Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет құрылымы
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 2
Кіріспе 4
I. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет құрылымы 7
1.1 Мемлекеттік бюджет құрылымы оның мәні 7
1.2 Мемлекеттік бюджет функциялары 11
1.3 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні 14
II. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет жүйесіне талдау 16
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістері 16
2.2 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің шығыстыры 19
2.3 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің балансын талдау 22
III. Қазақстан Республикасы бюджетін пайдалануды жақсарту 26
3.1 Қазақстан Республикасы бюджетінің жоспарлаудағы туындайтын проблемалар 26
3.3 Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін қалыптастыру 27
ҚОРЫТЫНДЫ 36
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 38
ӘДЕБИЕТТЕР 41
ҚОРЫТЫНДЫ 42
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 44
КІРІСПЕ 2
Кіріспе 4
I. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет құрылымы 7
1.1 Мемлекеттік бюджет құрылымы оның мәні 7
1.2 Мемлекеттік бюджет функциялары 11
1.3 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні 14
II. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет жүйесіне талдау 16
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістері 16
2.2 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің шығыстыры 19
2.3 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің балансын талдау 22
III. Қазақстан Республикасы бюджетін пайдалануды жақсарту 26
3.1 Қазақстан Республикасы бюджетінің жоспарлаудағы туындайтын проблемалар 26
3.3 Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін қалыптастыру 27
ҚОРЫТЫНДЫ 36
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 38
ӘДЕБИЕТТЕР 41
ҚОРЫТЫНДЫ 42
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 44
Бюджет жүйесі-бұл барлық бюджет түрлерінің экономикалық қатынастары иен құқықтық нормаларына негізделген. Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрлымын көрсетеді.
Қазіргі кезде бюджет жұйесі елдің экономикалық жағдайын көрсетеді. Қазақстан Республикасының эканомикасы біршама қиындық көруде: ЖІӨ көлемінің жақтауы , инвестиция деңгейінің тұрақсыздылығы, салық жинау мен басқа да мемлекеттік жинақтар мен төлемдердің қысқаруы, сыртқы және ішкі қарыздардың қызмет ету шығындары өсуде, әлеуметтік сферадағы қиын жағдай, яғни халықтың табысы мен тұтыну деңгейінің төмендеуі т.б.
Осы қалыптасқан жағдайға байланысты Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі алдыңғы жылдарға бюджет және салық саясатының негізгі бағыттарын дайындауда.Оның мақсаты мен міндеттемелері мыналар:
-тұрақты экономикалық өсімге жету және оcыған тиісті макроэкономикалық өсімге шарттарды құру ;
- халықтың нақты табысы мен тұтынуын өсіру;
Қазақстан Республикасының Үкіметі бюджет жүйесін реформалауды одан әрі жалғастыруға мәжбүр. Дұрыс ұйымдастырылған мемлекеттік бюджет мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерінен көрінеді.
Мемлекеттік қызметтің қайта орталықтандыру саясаты жалғасуда және жауапкершілік орталығы мен аймақтардың
республикалық және жергілікті бюджет бағдарламаларын қаржыландыруды бөлу процесінің әрі қарай дамуына тиісті шаралар дайындалуда.Орта мерзімді тұрақты нормативтерді енгізу мен құруды қарастырып және “Бюджет жүйесі туралы” заңды әрі қарай дұрыс орындалуын бақылап отыру керек.
Осы айтылған шаралардың барлығы осы курстық жұмыста қарастырылады. Ол ұшін бұл жұмыстың бірінші бөлімінде жалпы бюджет жүйесінің түсінігін әне бюджет жүйесі әрдайым кірістер мен шығстарды құрайтын процесс болғандықтан, екінші бөлімде осы кірістер мен шығыстарды бөлу және олардың дұрыс орындалуын қарастырдым.Ал үшінші бөлімде бюджет тапшылығы мен қарыздарын жабу жолдарын қарастырдым.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жургізуші субъектілермен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдык қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарынын бұл жиынтығы "мемлекеттік бюджет" ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды. Демек, мемлекеттік бюджет мемлекеттің
Қазіргі кезде бюджет жұйесі елдің экономикалық жағдайын көрсетеді. Қазақстан Республикасының эканомикасы біршама қиындық көруде: ЖІӨ көлемінің жақтауы , инвестиция деңгейінің тұрақсыздылығы, салық жинау мен басқа да мемлекеттік жинақтар мен төлемдердің қысқаруы, сыртқы және ішкі қарыздардың қызмет ету шығындары өсуде, әлеуметтік сферадағы қиын жағдай, яғни халықтың табысы мен тұтыну деңгейінің төмендеуі т.б.
Осы қалыптасқан жағдайға байланысты Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі алдыңғы жылдарға бюджет және салық саясатының негізгі бағыттарын дайындауда.Оның мақсаты мен міндеттемелері мыналар:
-тұрақты экономикалық өсімге жету және оcыған тиісті макроэкономикалық өсімге шарттарды құру ;
- халықтың нақты табысы мен тұтынуын өсіру;
Қазақстан Республикасының Үкіметі бюджет жүйесін реформалауды одан әрі жалғастыруға мәжбүр. Дұрыс ұйымдастырылған мемлекеттік бюджет мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерінен көрінеді.
Мемлекеттік қызметтің қайта орталықтандыру саясаты жалғасуда және жауапкершілік орталығы мен аймақтардың
республикалық және жергілікті бюджет бағдарламаларын қаржыландыруды бөлу процесінің әрі қарай дамуына тиісті шаралар дайындалуда.Орта мерзімді тұрақты нормативтерді енгізу мен құруды қарастырып және “Бюджет жүйесі туралы” заңды әрі қарай дұрыс орындалуын бақылап отыру керек.
Осы айтылған шаралардың барлығы осы курстық жұмыста қарастырылады. Ол ұшін бұл жұмыстың бірінші бөлімінде жалпы бюджет жүйесінің түсінігін әне бюджет жүйесі әрдайым кірістер мен шығстарды құрайтын процесс болғандықтан, екінші бөлімде осы кірістер мен шығыстарды бөлу және олардың дұрыс орындалуын қарастырдым.Ал үшінші бөлімде бюджет тапшылығы мен қарыздарын жабу жолдарын қарастырдым.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жургізуші субъектілермен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдык қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарынын бұл жиынтығы "мемлекеттік бюджет" ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды. Демек, мемлекеттік бюджет мемлекеттің
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 24 сәуірдегі №548-11 жаңа Бюджет Кодексі.
2. Қаржы. Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. Ілиясов Қ.Қ, Құлпыбаев С. Алматы 2005 247-248, 297-299, 314-315, 360-361б
3. "Бюджет жүйесі туралы" 1999 жылғы 1 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Заңы.
4. "Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау туралы" 2002 жылғы 29 қаңтарыңдағы Қазақстан Республикасының Заңы.
5. Финансы. Учебник. //под редакцией Радионовой В.М. -М., 1995. -432 с.
6. Худяков А. Финансовые право Республики Казахстан (Общая часть). -Алматы, 1995.-224 с.
7. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. Учебник. -Алматы, 1997. -472 с.
8. Государственной бюджет. Учебник. // Ильясов К.К и другие -Алматы, 1994.-267 с.
9. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1998 жылы 19 сәуір.
10. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. -Алматы, 1995. -160 с.
11. Эсберг К.Т. Курс финансовой науки. -Санкт-Петербург, 1913. -113 с.
12. Мельников В.Д., Ильясов К.К Финансы. Учебник. -Алматы, 2001. -512 с.
13. Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық дамуының 2004 -2006 жылдарға арналған индикативтік жоспары туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 12 қыркүйектегі № 926 қаулысы
14. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. —СПБ., 1992. —540 с.
15. Пояснительная записка к проекту Закона Республики Казахстан "О республиканском бюджете на 2005 год". Постановление Правительства от 31 августа 2004 года № 20/5532.
16. Қазақстан Республикасының әлеуметтік — экономикалық дамуының 2005 - 2007 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 31 тамыздағы №917 қауылысы.
17. Хурсевич С.Н. Использование нормативного подхода организации бюджетного выравнивания. //Финансы. -1996. -№10. -С. 7-9.
18. Баймуратов У.Б., Зейнельгабдин А.Б., Жансарбаев Б. Проблемы совершенствования механизмов налогово - бюджетного регулирования. //Экономические реформы: особенности переходного периода. В 2-х томах /под ред. Мамырова Н.К. Том 2. -Алматы: Экономика - 1999 -С. 96-105.
19. Алимбаева А.А., Утешев С.Б., Ахметов С.Н., Таубаев А.А. Региональная социально-экономическая система. -Караганда: Санат, 2002, Том 2. 409 с.
20. Исентаев Г.К. Особенности стратегического планирования регионов. //Реалии и социально-экономического развития Казахстана. /Сборник научных трудов. Отв.ред. Мамыров М.К. -Алматы: Экономика. -1999.-C.143-148.
21. Вустер Д. Реформа межбюджетных отношений в Казахстане. //Ал-Пари.- 2000. -№2. -С.43-48.
22. Саткалиев М.А. Сущность и содержание финансовых ресурсов региона. //Экономические реформы: Особенности переходного периода./Сб.научных трудов. под ред. Мамыров М.К. -Алматы: Экономика, - 1999.-С.70-76.
23. Бримбетова М.Ж. Трансформация механизма бюджетного регулирования экономики. //Известия МО иН РК, НАН РК. -1999. -№3. -С. 14-23.
24. Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов: Учебник.- Алматы: Институт развития Казахстана, 2001-295с.
25. Исахова П. Мемлекеттік бюджет: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 1998-268с.
1. Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 24 сәуірдегі №548-11 жаңа Бюджет Кодексі.
2. Қаржы. Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. Ілиясов Қ.Қ, Құлпыбаев С. Алматы 2005 247-248, 297-299, 314-315, 360-361б
3. "Бюджет жүйесі туралы" 1999 жылғы 1 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Заңы.
4. "Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау туралы" 2002 жылғы 29 қаңтарыңдағы Қазақстан Республикасының Заңы.
5. Финансы. Учебник. //под редакцией Радионовой В.М. -М., 1995. -432 с.
6. Худяков А. Финансовые право Республики Казахстан (Общая часть). -Алматы, 1995.-224 с.
7. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. Учебник. -Алматы, 1997. -472 с.
8. Государственной бюджет. Учебник. // Ильясов К.К и другие -Алматы, 1994.-267 с.
9. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1998 жылы 19 сәуір.
10. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. -Алматы, 1995. -160 с.
11. Эсберг К.Т. Курс финансовой науки. -Санкт-Петербург, 1913. -113 с.
12. Мельников В.Д., Ильясов К.К Финансы. Учебник. -Алматы, 2001. -512 с.
13. Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық дамуының 2004 -2006 жылдарға арналған индикативтік жоспары туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 12 қыркүйектегі № 926 қаулысы
14. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. —СПБ., 1992. —540 с.
15. Пояснительная записка к проекту Закона Республики Казахстан "О республиканском бюджете на 2005 год". Постановление Правительства от 31 августа 2004 года № 20/5532.
16. Қазақстан Республикасының әлеуметтік — экономикалық дамуының 2005 - 2007 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 31 тамыздағы №917 қауылысы.
17. Хурсевич С.Н. Использование нормативного подхода организации бюджетного выравнивания. //Финансы. -1996. -№10. -С. 7-9.
18. Баймуратов У.Б., Зейнельгабдин А.Б., Жансарбаев Б. Проблемы совершенствования механизмов налогово - бюджетного регулирования. //Экономические реформы: особенности переходного периода. В 2-х томах /под ред. Мамырова Н.К. Том 2. -Алматы: Экономика - 1999 -С. 96-105.
19. Алимбаева А.А., Утешев С.Б., Ахметов С.Н., Таубаев А.А. Региональная социально-экономическая система. -Караганда: Санат, 2002, Том 2. 409 с.
20. Исентаев Г.К. Особенности стратегического планирования регионов. //Реалии и социально-экономического развития Казахстана. /Сборник научных трудов. Отв.ред. Мамыров М.К. -Алматы: Экономика. -1999.-C.143-148.
21. Вустер Д. Реформа межбюджетных отношений в Казахстане. //Ал-Пари.- 2000. -№2. -С.43-48.
22. Саткалиев М.А. Сущность и содержание финансовых ресурсов региона. //Экономические реформы: Особенности переходного периода./Сб.научных трудов. под ред. Мамыров М.К. -Алматы: Экономика, - 1999.-С.70-76.
23. Бримбетова М.Ж. Трансформация механизма бюджетного регулирования экономики. //Известия МО иН РК, НАН РК. -1999. -№3. -С. 14-23.
24. Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов: Учебник.- Алматы: Институт развития Казахстана, 2001-295с.
25. Исахова П. Мемлекеттік бюджет: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 1998-268с.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 2
Кіріспе 4
I. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет құрылымы 7
1.1 Мемлекеттік бюджет құрылымы оның мәні 7
1.2 Мемлекеттік бюджет функциялары 11
1.3 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні 14
II. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет жүйесіне талдау 16
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістері 16
2.2 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің шығыстыры 19
2.3 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің балансын талдау 22
III. Қазақстан Республикасы бюджетін пайдалануды жақсарту 26
3.1 Қазақстан Республикасы бюджетінің жоспарлаудағы туындайтын
проблемалар 26
3.3 Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін қалыптастыру 27
ҚОРЫТЫНДЫ 36
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 38
ӘДЕБИЕТТЕР 41
ҚОРЫТЫНДЫ 42
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 44
Кіріспе
Бюджет жүйесі-бұл барлық бюджет түрлерінің экономикалық қатынастары иен
құқықтық нормаларына негізделген. Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-
мемлекеттік құрлымын көрсетеді.
Қазіргі кезде бюджет жұйесі елдің экономикалық жағдайын көрсетеді.
Қазақстан Республикасының эканомикасы біршама қиындық көруде: ЖІӨ көлемінің
жақтауы , инвестиция деңгейінің тұрақсыздылығы, салық жинау мен басқа да
мемлекеттік жинақтар мен төлемдердің қысқаруы, сыртқы және ішкі қарыздардың
қызмет ету шығындары өсуде, әлеуметтік сферадағы қиын жағдай, яғни халықтың
табысы мен тұтыну деңгейінің төмендеуі т.б.
Осы қалыптасқан жағдайға байланысты Қазақстан Республикасының Қаржы
Министрлігі алдыңғы жылдарға бюджет және салық саясатының негізгі
бағыттарын дайындауда.Оның мақсаты мен міндеттемелері мыналар:
-тұрақты экономикалық өсімге жету және оcыған тиісті
макроэкономикалық өсімге шарттарды құру ;
- халықтың нақты табысы мен тұтынуын өсіру;
Қазақстан Республикасының Үкіметі бюджет жүйесін реформалауды одан әрі
жалғастыруға мәжбүр. Дұрыс ұйымдастырылған мемлекеттік бюджет мемлекеттік
әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерінен көрінеді.
Мемлекеттік қызметтің қайта орталықтандыру саясаты жалғасуда және
жауапкершілік орталығы мен аймақтардың
республикалық және жергілікті бюджет бағдарламаларын қаржыландыруды бөлу
процесінің әрі қарай дамуына тиісті шаралар дайындалуда.Орта мерзімді
тұрақты нормативтерді енгізу мен құруды қарастырып және “Бюджет жүйесі
туралы” заңды әрі қарай дұрыс орындалуын бақылап отыру керек.
Осы айтылған шаралардың барлығы осы курстық жұмыста қарастырылады.
Ол ұшін бұл жұмыстың бірінші бөлімінде жалпы бюджет жүйесінің түсінігін әне
бюджет жүйесі әрдайым кірістер мен шығстарды құрайтын процесс болғандықтан,
екінші бөлімде осы кірістер мен шығыстарды бөлу және олардың дұрыс
орындалуын қарастырдым.Ал үшінші бөлімде бюджет тапшылығы мен қарыздарын
жабу жолдарын қарастырдым.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жургізуші субъектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдык қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарынын бұл жиынтығы
"мемлекеттік бюджет" ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды. Демек,
мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау жөне оны
ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына
пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде
мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын
экономикалық қатынастарды білдіреді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ езгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына
өзгеше белгілермен сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен
жөне оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттанды-руға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2) құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера
қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың
салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары
арасында қүнды қайта бөлуге арналған;
3) қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді жөне одан белгілі
үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де,
өндірістік емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып
жатады.
Кіріспе
Бүгінгі таңда Қазақстанның қолындағы экономикалық өсудің жоғары
қарқынын қамтамасыз ететін серпінді дамып келе жатқан отын-энергетика,
металлургия және химия кешендері бар.
Сонымен бір мезгілде біздің алдымызда экономиканың теңдестірмелігін
қамтамасыз ету, өңдеуші өнеркәсіпті, жоғары технологиялы және ғылыми
қамтымды өндірістерді, өндірістік инфрақұрылымды және агроөнеркәсіп
секторын ілгерілете дамыту жөніндегі аса маңызды міндеттер тұр.
Қаржы жүйесінің негізгі буыны мемлекеттік бюджет болып табылады.
Мемлекеттік бюджет ретінде 1991-ші жылға дейін Одақтық бюджет болып келді.
Оған барлық Одақтас республикалардың бюджеті енген еді. Бүгінде Қазақстан
егеменді ел болған соң, республика үкіметі өзінің ұлттық мемлекеттік
бюджетін жасауға кірісіп кетті.
Одақтық бюджет 1984-ші жылдан бастап тапшылық күйін кеше бастады.
Рыноктық қатынастарға көшу бюджет байланыстығына қатты әсер етті. Ол жылма
– жыл қарыздар болған кәсіпорындар мен ауыл шаруашылығының салмақты
дотацияларды бюджет иығына артуымен түсіндіріледі. Өнеркәсіп өнімін сатып
алу бағасы мен ауыл шаруашылығы өнімін сату бағалары тепе-теңдігінің
бұзылуы нәтижесінде де болды. Күрделі әлеуметтік бағдарлама мен қорғанысқа
кеткен шығындарды мемлекет дотациялап отырды.
Мемлекеттік бюджет – мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары. Ол
мемлекеттің шығын мен табыстарының балансы. Бюджет ұғымы француздың сөзі
немесе табыс пен шығындарды бөлу.
Егер шығындар табыстан асып кетсе, бюджет тапшылығы пайда болады.
Бюджет талшығын жою үшін табыс бөлігін толтыру қажет немесе мемлекеттік
бюджеттің шығын бөлігін қысқартқан жөн. Бюджеттің табыс пен шығынның
айырмашылығын жабу үшін, мемлекет қиыстырылған вариантына көшеді. Демек
мемлекет ұлттық банк несие қорының, тұрғындардың халықтық банктегі
салымының, сақтандыру қоғамдары қорының, бнлгіленген бөлігін алып отырады.
Осы сомалар мемлекеттік қарызды құрайды. Бұл мемлекеттің ішкі қарызы.
Мемлекеттің ішкі қарызынан басқа сыртқы қарызды да болады. Бюджет
талшығын бәсеңдету үшін мемлекет тек қана ішкі міндеттермен ғана шектелмей,
қайтару мақсатымен сыртқы займдар мүмкіндіктерін де пайдаланады. Міне,
осылай мемлекеттің сыртқы қарызы да пайда болады.
I. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет құрылымы
1.1 Мемлекеттік бюджет құрылымы оның мәні
Бюджет – мемлекеттің өз міндеттерін жүзеге асыруына арналған және
түсімдердің есебінен құрылатын орталықтандырылған ақша қоры.
Мемлекеттік бюджет – республикалық және жегілікті бюджеттердің бірінің-
бірі арасындағы өзара өтетін операциялары есепке алынбайтын жиынтығы.
Оның басты мақсаты – қаржы құралдарының көмегімен экономикалық тиімді
дамуы және мемлекеттік міндеттерді шешу үшін жағдай жасау.
Бюджет құрылымы мынандай бөлімдерден тұрады:
Кірістер - Үкімет қарыздарынан түсетін түсімдерді және алынған ресми
трансферттерді (гранттарды) қоспағанда, бюджетке түсетін барлық түсімдерді
қамтиды;
Алынған ресми трансферттер - Кірістер бөліміне енетін түсімдерді
қоспағанда бюджетке енетін барлық түсімдерді қамтиды;
Шығыстар - мемлекеттік борышқа қызмет көрсету жөніндегі шығыстарды
қоса алғанда, бюджеттен жұмсалатын барлық шығыстарды қамтиды, бұған несие
беру және мемлекеттік борыштың негізгі сомасын өтеу бойынша бюджеттен
төленетін төлемдер кірмейді;
Несие беру,оның өтелуін шегеріп тастау - несие беру бойынша бюджеттен
төленетін төлемдер мен бұрын бюджеттен берілген несиелерді өтеудің түскен
түсімдерді қамтиды және таза несие беруді көрсетеді;
Бюджет тапшылығы - Кірістер және Алынған ресми трансферттер -
бөлімдердің жалпы жиыны Шығыстар және Несие беру, оның өтелуін шегеріп
тастау бөлімдердің жалпы жиыны арасындағы айырманы құрайды;
Бюджет тапшылығын қаржыландыру - Үкімет қарыздары бойынша бюджетке
түсетін түсімдер мен мемлекеттік борыштың негізгі сомасын өтеу жөніндегі
қаражатты қамтиды.
Мемлекеттік қаржы жүйесінің дәл ортасында мемлекеттік бюджет тұрады.
Бюджеттік жүйе өте күрделі механизм. Ол осы елдің ерекшелігін, оның
әлеуметтік-экономикалық құрылысын, мемлекеттік құрылымын білдіреді. Ел
бюджетінің құрылымы сол елдің мемлекеттік құрылымымен байланысты. Унитарлық
мемлекеттердің бюджеттік жүйесі екі деңгейден тұрады: мемлекеттік және
жергілікті. Федеративтік мемлекеттерде штаттардың, (АҚШ) жерлердің (ФРГ) өз
бюджеттері болады, соған сәйкес әкімшілік ұйымдары қызмет етеді.
Мемлекеттік бюджет мемлекет қолындағы ақша ресурстарының орталықтанған
қоры. Бұл қаражат мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға
және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға жұмсалады. Қазіргі
жағдайда бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің шаруашылық конъюктураға
ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың аса күшті құралы.
Қазіргі мемлекеттік бюджет оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі де
көп қырлы құжат. Ең алдымен бюджетте мемлекеттің кірісі мен шығысының
құрылымы белгіленеді. Шығыста бюджеттік ассигнациялардың, қаржылардың
бағыттары мен қызметтері көрінеді. Өзінің құрылымы жағынан бюджеттің
шығысын мынандай бөлімдерден тұрады: мемлекетті басқару шығындары, әскери
шығындар, әлеуметтік-экономикалық мақсаттағы шығындар, мемлекеттік
шаруашылық жұмыстарының шығындары, сыртқы экономикалық қызметтердің
шығындары.
Мемлекет қызметтерінің ұлғаюы мемлекеттік шығындардың қарқынын ЖҰӨ өсуі
қарқынынан едәуір асырып жібереді. Мысалы, АҚШ – та 20-шы ғасырда
мемлекеттік шығындар 350 есе артты. Тек 1980-1989 жылдар арсында федералдық
бюджет шығындары екі еседен астам өсті (433.5 млрд. долл. 872млрд. долл.
жетті).
Мемлекеттік шығындардың басты тармағына экономикалық өндірістік
секторының қызмет істеуін қамтамасыз етуіне байланысты шығындар жатады.
Әлеуметтік инфрақұрылымға білім беру мен денсаулық сақтауға бөлінетін
шығындардың да үлесі айтарлықтай.
Әскери шығындардың да үлесі қомақты. Әскери шығындарды айтқанда тек
тікелей шығындарды ғана көрсетіп қоймай, жанама шығындарды да ескеру керек.
Оларға әскери қарыздар бойынша проценттік төлемдер, зейнетақы, соғыс
мүгедектеріне, ардагерлерге және т.б. көмек түрлері жатады. Мемлекет
бюджетінің басты құрамды бөлігі жергілікті бюджеттер. Олар арқылы ең
алдымен коммуналдық меншік объектілері, жол, мектеп, байланыс құралдарын
дамыту және тұрғын үй құрылысы қаржыландырылады. Жергілікті бюджетті
жергілікті әкімшілік, полиция, сот пен прокуратура пайдаланады. Жергілікті
бюджеттің үлкен бөлігі әлеуметтік-мәдени қажеттілікті өтеу, денсаулық
объектілерін, экологиялық тепе-теңдікті сақтауға кеткен шығындардан тұрады.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері орталық және жергілікті органдар
жинайтын салықтардан, мемлекеттік заемдардан, бюджеттерден тыс немесе
мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады. Мұндай қорлардың құрылуы ірі
қаржы ресурстарын нақты мақсаттарға, ең алдымен әлеуметтік-экономикалық
сипаттағы мақсаттарға шоғырландыру қызметінен туады. Бұлардың қатарына
әлеуметтік қамсыздандыру, жол құрылысы, қоршаған ортаны қорғау, жұмыс күшін
даярлау, қайта даярлау және т.б. жатады.
Мемлекеттік табыстардың жалпы материялдық негізін ұлттық табыс құрайды,
мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар шаралар жүзеге асырылады.
Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары – салықтар,
мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Республикалық бюджеттің комиссиясы 2003 – ші жылға арналған
республикалық бюджеттің жобасын жасаған кезде Президент Жолдауында айтылған
міндеттерді шешу қажеттігін ескере отырып 2003-2005 жылдарға арналған
республикалық бюджеттің қаражатын жұмсаудың басымдық бағыттарын анықтады.
Аграрлық секторды дамыту және ауылды жайғастыру жөніндегі басымдықтар
шеңберінде ондай міндеттерге мыналар жатады:
- ауыл шаруашылық өндірушілерді қолдаудың несиелік және лизингтік
тетіктерін дамыту;
- ауыл шаруашылық тауар өндірушілерге ақшалай жәрдем жасау;
- өсімдіктерді жаппай зиянкестер мен аурулардан, малды аса
қауіпті және жұқпалы аурулардан қорғау;
- тұрғын мекендерді сапалы ауыз суымен қамтамасыз ету;
- селолық инфрақұрылым құру және қайта құру
Қазақстан Республикасының Президентінің 2002 жылғы 5 маусымдағы № 889
жарлығымен Мемлекеттік азық-түлік бағдарламасы бекітілді. Осы құжатқа
сәйкес мемлекет село экономикасына 2003-2005 жылдар ішінде 150 млрд. теңге
бөлуді жоспарлауда. Осы қаражат есебінен мал мен өсімдіктердің аса қауіпті
ауруларына диагностика, миниторинг жасауды және олармен күрес жүргізуді,
карантинді өнімге лабораториялық және фитосанитарлық талдауда, ауыл
шаруашылық дақылдарының сорттарын сынақтан өткізуді, суармалы жерлерді
милиративтік бағалауды, мемлекеттік резервтегі астықты сақтауды, элитикалық
тұқым шаруашылығы мен асыл тұқымды малдарды сақтау мен өсіруді жүзеге
асырып, минералдық тыңайтқыштарды сатып алуға ақшалай көмек көрсету және
басқаларды қаржыландыру жүзеге асырылатын болады. Сондай-ақ аграрлық
саланың қаржы жағынан тұрақты жұмыс істеп тұрған субъектілеріне де қолдау
көрсетудің қосымша шаралары қарастырылған: мемлекеттік ресурсқа астық сатып
алу, ауыл шаруашылық техникасының лизингісіне несие беру, көктемгі егін
салу және егін жинау жұмыстарын атқаруға жергілікті бюджеттерге несие беру,
селолық несие серіктестерінің жүйесіне несие беру және басқалар.
Бұдан басқа мемлекет жыл сайын 2004-2005 жылдары:
- 15 млрд. теңгеден ауылдағы білім беруге, денсаулық сақтау мен
сумен қамтамасыз етудің ауылдық объектілеріне инвестиция
бөлінеді;
- 15 млрд. теңгеден денсаулық сақтау саласын толық қаржылық
қамтамасыз етудің екінші сатысына жеткізуді жүзеге асыру үшін
бөлінеді.
1.2 Мемлекеттік бюджет функциялары
Мемлекеттік бюджеттің мәні мен маңызы ол орындайтын функцияларда
көрінеді. Бюджеттің негізгі функциялары мыналар болып табылады:
• ұлттық табыс пен ішкі жалпы өнімді қайта бөлу;
• экономиканы мемлекеттік реттеу және көтермелеу;
• әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
• ақшалай қаражаттардың орталықтандырылған қорын жасау және пайдалануға
бақылау жасау.
Мемлекеттік бюджет-ұлттық табыс пен ішкі жалпы өнімді қайта бөлудің
негізгі құралы. Бұл бюджет арқылы ішкі жалпы өнімнің үштен біріне жуығы
бөлінеді. Бюджет Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік күштерді неғұрлым
ұтымды орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің талаптарын ескере
отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін пайдаланады.
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және көтермелеудің, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
инструменті болып табылады.
Бюджет қаражаттарының әлеуметтік бағыттылығының зор маңызы бар.
Әлеуметтік саясаттағы басымдықтар–халықтың табысы (зейнеткерлерді,
мүгедектерді, аз қамтылған отбасыларын) қолдау, сондай–ақ денсаулық
сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерінің жұмыс істеп тұруы.
Қаржылық жоспарлау процессінде бюджет шаруашылық салаларына және
өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді. Мемлекеттің
ақша қорын жасау және пайдаланудың негізгі қаржы жоспары бола отырып,
бюджет барлық кәсіпорындармен және ұжымдармен байланысқан.
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттің атқарылуы процессінде халық
шаруашылғының қаржы - шаруашылық қызметіне бақылау жасалынады. Нарықтық
механизмдерге көшу жағдайында ресурстарды жұмылдыру және оларды пайдалану
процессінде бюджеттік бақылаудың маңызы күшйе түсуде.
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындау үшін басқарудың
барлық деңгейлеріне тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен әр елде
аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір әкімшілік-аумақтық
бөліністерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару аппаратын ұстауды
және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды
қамтамасыз ететін бюджеттердің тармақтарының желісі құрылады. Бюджеттердің
жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру, оларды
теңдестіру процессінде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара
қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің барлығы-бюджет жүйесін
құрудың, бюджет рәсімдерін, бюджеттердің санаулан түрлерінің арасындағы
өзара қарым-қатынастарды ұйымдастыру мен оның қағидаттары, тиісінше
бюджеттік құқықтардың жиынтығы да–бюджет құрылысы болып табылады.
Бюджеттің экономикалық мазмұны мен мәні мемлекеттің табиғаты мен
функциясына байланысты болады.
Сөйтіп, бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны осы жоғарыда
айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн.
1.3 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық- заттай турінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылган ақша қорында — бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық (бөлгіштік) процестер
мемлекеттің жұмылдыратын жөне пайдаланатын ақшаның ағьшында өзінің
көрінісін табады. Бюджеттік қор — бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың
құндық бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс,
халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты
бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс қимылы,
мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған айрықшалығымен
айқындалды. Бөлгіштік функцияның іс-әрекетінің өзіндік ерекшелігі сол,
қоғамдық өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтың
секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасында бөлінеді. Мемлекетік бюджет арқылы бүгінде Қазақстанда жалпы
қоғамдық өнімнің шамамен 10% және жалпы ішкі өнімнің 20% бөлінеді. Сонымен
бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет
бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық
табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және
ынталандыру; әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша
қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және пайдалануға бақылау
жасау сияқты сипатты функцияларды орындайды. Бақылау функциясы бюджет
қорларын белудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық өндіріс дамуының
қажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз барысынан ауытқуын
анықтау және оларды жою мүмкіндігінде көрінеді.
Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалык категория жоне мемлекеттің орталықтандырылган ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық процестерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қарауға
болады. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
процестер бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары —
салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар
және т.б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір
жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығындарын, ор-талықтандырылған
қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі
қаржы жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды
орнын, қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ
қоғамдық ұдайы өндірістегі айрықша рөлін айқындайды. Негізгі қаржы жоспары
мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып табылады. Елдің негізгі қаржы
жоспарының көрсеткіштері республика Парламентінің жыл сайын қабылдайтын
Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен
пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы
ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық кәлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет заңдарының
бірі болып табылады (мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заң).
Сөйтіп, бюджетті осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған
жөн (1 сызбаны қараңыз).
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары
ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтын табысы аз жіктерін
(зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбастарын) қолдау, сондай-ақ
денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін әлеуметтік қорғауға
бағытталуы тиіс.
II. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет жүйесіне талдау
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістері
Бюджеттің кірістері мемлекеттің кәсіпорындармен, ұйымдармен, азаматтардың
елдегі бюджеттік қордың қалыптасу процесінде пайда болған экономикалық
қатынастарды көрсетседі Бұл экономикалық қатынастарды қалыптасу формасы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың мемлекеттік бюджетке әртүрлі
төлем түрлеріне қызмет жасауы, ал ақша қаражаттары олардың материал-дық-
заттай көрінісі, яғни бюджет қорына жинақталады. Бюджет кірістері бір
жағынан-әртүрлі өндірістік қатысушы-лар арасында қоғамдық өнімнің құнын
орналастыру нәти-жесі, ал екінші жағынан- мемлекеттік құндылықтарды әрі
қарайғы шоғырландыруды орналастыру обьектісі болып табылады және аймақтық,
салалық және мақсаттық бағыт-тарды қалыптастыру үшін қолданылады.
Бюджеттік кірістердің құрамы, ол бюджетке ақша қаражаттарын
мобилизациялау формасына байланысты жүйеден және шаруашылықтандыру
әдісімен, қоғаммен шешілетін эканомикалық шешімдерімен тұрады. Біздің
елде,бұрын өндіріс құралдары меншігіне ие болушы-мемлекет еді және бюджет
кірістері негізінде мемлекеттің кәсіпорындардың ақшалай жинақтарынан
құрылатын еді.
Шаруашылықтың нарықтық жағдайға көшуіне байланысты қоғамдық өндірісті
басқарудың эканомикалық әдістерін пайдалануға мәжбүр болды, ал бұрын
қолданылып келген мобилизациялау формалары біртіндеп кәсіпорындардың таза
табысының бюджетке түсуі түбірімен табыстық түсім жүйесінің қысқаруына алып
келді, сөйтіп бюджет салық төлемдері негізінде қалыптаса бастады.
Кәсіпорындардың бюджетпен қарым-қатынастары заңмен бекітілген құқықтық
негізгі келтірлген.
Өспелі бюджет тапшылығы, инфляция және капиталдың құнсыздануы,
шығындылық, төлем кризисі-бұлардың бәрі мемлекет пен кәсіпорындар
арасындағы қаржы қатынастарын көрсетеді. Жалпы мемлекеттік саясаттың
қаржылық тұрақтылығының нақты секторына әсер етеді.
Мемлекет пен кәсіпорындар арасындағы жаңа нарықтық типтегі қаржы
қатынастарының тууы Қазақстан экономикасындағы мемлекеттік бюджеттің
тұрақтылығына әсерін тигізеді.
Қаржылық сферада кәсіпорындар мен мемлекет арасында төлем
қабілетсіздігінің жағдайы келесі жүйелік тәртіппен көрінеді:
·кәсіпорындардың бюджеттік төлемдері мен бюджеттпен тыс қорлары
бойынша төлем қабілетсіздігінің сақталуы;
· нақты бюджет потенциалының төмендеуі және шығыстарын үздіксіз
секвестірлеу саясатын жүргізуге мәжбүр болуы;
· мемлекеттің қаржының инвестициялық функциясының 2-ші дәрежелі роліне
түсуі мен ығысуы;
· салық жинаудың төмендеуі мен салық салудан массалық табыстардың
қысқаруы.
Бюджет (кризисінің) тапшылығының басты себебі-кірістердің жетіспеуі,
яғни салық жинауды бағалаудағы жыл сайынғы қателер.Сондықтан бюджет
кірістерін дұрыс қалыптастыру тікелей салық жинаудың дәрежесімен
байланысты.Сол себепті салық жүйесін қайта реформалау-ды енгізу керек.
Қазіргі салық жүйесі отандық салықтөлеу-шілердің төлем қабілетін онша
байқамайды, яғни ол әлсіз екенін көрсетеді. Соның есебінен көптеген
кәсіпкерлердің табыстары құпияланып, капиталдары заңды сектордан көлеңкелі
экономикаға ағылып, шетелдерге аударылады.
Салық әкімшілігінің қатаңдату әрине, керек бірақ оған көп үміт арта
беру қателік. Салық жинауды әкімшілік жолдың қысымымен жоғарылату мүмкін
емес, ол үшін кәсіпкерлерге салықтарды адал төлеуге эканомикалық стимулды
қалыптастыру бартерлік операциаларды қысқарту және ақшалай суррогаттарды
қысқарту керек.Ендігі бір мәселе ол салық льготалары қысқарту болып
табылады. Қазіргі кезде салыққа льготалар беру нарықпен, тұтынушылармен
емес, әкімшілік механизммен шешіледі Бұл льготаларды алу кез келген
тұлғанның (жеке заңды) қоғамға тигізетін маңызына байланысты емес, яғни ол
өз қызығушылықтарын үкіметтің құрылымдық дәрежесін лоббирлеу қабілетіне
байланысты.
Келесі бағыт-ол салық құрылымын өзгерту болып табылады. Ол үшін
біртіндеп салықтан бас тарту жолына, көшу керек, яғни кірістер және пайда,
жалақы, өндіріс көлемі, инвестициялардың өсіуіне қосымша бремяларды
ұсыну.Бұл өндірістің модернизациялау стимулын көтереді, ішкі және сыртқы
инвестициялардың өсуін қалыптастырады.
2.2 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің шығыстыры
Бюджет шығыстары-бұл қайтарылмайтын негізінде бөлінетін бюджет
қаражаттары. Мемлекет функциясының ұлғаюна байланысты шығыстардың құрылымы
да өзгереді Ғылыми - текникалық прогресстің өсуіне байланысты мем-
лекеттің білім мен ғылымға жұмсалатын шығындары да өседі.
Мемлекеттік қажеттіліктерге әр жеке және заңды тұлға өз
табысынан салық төлеиді. Кез – келген салық бұл ел қорғанысына ,
азаматтардың қорғанысы мен әлеуметтік сақтандыруларға және т.б. қызмет
көрсетеді.
Мемлекеттік шығыстар:
1-ден, мемлекеттің бар болу фактісімен баиланысты, яғни императивтік
сипатқа ие.
Екіншіден, нақты уақытта, нақты мемлекеттегі қалыптасқан экономикалық
және әлеуметтік қатынастарда қалыптастырады.
Үшіншіден, өзінің экономикалық табиғатына байланысты мемлекеттік
шығыстардың негізгі қалыптасу көзі жалақы мен табыстардан алынатын салық
болғандықтан, ол қоғамдық класстық арасындағы қатынас болып табылады.
Төртіншіден, негізгі массаның жалпы мемлекеттік шығыстар өнімді емес,
себебі олар өндірістік процесстен шыққан ұлттық табыстың үлесі болып
табылады.
Бюджет шығыстары мынандаи түрлерге бөлінеді:
1) Мемлекеттік мекемелердің қызметі қамтамасыз етуін болдыртын шығындар:
2) тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге байланысты
шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арнлған шығндар –мемлекеттік саясатты іске асыру
мақсатында (мемлекеттік органдардың) өздерінің тұтынуына (өндірлетін
арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін
қызметтерге) мемлекеттік оргадардың ақы төлеуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер-қызметкерлерге еңбегі үшін ақшалай
төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының қазнамалық актілеріне
сәйкес және тұлғаларға ақша нысанындағы төлемдермен байланысты
шығындар;
5) заңды тұлғаларға субсидиялар-мемлекеттік мекемелер және қоғамдық
бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз және қайтарусыз
негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер-бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сонда-ақ Ұллтық
қорға трансферттер төлеуге және мемлекеттік міндеттемелерді орындауға
арналған шығындардың өзге де түрлері.
Мемлекеттік шығыстар төрт негізгі топқа бөлінеді:
1) әлеуметтік-мәдени қажеттіліктерге жұмсалатын шығындарды;
2) экономиканы қолдауға жұмсалатын шығындар;
3) әскери шығындар;
4) басқаруға кететін шығындар
Шығыстардың құрылымы сыртқы және ішкі факторлардың әсер өтуімен
өзгереді.Бұл факторлар экономикалық, әскери, әлеуметтік, саяси және т.б.
болуы мүмкін.
Өз кезегінде мемлекеттік шығыстар мемлекеттің қызметтеріне байланысты
ақшалай шығындарды көрсетеді. Бұл экономикалық категория ретінде, қоғамдық
өндірісті дамыту мен жетілдіру қоғамның әртүрлі қажеттіліктерін
қанағттандыру мақсатында қоғамдық өнімнің бөлігін бөлу, қайта бөлу және
тұтынуға байланысты мемлекеттік шығыстар экономикалық қатынастарды
көрсетеді.
Қазақстан Республикасындағы бюджетаралық қатынас-тарда субвенция мен
бюджеттік алымдар қағидасы 2003ж кеңірек сақталған. Келесі жылға
жоспарланған бюджеттік алымдар 57,6млрд теңге, ал ағымды жылға бекітілген
бюджет көрсеткішінен 8,6млрд теңгеге немесе 17,5%-ке тең, субвенция
–80,5млрд теңгеге тең.
2.3 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің балансын талдау
Әр бюджетте оның кіріс және шығыс белігін теңестірген, яғни
баланстаған дұрыс. Баланс — бұл тепе-теңдік, бюджетті жасаған кезде негізгі
мәселе мемлекеттің ақшалай түсімдері мен шығыстарының осындай жай-күйіне
жету болып табылады. Кірістердің шығыстардан, яғни бюджетке түсетін
түсімдердің жалпы сомасының шығыстардың және қайтарымды негізде бөлінетін
кірістердің ауқымынан асып түсуі бюджет артығын профицитті құрайды. Ол
мемлекеттік борышты өтеуге бағытталады немесе бюджеттік қаражаттардың
(республикалық және жергілікті бюджеттегі) бос қалдығын құрауы мүмкін.
Аяқталған бюджет жылы бойынша бюджет кезеңінің аяғында қалыптасқан
бюджеттік қаражаттардың бос қалдықтары үкімет пен жергілікті атқарушы
органдардың арнайы шоттарына есептеледі және кассаның айналымдағы нақты
ақшасының өсіміне және биліктің тиісті органының мемлекеттік борышын жабуға
пайдаланылады. Мұндай қажеттік болмаған жағдайда бұл қаражаттарды пайдалану
туралы шешімдерді тиісті әкімшіліктер қабылдайды. Шығыстардың кірістерден
асып түсуі мемлекеттік бюджеттің тапшылығын тудырады. Тапшылықтың едәуір
әрі тұрақты болуы қаржының дағдарыстық жай-күйін сипаттайды.
Тапшылықтың ұйғарымды деңгейі деп елдің жалпы ішкі өнімге қатысты 2-3%
мөлшері саналады. Мұндай жағдайда тапшылық мемлекеттік қарыздар шығарудың
немесе қағаз ақшалар эмиссиясының көмегімен біршама жеңіл жабылуы мүмкін.
Бюджеттің едәуір және созылмалы тапшылығы кезінде қарыздар мемлекеттің
қажеттіліктерін жаппайды, олар ақшаның қосымша (яғни тауар айналымының
қажеттіліктерінен тыс) эмиссиясымен қамтамасыз етіледі, бұл инфляцияның
дамуына, ақша айналысы заңының бұзылуына, ақшаның құнсыздануына, нақтылы
табыстардың және халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуіне апарып соғады.
Бюджет тапшылығы экономиканың жай-күйін қамтып көрсетеді, ал оның
болуы мына себептерге байланысты:
1) елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2) қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
3) айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс шығару;
4) бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін
едәуір әлеуметтік шығыстардың басымдығы;
5) әскери-өнеркәсіп кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды,
басқару шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы;
6) "көлеңкелі" экономиканың ірі ауқымды айналымы;
7) ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз шығыстар мен ысыраптар;
Бюджет тапшылығын төмендетудің мынандай әдістері болады:
1) шығыстар тұрақты, кірістер өседі;
2) кірістер тұрақты, шығыстар азаяды;
3) кірістер өседі, шығыстар азаяды (тапшылық 2 еседен жылдамырақ
төмендейді).
Тапшылықты қаржыландыру — оны жабу үшін қосымша ақша қаражаттарын
іздестіру.
Бюджет тапшылығын қаржыландырудың жолдары:
1. Ақша белгілерін шығару. Бұл жол теріс әлуметтік-экономикалық
салдарлары болатын инфляцияға жеткізеді. Өз кезегінде ақша эмиссиясы
айналысқа ақша белгілерін тікелей шығаруда да, жанама түрде мемлекеттік
бағалы қағаздар шығару және оларды коммерциялық банктерге өткізу арқылы да
тұлғалануы мүмкін, коммерциялық банктер өзінің резервтерін көбейтеді және
банктік мультипликатордың арқасында айналыстағы ақшаның санын көбейтеді.
2. Мемлекеттік қарыздар. Бұл жағдайда қаржыландыруға бос ақша
қаражаттары бар компаниялар, банкгер және т.б. қатысады.
3. Шетелдік қарыздар. Оларды Дүниежүзілік валюта қоры, басқа
халықаралық қаржы ұйымдары, үкіметтер, банктер береді.
4. Ұлттық байлықты пайдалану. Бұл орайда мемлекет басқа субъектілерге
өзінің активтерін сатады.
Салықтардың мөлшерлемелерін көбейту бюджет тапшылығын қаржыландырудың
әдісі емес, оны қысқартудың амалы болып табылады.
Бюджеттің кірістерін көбейтуге және шығыстарын қысқартуға, бюджет
тапшылығын реттеуге, басқа экономикалық дағдарысқа қарсы шаралардың
жиынтығында нысаналы басқаруға бағытталган шараларды әзірлеу және дәйекті
іске асыру мемлекеттің қаржы жағдайын тұрақтандыруға жағдай жасайды, оның
әлеуметтік экономикалық дамуына жәрдемдесетін болады.
Бюджет тапшылығына қатысты фискалдық саясат үш тұжырымдамаға
негізделеді.
1. Жыл сайынғы теңгерілетін бюджет. Мұндай бюджет мұндаға дейін
фискалдық саясаттың мақсаты деп есептелді. Алайда бюджеттің мұндай жай-күйі
фискалдық саясаттың тұрақтандырушы, циклге қарсы бағыттылығын азайтады.
Бюджетті теңгеру тіпті экономикалық циклдың ауытқуын ұлғайтуы мүмкін.
Жұмыссыздықтың болуы және халықтың табысының құлдырауы кезінде салық
түсімдері автоматты түрде қысқарады. Бұл жағдайда бюджетті теңгеру үшін
мемлекетке не салықтардың мөлшерлемелерін арттыруы, не мемлекеттің
шығыстарын қысқартуы, не бұл екі әрекеттіде жүзеге асыруы қажет.
Қорытындысы жиынтық сұранымның қысқаруы және өндірістің одан сайын құлдыруы
болып табылады.
Бюджетті теңгеру саясаты сонымен бірге инфляцияны үдетуі мүмкін.
Инфляцияның болуы кезінде ақшалай табыстардың артуы автоматты түрде салық
түсімдерін көбейтеді. Бюджеттің артығын жою үшін мемлекет мына шараларды
қолдануы тиіс: не салықтардың мөлшерлемелерін төмендетуі, не мемлекеттің
шығыстарын көбейтуі, не бұл екі шараның үштастырылуын пайдалануы тиіс.
2. Циклдік негізде теңгерілетін бюджет. Бұл тұжырымдамаға сәйкес
бюджет жыл сайын емес, экономикалық циклдың барысында теңгеріледі.
Өндірістің құлдырауын болдырмау үшін мемлекет тапшылықты әдейілеп жасай
отырып салықтарды азайтады және шығыстарды көбейтеді. Экономиканың келесі
өрлеуі кезінде мемлекет салықтарды көбейтеді және шығыстарды қысқартады, ал
пайда болған бюджеттің артығы құлдырау жылдарындағы тапшылықтарды өтеуге
бағытталады. Сөйтіп, циклге қарсы фискалдық саясат және экономикалық цикл
ішінде бюджетті теңгеру жүргізіледі. Құлдыраулар мен өрлеулер тереңдігі мен
ұзақтығы бойынша бірдей болмайтындығы, мұның өзі бюджеттің циклдік
теңгерімділігін бұзатындығы бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
Кіріспе 4
I. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет құрылымы 7
1.1 Мемлекеттік бюджет құрылымы оның мәні 7
1.2 Мемлекеттік бюджет функциялары 11
1.3 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні 14
II. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет жүйесіне талдау 16
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістері 16
2.2 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің шығыстыры 19
2.3 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің балансын талдау 22
III. Қазақстан Республикасы бюджетін пайдалануды жақсарту 26
3.1 Қазақстан Республикасы бюджетінің жоспарлаудағы туындайтын
проблемалар 26
3.3 Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін қалыптастыру 27
ҚОРЫТЫНДЫ 36
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 38
ӘДЕБИЕТТЕР 41
ҚОРЫТЫНДЫ 42
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 44
Кіріспе
Бюджет жүйесі-бұл барлық бюджет түрлерінің экономикалық қатынастары иен
құқықтық нормаларына негізделген. Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-
мемлекеттік құрлымын көрсетеді.
Қазіргі кезде бюджет жұйесі елдің экономикалық жағдайын көрсетеді.
Қазақстан Республикасының эканомикасы біршама қиындық көруде: ЖІӨ көлемінің
жақтауы , инвестиция деңгейінің тұрақсыздылығы, салық жинау мен басқа да
мемлекеттік жинақтар мен төлемдердің қысқаруы, сыртқы және ішкі қарыздардың
қызмет ету шығындары өсуде, әлеуметтік сферадағы қиын жағдай, яғни халықтың
табысы мен тұтыну деңгейінің төмендеуі т.б.
Осы қалыптасқан жағдайға байланысты Қазақстан Республикасының Қаржы
Министрлігі алдыңғы жылдарға бюджет және салық саясатының негізгі
бағыттарын дайындауда.Оның мақсаты мен міндеттемелері мыналар:
-тұрақты экономикалық өсімге жету және оcыған тиісті
макроэкономикалық өсімге шарттарды құру ;
- халықтың нақты табысы мен тұтынуын өсіру;
Қазақстан Республикасының Үкіметі бюджет жүйесін реформалауды одан әрі
жалғастыруға мәжбүр. Дұрыс ұйымдастырылған мемлекеттік бюджет мемлекеттік
әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерінен көрінеді.
Мемлекеттік қызметтің қайта орталықтандыру саясаты жалғасуда және
жауапкершілік орталығы мен аймақтардың
республикалық және жергілікті бюджет бағдарламаларын қаржыландыруды бөлу
процесінің әрі қарай дамуына тиісті шаралар дайындалуда.Орта мерзімді
тұрақты нормативтерді енгізу мен құруды қарастырып және “Бюджет жүйесі
туралы” заңды әрі қарай дұрыс орындалуын бақылап отыру керек.
Осы айтылған шаралардың барлығы осы курстық жұмыста қарастырылады.
Ол ұшін бұл жұмыстың бірінші бөлімінде жалпы бюджет жүйесінің түсінігін әне
бюджет жүйесі әрдайым кірістер мен шығстарды құрайтын процесс болғандықтан,
екінші бөлімде осы кірістер мен шығыстарды бөлу және олардың дұрыс
орындалуын қарастырдым.Ал үшінші бөлімде бюджет тапшылығы мен қарыздарын
жабу жолдарын қарастырдым.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жургізуші субъектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдык қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарынын бұл жиынтығы
"мемлекеттік бюджет" ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды. Демек,
мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау жөне оны
ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына
пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде
мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын
экономикалық қатынастарды білдіреді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ езгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына
өзгеше белгілермен сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен
жөне оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттанды-руға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2) құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера
қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың
салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары
арасында қүнды қайта бөлуге арналған;
3) қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді жөне одан белгілі
үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де,
өндірістік емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып
жатады.
Кіріспе
Бүгінгі таңда Қазақстанның қолындағы экономикалық өсудің жоғары
қарқынын қамтамасыз ететін серпінді дамып келе жатқан отын-энергетика,
металлургия және химия кешендері бар.
Сонымен бір мезгілде біздің алдымызда экономиканың теңдестірмелігін
қамтамасыз ету, өңдеуші өнеркәсіпті, жоғары технологиялы және ғылыми
қамтымды өндірістерді, өндірістік инфрақұрылымды және агроөнеркәсіп
секторын ілгерілете дамыту жөніндегі аса маңызды міндеттер тұр.
Қаржы жүйесінің негізгі буыны мемлекеттік бюджет болып табылады.
Мемлекеттік бюджет ретінде 1991-ші жылға дейін Одақтық бюджет болып келді.
Оған барлық Одақтас республикалардың бюджеті енген еді. Бүгінде Қазақстан
егеменді ел болған соң, республика үкіметі өзінің ұлттық мемлекеттік
бюджетін жасауға кірісіп кетті.
Одақтық бюджет 1984-ші жылдан бастап тапшылық күйін кеше бастады.
Рыноктық қатынастарға көшу бюджет байланыстығына қатты әсер етті. Ол жылма
– жыл қарыздар болған кәсіпорындар мен ауыл шаруашылығының салмақты
дотацияларды бюджет иығына артуымен түсіндіріледі. Өнеркәсіп өнімін сатып
алу бағасы мен ауыл шаруашылығы өнімін сату бағалары тепе-теңдігінің
бұзылуы нәтижесінде де болды. Күрделі әлеуметтік бағдарлама мен қорғанысқа
кеткен шығындарды мемлекет дотациялап отырды.
Мемлекеттік бюджет – мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары. Ол
мемлекеттің шығын мен табыстарының балансы. Бюджет ұғымы француздың сөзі
немесе табыс пен шығындарды бөлу.
Егер шығындар табыстан асып кетсе, бюджет тапшылығы пайда болады.
Бюджет талшығын жою үшін табыс бөлігін толтыру қажет немесе мемлекеттік
бюджеттің шығын бөлігін қысқартқан жөн. Бюджеттің табыс пен шығынның
айырмашылығын жабу үшін, мемлекет қиыстырылған вариантына көшеді. Демек
мемлекет ұлттық банк несие қорының, тұрғындардың халықтық банктегі
салымының, сақтандыру қоғамдары қорының, бнлгіленген бөлігін алып отырады.
Осы сомалар мемлекеттік қарызды құрайды. Бұл мемлекеттің ішкі қарызы.
Мемлекеттің ішкі қарызынан басқа сыртқы қарызды да болады. Бюджет
талшығын бәсеңдету үшін мемлекет тек қана ішкі міндеттермен ғана шектелмей,
қайтару мақсатымен сыртқы займдар мүмкіндіктерін де пайдаланады. Міне,
осылай мемлекеттің сыртқы қарызы да пайда болады.
I. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет құрылымы
1.1 Мемлекеттік бюджет құрылымы оның мәні
Бюджет – мемлекеттің өз міндеттерін жүзеге асыруына арналған және
түсімдердің есебінен құрылатын орталықтандырылған ақша қоры.
Мемлекеттік бюджет – республикалық және жегілікті бюджеттердің бірінің-
бірі арасындағы өзара өтетін операциялары есепке алынбайтын жиынтығы.
Оның басты мақсаты – қаржы құралдарының көмегімен экономикалық тиімді
дамуы және мемлекеттік міндеттерді шешу үшін жағдай жасау.
Бюджет құрылымы мынандай бөлімдерден тұрады:
Кірістер - Үкімет қарыздарынан түсетін түсімдерді және алынған ресми
трансферттерді (гранттарды) қоспағанда, бюджетке түсетін барлық түсімдерді
қамтиды;
Алынған ресми трансферттер - Кірістер бөліміне енетін түсімдерді
қоспағанда бюджетке енетін барлық түсімдерді қамтиды;
Шығыстар - мемлекеттік борышқа қызмет көрсету жөніндегі шығыстарды
қоса алғанда, бюджеттен жұмсалатын барлық шығыстарды қамтиды, бұған несие
беру және мемлекеттік борыштың негізгі сомасын өтеу бойынша бюджеттен
төленетін төлемдер кірмейді;
Несие беру,оның өтелуін шегеріп тастау - несие беру бойынша бюджеттен
төленетін төлемдер мен бұрын бюджеттен берілген несиелерді өтеудің түскен
түсімдерді қамтиды және таза несие беруді көрсетеді;
Бюджет тапшылығы - Кірістер және Алынған ресми трансферттер -
бөлімдердің жалпы жиыны Шығыстар және Несие беру, оның өтелуін шегеріп
тастау бөлімдердің жалпы жиыны арасындағы айырманы құрайды;
Бюджет тапшылығын қаржыландыру - Үкімет қарыздары бойынша бюджетке
түсетін түсімдер мен мемлекеттік борыштың негізгі сомасын өтеу жөніндегі
қаражатты қамтиды.
Мемлекеттік қаржы жүйесінің дәл ортасында мемлекеттік бюджет тұрады.
Бюджеттік жүйе өте күрделі механизм. Ол осы елдің ерекшелігін, оның
әлеуметтік-экономикалық құрылысын, мемлекеттік құрылымын білдіреді. Ел
бюджетінің құрылымы сол елдің мемлекеттік құрылымымен байланысты. Унитарлық
мемлекеттердің бюджеттік жүйесі екі деңгейден тұрады: мемлекеттік және
жергілікті. Федеративтік мемлекеттерде штаттардың, (АҚШ) жерлердің (ФРГ) өз
бюджеттері болады, соған сәйкес әкімшілік ұйымдары қызмет етеді.
Мемлекеттік бюджет мемлекет қолындағы ақша ресурстарының орталықтанған
қоры. Бұл қаражат мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға
және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға жұмсалады. Қазіргі
жағдайда бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің шаруашылық конъюктураға
ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың аса күшті құралы.
Қазіргі мемлекеттік бюджет оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі де
көп қырлы құжат. Ең алдымен бюджетте мемлекеттің кірісі мен шығысының
құрылымы белгіленеді. Шығыста бюджеттік ассигнациялардың, қаржылардың
бағыттары мен қызметтері көрінеді. Өзінің құрылымы жағынан бюджеттің
шығысын мынандай бөлімдерден тұрады: мемлекетті басқару шығындары, әскери
шығындар, әлеуметтік-экономикалық мақсаттағы шығындар, мемлекеттік
шаруашылық жұмыстарының шығындары, сыртқы экономикалық қызметтердің
шығындары.
Мемлекет қызметтерінің ұлғаюы мемлекеттік шығындардың қарқынын ЖҰӨ өсуі
қарқынынан едәуір асырып жібереді. Мысалы, АҚШ – та 20-шы ғасырда
мемлекеттік шығындар 350 есе артты. Тек 1980-1989 жылдар арсында федералдық
бюджет шығындары екі еседен астам өсті (433.5 млрд. долл. 872млрд. долл.
жетті).
Мемлекеттік шығындардың басты тармағына экономикалық өндірістік
секторының қызмет істеуін қамтамасыз етуіне байланысты шығындар жатады.
Әлеуметтік инфрақұрылымға білім беру мен денсаулық сақтауға бөлінетін
шығындардың да үлесі айтарлықтай.
Әскери шығындардың да үлесі қомақты. Әскери шығындарды айтқанда тек
тікелей шығындарды ғана көрсетіп қоймай, жанама шығындарды да ескеру керек.
Оларға әскери қарыздар бойынша проценттік төлемдер, зейнетақы, соғыс
мүгедектеріне, ардагерлерге және т.б. көмек түрлері жатады. Мемлекет
бюджетінің басты құрамды бөлігі жергілікті бюджеттер. Олар арқылы ең
алдымен коммуналдық меншік объектілері, жол, мектеп, байланыс құралдарын
дамыту және тұрғын үй құрылысы қаржыландырылады. Жергілікті бюджетті
жергілікті әкімшілік, полиция, сот пен прокуратура пайдаланады. Жергілікті
бюджеттің үлкен бөлігі әлеуметтік-мәдени қажеттілікті өтеу, денсаулық
объектілерін, экологиялық тепе-теңдікті сақтауға кеткен шығындардан тұрады.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері орталық және жергілікті органдар
жинайтын салықтардан, мемлекеттік заемдардан, бюджеттерден тыс немесе
мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады. Мұндай қорлардың құрылуы ірі
қаржы ресурстарын нақты мақсаттарға, ең алдымен әлеуметтік-экономикалық
сипаттағы мақсаттарға шоғырландыру қызметінен туады. Бұлардың қатарына
әлеуметтік қамсыздандыру, жол құрылысы, қоршаған ортаны қорғау, жұмыс күшін
даярлау, қайта даярлау және т.б. жатады.
Мемлекеттік табыстардың жалпы материялдық негізін ұлттық табыс құрайды,
мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар шаралар жүзеге асырылады.
Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары – салықтар,
мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Республикалық бюджеттің комиссиясы 2003 – ші жылға арналған
республикалық бюджеттің жобасын жасаған кезде Президент Жолдауында айтылған
міндеттерді шешу қажеттігін ескере отырып 2003-2005 жылдарға арналған
республикалық бюджеттің қаражатын жұмсаудың басымдық бағыттарын анықтады.
Аграрлық секторды дамыту және ауылды жайғастыру жөніндегі басымдықтар
шеңберінде ондай міндеттерге мыналар жатады:
- ауыл шаруашылық өндірушілерді қолдаудың несиелік және лизингтік
тетіктерін дамыту;
- ауыл шаруашылық тауар өндірушілерге ақшалай жәрдем жасау;
- өсімдіктерді жаппай зиянкестер мен аурулардан, малды аса
қауіпті және жұқпалы аурулардан қорғау;
- тұрғын мекендерді сапалы ауыз суымен қамтамасыз ету;
- селолық инфрақұрылым құру және қайта құру
Қазақстан Республикасының Президентінің 2002 жылғы 5 маусымдағы № 889
жарлығымен Мемлекеттік азық-түлік бағдарламасы бекітілді. Осы құжатқа
сәйкес мемлекет село экономикасына 2003-2005 жылдар ішінде 150 млрд. теңге
бөлуді жоспарлауда. Осы қаражат есебінен мал мен өсімдіктердің аса қауіпті
ауруларына диагностика, миниторинг жасауды және олармен күрес жүргізуді,
карантинді өнімге лабораториялық және фитосанитарлық талдауда, ауыл
шаруашылық дақылдарының сорттарын сынақтан өткізуді, суармалы жерлерді
милиративтік бағалауды, мемлекеттік резервтегі астықты сақтауды, элитикалық
тұқым шаруашылығы мен асыл тұқымды малдарды сақтау мен өсіруді жүзеге
асырып, минералдық тыңайтқыштарды сатып алуға ақшалай көмек көрсету және
басқаларды қаржыландыру жүзеге асырылатын болады. Сондай-ақ аграрлық
саланың қаржы жағынан тұрақты жұмыс істеп тұрған субъектілеріне де қолдау
көрсетудің қосымша шаралары қарастырылған: мемлекеттік ресурсқа астық сатып
алу, ауыл шаруашылық техникасының лизингісіне несие беру, көктемгі егін
салу және егін жинау жұмыстарын атқаруға жергілікті бюджеттерге несие беру,
селолық несие серіктестерінің жүйесіне несие беру және басқалар.
Бұдан басқа мемлекет жыл сайын 2004-2005 жылдары:
- 15 млрд. теңгеден ауылдағы білім беруге, денсаулық сақтау мен
сумен қамтамасыз етудің ауылдық объектілеріне инвестиция
бөлінеді;
- 15 млрд. теңгеден денсаулық сақтау саласын толық қаржылық
қамтамасыз етудің екінші сатысына жеткізуді жүзеге асыру үшін
бөлінеді.
1.2 Мемлекеттік бюджет функциялары
Мемлекеттік бюджеттің мәні мен маңызы ол орындайтын функцияларда
көрінеді. Бюджеттің негізгі функциялары мыналар болып табылады:
• ұлттық табыс пен ішкі жалпы өнімді қайта бөлу;
• экономиканы мемлекеттік реттеу және көтермелеу;
• әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
• ақшалай қаражаттардың орталықтандырылған қорын жасау және пайдалануға
бақылау жасау.
Мемлекеттік бюджет-ұлттық табыс пен ішкі жалпы өнімді қайта бөлудің
негізгі құралы. Бұл бюджет арқылы ішкі жалпы өнімнің үштен біріне жуығы
бөлінеді. Бюджет Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік күштерді неғұрлым
ұтымды орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің талаптарын ескере
отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін пайдаланады.
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және көтермелеудің, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
инструменті болып табылады.
Бюджет қаражаттарының әлеуметтік бағыттылығының зор маңызы бар.
Әлеуметтік саясаттағы басымдықтар–халықтың табысы (зейнеткерлерді,
мүгедектерді, аз қамтылған отбасыларын) қолдау, сондай–ақ денсаулық
сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерінің жұмыс істеп тұруы.
Қаржылық жоспарлау процессінде бюджет шаруашылық салаларына және
өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді. Мемлекеттің
ақша қорын жасау және пайдаланудың негізгі қаржы жоспары бола отырып,
бюджет барлық кәсіпорындармен және ұжымдармен байланысқан.
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттің атқарылуы процессінде халық
шаруашылғының қаржы - шаруашылық қызметіне бақылау жасалынады. Нарықтық
механизмдерге көшу жағдайында ресурстарды жұмылдыру және оларды пайдалану
процессінде бюджеттік бақылаудың маңызы күшйе түсуде.
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындау үшін басқарудың
барлық деңгейлеріне тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен әр елде
аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір әкімшілік-аумақтық
бөліністерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару аппаратын ұстауды
және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды
қамтамасыз ететін бюджеттердің тармақтарының желісі құрылады. Бюджеттердің
жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру, оларды
теңдестіру процессінде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара
қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің барлығы-бюджет жүйесін
құрудың, бюджет рәсімдерін, бюджеттердің санаулан түрлерінің арасындағы
өзара қарым-қатынастарды ұйымдастыру мен оның қағидаттары, тиісінше
бюджеттік құқықтардың жиынтығы да–бюджет құрылысы болып табылады.
Бюджеттің экономикалық мазмұны мен мәні мемлекеттің табиғаты мен
функциясына байланысты болады.
Сөйтіп, бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны осы жоғарыда
айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн.
1.3 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық- заттай турінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылган ақша қорында — бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық (бөлгіштік) процестер
мемлекеттің жұмылдыратын жөне пайдаланатын ақшаның ағьшында өзінің
көрінісін табады. Бюджеттік қор — бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың
құндық бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс,
халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты
бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс қимылы,
мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған айрықшалығымен
айқындалды. Бөлгіштік функцияның іс-әрекетінің өзіндік ерекшелігі сол,
қоғамдық өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтың
секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасында бөлінеді. Мемлекетік бюджет арқылы бүгінде Қазақстанда жалпы
қоғамдық өнімнің шамамен 10% және жалпы ішкі өнімнің 20% бөлінеді. Сонымен
бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет
бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық
табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және
ынталандыру; әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша
қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және пайдалануға бақылау
жасау сияқты сипатты функцияларды орындайды. Бақылау функциясы бюджет
қорларын белудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық өндіріс дамуының
қажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз барысынан ауытқуын
анықтау және оларды жою мүмкіндігінде көрінеді.
Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалык категория жоне мемлекеттің орталықтандырылган ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық процестерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қарауға
болады. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
процестер бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары —
салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар
және т.б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір
жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығындарын, ор-талықтандырылған
қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі
қаржы жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды
орнын, қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ
қоғамдық ұдайы өндірістегі айрықша рөлін айқындайды. Негізгі қаржы жоспары
мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып табылады. Елдің негізгі қаржы
жоспарының көрсеткіштері республика Парламентінің жыл сайын қабылдайтын
Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен
пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы
ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық кәлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет заңдарының
бірі болып табылады (мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заң).
Сөйтіп, бюджетті осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған
жөн (1 сызбаны қараңыз).
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары
ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтын табысы аз жіктерін
(зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбастарын) қолдау, сондай-ақ
денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін әлеуметтік қорғауға
бағытталуы тиіс.
II. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет жүйесіне талдау
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістері
Бюджеттің кірістері мемлекеттің кәсіпорындармен, ұйымдармен, азаматтардың
елдегі бюджеттік қордың қалыптасу процесінде пайда болған экономикалық
қатынастарды көрсетседі Бұл экономикалық қатынастарды қалыптасу формасы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың мемлекеттік бюджетке әртүрлі
төлем түрлеріне қызмет жасауы, ал ақша қаражаттары олардың материал-дық-
заттай көрінісі, яғни бюджет қорына жинақталады. Бюджет кірістері бір
жағынан-әртүрлі өндірістік қатысушы-лар арасында қоғамдық өнімнің құнын
орналастыру нәти-жесі, ал екінші жағынан- мемлекеттік құндылықтарды әрі
қарайғы шоғырландыруды орналастыру обьектісі болып табылады және аймақтық,
салалық және мақсаттық бағыт-тарды қалыптастыру үшін қолданылады.
Бюджеттік кірістердің құрамы, ол бюджетке ақша қаражаттарын
мобилизациялау формасына байланысты жүйеден және шаруашылықтандыру
әдісімен, қоғаммен шешілетін эканомикалық шешімдерімен тұрады. Біздің
елде,бұрын өндіріс құралдары меншігіне ие болушы-мемлекет еді және бюджет
кірістері негізінде мемлекеттің кәсіпорындардың ақшалай жинақтарынан
құрылатын еді.
Шаруашылықтың нарықтық жағдайға көшуіне байланысты қоғамдық өндірісті
басқарудың эканомикалық әдістерін пайдалануға мәжбүр болды, ал бұрын
қолданылып келген мобилизациялау формалары біртіндеп кәсіпорындардың таза
табысының бюджетке түсуі түбірімен табыстық түсім жүйесінің қысқаруына алып
келді, сөйтіп бюджет салық төлемдері негізінде қалыптаса бастады.
Кәсіпорындардың бюджетпен қарым-қатынастары заңмен бекітілген құқықтық
негізгі келтірлген.
Өспелі бюджет тапшылығы, инфляция және капиталдың құнсыздануы,
шығындылық, төлем кризисі-бұлардың бәрі мемлекет пен кәсіпорындар
арасындағы қаржы қатынастарын көрсетеді. Жалпы мемлекеттік саясаттың
қаржылық тұрақтылығының нақты секторына әсер етеді.
Мемлекет пен кәсіпорындар арасындағы жаңа нарықтық типтегі қаржы
қатынастарының тууы Қазақстан экономикасындағы мемлекеттік бюджеттің
тұрақтылығына әсерін тигізеді.
Қаржылық сферада кәсіпорындар мен мемлекет арасында төлем
қабілетсіздігінің жағдайы келесі жүйелік тәртіппен көрінеді:
·кәсіпорындардың бюджеттік төлемдері мен бюджеттпен тыс қорлары
бойынша төлем қабілетсіздігінің сақталуы;
· нақты бюджет потенциалының төмендеуі және шығыстарын үздіксіз
секвестірлеу саясатын жүргізуге мәжбүр болуы;
· мемлекеттің қаржының инвестициялық функциясының 2-ші дәрежелі роліне
түсуі мен ығысуы;
· салық жинаудың төмендеуі мен салық салудан массалық табыстардың
қысқаруы.
Бюджет (кризисінің) тапшылығының басты себебі-кірістердің жетіспеуі,
яғни салық жинауды бағалаудағы жыл сайынғы қателер.Сондықтан бюджет
кірістерін дұрыс қалыптастыру тікелей салық жинаудың дәрежесімен
байланысты.Сол себепті салық жүйесін қайта реформалау-ды енгізу керек.
Қазіргі салық жүйесі отандық салықтөлеу-шілердің төлем қабілетін онша
байқамайды, яғни ол әлсіз екенін көрсетеді. Соның есебінен көптеген
кәсіпкерлердің табыстары құпияланып, капиталдары заңды сектордан көлеңкелі
экономикаға ағылып, шетелдерге аударылады.
Салық әкімшілігінің қатаңдату әрине, керек бірақ оған көп үміт арта
беру қателік. Салық жинауды әкімшілік жолдың қысымымен жоғарылату мүмкін
емес, ол үшін кәсіпкерлерге салықтарды адал төлеуге эканомикалық стимулды
қалыптастыру бартерлік операциаларды қысқарту және ақшалай суррогаттарды
қысқарту керек.Ендігі бір мәселе ол салық льготалары қысқарту болып
табылады. Қазіргі кезде салыққа льготалар беру нарықпен, тұтынушылармен
емес, әкімшілік механизммен шешіледі Бұл льготаларды алу кез келген
тұлғанның (жеке заңды) қоғамға тигізетін маңызына байланысты емес, яғни ол
өз қызығушылықтарын үкіметтің құрылымдық дәрежесін лоббирлеу қабілетіне
байланысты.
Келесі бағыт-ол салық құрылымын өзгерту болып табылады. Ол үшін
біртіндеп салықтан бас тарту жолына, көшу керек, яғни кірістер және пайда,
жалақы, өндіріс көлемі, инвестициялардың өсіуіне қосымша бремяларды
ұсыну.Бұл өндірістің модернизациялау стимулын көтереді, ішкі және сыртқы
инвестициялардың өсуін қалыптастырады.
2.2 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің шығыстыры
Бюджет шығыстары-бұл қайтарылмайтын негізінде бөлінетін бюджет
қаражаттары. Мемлекет функциясының ұлғаюна байланысты шығыстардың құрылымы
да өзгереді Ғылыми - текникалық прогресстің өсуіне байланысты мем-
лекеттің білім мен ғылымға жұмсалатын шығындары да өседі.
Мемлекеттік қажеттіліктерге әр жеке және заңды тұлға өз
табысынан салық төлеиді. Кез – келген салық бұл ел қорғанысына ,
азаматтардың қорғанысы мен әлеуметтік сақтандыруларға және т.б. қызмет
көрсетеді.
Мемлекеттік шығыстар:
1-ден, мемлекеттің бар болу фактісімен баиланысты, яғни императивтік
сипатқа ие.
Екіншіден, нақты уақытта, нақты мемлекеттегі қалыптасқан экономикалық
және әлеуметтік қатынастарда қалыптастырады.
Үшіншіден, өзінің экономикалық табиғатына байланысты мемлекеттік
шығыстардың негізгі қалыптасу көзі жалақы мен табыстардан алынатын салық
болғандықтан, ол қоғамдық класстық арасындағы қатынас болып табылады.
Төртіншіден, негізгі массаның жалпы мемлекеттік шығыстар өнімді емес,
себебі олар өндірістік процесстен шыққан ұлттық табыстың үлесі болып
табылады.
Бюджет шығыстары мынандаи түрлерге бөлінеді:
1) Мемлекеттік мекемелердің қызметі қамтамасыз етуін болдыртын шығындар:
2) тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге байланысты
шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арнлған шығндар –мемлекеттік саясатты іске асыру
мақсатында (мемлекеттік органдардың) өздерінің тұтынуына (өндірлетін
арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін
қызметтерге) мемлекеттік оргадардың ақы төлеуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер-қызметкерлерге еңбегі үшін ақшалай
төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының қазнамалық актілеріне
сәйкес және тұлғаларға ақша нысанындағы төлемдермен байланысты
шығындар;
5) заңды тұлғаларға субсидиялар-мемлекеттік мекемелер және қоғамдық
бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз және қайтарусыз
негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер-бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сонда-ақ Ұллтық
қорға трансферттер төлеуге және мемлекеттік міндеттемелерді орындауға
арналған шығындардың өзге де түрлері.
Мемлекеттік шығыстар төрт негізгі топқа бөлінеді:
1) әлеуметтік-мәдени қажеттіліктерге жұмсалатын шығындарды;
2) экономиканы қолдауға жұмсалатын шығындар;
3) әскери шығындар;
4) басқаруға кететін шығындар
Шығыстардың құрылымы сыртқы және ішкі факторлардың әсер өтуімен
өзгереді.Бұл факторлар экономикалық, әскери, әлеуметтік, саяси және т.б.
болуы мүмкін.
Өз кезегінде мемлекеттік шығыстар мемлекеттің қызметтеріне байланысты
ақшалай шығындарды көрсетеді. Бұл экономикалық категория ретінде, қоғамдық
өндірісті дамыту мен жетілдіру қоғамның әртүрлі қажеттіліктерін
қанағттандыру мақсатында қоғамдық өнімнің бөлігін бөлу, қайта бөлу және
тұтынуға байланысты мемлекеттік шығыстар экономикалық қатынастарды
көрсетеді.
Қазақстан Республикасындағы бюджетаралық қатынас-тарда субвенция мен
бюджеттік алымдар қағидасы 2003ж кеңірек сақталған. Келесі жылға
жоспарланған бюджеттік алымдар 57,6млрд теңге, ал ағымды жылға бекітілген
бюджет көрсеткішінен 8,6млрд теңгеге немесе 17,5%-ке тең, субвенция
–80,5млрд теңгеге тең.
2.3 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің балансын талдау
Әр бюджетте оның кіріс және шығыс белігін теңестірген, яғни
баланстаған дұрыс. Баланс — бұл тепе-теңдік, бюджетті жасаған кезде негізгі
мәселе мемлекеттің ақшалай түсімдері мен шығыстарының осындай жай-күйіне
жету болып табылады. Кірістердің шығыстардан, яғни бюджетке түсетін
түсімдердің жалпы сомасының шығыстардың және қайтарымды негізде бөлінетін
кірістердің ауқымынан асып түсуі бюджет артығын профицитті құрайды. Ол
мемлекеттік борышты өтеуге бағытталады немесе бюджеттік қаражаттардың
(республикалық және жергілікті бюджеттегі) бос қалдығын құрауы мүмкін.
Аяқталған бюджет жылы бойынша бюджет кезеңінің аяғында қалыптасқан
бюджеттік қаражаттардың бос қалдықтары үкімет пен жергілікті атқарушы
органдардың арнайы шоттарына есептеледі және кассаның айналымдағы нақты
ақшасының өсіміне және биліктің тиісті органының мемлекеттік борышын жабуға
пайдаланылады. Мұндай қажеттік болмаған жағдайда бұл қаражаттарды пайдалану
туралы шешімдерді тиісті әкімшіліктер қабылдайды. Шығыстардың кірістерден
асып түсуі мемлекеттік бюджеттің тапшылығын тудырады. Тапшылықтың едәуір
әрі тұрақты болуы қаржының дағдарыстық жай-күйін сипаттайды.
Тапшылықтың ұйғарымды деңгейі деп елдің жалпы ішкі өнімге қатысты 2-3%
мөлшері саналады. Мұндай жағдайда тапшылық мемлекеттік қарыздар шығарудың
немесе қағаз ақшалар эмиссиясының көмегімен біршама жеңіл жабылуы мүмкін.
Бюджеттің едәуір және созылмалы тапшылығы кезінде қарыздар мемлекеттің
қажеттіліктерін жаппайды, олар ақшаның қосымша (яғни тауар айналымының
қажеттіліктерінен тыс) эмиссиясымен қамтамасыз етіледі, бұл инфляцияның
дамуына, ақша айналысы заңының бұзылуына, ақшаның құнсыздануына, нақтылы
табыстардың және халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуіне апарып соғады.
Бюджет тапшылығы экономиканың жай-күйін қамтып көрсетеді, ал оның
болуы мына себептерге байланысты:
1) елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2) қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
3) айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс шығару;
4) бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін
едәуір әлеуметтік шығыстардың басымдығы;
5) әскери-өнеркәсіп кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды,
басқару шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы;
6) "көлеңкелі" экономиканың ірі ауқымды айналымы;
7) ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз шығыстар мен ысыраптар;
Бюджет тапшылығын төмендетудің мынандай әдістері болады:
1) шығыстар тұрақты, кірістер өседі;
2) кірістер тұрақты, шығыстар азаяды;
3) кірістер өседі, шығыстар азаяды (тапшылық 2 еседен жылдамырақ
төмендейді).
Тапшылықты қаржыландыру — оны жабу үшін қосымша ақша қаражаттарын
іздестіру.
Бюджет тапшылығын қаржыландырудың жолдары:
1. Ақша белгілерін шығару. Бұл жол теріс әлуметтік-экономикалық
салдарлары болатын инфляцияға жеткізеді. Өз кезегінде ақша эмиссиясы
айналысқа ақша белгілерін тікелей шығаруда да, жанама түрде мемлекеттік
бағалы қағаздар шығару және оларды коммерциялық банктерге өткізу арқылы да
тұлғалануы мүмкін, коммерциялық банктер өзінің резервтерін көбейтеді және
банктік мультипликатордың арқасында айналыстағы ақшаның санын көбейтеді.
2. Мемлекеттік қарыздар. Бұл жағдайда қаржыландыруға бос ақша
қаражаттары бар компаниялар, банкгер және т.б. қатысады.
3. Шетелдік қарыздар. Оларды Дүниежүзілік валюта қоры, басқа
халықаралық қаржы ұйымдары, үкіметтер, банктер береді.
4. Ұлттық байлықты пайдалану. Бұл орайда мемлекет басқа субъектілерге
өзінің активтерін сатады.
Салықтардың мөлшерлемелерін көбейту бюджет тапшылығын қаржыландырудың
әдісі емес, оны қысқартудың амалы болып табылады.
Бюджеттің кірістерін көбейтуге және шығыстарын қысқартуға, бюджет
тапшылығын реттеуге, басқа экономикалық дағдарысқа қарсы шаралардың
жиынтығында нысаналы басқаруға бағытталган шараларды әзірлеу және дәйекті
іске асыру мемлекеттің қаржы жағдайын тұрақтандыруға жағдай жасайды, оның
әлеуметтік экономикалық дамуына жәрдемдесетін болады.
Бюджет тапшылығына қатысты фискалдық саясат үш тұжырымдамаға
негізделеді.
1. Жыл сайынғы теңгерілетін бюджет. Мұндай бюджет мұндаға дейін
фискалдық саясаттың мақсаты деп есептелді. Алайда бюджеттің мұндай жай-күйі
фискалдық саясаттың тұрақтандырушы, циклге қарсы бағыттылығын азайтады.
Бюджетті теңгеру тіпті экономикалық циклдың ауытқуын ұлғайтуы мүмкін.
Жұмыссыздықтың болуы және халықтың табысының құлдырауы кезінде салық
түсімдері автоматты түрде қысқарады. Бұл жағдайда бюджетті теңгеру үшін
мемлекетке не салықтардың мөлшерлемелерін арттыруы, не мемлекеттің
шығыстарын қысқартуы, не бұл екі әрекеттіде жүзеге асыруы қажет.
Қорытындысы жиынтық сұранымның қысқаруы және өндірістің одан сайын құлдыруы
болып табылады.
Бюджетті теңгеру саясаты сонымен бірге инфляцияны үдетуі мүмкін.
Инфляцияның болуы кезінде ақшалай табыстардың артуы автоматты түрде салық
түсімдерін көбейтеді. Бюджеттің артығын жою үшін мемлекет мына шараларды
қолдануы тиіс: не салықтардың мөлшерлемелерін төмендетуі, не мемлекеттің
шығыстарын көбейтуі, не бұл екі шараның үштастырылуын пайдалануы тиіс.
2. Циклдік негізде теңгерілетін бюджет. Бұл тұжырымдамаға сәйкес
бюджет жыл сайын емес, экономикалық циклдың барысында теңгеріледі.
Өндірістің құлдырауын болдырмау үшін мемлекет тапшылықты әдейілеп жасай
отырып салықтарды азайтады және шығыстарды көбейтеді. Экономиканың келесі
өрлеуі кезінде мемлекет салықтарды көбейтеді және шығыстарды қысқартады, ал
пайда болған бюджеттің артығы құлдырау жылдарындағы тапшылықтарды өтеуге
бағытталады. Сөйтіп, циклге қарсы фискалдық саясат және экономикалық цикл
ішінде бюджетті теңгеру жүргізіледі. Құлдыраулар мен өрлеулер тереңдігі мен
ұзақтығы бойынша бірдей болмайтындығы, мұның өзі бюджеттің циклдік
теңгерімділігін бұзатындығы бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz