жалпы бір белгілері
онда көрсетілген мүліктік құқықты өткізу үшін ұсыну қажеттілігімен
біріктіреді. Бағалы қағаздарды иемденудің мақсаты табыстылық, өтімділік
және қаржыландыру кезінде қажеттіліктерді қанағаттандыру болып табылады.
Бағалы қағаздың өзi құжатты бағалы қағазға құқықты растау болып
табылады. Құжатты бағалы қағаздар бағалы қағаздар рыногының кәсiби
қатысушысына сақтауға берiлген жағдайда, оның есебiн жүргiзу мақсатында осы
кәсiби қатысушы ашқан шоттан алынған үзiндi көшiрме оған берiлген
лицензияға сәйкес уәкiлеттiнiң осы бағалы қағазды осылай сақтауға құқығын
растау болып табылады. Құжатты бағалы қағаз бен аталған шоттан берiлген
үзiндi көшiрменiң арасында алшақтық болған кезде үзiндi көшiрмеге басымдық
берiледi[3]. Бағалы қағаздар рыногының өзiне берiлген лицензияға сәйкес
бағалы қағаздармен жасалған мәмiлелердi тiркеуге уәкiлеттi кәсiби
қатысушысындағы бағалы қағаздың есебiн жүргiзу мақсатында ашылған шоттан
үзiндi көшiрме құжатсыз бағалы қағазға құқықты растау болып табылады.
Бағалы қағаздар рыногының кәсiби қатысушыларының бағалы қағаздардың есебiн
жүргiзуге арналған шоттарды ашу және жүргiзу тәртiбi, сондай-ақ осындай
шоттардан берiлетiн үзiндi көшiрменiң мазмұны мен ресiмделуiне қойылатын
талаптар Қазақстан Республикасының заңдарымен айқындалады. Бағалы
қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлерi, бағалы қағаздардың
мiндеттi реквизиттерi, бағалы қағаз нысанына талаптар және басқа да қажеттi
талаптар заң құжаттарымен немесе соларда белгiленген тәртiп бойынша
белгiленедi. Бағалы қағаздың мiндеттi реквизиттерi болмауы немесе бағалы
қағаздың ол үшiн белгiленген нысанға сәйкес келмеуi оның жарамсыз болуына
әкелiп соқтырады.
Ұсынушыға бағалы қағазбен куәландырылған құқықты басқа адамға беру
үшiн бағалы қағазды сол адамға тапсыру жеткiлiктi. Атаулы бағалы қағазбен
куәландырылған құқықтар талапты (цессияны) жеңiлдету үшiн белгiленген
тәртiп бойынша берiледi. Бағалы қағаз бойынша құқық берушi адам осы
Кодекстiң 347-бабына сәйкес бұл талапты орындау үшiн емес, тиiстi талаптың
жарамсыздығы үшiн жауапты болады. Атаулы бағалы қағаз бойынша құқықтарды
басқа адамға берген кезде берiлетiн қағаз жойылады, ал оның жаңа иесiне
басқа бағалы қағаз берiледi. Эмиссиялық бағалы қағаздар бойынша құқықтар
беру және солар бойынша құқықтарды растау ерекшелiгi Қазақстан
Республикасының заң актiлерiмен айқындалады. Ордерлiк бағалы қағаз бойынша
құқықтар бұл қағазға берiлгенiн жазу - индоссамент арқылы берiледi.
Ордерлiк бағалы қағаз бойынша құқық берушi адам (индоссант), жылжымайтын
мүлiк ипотекасы туралы Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде
белгiленген жағдайларды қоспағанда, құқықтың болуы үшiн ғана емес, оның
жүзеге асырылуы үшiн де жауапты болады. Бағалы қағазда жасалған индоссамент
бағалы қағазбен куәландырылған барлық құқықтарды бағалы қағаз бойынша
құқықтар берiлетiн адамға - (индоссантқа) немесе соның бұйрығына
ауыстырады. Индоссамент бланкiлiк болуы мүмкiн (орындауға тиiс адам
көрсетiлмейдi). Бағалы қағазбен куәландырылған құқықтарды жүзеге асыру, бұл
құқықтарды индоссантқа бермей-ақ (сену индоссаментi) индоссаментке
тапсырумен ғана шектелуi мүмкiн. Бұл жағдайда индоссант өкiл ретiнде әрекет
жасайды. Бағалы қағазды берген адам және оны индоссиялаған барлық адамдар,
жылжымайтын мүлiк ипотекасы туралы Қазақстан Республикасының заң
актiлерiнде белгiленген жағдайларды қоспағанда, оның заңды иесiнiң алдында
бiрге жауап бередi. Бағалы қағаздың заңды иесiнiң сондай қағазбен
куәландырылған мiндеттемесiн бағалы қағаз бойынша мiндеттенгендердiң
арасынан бiр немесе бiрнеше адамның орындауы туралы талабын
қанағаттандырған ретте олар бағалы қағаз бойынша өздерiнен бұрын
мiндеттенген өзге адамдарға керi талап қою (регресс) құқығына ие болады.
Мiндеттеменiң негiзi болмауын не оның жарамсыздығын сылтауратып бағалы
қағазбен куәландырылған мiндеттеменi орындаудан бас тартуға жол берiлмейдi.
Бағалы қағаздың жалғандығын немесе жасандылығын байқаған бағалы қағаз иесi
өзiне қағазды берген адамға, бағалы қағазбен куәландырылған мiндеттеменi
лайықты орындау туралы және залалдардың орнын толтыру туралы талап қоюға
құқылы. Заңсыз иеленушiнiң қолындағы бағалы қағаз бойынша құқықтар жүзеге
асырылмауға тиiс. Жоғалған бағалы қағаз бойынша және ордерлiк бағалы қағаз
бойынша ұсынушы құқығын қалпына келтiрудi iс жүргiзу заңдарында көзделген
тәртiппен сот жүргiзедi.
1.2. Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыру үшін келісім
алу тәртібі.
Әлемдік тәжірибе жай банк ісі қызметімен бағалы қағаздар нарығы
қызметінің үйлесу мәселелерінің екі ықпалын ажыратады.
Ықпалдардың біріне сәйкес банктергі бағалы қағаздар нарығында кәсіби
қызметтің кейбір түрімен (брокерлік, делдалдық, нарықтық ұйымдастырушы)
айналысуға болмайды, сондай-ақ инвесторлар ретінде кәсіби емес қызметтің
бөлек түрлеріне шектеулер қойылуы қажет. Банктерді коммерциялық және
инвестициялық деп бөлу комерциялық банктерге (салымдар мен депозиттерді
қабылдайтын) жоғары тәуекелді бағалы қағаздармен байланысты кейбір кәсіби
емес операциялармен (мемлекеттік емес бағалы қағаздарды қаржыландыру)
айналысуға шек қою дегенді білдіреді, сонымен қатар тәуекелділікке жоғары
кәсіби қызметтің кейбір түрімен айналысуға шек қояды.
Екнші ықпал банктерге жай банктік операцияларды бағалы қағаздар
нарығының көптеген операциялармен үйлестіруге келісім берілген. Бұндай
ықпал Еуропалық елдерде басым және одақтастық Еуропа болашағы үшін негіз
ретінде қабылданған. Осы ықпалға сәйкес банктік инвестициялық
операциялардың тәуекелдігін шектеу қызметтерді тура бөлудің хирургиялық
шаралармен емес, ал банктік қызметке мемлекеттік бақылау жүргізу жолмен
(Қазақстанда да қадағаланады) бағалы қағаздарға банктердің
ынталандырылмайтын шамадан тыс инвестицияларын арнайы кіріктеріне
шекитеулерді енгізу арқылы жүзеге асырылу керек. Қазақсатанда банк жүйесі
банктердің әмбебаптылығының – екінші ықпалын ұстанады.
Банктер Бағалы қағаздар нарығы туралы Қазақстан Республикасы Заңы
негізінен өздері тартқан ақша қаражаттарын бағалы қағаздарға
инвестициаланған заңды тұлға – инвестициялық инвестор болып табылады.
банктердегі делдалдық операцияларды Қазақстан Республикасының бағалы
қағздары бойынша Ұлттық комиссиядан рұқсат қағаз алған кезде Банктер және
банктік қызмет туралы заң күші бар ҚР Президентінің Жарлығына сәйкес және
Ұлттық банк келісімі бойынша жүзеге асырады.
Екінші деңгейдегі банктер бағалы қағаздар нарығында заңды рұқсат
етілген келесідей қызмет түрлерін атқарады:
- Брокерлік және делдалдық қызмет;
- Инвестициялар мен қорларды басқару;
- Бағалы қағаздар нарығына қатысушыларға есеп айрысу қызметін көрсету;
- Костодиондық қызмет;
- Тізілімді жүргізу және дипозитарийлік қызмет көрсету;
- Кеңес берушілік қызмет және т.б.[4]
Бағалы қағаздар нарығы туралы Заңға сәйкес брокерлік қызмет сыйақы
келісімшарты негізінде клиент қызығушылығының тапсырысы бойынша бағалы
қағаздар мен мәмілелерді жүргізеді.
Делдалдық қызмет өз атынан бағалы қағаздармен және өз есебіне пайда
табу мақсатында мәміле жүргізу тұжырымын жасайды.
Костодиондық қызмет – клиенттердің сенімді бағалы қағаздары мен ақша
қаражаттарын сақтау және есепке алу бойынша қызметтерді жүргізу.
Қаржылық активтерге капиталды қаржыландырумен байланысты сұрақтар
бойынша көрсетілетін консультациялық қызметтер коммерциялық банктердің
бағалы қағаздар нарығындағы жаңа қызмет түрі болып орын алды. Көрсетілетін
консультациялық қызметтер табыстар мен әр түрлі активтер тәуекелділігінің
арасындағы сәйкестікті терең талдауға, сатып алу және бағалы қағаздар
портфелін олардың табыс серпіні есебімен қалыптастырудың алгоритімін
клиенттер үшін құруға мүмкіндік беретін банктердің ішкі ақпараттық жүйесіне
сүйенеді.
Одан басқа банк делдалдық операцияларды жүргізе алады. Банк
комиссиялық кезеңде оның клиенті мысалы, қандай да болса бір акционерлік
қоғам бағалы қағаздарды алғашқы орналастыруға қатысады. Банктің қатысуы екі
жақтың құқықтары мен міндеттемелері берілетін эмиссиялық келісімшарт
негізінде жүзеге асырылады.
Банк тек бағалы қағаздар элементерімен ғана емес, сонымен бірге оларды
сатып алушы немесе сатушымен әріптестік қарым-қатынаста болады. Бұл кезде
екі жақ келісім шарт жасасады. Онда банк тапсырыс берушінің келесі қызмет
түрлерін орындауға міндеттенеді:
- Сатуға ұсынылатын бағалы қағаздарға өтініш бойынша бағалау жүргізу;
- Оның атына және оның есебіне бағалы қағаздарды сатып алу;
- Бағалы қағаздарды орналастыру;
- Бағалы қағаздар нарығындағы мәміле, бағам туралы хабарлау;
- Бағалы қағаздар нарығында бірлестік әрекеттерін жүргізу;
- Бағалы қағаздар нарығындағы операцияларымен байланысты кез келген
сұрақтар бойынша кеңес беру.
Сонымен қатар, коммерциялық банктер қарыз алушыдан бағалы қағздарды
берілген қысқа мерзімді несие бойынша кепіл ретінде қабылдау мүмкін.
Кепілзат құны атаулы құн бойынша емес нарықтық бағам бойынша бағаланады.
Бұл кепілзаттың қарастырылатын түрінің айрықшалығымен түсіндіріледі: осы
бағалы қағздардың нарықтық бағамы түскен кезде бірден құнсыздануы мүмкін.
Кепілзаттың өзіндік ерекшелігі қарыз алушының жауапкершілігі кепілзат
құнымен жойылмай оның барлық мүлкіне таратылатындығымен тұжырымдалады. Тек
осындай тәсілдеме кепілзат қабылдай отырып, несие беру кезінде банктің
коммерциялық қызығушылығын қорғайды.
Комерциялық банктердің бағалы қағаздармен операцияларын кеңейтуге
талпынуы, біріншіден, осы операциялардың жоғары табыстылығымен; екіншіден,
тікелей банктік несиені тиімді пайдалану саласына қатысты қысқаруымен
ынталандырылады. Нарықты интернацияландыру нәтижесінде ұлттық комерциялық
банктер банктерге айтарлықтай пайда әкелетін шетел акциялары және
облигацияларымен байланысты өз операцияларының көлемін кеңейтеді.
Бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыруға келісім
алу үшін ҚР Ұлттық банкке келесі құжаттар ұсынылады:
• Кәсіптік қызметті жүзеге асыруға келісім алу үшін өтініш;
• Ұсынылатын кәсіптік қызметке нақты сипаттама, оның құрамына оларды
жүзеге асыру тәртібі, банктік бақылау, банк мамандарның кәсіптік
қызметті жүзеге асыруға құқық беретін біліктілік куәлігінің көшірмесі
кіреді.
Бағалы қағздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыруға келісімді ҚР
Ұлттық банкі екінші деңгейдегі комерциялық банктерге беруі мүмкін, олар
келесілерді жүргізеді:
• ҚР аумағындағы заңдылықтарға сәйкес бір жылдан кем болмайтын уақыт
ішінде банктік және басқа да операцияларды жүзеге асырады;
• ҚР Ұлттық банкі белгілеген пруденциалдық нормативпен келісім беру
туралы өтінішті ұсынғанға дейін үш ай ішіндегі басқа да орындауға
міндетті мөлшер мен лимиттерді орындайды;
• ҚР Ұлттық банкі және банктер алдында міндеттемелер бойынша мерзімі
өткен қарыздары жоқ;
• ҚР Ұлттық банкінің заңдылықтары мен нормативтік құқықтық актілерінің
талаптарын орындайды;
• өз штатында бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыруға
құқық бертін біліктілік куәлігі бар үш маман болуы керек.
Ұлттық банк банкке бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге
асыру келісімін келесі негіздерде бермеуі мүмкін:
• банктер Бағалы қағаздар нарығында брокерлік, делдалдық қызметті
лицензиялау туралы Ережедегі талаптарды орындамаса;
• штатында біліктілік куәлігі бар үш маманның болмауы;
• заңда көрсетілген талаптарға ұсынылған құжаттардың сәйкес келмеуі.[5]
Бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыруға Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкінің келісімін алған банктер бағалы қғаздар бойынша
Ұлттық комиссиядан үш ай ішінде лицензия беру туралы өтініш жазуға құқығы
бар.
Ұлттық банк берген келісімнің үш ай ішінде заңды күші болады. Банк
Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссияға уақытында
өтініш етпесе, келісім заңды күшін жоғалтады.
Куәландырылған лицензия көшірмесі банк клиентінің көздері оңай жететін
жерде тұруы керек.
Басқа көшірмесін ҚР Ұлттық банкіне оны берген күннен бастап бес күн
мерзім ішінде ұсыну керек.
Лицензияны Ұлттық банк келесі жағдайларда қайтарып алады:
• дұрыс емес мәліметтер анықталған кезде;
• банктің бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметін реттейтін
заңдылықтар бұзылған жағдайда;
• банктің Ұлттық банк бекіткен пруденциялық нормативі мен басқа да
орындалуға міндетті мөлшері мен лимиттері бұзылса.
Ұлттық банк келісімді қайтарып алу туралы жеті күн мерзім ішінде
бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссияға хабарлайды.
Ұлттық банк бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыруға
берілген келісімдерді тіркеп отырады.
1.3. Бағалы қағаздармен операциялардың есебі.
Шоттар жоспарының баланстық шотында көрсетілетін бағалы қағаздар
операцияларының есебі Бағалы қағздар есебінің тәртібі туралы Ережеге
сәйкес франт-офис активті операциялар бөлімінде және бэк-офис операцияларды
есептеу және рәсімдеу бөлімінде жүргізіледі.
Бэк-офистің негізгі міндеттеріне келесілер жатады:
• активті операциялар бөлімінде бекітілген барлық мәмілелерді оперативті
рәсімдеу, оларды бухгалтерлік есепте көрсетілуі;
• әрбір операция бойынша барлық қажетті жолдамалы құжаттарды бақылау;
• бағалы қағаздар қоржынының сонымен қатар бағалы қағаздар және
инвесторлармен жасалған мәмілелер есебін жүзеге асыру;
• қаржы нарығында жүргізілетін операциялармен байланысты дербес шоттар
бойынша қаражаттар қозғалысын бақылау және есептеу;
• ҚР Ұлттық банкіне, бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссияға,
статистиканы қалалық басқару және басқа да бақылау органдарына
уақытылы есеп ұсыну және дайындау.
Көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында бэк-офис келесідей
қызметтерді атқарады:
• Франт-офис бекіткен барлық мәмілелер талаптарына сәйкес бухгалтерлік
есепті жүргізу және рәсімдеу, банктегі және филиалдағы шетел
валютасында жасалған операцияларға бухгалтерлік өткізбе жасау;
• Бағалы қағаздар операциялары бойынша бухгалтерлік өткізбе жасау;
• Банкаралық нисие операциялары бойынша бухгалтерлік өткізбе жасау;
• Валюталық нарық және бағалы қағаздар нарығындағы операциялары есептеу
үшін қажетті банктің дербес шоттарын ашу және енгізу;
• Сәйкес журналдарда операциялар және ақша есебін жүргізу;
• Мемлекеттік бағалы қғағздар бойынша инвесторлардың депо шоттарын
ашу, жүргізу, жабу;
• Кіріс және шығыс құжаттарын тіркеу.
Франк-офистің негізгі міндеттері:
• Бағалы қағаздар нарығында, валюталық нарықта және қаржы
нарығының басқа да сегменттерінде операцияларды жүзеге асыру;
• Қаржы нарығында қаражаттарды тарту және орналастыру;
• Жоғары өтімді бағалы қағаздарды тиімді қоржының қалыптастыру.
Франк-офистің негізгі қызметтері:
• ҚР мемлекеттік және мемлекеттік емес бағалы қағаздарымен операцияларын
жүзеге асыру;
• Банкаралық несие нарығында ұлттық және шетел валютасында операцияларды
жүргізу;
• Ішкі және сыртқы валюталық нарықта конверсиялық операцияларды жүргізу;
• Банктің ақша қажеттілігін қамтамасыз ету;
• Мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу немесе сату бойынша клиент
тапсырысын қабылдау және орындау;
• Банктің бос ресурстарын ҚР аукционында мемлекеттік және мемлекеттік
емес бағалы қағаздардың екінші нарығында орналастыру;
• Мемлекеттік бағалы қағаздардың екінші нарығында және банкаралық несие
нарығында (БАН) банк қажеттілігі үшін қаражаттарды тартуды және
орналастыруды жүзеге асыру;
• Жоғары табысты және өтімді бағалы қағаздар қоржынын құру және басқару;
• Инвесторлармен, клиенттермен және қаржы нарығының басқа да
контрагенттерімен төрелік мәміле жасау;
• Инвесторлармен, клиенттермен және қаржы нарығының басқа да
контрагентерімен фьючерстік мәміле жасау;
• Мемлекеттік бағалы қағаздарды кепілге ала отырып несиелеу;
• Коъюктураны және әр түрлі қаржы нарығының табыстылығын талдау;
Банктің қазынашылық міндеттемелері мен басқа да жоғары өтімді
мемлекеттік бағалы қағаздары өтімділікті демеу үшін ұлттық банк ұсынатын
ломбардты несиелерді қамтамасыз ете алады.
Бағалы қағаздарды айналысқа шығару кезінде банк оларды атаулы құнына
тең келмейтін баға бойынша сатуы мүмкін. Бұл ең алдымен бағалы қағаздар
бойынша сыйақы (купон) алдын ала белгіленуімен байланысты, ал нарықта
күнделікті сыйақы мөлшерлемесі, сәйкесінше табыстылық та өзгеріске ұшырап
отырады.
Инвестициялау қоржынының объектісіне әр түрлі бағалы қағаздар жатады:
- акция,
- облигация,
- бағалы қағаздардың туынды түрлері.
Қоржын бөлігі ақша түрінде ұсынылуы мүмкін. Қағаздардың көлемі де әр
түрлі болады. Қоржын құрамына байланысты ол табыс немесе зиян алып келуі
мүмкін және әр түрлі тәуекел деңгейіне ие. Бағалы қағаздар қоржынына
жататын тізімдер мен көлемдер қоржын құрылымы деп аталады. өз кезегінде
олар инвесторлар басқара алатын сипаттамалар жиынтығын ұсынады: бағалы
қағаздар құрамында және көлеміне кіретін құрамды өзгерту.[6]
Қаржы құралдары: тану және бағалау 39-ҚЕХС сәйкес Ұлттық банк бағалы
қағздарды есептеу бойынша ұсыныстар жасаған. Осыған сәйкес бағалы қағаздар
қаржы активтері болып табылады және үш санатқа бөлінеді:
1) Сатуға арналған бағалы қағаздар бұл делдалдың маржасы немесе қысқа
мерзімді баға ауытқуы нәтижесінде табысты алу мақсатында алынған
бағалы қағаздар;
2) өтуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар – тұрақты немесе анықталған
төлеммен байланысты қаржы активтері және өтеу мерзімі тұрақты болып
табылатын бағалы қағаздар;
3) сатуға жарамды бағалы қағаздар – бұл сатуға арналған бағалы қағаздар,
өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар болып табылмайтын бағалы
қағаздар.
Сатуға арналған бағалы қағаздар және өтеуге дейін ұсталатын бағалы
қағаздарды ең алғаш тану кезінде нақты шығындар бойынша бағаланылады.
Мәміле жасау кезінде шығындар осы бағалы қағаздарды алғашқы тану кезіндегі
құнға жатқызылады.
Бағалы қағаздардың әділ құны бір немесе бірнеше жалпы жұрт қабылдаған
әдіс көмегімен анықталуы мүмкін. Бағалау әдісі негізінде әділ құнын есептеу
кезінде нарық қатысушылары пайдаланылатын бастапқы деректер жатады. Сонымен
қатар әділ құнын есептеу кезінде әдістер мен бастапқы деректерді ашып
қарастыру қажет.
Бағалы қағаздардың әділ құны мәміле немесе басқа да нарық бағасына
байланысты. Егер нарықтық бағаны сенімділіктің жеткілікті деңгейімен
анықтау мүмкін болмаса, онда әділдік құны барлық болашақ төлемдер немесе
ақша түсімдері сомасы ретінде есептеледі. Сондай-ақ бағалы қағаздардың әділ
құнын бағалаудың басқа да әдістері қолданылуы мүмкін. Оның ішінде ағымдағы
әділ құнын анықтаудың негізі оны жүргізу уақытынан бастап есептілік күніне
дейін айтарлықтай экономикалық шартта болмаған кездегі ең соңғы мәміле
бағасы болады.
1.4. Бағалы қағаздар нарығындағы рейтингтік агенттіктер.
Қор нарығының жағдайын бағалау үшін мамандар жүз жылдан астам уақыт
бойы индекстерді пайдаланып келеді. Нарықтың кәсіби қатысушылары үшін қор
индексі дәрігер аурудың дене қызуын өлшегені сияқты болады. әрбір жұмыс күн
индекстер динамикасына бір көз жүгүртуден басталады. Бұл жалпы нарықтың
жағдайын тез бағалауға мүмкіндік береді. Рейтинг талдаушы объектінің
көрсеткіштер шкаласы бойынша бағытын анықтау. Кез келген рейтингтік
агенттік өзінің рейтингтік шкаласын бағалы қағаздардың екі класы арасында
бөледі: инвестициялық сападағы бағалы қағаздар (немесе инвестициялық бағалы
қағаздар) және алып-сатарлық бағалы қағаздар. Рейтингтік агенттіктер алғаш
рет АҚШ-ң қор нарығында пайда болды. Сондықтан олардың ұйымдастыруы мен
қызметіне талдау жасау кезінде көбіне халықаралық масштабта қызмет атқарушы
екі американдық рейтинг агентігіне назар аударды.
Рейтингтік агентіктер өздерінің негізгі функцияларын орындай отырып,
рейтингтік ақпараттар тартуға өз арналарын құрады, несиелік тәуекел
деңгейін дәл болжау үшін аймақтық және сапалық шаруашылықты зерттейді,
эмитент туралы мәліметтер базасын нығайту және тұрақты негізінде микро және
микроэканомикалық зерттеулер жүргізеді. Нәтижесінде ірі рейтингтік
агенттіктер бір мезгілде әр түрлі формадағы апта сайынғы, ай сайынғы,
тоқсан сайынғы талдау апталықтары және нұсқаулықтарымен жабдықтай алады.
Сонымен қатар компаниялар және қаржы институттарының анықтамалығы,
аналитикалық, тақырыптық және арнайы зертеулер, есептер, комментериилер,
кітап жариялымы, мәліметтер базасының кез келген сегментінен электрондық
хабарламалар, рейтинг жариялымдарымен де қамтамасыз ете алады. Ірі рейтинг
агенттіктері эмитенттердің қаржылық жағдайларымен қатар құр құралдарының
рейтингі арқылы әртүрлі іскерлік ақпараттар таратады. Мысалы Стандард энд
Пурз Корп рейтингтік агенттігі бағалы қағаздар компаниялар, банктер
бойынша аналитикалық материалдар және көптеген анықтамалар шығарылды.
Сонын ішінде мына жайды бөліп көрсетуге болады, яғни 1928 жылдан бері
шығарылатын 50 мыңнан астам американдық және шетел фирмаларының ақпараттар
енгізілген жыл сайын шығарылатын Корпорациялар, директорлар, жоғарғы
басқармалар тізімі.
Жалпы рейтингтік агенттіктер қысқа мерзімді бағалы қағаздар үшін
жүйелер және мерзімі бір жылдан жоғарғы жүйелерді қамтамасыз етеді. Арнайы
рейтинг жүйелері жеке бағалы қағаздар үшін (мысалы, артылықшылықты акция,
комерциялық қағаздар және тағы басқа) құрылуы мүмкін. Белгілі бір бағалы
қағаздар ( мысалы, ұзақ мерзімді облигациялар) бойынша рейтинг жүйесі
эмитенттің түріне байланысты (қай салаға жатады - өндірістік компания,
банк, сақтандыру компаниясы және т.б., жергілікті органдарынікі ме, жоқ
әлде мемлекеттің қаржылық міндеттемесі ме) мүлдем өзгеше болуы мүмкін.
Одан басқа белгілі бір бағалы қағаздар рейтингін бағалы қағаздардың
кластық рейтингісінен (эмитент топтары бойынша, салалар бойынша) ажырата
білу керек. Мысалы, Moody’s шаруашылықтың салалары бойынша рейтингтік
статистиканы (бағалы қағаздар рейтингінің орташа динамикасы, салалардағы
рейтингтік баға диапазонының өзгерісі және тағы басқа) жүргізіп және
жариялап отырады.
Рейтингтік агенттіктер үш түрлі бағалы қағазды бөліп көрсетеді:
- рейтинг жүргізілмейтін бағалы қағаздар;
- эмитенттің арнайы өтінішімен рейтинг жүргізілетін бағалы қағаздар;
- сатандартты рейтингті, жалпы бағалы қағаздар;
Мысалы, бірінші категорияға белгілі бір сома шамасына шығарылған,
немесе шығарылған мерзімі 3-5 жылдан кем емес эмитенттердің қағаздары енуі
мүмкін. Рейтингтік агенттік өзінің қарсылығын білдіріп бағалы қағаздардың
белгілі бір түріне (мысалы, депозиттік сертификат), немесе белгілі бір
мерзім ішіндегі бағалы қағаздар (мысалы, алтай мерзімге дейінгі қаржылық
құралдары бойынша) рейтинг жүргізеді.
Екінші категорияға белгілі бір эмитенттердің бағалы қағздары кіруі
мүмкін, мысалы, рейтингтік агенттіктер мен ұзақ мерзімді қарм-қатынасы
болмаған компаниялар, шетелдік заңды тұлғалар және т.б.
Қорыта келгенде рейтингтік агенттіктер инвесторлардың басым бөлігі
ақша жұмсайтын бағалы қағаздарға үлкен жетістіктерге жеткізетін нарық
спекторын таңдайды.
Рейтингтік агенттіктерге қойылатын талаптар:
❖ агенттік тәуелсіз болуы керек және бағалау жүргізілетін бизнисте өз
мүддесі болмауы керек;
❖ рейтингтік агенттік мемлекеттің немесе басқа реттеуші органның
өкілеттігі болмауы тиіс;
❖ қаржылық баспасөзде жарияланатын мәліметтер тәуелсіз сарапшылардың
бағалау мәліметтері болып табылады;
❖ агенттік кез келген ұйымдастыру құқықтық үлгіде болаалады.
Көптеген елдерде рейтингтік агенттіктердің 60% құрамында жеке тұлғалар
жоқ еншілес компаниялар. Олар ірі баспаханаларға, консалтингтік
компанияларға тиістьі болуы мүмкін; рейтингтік агенттіктер аудит
жүргізбейді. Бағалы қағаздарды бағалау үшін эмитенттердің берген
ақпараттарының объектілігін тексермейді.
Рейтингтік компания немесе агенттік қызметінің негізгі элементі қор
индекстер жүйесін өндіру және оларды кеңінен жариялау болып табылады.
ІІ – тарау. Бағалы қағаздардың түрлері.
2.1. Бағалы қағаздардың түрлеріне сипаттама және олардың жіктелуі.
Бағалы қағаздардың түрі түсінігінде бағалы қағаздарға тиісті жалпы
және бірдей белгілердің жиынтығы. Бағалы қағаздар жіктелуін және бағалы
қағаздар түрлерінің жіктелуін айыра білу керек.
Бағалы қағаздардың жіктелуі мен бағалы қағаздардың түрлерінің
жіктелуін бөліп қарастыруға болады.
Бағалы қағаздардың жіктелуі – бұл бағалы қағаздардың өздеріне тиісті
белгілері бойынша бөлінуі.
Бағалы қағаздар түрлерінің жіктелуі – бұл бір түрдегі бағалы
қағаздарды топтастыру; бағалы қағаздарды басқа да түрлерге бөлу. Өз кезінде
түрлерді одан әрі бөлуге болады. Әрбір төменгі жіктеу жоғары тұрған
жіктеудің құрамына кіреді. Мысалы, акция – бағалы қағаздың бір түрі.
Қарапайым акция бір дауысты немесе көп дауысты, номиналмен немесе
номиналсыз болуы мүмкін.
Бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар және бағалы қағаздардың осы
Кодекспен және Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiмен
айқындалған өзге де түрлерi жатады. Бағалы қағаздар шығарылым нысаны
бойынша:
1) құжатты және құжатсыз;
2) эмиссиялық және эмиссиялық емес;
3) атаулы, ұсынбалы және ордерлiк бағалы қағаздар болып бөлiнедi.
Құжатты бағалы қағаздар - құжатты нысанда (бағалы қағаздың мазмұнын
арнаулы техникалық құралдарды пайдаланбай-ақ тiкелей оқу мүмкiндiгi болатын
қағаз немесе өзге материалдық жеткiзушi) шығарылған бағалы қағаздар.
Құжатсыз бағалы қағаздар - құжатсыз нысанда (электрондық жазбалар жиынтығы
түрiнде) шығарылған бағалы қағаздар. Эмиссиялық бағалы қағаздар - бiр
шығарылым шегiнде осы шығарылым үшiн бiрдей жағдай негiзiнде
орналастырылатын және айналымда болатын, бiртектi белгiлерi мен
реквизиттерi бар бағалы қағаздар. Эмиссиялық емес бағалы қағаздар - осы
тармақтың төртiншi бөлiгiнде көрсетiлген белгiлерге сәйкес келмейтiн бағалы
қағаздар. Атаулы бағалы қағаз - ол куәландырған құқықтардың онда аталған
тұлғаға тиесiлiгiн растайтын бағалы қағаз. Ұсынбалы бағалы қағаз - ол
куәландырған құқықтардың бағалы қағазды ұсынушыға тиесiлiгiн растайтын
бағалы қағаз. Ордерлiк бағалы қағаз - ол куәландырған құқықтардың онда
аталған тұлғаға, ал оларға осы құқықтар осы Кодекстiң 132-бабының 3-
тармағында көзделген тәртiппен берiлген жағдайда, басқа тұлғаға тиесiлiгiн
растайтын бағалы қағаз. Осы Кодекспен және Қазақстан Республикасының өзге
де заң актiлерiмен бағалы қағаздардың белгiлi бiр түрiн қайсыбiр нысанда
шығару мүмкiндiгiне жол берiлмеуi мүмкiн.
Бағалы қағаздар жоғарыда айтылғандай белгілі бір сипаттың жиынына ие.
Уақыт сипаттамасы:
• қызмет ету мерзімі: айналысқа қай уақытта шығындарды, қай уақыт
кезеңіне немесе мерзімсіз;
• пайда болуы: басы өзінің бірінші негізінен келе ме немесе басқа
бағалы қағаздардан.
Кеңістік сипаттамасы:
• қызмет ету нысаны: қағазды немесе заңды түрде айтқанда құжатты нысан
немесе қағазсыз, құжатсыз нысан;
• ұлттық белгісі: Отандық немесе басқа мемлекеттік, яғни шетелдік;
• аймақтық белгісі: елдің қай аумағында шығарылған.
Нарықтық сипаттамасы:
• бағалы қағаздардың негізінде жатқан актив түрі немесе оның шығу
негізі (тауар, ақша, фирманың жиынтық активі және т.б.);
• иемдену тәртібі: ұсынушыға, атаулы, ордерлі. Атаулы бағалы қағаздар
– онда көрсетілген тұлғаның құқығын куәландыратынын көрсетеді.
Ұсынушы бағалы қағаздары – құқық оны ұсынушы адамға жатады. Ордерлі
бағалы қағаздар – құқық онда аталған адамға тиесілі.
• шығару нысаны: эмиссионды, яғни ішінде барлық бағалы қағаздар
өздерінің сипаттары бойынша бірдей болып келетін бөлек сериялар
бойынша шығарылады немесе эмиссиялық емес;
• меншік нысаны және бағалы қағаздарды нарыққа шығарушы эмитент түрі:
мемлекет, корпорациялар, жеке тұлғалар;
• айналыс сиапты: нарықты еркін немесе шектеулі айналады;
• бағалы қағаздар ұсынатын құқық түрі негізінде экономикалық мәні;
• тәуекел деңгейі: жоғары, төмен және т.б.;
• табыс көзі: бағалы қағаздар бойынша табыстың қандай да болса бөлігін
төлей ме, жоқ әлде төлемей ме;
• қаражат салымның нысаны: ақша қарызға немесе меншік құқығын иемденуге
қаржылана ма.[7]
Бағалы қағаздар сонымен қатар мерзімді және мерзімсіз болып бөлінеді.
Мерзімді – оларды шығару кезінде мерзімі белгіленетін бағалы
қағаздар. Әдетте мерзімді бағалы қағаздар келесідей түрге бөлінеді:
• қысқа мерзімді, айналымда бір жылға дейін жүретін;
• ұзақ мерзімді, айналымда бір жылдан жоғары мерзімде жүреді.
Мерзімсіз – айналым мерзімі шектелмеген бағалы қағаздар, яғни олар
шексіз қызмет етеді және бағалы қағаздар шығару кезінде өтеу мерзімі
көрсетілбейді.
Бағалы қазадардың пайда болуының классикалық нысаны – қағаз, яғни
бағалы қағаз құжат түрінде қолданылады. Бағалы қағаздар нарығының дамуы
бағалы қағаздардың көп түрінің ең алдымен эмиссиялық құжатсыз нысанға
ауысуын талап етеді.
Инвестициялық (капиталдық) – капитал салымы үшін объекті болып
табылатын бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, фьючерлік келісімдер
және т.б.).
Инвестициялық емес – тауар немесе басқа нарықта ақшалай есеп айрысуға
қызмет көрсететін бағалы қағаздар (вексельдер, чектер, коносаменттер).
Эмитенттің құжаттық мәртебесін, инвестициялық және несиелік тәуекел
деңгейін, инвесторлардың қызығушылығы мен басқа факторларды ескергенде
қордың бағалы қағазы үш топқа бөлінеді:
• мемлекеттік;
• муниципалдық;
• мемлекеттік емес.
Мемлекеттік бағалы қағаздар – мемлекеттің ішкі қарыздарының нысаны;
эмитентті мемлекет болып табылатын қарыздық бағалы қағаздар. Мемлекеттік
бағалы қағаздар ішінде қазынашылық вексельдер мен міндеттемелер,
мемлекеттік және жинақ қарыздарының облигациялары кең тараған.
Муниципалдық бағалы қағаздарға жергілікті өкімет органдарының қарыздық
міндеттемелері жатады.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпорациялық және жеке қаржы
институттарымен ұсынылады. Корпорацияға кәсіпорындардың, ұйымдардың,
банктердің қарыздық міндеттемелері мен акциялары жатады. Жеке бағалы
қағаздарға жеке тұлғалар шығаратын вексельдер, чектер жатуы мүмкін.
Нарықтағы айналым ерекшелігіне байланысты бағалы қағаздарды нарқытық
(айгналымды) және нарықтық емес (айналымсыз) деп бөледі.
Нарықтық бағалы қағаздар екінші нарықта биржалық және биржадан тыс
айналыс шегінде еркін сатып алынуы және сатылуы мүмкін. Ол шығарылғаннан
кейін эмитентке кезектен тыс ұсынылмайды.
Нарықтық емес бағалы қағаздар бір қолдан екінші қолға еркін ауыспайды,
яғни оларда екінші айналыс болмайды. Бұл мынадай бағалы қағаздарға жатады,
мысалы, эмитент бағалы қағаздарды шығару кезінде тек эмитенттен басқа
адамға сатылмауы тиіс деген шарт қояды.
Сонымен қатар, айналасы шектелген бағалы қағаздар туралы айтып кетуге
болады. Сатып алу-сату мәселесі бойынша шектеулер жабық акционерлік
қоғамның акцияларына жатады. Бағалы қағаздардың борышқорлық және иемденуші
үлесіне бөлінуі өз кезегінде ақша қарадаттарын пайдаланудың екі мүмкін
тәсілдерін көрсетеді:
• әр түрлі активті меншікке алуға;
• уақытша пайдалануға.
Егер бағалы қағаздар салынған ақша соммасын қайтарып беру шартымен
шектелген мерзімге шығарылса, олар борышқорлық болып табылады. Бұл
облигациялар, банктік сертификаттар, вексельдер және т.б. Иеленуші бағалы
қағаздар активтерге сәйкес меншік құқығын береді. Бұл акциялар варанттар,
коносаменттер және т.б.
Эмиссиялық бағалы қағаздар ірі серияда және көп көлемде және әрбір
серияның ішінде ұқсас шығарылады. Бұл – акция және облигация.
Эмиссиялық емес бағалы қағаздар аз серияда немесе санаулы түрде
шығарылады.
Қазіргі әлемдік тәжірибеде қолданылатын бағалы қағаздар екі үлкен
сыныпқа бөлінеді.
1 – сынып – негізі;
2 - сынып – туынды.
Негізгі бағалы қағаздар – қандай да болса бір актив (тауар, ақша,
капитал, мүлік, әртүрлі ресурстар және т.б.) негізіне мүлік құқығы жататын
бағалы қағаздар. Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен облигациялар
жатады.
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы туралы Заңында
туынды бағалы қағаздар – басқа бағалы қағаздар арқылы өзінің құнын айырады
деп айтылған. Туынды бағалы қағаздар – бұл әртүрлі базистік активтермен
бейнеленген, мүліктік жағдайға негізделген ерекше әмбибап тауар. Туынды
бағалы қағаздарға фьючестер, опциондар, форварттар, варанттар, своптар,
споттар, депозиттарийлік куәліктер және тағы басқалар жатады. Туынды бағалы
қағздар қоғам капиталының белгілі бір бөлігіне тіркелетін меншік құқын
тұрақтандыруға қарағанда туынды бағалы қағаздарды пайдалана отырып, болашақ
кезеңде орындалатын кәсіпкерлік табысты алуға құқықты тіркейді. Олардан
пайданы бағамдар айырмашылығынан немесе әр түрлі нарықта бір активті бір
уақытта сатып алу-сатудан алады.
Қазақстан Республикасындағы акционерлік қоғам туралы Заң негізінде
акционерлік қоғам акционерлердің жалпы жиналысының немесе қоғамдық
директорлар кеңесінің шешімімен туынды бағалы қағаздарды, соның ішінде
бағалы қағаздар нарығы туралы заңдылықтарға сәйкес варранттарды да шығаруға
құқығы бар. Қоғам Қазақстан Республикасының сыртында да туынды бағалы
қағаздарды шығарып, орналастыруға құқылы. Коммерциялық емес ұйым болып
табылатын қоғам туынды бағалы қағаздар шығаруға құқығы жоқ.
Варрант акционерлік қоғам шығаратын және варрантта бекітілген баға
бойынша бағалы қағаздардың белгілі бір көлемін одан сатып алу үшін ұстаушы
құқығын куәландыратын туынды бағалы қағаздар болып табылады. Қоғам акция
және облигация эмиссиясымен қатар варрант шығаруға құқы бар. Варранттар
бағалы қағаздардан оларды шығарғаннан кейін бөлінеді және оларда
көрсетілген бағалы қағаздарды сатып алғанға дейін нарықта өз бетінше
айналыста жүреді. Варранттар бөлініп шыққаннан кейін бағалы қағаздардың
сатылу құны олардың бағасына азайтылады. Қоғам варрантты қоғамның
болашақтағы бағалы қағаздар эмиссиясымен шығаруға құқығы бар. Олар
иемденушіге қоғамнан бағалы қағаздарын варрантта келісілген бағасы бойынша
белгіленген кезең шегінде, кез келген уақытта алуға құқық береді. Варрант
иемденушіге дауыс беру құқығын бермейді және олар бойынша дивидент
есептелінбейді.
Қоғам басқару органының шешімі бойынша опцион жағына шығарылатын
бағалы қағаздардың белгілі бір көлемін сатып алуға және сатуға артықша
құқық беретін опцион жасауға құқығы бар. Опционды жасау жағдайы және
тәртібі, олардың айналысы бағалы қағаздар нарығы туралы заңдылықпен
реттеледі.
Туынды бағалы қағаздар санатына ең алдымен депозитарийлік қолхаттар
жатады. Депозитарийлік қолхат – бұл шетел эмитентінің бағалы қағаздар
бойынша шығарылған және елде еркін айналыста жүретін туынды бағалы қағаз.
Бұл инвесторлардың шетел эмитенттерінің бағалы қағаздарын иемдену үшін
қаржылық құрал болып табылады. Эмитенттердің депозитарийлік қолхаттарын
шығару шетел капиталының инвестициясының өсуімен және оларды тіркеу
қажеттілігінің болмауымен, оларды жергілікті салықты төлеуден босатуымен
және барлық инвесторлар үшін қол жеткізілуімен байланысты. Депозитарийлік
қолхаттардың келесі түрлерін бөліп қарастыруға болады:
• американдық (ADR);
• ғаламдық (GDR);
• халықаралық (IDR).
ADR АҚШ нарығында айналады және долларлы номиналы болады, ал GDR
американдық нарықтан басқа бірнеше нарықта сатылуы мүмкін және сонымен
бірге эмитентке дүниежүзілік нарық капиталын жаулап алуға мүмкіндік береді.
әдетте американдық банктер эмитенттерге акциялары қор нарығында
бағаланылатын елдерде кастодиандық қызмет көрсетуді ұсынады. Осы атаулы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Бағалы қағаздар азаматтық құқықтың объектісі ретінде.
Студент
қолы Фамилия.И.О.
Ғылыми жетекшісі
Фамилия.И.О.
т.ғ.д., профессор
Мазмұны
Кіріспе
І – тарау. Бағалы қағаздардың ұғымы туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1. Бағалы қағаздардың
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .4
1.2. Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыру үшін келісім
алу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3. Бағалы қағаздармен операциялардың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .15
1.4. Бағалы қағаздар нарығындағы рейтингтік
агенттіктер ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ – тарау. Бағалы қағаздардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.1. Бағалы қағаздардың түрлеріне сипаттама және олардың
жіктелуі ... ... ... .22
2.2. Айналымдағы бағалы қағаздардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.3. Облигацияның қасиеттері мен оны шығару
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.4. Қысқа мерзімді ноталар – мемлекеттік дисконтталған бағалы
қағаздар ... 40
2.5. Бағалы қағаздардың эмиссия және айналысқа
шығарылуы ... ... ... ... ... ... 44
2.6. Бағалы қағаздар рыногының
қатысушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.7. Бағалы қағздармен сауда-саттықты ұйымдастырудағы қор
биржасы ... ... 54
ІІІ – тарау. Өзге де мемлекеттердің бағалы қағаздарының ұғымы мен мен
түрлеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..57
3.1. АҚШ-тың бағалы қағаздары туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.2. Ресейдің бағалы
қағаздары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...61
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .68
Кіріспе
Менің дипломдық жұмысымның бірінші тарауында бағалы қағаздардың ұғымы
туралы жалпы түсінік берілген. Бұл тараудың мазмұнын толық қамтуда оның
негізгі анықтамасы берілді және бағалы қағаздар мәртебесіне ие болу үшін
қосымша сапаларын анықтау барысында төрт ерекшелігі аталып көрсетілді.
Бағалы қағаздардың өтімділік, айналымдылық, нарықтық сипат, стандарттылық,
сериялық сияқты сапалық қасиеттерімен азаматтық айналымда қатысуына да
тоқталып өттім. Бұл тараудың екінші бөлігінде бағалы қағаздар нарығында
кәсіби қызметті жүзеге асыру үшін келісім алу тәртібі қарастырылды. Сонымен
қатар, басқа да бөліктерінде бағалы қағаздармен операциялардың есебіне
назар аударылды, бағалы қағаздар нарығындағы рейтингтік агенттіктері мен
инвестициялық қасиеттеріне техникалық және іргелі талдау жасалды.
Екінші тарауда бағалы қағаздардың түрлері талқыланды. Қазіргі таңда
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы белсенді түрде банкаралық несие шетке
шығарып келе жатқанын айта кету керек. Ол нақты кредиторларға салық
салынбаған пайыз алуға және мемлекеттік бағалы қағаздарды кепілге ала
отырып, несиелеу кезінде өздерінің тәуекелділігін сақтандыруға мүмкіндік
береді. Бағалы қағаздардың түрлеріне сипаттама және олардың жіктелуі мен
айналымдағы бағалы қағаздардың түрлері, облигацияның қасиеттері мен оны
шығару тәртібі және қысқа мерзімді ноталар – мемлекеттік дисконтталған
бағалы қағаздар туралы ой айтылып, бағалы қағаздардың эмиссия және
айналысқа шығарылуы қарастырылды. Бағалы қағаздармен сауда-саттықты
ұйымдастырудағы қор биржасына түсінік берілді.
Үшінші тарауда өзге де мемлекеттердің бағалы қағаздарының ұғымы мен
мен түрлеріне сипаттама берілді.бірінші тармағында АҚШ-тың бағалы қағаздары
туралы жалпы түсінігін қарастырсам, екінші тармағында Ресейдің бағалы
қағаздарына тоқталып өттім. Ресей бағалы қағаздар нарығын реттеудің
қағидалары көп жағдайларда елдегі саяси және дүниежүзілік бағалы қағаздар
нарығының тарихи тәжірибесін көрсетуі қажет. Сондықтан да бұл қағидаларға
жеке тоқталып өттім. Бағалы қағаздармен жұмыс жасау барысында мүшелердің
алар орны ерекше болып табылады. АҚШ-ң биржаларындағы мамандарға қойылатын
талаптар мен қосы оларға белгілі бір құқықтық шектеулер мен биліктер
берілетіндігін жекелеп қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
- бағалы қағаздың ұғымы мен түрлері туралы толық көзқарас
қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- Бағалы қағаздың түсінігі, белгілері мен түрлерін қарастыру;
- Бағалы қағаздардың эмиссия және айналысқа шығарылуын анықтау;
- Бағалы қағздармен сауда-саттықты ұйымдастырудағы қор биржа
мәселелеріне тоқталу;
- Облигацияның қасиеттері мен оны шығару тәртібінің түсінігі,
белгілері және қағидаларын анықтау;
- Өзге де мемлекеттердің бағалы қағаздарының ұғымы мен мен түрлеріне
туралы толық мағлұмат беру.
Дипломдық жұмыстың тақырыбын қарастыру барысында көптеген орыс
әдебиеттері мен тақырыпқа сәйкес ҚР-ның заңдарын қолдандым.
І – тарау. Бағалы қағаздардың ұғымы туралы жалпы түсінік.
1.1. Бағалы қағаздардың ұғымы.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі бойынша бағалы қағаздар деп
мүліктік қатынастарға бекітілген нысанда және міндетті деректемелерді
сақтай отырып куәландыратын құжат. Бағалы қағаздың өзi құжатты бағалы
қағазға құқықты растау болып табылады. Құжатты бағалы қағаздар бағалы
қағаздар рыногының кәсiби қатысушысына сақтауға берiлген жағдайда, оның
есебiн жүргiзу мақсатында осы кәсiби қатысушы ашқан шоттан алынған үзiндi
көшiрме оған берiлген лицензияға сәйкес уәкiлеттiнiң осы бағалы қағазды
осылай сақтауға құқығын растау болып табылады. Құжатты бағалы қағаз бен
аталған шоттан берiлген үзiндi көшiрменiң арасында алшақтық болған кезде
үзiндi көшiрмеге басымдық берiледi. Бағалы қағаздар рыногының өзiне
берiлген лицензияға сәйкес бағалы қағаздармен жасалған мәмiлелердi тiркеуге
уәкiлеттi кәсiби қатысушысындағы бағалы қағаздың есебiн жүргiзу мақсатында
ашылған шоттан үзiндi көшiрме құжатсыз бағалы қағазға құқықты растау болып
табылады. Бағалы қағаздар рыногының кәсiби қатысушыларының бағалы
қағаздардың есебiн жүргiзуге арналған шоттарды ашу және жүргiзу тәртiбi,
сондай-ақ осындай шоттардан берiлетiн үзiндi көшiрменiң мазмұны мен
ресiмделуiне қойылатын талаптар Қазақстан Республикасының заңдарымен
айқындалады. Бағалы қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлерi, бағалы
қағаздардың мiндеттi реквизиттерi, бағалы қағаз нысанына талаптар және
басқа да қажеттi талаптар заң құжаттарымен немесе соларда белгiленген
тәртiп бойынша белгiленедi. Бағалы қағаздың мiндеттi реквизиттерi болмауы
немесе бағалы қағаздың ол үшiн белгiленген нысанға сәйкес келмеуi оның
жарамсыз болуына әкелiп соқтырады.[1]
Ұсынушыға бағалы қағазбен куәландырылған құқықты басқа адамға беру
үшiн бағалы қағазды сол адамға тапсыру жеткiлiктi. Атаулы бағалы қағазбен
куәландырылған құқықтар талапты (цессияны) жеңiлдету үшiн белгiленген
тәртiп бойынша берiледi. Бағалы қағаз бойынша құқық берушi адам осы
Кодекстiң 347-бабына сәйкес бұл талапты орындау үшiн емес, тиiстi талаптың
жарамсыздығы үшiн жауапты болады. Атаулы бағалы қағаз бойынша құқықтарды
басқа адамға берген кезде берiлетiн қағаз жойылады, ал оның жаңа иесiне
басқа бағалы қағаз берiледi. Эмиссиялық бағалы қағаздар бойынша құқықтар
беру және солар бойынша құқықтарды растау ерекшелiгi Қазақстан
Республикасының заң актiлерiмен айқындалады. Ордерлiк бағалы қағаз бойынша
құқықтар бұл қағазға берiлгенiн жазу - индоссамент арқылы берiледi.
Ордерлiк бағалы қағаз бойынша құқық берушi адам (индоссант), жылжымайтын
мүлiк ипотекасы туралы Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде
белгiленген жағдайларды қоспағанда, құқықтың болуы үшiн ғана емес, оның
жүзеге асырылуы үшiн де жауапты болады. Бағалы қағазда жасалған индоссамент
бағалы қағазбен куәландырылған барлық құқықтарды бағалы қағаз бойынша
құқықтар берiлетiн адамға - (индоссантқа) немесе соның бұйрығына
ауыстырады. Индоссамент бланкiлiк болуы мүмкiн (орындауға тиiс адам
көрсетiлмейдi). Бағалы қағазбен куәландырылған құқықтарды жүзеге асыру, бұл
құқықтарды индоссантқа бермей-ақ (сену индоссаментi) индоссаментке
тапсырумен ғана шектелуi мүмкiн. Бұл жағдайда индоссант өкiл ретiнде әрекет
жасайды.[2]
Бағалы қағаздардың экономикалық мәнін ашуда құжаттың бағалы қағаздар
мәртебесіне ие болу үшін қосымша сапаларын анықтау қажет.
Біріншіден, бағалы қағаздар өз кезегінде меншік титулы нысанында
мүліктік құқықты (корпорация акциялары, вексельдер, коносаменттер және
т.б.) немесе құжат иесі мен оны шығарушы тұлға арасындағы қарыздық
қатынасты куәландыратын ақша құжаты.
Екіншіден, бағалы қағаз қорларды инвестициялау туралы куәландыратын
құжат ретінде қызмет етеді. Бұл әсіресе бағалы қағаздардың рөлі мен
экономикалық мәнін түсіну үшін өте маңызды. Бұл жерде олардың инвестицияның
жоғары нысаны ретінде басты рольде ойнайды.
Үшіншіден, бағалы қағаздар – бұл нақты активтерге (акцияларға,
чектерге, коносаменттерге, тұрғын үй сертификаттарына және т.б.) талап етуі
көрсетілетін құжаттар.
Төртіншіден, бағалы қағаздардың экономикалық мәнін түсіну үшін
маңызды сәті – олардың табыс әкелуі болып табылады. Алайда, мұндай
капиталдың нақты капиталдан айырмашылығы бар: ол өндірістік үрдісте қызмет
етпейді немесе қатыспайды.
Сонымен қатар бағалы қағаздардың өтімділік, айналымдылық, нарықтық
сипат, стандарттылық, сериялық сияқты сапалық қасиеттерімен азаматтық
айналымда қатысуын атамай өтуге болмайды.
Өтімділктің астарында бағалы қағаздардың сатылу нәтижесінде ақша
қаражаттарына айналу мүмкіндігі жатыр. Ол үшін бағалы қағаз нарықта
айналыста болуы қажет. Бағалы қағаздардың айналымдық қасиеті сатып алу-сату
негізінде (акция, облигация және т.б.) немесе басқа тауарлар нарығымен
(чектер, вексельдер, коносаменттер, жекешелендіру құжаттары) айналымды
байланыстырып, төлем құралы ретінде іске асырылады.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде, яғни өзіне тиесілі ұйымдары
және онда жұмыс істеу ережелері бар нарығы болуы керек. Алайда бағалы
қағаздар нарығында сатылатын тауарлар ерекше тауарлар болып табылады.
Себебі бағалы қағаздар – бұл тек меншік титулы, табыс алуға құқық беретін,
бірақ нақты капитал алуға құқығы жоқ құжат. Бағалы қағаздар нарығының
оқшаулануы олардың осы сапасымен анықталады.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтар сияқты күрделі ұйымдық және
техникалық циклдардың толықтылығы мен аяқталғандығын жоғары деңгейімен
ұсынады. Онда бағалы қағаздар баға кешенін қолдану арқылы сатып алу-сату
заты ретінде пайдаланылады, бұл жай тауарлардан ерекшеленеді.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне байланысты
олардың нарығы алғашқы және екінші болып бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан
шығарылған бағалы қағаздарды олардың алғашқы иеленушілеріне сатады; екінші
нарықта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың иеленушілерінің ауысуы.
Бағалы қағаздардың атаулы (атаулы құн – оларды шығару кезінде анықталатын
бағалы қағаздар құнының ақшалай көрнісі), эмиссиялық және нарықтық бағасы
болады.
Атаулы баға дивиденттерді, пайыздарды есептеу бағасы ретінде нақты
есептік мәні бар және одан кейінгі есеп айырысуларда қолданылады.
Эмиссиялық баға – бағалы қағаздарды алғашқы роналастыру кезінде сатылу
бағасы. Ол табыстылық және несиелік пайыз деңгейімен анықталады. Нарықтық
баға – бағалы қағаздардың екінші нарықта айналу бағасы. Оның көлеміне
сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы әсер етеді.
Сонымен, бағалы қағаздар шаруашылық қызметте қолданылатын әр түрлі
құжаттардың жиыны. Сонымен бірге олар өздеріне тиісті жалпы бір белгілері
онда көрсетілген мүліктік құқықты өткізу үшін ұсыну қажеттілігімен
біріктіреді. Бағалы қағаздарды иемденудің мақсаты табыстылық, өтімділік
және қаржыландыру кезінде қажеттіліктерді қанағаттандыру болып табылады.
Бағалы қағаздың өзi құжатты бағалы қағазға құқықты растау болып
табылады. Құжатты бағалы қағаздар бағалы қағаздар рыногының кәсiби
қатысушысына сақтауға берiлген жағдайда, оның есебiн жүргiзу мақсатында осы
кәсiби қатысушы ашқан шоттан алынған үзiндi көшiрме оған берiлген
лицензияға сәйкес уәкiлеттiнiң осы бағалы қағазды осылай сақтауға құқығын
растау болып табылады. Құжатты бағалы қағаз бен аталған шоттан берiлген
үзiндi көшiрменiң арасында алшақтық болған кезде үзiндi көшiрмеге басымдық
берiледi[3]. Бағалы қағаздар рыногының өзiне берiлген лицензияға сәйкес
бағалы қағаздармен жасалған мәмiлелердi тiркеуге уәкiлеттi кәсiби
қатысушысындағы бағалы қағаздың есебiн жүргiзу мақсатында ашылған шоттан
үзiндi көшiрме құжатсыз бағалы қағазға құқықты растау болып табылады.
Бағалы қағаздар рыногының кәсiби қатысушыларының бағалы қағаздардың есебiн
жүргiзуге арналған шоттарды ашу және жүргiзу тәртiбi, сондай-ақ осындай
шоттардан берiлетiн үзiндi көшiрменiң мазмұны мен ресiмделуiне қойылатын
талаптар Қазақстан Республикасының заңдарымен айқындалады. Бағалы
қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлерi, бағалы қағаздардың
мiндеттi реквизиттерi, бағалы қағаз нысанына талаптар және басқа да қажеттi
талаптар заң құжаттарымен немесе соларда белгiленген тәртiп бойынша
белгiленедi. Бағалы қағаздың мiндеттi реквизиттерi болмауы немесе бағалы
қағаздың ол үшiн белгiленген нысанға сәйкес келмеуi оның жарамсыз болуына
әкелiп соқтырады.
Ұсынушыға бағалы қағазбен куәландырылған құқықты басқа адамға беру
үшiн бағалы қағазды сол адамға тапсыру жеткiлiктi. Атаулы бағалы қағазбен
куәландырылған құқықтар талапты (цессияны) жеңiлдету үшiн белгiленген
тәртiп бойынша берiледi. Бағалы қағаз бойынша құқық берушi адам осы
Кодекстiң 347-бабына сәйкес бұл талапты орындау үшiн емес, тиiстi талаптың
жарамсыздығы үшiн жауапты болады. Атаулы бағалы қағаз бойынша құқықтарды
басқа адамға берген кезде берiлетiн қағаз жойылады, ал оның жаңа иесiне
басқа бағалы қағаз берiледi. Эмиссиялық бағалы қағаздар бойынша құқықтар
беру және солар бойынша құқықтарды растау ерекшелiгi Қазақстан
Республикасының заң актiлерiмен айқындалады. Ордерлiк бағалы қағаз бойынша
құқықтар бұл қағазға берiлгенiн жазу - индоссамент арқылы берiледi.
Ордерлiк бағалы қағаз бойынша құқық берушi адам (индоссант), жылжымайтын
мүлiк ипотекасы туралы Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде
белгiленген жағдайларды қоспағанда, құқықтың болуы үшiн ғана емес, оның
жүзеге асырылуы үшiн де жауапты болады. Бағалы қағазда жасалған индоссамент
бағалы қағазбен куәландырылған барлық құқықтарды бағалы қағаз бойынша
құқықтар берiлетiн адамға - (индоссантқа) немесе соның бұйрығына
ауыстырады. Индоссамент бланкiлiк болуы мүмкiн (орындауға тиiс адам
көрсетiлмейдi). Бағалы қағазбен куәландырылған құқықтарды жүзеге асыру, бұл
құқықтарды индоссантқа бермей-ақ (сену индоссаментi) индоссаментке
тапсырумен ғана шектелуi мүмкiн. Бұл жағдайда индоссант өкiл ретiнде әрекет
жасайды. Бағалы қағазды берген адам және оны индоссиялаған барлық адамдар,
жылжымайтын мүлiк ипотекасы туралы Қазақстан Республикасының заң
актiлерiнде белгiленген жағдайларды қоспағанда, оның заңды иесiнiң алдында
бiрге жауап бередi. Бағалы қағаздың заңды иесiнiң сондай қағазбен
куәландырылған мiндеттемесiн бағалы қағаз бойынша мiндеттенгендердiң
арасынан бiр немесе бiрнеше адамның орындауы туралы талабын
қанағаттандырған ретте олар бағалы қағаз бойынша өздерiнен бұрын
мiндеттенген өзге адамдарға керi талап қою (регресс) құқығына ие болады.
Мiндеттеменiң негiзi болмауын не оның жарамсыздығын сылтауратып бағалы
қағазбен куәландырылған мiндеттеменi орындаудан бас тартуға жол берiлмейдi.
Бағалы қағаздың жалғандығын немесе жасандылығын байқаған бағалы қағаз иесi
өзiне қағазды берген адамға, бағалы қағазбен куәландырылған мiндеттеменi
лайықты орындау туралы және залалдардың орнын толтыру туралы талап қоюға
құқылы. Заңсыз иеленушiнiң қолындағы бағалы қағаз бойынша құқықтар жүзеге
асырылмауға тиiс. Жоғалған бағалы қағаз бойынша және ордерлiк бағалы қағаз
бойынша ұсынушы құқығын қалпына келтiрудi iс жүргiзу заңдарында көзделген
тәртiппен сот жүргiзедi.
1.2. Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыру үшін келісім
алу тәртібі.
Әлемдік тәжірибе жай банк ісі қызметімен бағалы қағаздар нарығы
қызметінің үйлесу мәселелерінің екі ықпалын ажыратады.
Ықпалдардың біріне сәйкес банктергі бағалы қағаздар нарығында кәсіби
қызметтің кейбір түрімен (брокерлік, делдалдық, нарықтық ұйымдастырушы)
айналысуға болмайды, сондай-ақ инвесторлар ретінде кәсіби емес қызметтің
бөлек түрлеріне шектеулер қойылуы қажет. Банктерді коммерциялық және
инвестициялық деп бөлу комерциялық банктерге (салымдар мен депозиттерді
қабылдайтын) жоғары тәуекелді бағалы қағаздармен байланысты кейбір кәсіби
емес операциялармен (мемлекеттік емес бағалы қағаздарды қаржыландыру)
айналысуға шек қою дегенді білдіреді, сонымен қатар тәуекелділікке жоғары
кәсіби қызметтің кейбір түрімен айналысуға шек қояды.
Екнші ықпал банктерге жай банктік операцияларды бағалы қағаздар
нарығының көптеген операциялармен үйлестіруге келісім берілген. Бұндай
ықпал Еуропалық елдерде басым және одақтастық Еуропа болашағы үшін негіз
ретінде қабылданған. Осы ықпалға сәйкес банктік инвестициялық
операциялардың тәуекелдігін шектеу қызметтерді тура бөлудің хирургиялық
шаралармен емес, ал банктік қызметке мемлекеттік бақылау жүргізу жолмен
(Қазақстанда да қадағаланады) бағалы қағаздарға банктердің
ынталандырылмайтын шамадан тыс инвестицияларын арнайы кіріктеріне
шекитеулерді енгізу арқылы жүзеге асырылу керек. Қазақсатанда банк жүйесі
банктердің әмбебаптылығының – екінші ықпалын ұстанады.
Банктер Бағалы қағаздар нарығы туралы Қазақстан Республикасы Заңы
негізінен өздері тартқан ақша қаражаттарын бағалы қағаздарға
инвестициаланған заңды тұлға – инвестициялық инвестор болып табылады.
банктердегі делдалдық операцияларды Қазақстан Республикасының бағалы
қағздары бойынша Ұлттық комиссиядан рұқсат қағаз алған кезде Банктер және
банктік қызмет туралы заң күші бар ҚР Президентінің Жарлығына сәйкес және
Ұлттық банк келісімі бойынша жүзеге асырады.
Екінші деңгейдегі банктер бағалы қағаздар нарығында заңды рұқсат
етілген келесідей қызмет түрлерін атқарады:
- Брокерлік және делдалдық қызмет;
- Инвестициялар мен қорларды басқару;
- Бағалы қағаздар нарығына қатысушыларға есеп айрысу қызметін көрсету;
- Костодиондық қызмет;
- Тізілімді жүргізу және дипозитарийлік қызмет көрсету;
- Кеңес берушілік қызмет және т.б.[4]
Бағалы қағаздар нарығы туралы Заңға сәйкес брокерлік қызмет сыйақы
келісімшарты негізінде клиент қызығушылығының тапсырысы бойынша бағалы
қағаздар мен мәмілелерді жүргізеді.
Делдалдық қызмет өз атынан бағалы қағаздармен және өз есебіне пайда
табу мақсатында мәміле жүргізу тұжырымын жасайды.
Костодиондық қызмет – клиенттердің сенімді бағалы қағаздары мен ақша
қаражаттарын сақтау және есепке алу бойынша қызметтерді жүргізу.
Қаржылық активтерге капиталды қаржыландырумен байланысты сұрақтар
бойынша көрсетілетін консультациялық қызметтер коммерциялық банктердің
бағалы қағаздар нарығындағы жаңа қызмет түрі болып орын алды. Көрсетілетін
консультациялық қызметтер табыстар мен әр түрлі активтер тәуекелділігінің
арасындағы сәйкестікті терең талдауға, сатып алу және бағалы қағаздар
портфелін олардың табыс серпіні есебімен қалыптастырудың алгоритімін
клиенттер үшін құруға мүмкіндік беретін банктердің ішкі ақпараттық жүйесіне
сүйенеді.
Одан басқа банк делдалдық операцияларды жүргізе алады. Банк
комиссиялық кезеңде оның клиенті мысалы, қандай да болса бір акционерлік
қоғам бағалы қағаздарды алғашқы орналастыруға қатысады. Банктің қатысуы екі
жақтың құқықтары мен міндеттемелері берілетін эмиссиялық келісімшарт
негізінде жүзеге асырылады.
Банк тек бағалы қағаздар элементерімен ғана емес, сонымен бірге оларды
сатып алушы немесе сатушымен әріптестік қарым-қатынаста болады. Бұл кезде
екі жақ келісім шарт жасасады. Онда банк тапсырыс берушінің келесі қызмет
түрлерін орындауға міндеттенеді:
- Сатуға ұсынылатын бағалы қағаздарға өтініш бойынша бағалау жүргізу;
- Оның атына және оның есебіне бағалы қағаздарды сатып алу;
- Бағалы қағаздарды орналастыру;
- Бағалы қағаздар нарығындағы мәміле, бағам туралы хабарлау;
- Бағалы қағаздар нарығында бірлестік әрекеттерін жүргізу;
- Бағалы қағаздар нарығындағы операцияларымен байланысты кез келген
сұрақтар бойынша кеңес беру.
Сонымен қатар, коммерциялық банктер қарыз алушыдан бағалы қағздарды
берілген қысқа мерзімді несие бойынша кепіл ретінде қабылдау мүмкін.
Кепілзат құны атаулы құн бойынша емес нарықтық бағам бойынша бағаланады.
Бұл кепілзаттың қарастырылатын түрінің айрықшалығымен түсіндіріледі: осы
бағалы қағздардың нарықтық бағамы түскен кезде бірден құнсыздануы мүмкін.
Кепілзаттың өзіндік ерекшелігі қарыз алушының жауапкершілігі кепілзат
құнымен жойылмай оның барлық мүлкіне таратылатындығымен тұжырымдалады. Тек
осындай тәсілдеме кепілзат қабылдай отырып, несие беру кезінде банктің
коммерциялық қызығушылығын қорғайды.
Комерциялық банктердің бағалы қағаздармен операцияларын кеңейтуге
талпынуы, біріншіден, осы операциялардың жоғары табыстылығымен; екіншіден,
тікелей банктік несиені тиімді пайдалану саласына қатысты қысқаруымен
ынталандырылады. Нарықты интернацияландыру нәтижесінде ұлттық комерциялық
банктер банктерге айтарлықтай пайда әкелетін шетел акциялары және
облигацияларымен байланысты өз операцияларының көлемін кеңейтеді.
Бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыруға келісім
алу үшін ҚР Ұлттық банкке келесі құжаттар ұсынылады:
• Кәсіптік қызметті жүзеге асыруға келісім алу үшін өтініш;
• Ұсынылатын кәсіптік қызметке нақты сипаттама, оның құрамына оларды
жүзеге асыру тәртібі, банктік бақылау, банк мамандарның кәсіптік
қызметті жүзеге асыруға құқық беретін біліктілік куәлігінің көшірмесі
кіреді.
Бағалы қағздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыруға келісімді ҚР
Ұлттық банкі екінші деңгейдегі комерциялық банктерге беруі мүмкін, олар
келесілерді жүргізеді:
• ҚР аумағындағы заңдылықтарға сәйкес бір жылдан кем болмайтын уақыт
ішінде банктік және басқа да операцияларды жүзеге асырады;
• ҚР Ұлттық банкі белгілеген пруденциалдық нормативпен келісім беру
туралы өтінішті ұсынғанға дейін үш ай ішіндегі басқа да орындауға
міндетті мөлшер мен лимиттерді орындайды;
• ҚР Ұлттық банкі және банктер алдында міндеттемелер бойынша мерзімі
өткен қарыздары жоқ;
• ҚР Ұлттық банкінің заңдылықтары мен нормативтік құқықтық актілерінің
талаптарын орындайды;
• өз штатында бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыруға
құқық бертін біліктілік куәлігі бар үш маман болуы керек.
Ұлттық банк банкке бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге
асыру келісімін келесі негіздерде бермеуі мүмкін:
• банктер Бағалы қағаздар нарығында брокерлік, делдалдық қызметті
лицензиялау туралы Ережедегі талаптарды орындамаса;
• штатында біліктілік куәлігі бар үш маманның болмауы;
• заңда көрсетілген талаптарға ұсынылған құжаттардың сәйкес келмеуі.[5]
Бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыруға Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкінің келісімін алған банктер бағалы қғаздар бойынша
Ұлттық комиссиядан үш ай ішінде лицензия беру туралы өтініш жазуға құқығы
бар.
Ұлттық банк берген келісімнің үш ай ішінде заңды күші болады. Банк
Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссияға уақытында
өтініш етпесе, келісім заңды күшін жоғалтады.
Куәландырылған лицензия көшірмесі банк клиентінің көздері оңай жететін
жерде тұруы керек.
Басқа көшірмесін ҚР Ұлттық банкіне оны берген күннен бастап бес күн
мерзім ішінде ұсыну керек.
Лицензияны Ұлттық банк келесі жағдайларда қайтарып алады:
• дұрыс емес мәліметтер анықталған кезде;
• банктің бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметін реттейтін
заңдылықтар бұзылған жағдайда;
• банктің Ұлттық банк бекіткен пруденциялық нормативі мен басқа да
орындалуға міндетті мөлшері мен лимиттері бұзылса.
Ұлттық банк келісімді қайтарып алу туралы жеті күн мерзім ішінде
бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссияға хабарлайды.
Ұлттық банк бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыруға
берілген келісімдерді тіркеп отырады.
1.3. Бағалы қағаздармен операциялардың есебі.
Шоттар жоспарының баланстық шотында көрсетілетін бағалы қағаздар
операцияларының есебі Бағалы қағздар есебінің тәртібі туралы Ережеге
сәйкес франт-офис активті операциялар бөлімінде және бэк-офис операцияларды
есептеу және рәсімдеу бөлімінде жүргізіледі.
Бэк-офистің негізгі міндеттеріне келесілер жатады:
• активті операциялар бөлімінде бекітілген барлық мәмілелерді оперативті
рәсімдеу, оларды бухгалтерлік есепте көрсетілуі;
• әрбір операция бойынша барлық қажетті жолдамалы құжаттарды бақылау;
• бағалы қағаздар қоржынының сонымен қатар бағалы қағаздар және
инвесторлармен жасалған мәмілелер есебін жүзеге асыру;
• қаржы нарығында жүргізілетін операциялармен байланысты дербес шоттар
бойынша қаражаттар қозғалысын бақылау және есептеу;
• ҚР Ұлттық банкіне, бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссияға,
статистиканы қалалық басқару және басқа да бақылау органдарына
уақытылы есеп ұсыну және дайындау.
Көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында бэк-офис келесідей
қызметтерді атқарады:
• Франт-офис бекіткен барлық мәмілелер талаптарына сәйкес бухгалтерлік
есепті жүргізу және рәсімдеу, банктегі және филиалдағы шетел
валютасында жасалған операцияларға бухгалтерлік өткізбе жасау;
• Бағалы қағаздар операциялары бойынша бухгалтерлік өткізбе жасау;
• Банкаралық нисие операциялары бойынша бухгалтерлік өткізбе жасау;
• Валюталық нарық және бағалы қағаздар нарығындағы операциялары есептеу
үшін қажетті банктің дербес шоттарын ашу және енгізу;
• Сәйкес журналдарда операциялар және ақша есебін жүргізу;
• Мемлекеттік бағалы қғағздар бойынша инвесторлардың депо шоттарын
ашу, жүргізу, жабу;
• Кіріс және шығыс құжаттарын тіркеу.
Франк-офистің негізгі міндеттері:
• Бағалы қағаздар нарығында, валюталық нарықта және қаржы
нарығының басқа да сегменттерінде операцияларды жүзеге асыру;
• Қаржы нарығында қаражаттарды тарту және орналастыру;
• Жоғары өтімді бағалы қағаздарды тиімді қоржының қалыптастыру.
Франк-офистің негізгі қызметтері:
• ҚР мемлекеттік және мемлекеттік емес бағалы қағаздарымен операцияларын
жүзеге асыру;
• Банкаралық несие нарығында ұлттық және шетел валютасында операцияларды
жүргізу;
• Ішкі және сыртқы валюталық нарықта конверсиялық операцияларды жүргізу;
• Банктің ақша қажеттілігін қамтамасыз ету;
• Мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу немесе сату бойынша клиент
тапсырысын қабылдау және орындау;
• Банктің бос ресурстарын ҚР аукционында мемлекеттік және мемлекеттік
емес бағалы қағаздардың екінші нарығында орналастыру;
• Мемлекеттік бағалы қағаздардың екінші нарығында және банкаралық несие
нарығында (БАН) банк қажеттілігі үшін қаражаттарды тартуды және
орналастыруды жүзеге асыру;
• Жоғары табысты және өтімді бағалы қағаздар қоржынын құру және басқару;
• Инвесторлармен, клиенттермен және қаржы нарығының басқа да
контрагенттерімен төрелік мәміле жасау;
• Инвесторлармен, клиенттермен және қаржы нарығының басқа да
контрагентерімен фьючерстік мәміле жасау;
• Мемлекеттік бағалы қағаздарды кепілге ала отырып несиелеу;
• Коъюктураны және әр түрлі қаржы нарығының табыстылығын талдау;
Банктің қазынашылық міндеттемелері мен басқа да жоғары өтімді
мемлекеттік бағалы қағаздары өтімділікті демеу үшін ұлттық банк ұсынатын
ломбардты несиелерді қамтамасыз ете алады.
Бағалы қағаздарды айналысқа шығару кезінде банк оларды атаулы құнына
тең келмейтін баға бойынша сатуы мүмкін. Бұл ең алдымен бағалы қағаздар
бойынша сыйақы (купон) алдын ала белгіленуімен байланысты, ал нарықта
күнделікті сыйақы мөлшерлемесі, сәйкесінше табыстылық та өзгеріске ұшырап
отырады.
Инвестициялау қоржынының объектісіне әр түрлі бағалы қағаздар жатады:
- акция,
- облигация,
- бағалы қағаздардың туынды түрлері.
Қоржын бөлігі ақша түрінде ұсынылуы мүмкін. Қағаздардың көлемі де әр
түрлі болады. Қоржын құрамына байланысты ол табыс немесе зиян алып келуі
мүмкін және әр түрлі тәуекел деңгейіне ие. Бағалы қағаздар қоржынына
жататын тізімдер мен көлемдер қоржын құрылымы деп аталады. өз кезегінде
олар инвесторлар басқара алатын сипаттамалар жиынтығын ұсынады: бағалы
қағаздар құрамында және көлеміне кіретін құрамды өзгерту.[6]
Қаржы құралдары: тану және бағалау 39-ҚЕХС сәйкес Ұлттық банк бағалы
қағздарды есептеу бойынша ұсыныстар жасаған. Осыған сәйкес бағалы қағаздар
қаржы активтері болып табылады және үш санатқа бөлінеді:
1) Сатуға арналған бағалы қағаздар бұл делдалдың маржасы немесе қысқа
мерзімді баға ауытқуы нәтижесінде табысты алу мақсатында алынған
бағалы қағаздар;
2) өтуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар – тұрақты немесе анықталған
төлеммен байланысты қаржы активтері және өтеу мерзімі тұрақты болып
табылатын бағалы қағаздар;
3) сатуға жарамды бағалы қағаздар – бұл сатуға арналған бағалы қағаздар,
өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар болып табылмайтын бағалы
қағаздар.
Сатуға арналған бағалы қағаздар және өтеуге дейін ұсталатын бағалы
қағаздарды ең алғаш тану кезінде нақты шығындар бойынша бағаланылады.
Мәміле жасау кезінде шығындар осы бағалы қағаздарды алғашқы тану кезіндегі
құнға жатқызылады.
Бағалы қағаздардың әділ құны бір немесе бірнеше жалпы жұрт қабылдаған
әдіс көмегімен анықталуы мүмкін. Бағалау әдісі негізінде әділ құнын есептеу
кезінде нарық қатысушылары пайдаланылатын бастапқы деректер жатады. Сонымен
қатар әділ құнын есептеу кезінде әдістер мен бастапқы деректерді ашып
қарастыру қажет.
Бағалы қағаздардың әділ құны мәміле немесе басқа да нарық бағасына
байланысты. Егер нарықтық бағаны сенімділіктің жеткілікті деңгейімен
анықтау мүмкін болмаса, онда әділдік құны барлық болашақ төлемдер немесе
ақша түсімдері сомасы ретінде есептеледі. Сондай-ақ бағалы қағаздардың әділ
құнын бағалаудың басқа да әдістері қолданылуы мүмкін. Оның ішінде ағымдағы
әділ құнын анықтаудың негізі оны жүргізу уақытынан бастап есептілік күніне
дейін айтарлықтай экономикалық шартта болмаған кездегі ең соңғы мәміле
бағасы болады.
1.4. Бағалы қағаздар нарығындағы рейтингтік агенттіктер.
Қор нарығының жағдайын бағалау үшін мамандар жүз жылдан астам уақыт
бойы индекстерді пайдаланып келеді. Нарықтың кәсіби қатысушылары үшін қор
индексі дәрігер аурудың дене қызуын өлшегені сияқты болады. әрбір жұмыс күн
индекстер динамикасына бір көз жүгүртуден басталады. Бұл жалпы нарықтың
жағдайын тез бағалауға мүмкіндік береді. Рейтинг талдаушы объектінің
көрсеткіштер шкаласы бойынша бағытын анықтау. Кез келген рейтингтік
агенттік өзінің рейтингтік шкаласын бағалы қағаздардың екі класы арасында
бөледі: инвестициялық сападағы бағалы қағаздар (немесе инвестициялық бағалы
қағаздар) және алып-сатарлық бағалы қағаздар. Рейтингтік агенттіктер алғаш
рет АҚШ-ң қор нарығында пайда болды. Сондықтан олардың ұйымдастыруы мен
қызметіне талдау жасау кезінде көбіне халықаралық масштабта қызмет атқарушы
екі американдық рейтинг агентігіне назар аударды.
Рейтингтік агентіктер өздерінің негізгі функцияларын орындай отырып,
рейтингтік ақпараттар тартуға өз арналарын құрады, несиелік тәуекел
деңгейін дәл болжау үшін аймақтық және сапалық шаруашылықты зерттейді,
эмитент туралы мәліметтер базасын нығайту және тұрақты негізінде микро және
микроэканомикалық зерттеулер жүргізеді. Нәтижесінде ірі рейтингтік
агенттіктер бір мезгілде әр түрлі формадағы апта сайынғы, ай сайынғы,
тоқсан сайынғы талдау апталықтары және нұсқаулықтарымен жабдықтай алады.
Сонымен қатар компаниялар және қаржы институттарының анықтамалығы,
аналитикалық, тақырыптық және арнайы зертеулер, есептер, комментериилер,
кітап жариялымы, мәліметтер базасының кез келген сегментінен электрондық
хабарламалар, рейтинг жариялымдарымен де қамтамасыз ете алады. Ірі рейтинг
агенттіктері эмитенттердің қаржылық жағдайларымен қатар құр құралдарының
рейтингі арқылы әртүрлі іскерлік ақпараттар таратады. Мысалы Стандард энд
Пурз Корп рейтингтік агенттігі бағалы қағаздар компаниялар, банктер
бойынша аналитикалық материалдар және көптеген анықтамалар шығарылды.
Сонын ішінде мына жайды бөліп көрсетуге болады, яғни 1928 жылдан бері
шығарылатын 50 мыңнан астам американдық және шетел фирмаларының ақпараттар
енгізілген жыл сайын шығарылатын Корпорациялар, директорлар, жоғарғы
басқармалар тізімі.
Жалпы рейтингтік агенттіктер қысқа мерзімді бағалы қағаздар үшін
жүйелер және мерзімі бір жылдан жоғарғы жүйелерді қамтамасыз етеді. Арнайы
рейтинг жүйелері жеке бағалы қағаздар үшін (мысалы, артылықшылықты акция,
комерциялық қағаздар және тағы басқа) құрылуы мүмкін. Белгілі бір бағалы
қағаздар ( мысалы, ұзақ мерзімді облигациялар) бойынша рейтинг жүйесі
эмитенттің түріне байланысты (қай салаға жатады - өндірістік компания,
банк, сақтандыру компаниясы және т.б., жергілікті органдарынікі ме, жоқ
әлде мемлекеттің қаржылық міндеттемесі ме) мүлдем өзгеше болуы мүмкін.
Одан басқа белгілі бір бағалы қағаздар рейтингін бағалы қағаздардың
кластық рейтингісінен (эмитент топтары бойынша, салалар бойынша) ажырата
білу керек. Мысалы, Moody’s шаруашылықтың салалары бойынша рейтингтік
статистиканы (бағалы қағаздар рейтингінің орташа динамикасы, салалардағы
рейтингтік баға диапазонының өзгерісі және тағы басқа) жүргізіп және
жариялап отырады.
Рейтингтік агенттіктер үш түрлі бағалы қағазды бөліп көрсетеді:
- рейтинг жүргізілмейтін бағалы қағаздар;
- эмитенттің арнайы өтінішімен рейтинг жүргізілетін бағалы қағаздар;
- сатандартты рейтингті, жалпы бағалы қағаздар;
Мысалы, бірінші категорияға белгілі бір сома шамасына шығарылған,
немесе шығарылған мерзімі 3-5 жылдан кем емес эмитенттердің қағаздары енуі
мүмкін. Рейтингтік агенттік өзінің қарсылығын білдіріп бағалы қағаздардың
белгілі бір түріне (мысалы, депозиттік сертификат), немесе белгілі бір
мерзім ішіндегі бағалы қағаздар (мысалы, алтай мерзімге дейінгі қаржылық
құралдары бойынша) рейтинг жүргізеді.
Екінші категорияға белгілі бір эмитенттердің бағалы қағздары кіруі
мүмкін, мысалы, рейтингтік агенттіктер мен ұзақ мерзімді қарм-қатынасы
болмаған компаниялар, шетелдік заңды тұлғалар және т.б.
Қорыта келгенде рейтингтік агенттіктер инвесторлардың басым бөлігі
ақша жұмсайтын бағалы қағаздарға үлкен жетістіктерге жеткізетін нарық
спекторын таңдайды.
Рейтингтік агенттіктерге қойылатын талаптар:
❖ агенттік тәуелсіз болуы керек және бағалау жүргізілетін бизнисте өз
мүддесі болмауы керек;
❖ рейтингтік агенттік мемлекеттің немесе басқа реттеуші органның
өкілеттігі болмауы тиіс;
❖ қаржылық баспасөзде жарияланатын мәліметтер тәуелсіз сарапшылардың
бағалау мәліметтері болып табылады;
❖ агенттік кез келген ұйымдастыру құқықтық үлгіде болаалады.
Көптеген елдерде рейтингтік агенттіктердің 60% құрамында жеке тұлғалар
жоқ еншілес компаниялар. Олар ірі баспаханаларға, консалтингтік
компанияларға тиістьі болуы мүмкін; рейтингтік агенттіктер аудит
жүргізбейді. Бағалы қағаздарды бағалау үшін эмитенттердің берген
ақпараттарының объектілігін тексермейді.
Рейтингтік компания немесе агенттік қызметінің негізгі элементі қор
индекстер жүйесін өндіру және оларды кеңінен жариялау болып табылады.
ІІ – тарау. Бағалы қағаздардың түрлері.
2.1. Бағалы қағаздардың түрлеріне сипаттама және олардың жіктелуі.
Бағалы қағаздардың түрі түсінігінде бағалы қағаздарға тиісті жалпы
және бірдей белгілердің жиынтығы. Бағалы қағаздар жіктелуін және бағалы
қағаздар түрлерінің жіктелуін айыра білу керек.
Бағалы қағаздардың жіктелуі мен бағалы қағаздардың түрлерінің
жіктелуін бөліп қарастыруға болады.
Бағалы қағаздардың жіктелуі – бұл бағалы қағаздардың өздеріне тиісті
белгілері бойынша бөлінуі.
Бағалы қағаздар түрлерінің жіктелуі – бұл бір түрдегі бағалы
қағаздарды топтастыру; бағалы қағаздарды басқа да түрлерге бөлу. Өз кезінде
түрлерді одан әрі бөлуге болады. Әрбір төменгі жіктеу жоғары тұрған
жіктеудің құрамына кіреді. Мысалы, акция – бағалы қағаздың бір түрі.
Қарапайым акция бір дауысты немесе көп дауысты, номиналмен немесе
номиналсыз болуы мүмкін.
Бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар және бағалы қағаздардың осы
Кодекспен және Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiмен
айқындалған өзге де түрлерi жатады. Бағалы қағаздар шығарылым нысаны
бойынша:
1) құжатты және құжатсыз;
2) эмиссиялық және эмиссиялық емес;
3) атаулы, ұсынбалы және ордерлiк бағалы қағаздар болып бөлiнедi.
Құжатты бағалы қағаздар - құжатты нысанда (бағалы қағаздың мазмұнын
арнаулы техникалық құралдарды пайдаланбай-ақ тiкелей оқу мүмкiндiгi болатын
қағаз немесе өзге материалдық жеткiзушi) шығарылған бағалы қағаздар.
Құжатсыз бағалы қағаздар - құжатсыз нысанда (электрондық жазбалар жиынтығы
түрiнде) шығарылған бағалы қағаздар. Эмиссиялық бағалы қағаздар - бiр
шығарылым шегiнде осы шығарылым үшiн бiрдей жағдай негiзiнде
орналастырылатын және айналымда болатын, бiртектi белгiлерi мен
реквизиттерi бар бағалы қағаздар. Эмиссиялық емес бағалы қағаздар - осы
тармақтың төртiншi бөлiгiнде көрсетiлген белгiлерге сәйкес келмейтiн бағалы
қағаздар. Атаулы бағалы қағаз - ол куәландырған құқықтардың онда аталған
тұлғаға тиесiлiгiн растайтын бағалы қағаз. Ұсынбалы бағалы қағаз - ол
куәландырған құқықтардың бағалы қағазды ұсынушыға тиесiлiгiн растайтын
бағалы қағаз. Ордерлiк бағалы қағаз - ол куәландырған құқықтардың онда
аталған тұлғаға, ал оларға осы құқықтар осы Кодекстiң 132-бабының 3-
тармағында көзделген тәртiппен берiлген жағдайда, басқа тұлғаға тиесiлiгiн
растайтын бағалы қағаз. Осы Кодекспен және Қазақстан Республикасының өзге
де заң актiлерiмен бағалы қағаздардың белгiлi бiр түрiн қайсыбiр нысанда
шығару мүмкiндiгiне жол берiлмеуi мүмкiн.
Бағалы қағаздар жоғарыда айтылғандай белгілі бір сипаттың жиынына ие.
Уақыт сипаттамасы:
• қызмет ету мерзімі: айналысқа қай уақытта шығындарды, қай уақыт
кезеңіне немесе мерзімсіз;
• пайда болуы: басы өзінің бірінші негізінен келе ме немесе басқа
бағалы қағаздардан.
Кеңістік сипаттамасы:
• қызмет ету нысаны: қағазды немесе заңды түрде айтқанда құжатты нысан
немесе қағазсыз, құжатсыз нысан;
• ұлттық белгісі: Отандық немесе басқа мемлекеттік, яғни шетелдік;
• аймақтық белгісі: елдің қай аумағында шығарылған.
Нарықтық сипаттамасы:
• бағалы қағаздардың негізінде жатқан актив түрі немесе оның шығу
негізі (тауар, ақша, фирманың жиынтық активі және т.б.);
• иемдену тәртібі: ұсынушыға, атаулы, ордерлі. Атаулы бағалы қағаздар
– онда көрсетілген тұлғаның құқығын куәландыратынын көрсетеді.
Ұсынушы бағалы қағаздары – құқық оны ұсынушы адамға жатады. Ордерлі
бағалы қағаздар – құқық онда аталған адамға тиесілі.
• шығару нысаны: эмиссионды, яғни ішінде барлық бағалы қағаздар
өздерінің сипаттары бойынша бірдей болып келетін бөлек сериялар
бойынша шығарылады немесе эмиссиялық емес;
• меншік нысаны және бағалы қағаздарды нарыққа шығарушы эмитент түрі:
мемлекет, корпорациялар, жеке тұлғалар;
• айналыс сиапты: нарықты еркін немесе шектеулі айналады;
• бағалы қағаздар ұсынатын құқық түрі негізінде экономикалық мәні;
• тәуекел деңгейі: жоғары, төмен және т.б.;
• табыс көзі: бағалы қағаздар бойынша табыстың қандай да болса бөлігін
төлей ме, жоқ әлде төлемей ме;
• қаражат салымның нысаны: ақша қарызға немесе меншік құқығын иемденуге
қаржылана ма.[7]
Бағалы қағаздар сонымен қатар мерзімді және мерзімсіз болып бөлінеді.
Мерзімді – оларды шығару кезінде мерзімі белгіленетін бағалы
қағаздар. Әдетте мерзімді бағалы қағаздар келесідей түрге бөлінеді:
• қысқа мерзімді, айналымда бір жылға дейін жүретін;
• ұзақ мерзімді, айналымда бір жылдан жоғары мерзімде жүреді.
Мерзімсіз – айналым мерзімі шектелмеген бағалы қағаздар, яғни олар
шексіз қызмет етеді және бағалы қағаздар шығару кезінде өтеу мерзімі
көрсетілбейді.
Бағалы қазадардың пайда болуының классикалық нысаны – қағаз, яғни
бағалы қағаз құжат түрінде қолданылады. Бағалы қағаздар нарығының дамуы
бағалы қағаздардың көп түрінің ең алдымен эмиссиялық құжатсыз нысанға
ауысуын талап етеді.
Инвестициялық (капиталдық) – капитал салымы үшін объекті болып
табылатын бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, фьючерлік келісімдер
және т.б.).
Инвестициялық емес – тауар немесе басқа нарықта ақшалай есеп айрысуға
қызмет көрсететін бағалы қағаздар (вексельдер, чектер, коносаменттер).
Эмитенттің құжаттық мәртебесін, инвестициялық және несиелік тәуекел
деңгейін, инвесторлардың қызығушылығы мен басқа факторларды ескергенде
қордың бағалы қағазы үш топқа бөлінеді:
• мемлекеттік;
• муниципалдық;
• мемлекеттік емес.
Мемлекеттік бағалы қағаздар – мемлекеттің ішкі қарыздарының нысаны;
эмитентті мемлекет болып табылатын қарыздық бағалы қағаздар. Мемлекеттік
бағалы қағаздар ішінде қазынашылық вексельдер мен міндеттемелер,
мемлекеттік және жинақ қарыздарының облигациялары кең тараған.
Муниципалдық бағалы қағаздарға жергілікті өкімет органдарының қарыздық
міндеттемелері жатады.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпорациялық және жеке қаржы
институттарымен ұсынылады. Корпорацияға кәсіпорындардың, ұйымдардың,
банктердің қарыздық міндеттемелері мен акциялары жатады. Жеке бағалы
қағаздарға жеке тұлғалар шығаратын вексельдер, чектер жатуы мүмкін.
Нарықтағы айналым ерекшелігіне байланысты бағалы қағаздарды нарқытық
(айгналымды) және нарықтық емес (айналымсыз) деп бөледі.
Нарықтық бағалы қағаздар екінші нарықта биржалық және биржадан тыс
айналыс шегінде еркін сатып алынуы және сатылуы мүмкін. Ол шығарылғаннан
кейін эмитентке кезектен тыс ұсынылмайды.
Нарықтық емес бағалы қағаздар бір қолдан екінші қолға еркін ауыспайды,
яғни оларда екінші айналыс болмайды. Бұл мынадай бағалы қағаздарға жатады,
мысалы, эмитент бағалы қағаздарды шығару кезінде тек эмитенттен басқа
адамға сатылмауы тиіс деген шарт қояды.
Сонымен қатар, айналасы шектелген бағалы қағаздар туралы айтып кетуге
болады. Сатып алу-сату мәселесі бойынша шектеулер жабық акционерлік
қоғамның акцияларына жатады. Бағалы қағаздардың борышқорлық және иемденуші
үлесіне бөлінуі өз кезегінде ақша қарадаттарын пайдаланудың екі мүмкін
тәсілдерін көрсетеді:
• әр түрлі активті меншікке алуға;
• уақытша пайдалануға.
Егер бағалы қағаздар салынған ақша соммасын қайтарып беру шартымен
шектелген мерзімге шығарылса, олар борышқорлық болып табылады. Бұл
облигациялар, банктік сертификаттар, вексельдер және т.б. Иеленуші бағалы
қағаздар активтерге сәйкес меншік құқығын береді. Бұл акциялар варанттар,
коносаменттер және т.б.
Эмиссиялық бағалы қағаздар ірі серияда және көп көлемде және әрбір
серияның ішінде ұқсас шығарылады. Бұл – акция және облигация.
Эмиссиялық емес бағалы қағаздар аз серияда немесе санаулы түрде
шығарылады.
Қазіргі әлемдік тәжірибеде қолданылатын бағалы қағаздар екі үлкен
сыныпқа бөлінеді.
1 – сынып – негізі;
2 - сынып – туынды.
Негізгі бағалы қағаздар – қандай да болса бір актив (тауар, ақша,
капитал, мүлік, әртүрлі ресурстар және т.б.) негізіне мүлік құқығы жататын
бағалы қағаздар. Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен облигациялар
жатады.
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы туралы Заңында
туынды бағалы қағаздар – басқа бағалы қағаздар арқылы өзінің құнын айырады
деп айтылған. Туынды бағалы қағаздар – бұл әртүрлі базистік активтермен
бейнеленген, мүліктік жағдайға негізделген ерекше әмбибап тауар. Туынды
бағалы қағаздарға фьючестер, опциондар, форварттар, варанттар, своптар,
споттар, депозиттарийлік куәліктер және тағы басқалар жатады. Туынды бағалы
қағздар қоғам капиталының белгілі бір бөлігіне тіркелетін меншік құқын
тұрақтандыруға қарағанда туынды бағалы қағаздарды пайдалана отырып, болашақ
кезеңде орындалатын кәсіпкерлік табысты алуға құқықты тіркейді. Олардан
пайданы бағамдар айырмашылығынан немесе әр түрлі нарықта бір активті бір
уақытта сатып алу-сатудан алады.
Қазақстан Республикасындағы акционерлік қоғам туралы Заң негізінде
акционерлік қоғам акционерлердің жалпы жиналысының немесе қоғамдық
директорлар кеңесінің шешімімен туынды бағалы қағаздарды, соның ішінде
бағалы қағаздар нарығы туралы заңдылықтарға сәйкес варранттарды да шығаруға
құқығы бар. Қоғам Қазақстан Республикасының сыртында да туынды бағалы
қағаздарды шығарып, орналастыруға құқылы. Коммерциялық емес ұйым болып
табылатын қоғам туынды бағалы қағаздар шығаруға құқығы жоқ.
Варрант акционерлік қоғам шығаратын және варрантта бекітілген баға
бойынша бағалы қағаздардың белгілі бір көлемін одан сатып алу үшін ұстаушы
құқығын куәландыратын туынды бағалы қағаздар болып табылады. Қоғам акция
және облигация эмиссиясымен қатар варрант шығаруға құқы бар. Варранттар
бағалы қағаздардан оларды шығарғаннан кейін бөлінеді және оларда
көрсетілген бағалы қағаздарды сатып алғанға дейін нарықта өз бетінше
айналыста жүреді. Варранттар бөлініп шыққаннан кейін бағалы қағаздардың
сатылу құны олардың бағасына азайтылады. Қоғам варрантты қоғамның
болашақтағы бағалы қағаздар эмиссиясымен шығаруға құқығы бар. Олар
иемденушіге қоғамнан бағалы қағаздарын варрантта келісілген бағасы бойынша
белгіленген кезең шегінде, кез келген уақытта алуға құқық береді. Варрант
иемденушіге дауыс беру құқығын бермейді және олар бойынша дивидент
есептелінбейді.
Қоғам басқару органының шешімі бойынша опцион жағына шығарылатын
бағалы қағаздардың белгілі бір көлемін сатып алуға және сатуға артықша
құқық беретін опцион жасауға құқығы бар. Опционды жасау жағдайы және
тәртібі, олардың айналысы бағалы қағаздар нарығы туралы заңдылықпен
реттеледі.
Туынды бағалы қағаздар санатына ең алдымен депозитарийлік қолхаттар
жатады. Депозитарийлік қолхат – бұл шетел эмитентінің бағалы қағаздар
бойынша шығарылған және елде еркін айналыста жүретін туынды бағалы қағаз.
Бұл инвесторлардың шетел эмитенттерінің бағалы қағаздарын иемдену үшін
қаржылық құрал болып табылады. Эмитенттердің депозитарийлік қолхаттарын
шығару шетел капиталының инвестициясының өсуімен және оларды тіркеу
қажеттілігінің болмауымен, оларды жергілікті салықты төлеуден босатуымен
және барлық инвесторлар үшін қол жеткізілуімен байланысты. Депозитарийлік
қолхаттардың келесі түрлерін бөліп қарастыруға болады:
• американдық (ADR);
• ғаламдық (GDR);
• халықаралық (IDR).
ADR АҚШ нарығында айналады және долларлы номиналы болады, ал GDR
американдық нарықтан басқа бірнеше нарықта сатылуы мүмкін және сонымен
бірге эмитентке дүниежүзілік нарық капиталын жаулап алуға мүмкіндік береді.
әдетте американдық банктер эмитенттерге акциялары қор нарығында
бағаланылатын елдерде кастодиандық қызмет көрсетуді ұсынады. Осы атаулы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz