Инфляция. Қазақстандағы инфляция деңгеіне баға беру және талдау

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І. ИНФЛЯЦИЯ МӘНІ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4

1.1 Инфляция және оның табиғаты мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Инфляция және оның түрлері, даму механизмі ... ... ... ... ...9

ІІ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНФЛЯЦИЯ ДЕҢГЕІНЕ БАҒА БЕРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7

2.1 Инфляцияның Қазақстандағы ерекшеліктері ... ... ... ... ... .17
2.2 Инфляцияның әлеуметтік.экономикалық нәтижелері,
себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.3 Антиинфляциялық шаралар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ІІІ. ИНФЛЯЦИЯНЫ ТЕЖЕУ ШАРАЛАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...28

бойы ақша өзгеріп отырған және бүгінде олардың жағдайы аяқталған, соңғы фраза болып табылмайды.
Тауар айналысының тарихи дамуы процесінде жалпыға бірдей эквивалент формасында әр алуан тауарлар болған: мал, тері, бақалшақ, металл бұйымдары және т.б. Мұның барлығы тауар өндірісі мен тауар айналысының болуына негізделген ақша қажеттігінің себептерін түсіндіреді.
Сонымен, ақша — бұл барлық тауарлардың құнын өлшейтін, жалпыға балама айрықша тауар.
Инфляция процесі ақша белгілері сияқты ерте дамыған, олар бір-бірімен үздіксіз тығыз байланысты. Капиталистік формацияға дейін тиынның құнсыздануының нәтижесінде инфляция пайда болды. Мемлекеттің инфляцияға қарсы саясаты инфляция сипаты мен деңгейін, шаруашылық механизмінің ерекшеліктерін есепке ала отырып жүргізіледі. Бірақ мемлекеттің инфляциялық саясаты әр түрлі әдістер қолданылып жүргізілгенімен, саясаттың мақсаты елдің әлеуметтік - экономикалық жүйесін тұрақтандыру және инфляциялық жағдайдың алдын алу немесе зардап күшін азайту болып табылады.
Осы аталған жағдайлар инфляция қаупі әрбір елдің басына төнуі мүмкін екендігін және мемлекет сәйкес антиинфляциялық саясат негіздерін қалыптастыру керек екендігін негіздейді. Ал бұл біздің зерттеп отырған тақырыбымыздың өзектілігін белгілейді.
Соған орай, жұмыстың мақсаты инфляция ұғымын, оның туындау себептерін, зардаптарын және шет елдегі инфляцияға қарсы саясат тәжірибелерін және Қазақстан Республикасындағы инфляциялық процесстерді, осы жағдайдағы мемлекет шараларын талдап, бағалау болып табылады.
Зерттеу жұмысында шетел ғалымдарының, отандық ғалымдардың (экономистердің) инфляция және оның зардаптарын жою мақсатында мемлекеттің саласындағы мәні, саясаты туралы еңбектері қолданылды.
ХХ ғасырдағы Бірінші Дүниежүзілік соғстан кейін экономикалық әдебиеттерде инфляция сөзі кең тарады. Совет экономикалық әдебиеттерінде бұл туралы түсінік тек 20 жылдардың ортасында енді.
Инфляция туралы түсінік - ол тауарлар мен көрсетілген қызметтердің бағасының өсуі және тауар тапшылығы мен қызмет сапасының төмендеуі салдарынан ақшаның құнсыздануы, оның сатып алу мүмкіндігінің құлдырауы.

1. Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың редакциялы-
ғымен. — Алматы: Экономика, 2001.
2. Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. — М.: Финансы и статистика, 1999.
3. Ақша айналысы және несие. Мақыш С.Б. – Алматы : Маркет, 2004.
4. Көшенова Б. А. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары – А : Экономика, 2000.
5. Общая теория денег и кредита / Под ред. Жукова Е.Ф. —
М.: Банки и биржи, 1995.
6. Ақша. Қаржы және несие. Оқу құралы. – Қарағанды: Болашақ, 2002.
7. Инфляция себептері, қарсы саясат. Д.А. Федотов // «Хабаршы» журналы – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
8. Инфляция и ее последствия. Кожахмет А// Экономика и статистика. 2001. – №1
9. Рамазанов Н. Инфляция: Денежно-кредитная политика//Деловая неделя. – 2001. 13 апреля.
10. Песс-релиз №021 от 5 июля 2005 года.// Банки Казахстана. 2005. – №7.
11. Деньги, кредит, банки: Учебник для вузов/ Под ред. Е.Ф. Жукова. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999.
12. Бунина М.К. Деньги. Банки, Валюта: Учебное пособие. – М.: ДИС. 1994.
13. Саниев М.С. Деньги, кредит, банки: - Алматы: Алматинский коммерч. ин-т. 2000.
14. Усов В.В. Деньги. Денежное обращение. Инфляция: Учебное пособие для вузов. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999.
15. Финансы. Денежное обращение. Кредит: Учебник / Под ред. Л. А. Дробозиной. – М.: Финансы, ЮНИТИ, 1997.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Курстық жұмыс

Тақырыбы: инфляция

Орындаған:
Тексерген:

Қарағанды 2010

Жоспар:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .3

І. ИНФЛЯЦИЯ МӘНІ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .4

1. Инфляция және оның табиғаты мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .4
2. Инфляция және оның түрлері, даму механизмі ... ... ... ... ...9

ІІ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНФЛЯЦИЯ ДЕҢГЕІНЕ БАҒА БЕРУ ЖӘНЕ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .7

2.1 Инфляцияның Қазақстандағы ерекшеліктері ... ... ... ... ... .1 7
2.2 Инфляцияның әлеуметтік-экономикалық нәтижелері,

себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..19
2.3 Антиинфляциялық шаралар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..

ІІІ. ИНФЛЯЦИЯНЫ ТЕЖЕУ ШАРАЛАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...22

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..26

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ..28

Кіріспе

Ақшалар ертеден адамзаттың пайда болуымен қатар өмір сүріп келеді.
Ғасырлар бойы ақша өзгеріп отырған және бүгінде олардың жағдайы аяқталған,
соңғы фраза болып табылмайды.
Тауар айналысының тарихи дамуы процесінде жалпыға бірдей эквивалент
формасында әр алуан тауарлар болған: мал, тері, бақалшақ, металл
бұйымдары және т.б. Мұның барлығы тауар өндірісі мен тауар
айналысының болуына негізделген ақша қажеттігінің себептерін түсіндіреді.
Сонымен, ақша — бұл барлық тауарлардың құнын өлшейтін, жалпыға
балама айрықша тауар.
Инфляция процесі ақша белгілері сияқты ерте дамыған, олар бір-бірімен
үздіксіз тығыз байланысты. Капиталистік формацияға дейін тиынның
құнсыздануының нәтижесінде инфляция пайда болды. Мемлекеттің
инфляцияға қарсы саясаты инфляция сипаты мен деңгейін, шаруашылық
механизмінің ерекшеліктерін есепке ала отырып жүргізіледі. Бірақ
мемлекеттің инфляциялық саясаты әр түрлі әдістер қолданылып
жүргізілгенімен, саясаттың мақсаты елдің әлеуметтік - экономикалық жүйесін
тұрақтандыру және инфляциялық жағдайдың алдын алу немесе зардап күшін
азайту болып табылады.
Осы аталған жағдайлар инфляция қаупі әрбір елдің басына төнуі
мүмкін екендігін және мемлекет сәйкес антиинфляциялық саясат негіздерін
қалыптастыру керек екендігін негіздейді. Ал бұл біздің зерттеп отырған
тақырыбымыздың өзектілігін белгілейді.
Соған орай, жұмыстың мақсаты инфляция ұғымын, оның туындау
себептерін, зардаптарын және шет елдегі инфляцияға қарсы саясат
тәжірибелерін және Қазақстан Республикасындағы инфляциялық процесстерді,
осы жағдайдағы мемлекет шараларын талдап, бағалау болып табылады.
Зерттеу жұмысында шетел ғалымдарының, отандық ғалымдардың
(экономистердің) инфляция және оның зардаптарын жою мақсатында мемлекеттің
саласындағы мәні, саясаты туралы еңбектері қолданылды.
ХХ ғасырдағы Бірінші Дүниежүзілік соғстан кейін экономикалық
әдебиеттерде инфляция сөзі кең тарады. Совет экономикалық әдебиеттерінде
бұл туралы түсінік тек 20 жылдардың ортасында енді.
Инфляция туралы түсінік - ол тауарлар мен көрсетілген қызметтердің
бағасының өсуі және тауар тапшылығы мен қызмет сапасының төмендеуі
салдарынан ақшаның құнсыздануы, оның сатып алу мүмкіндігінің құлдырауы.

І. АҚША МЕН ИНФЛЯЦИЯ МӘНІ, ОЛАРДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1. Ақша, оның табиғаты мен мазмұны.
Ақша - бұл жалпы эквивалент ролін атқаратын ерекше тауар.
Бірнеше жүз жылдықтар бойы көптеген халықта ақшаның ролін
мүйізді ірі қара мал атқарды. Біртіндеп жалпы эквивалент ролін алтын
атқарды. Оған оның мынадай қасиеттері әсер етті:
1) сапалық біртектілік;
2) сандық (еркін) бөлінуі;
3) қолайлылығы (алтынның аз мөлшеріне көп жұмыс күші кетеді);
4) сақталуы.

Алтын - еңбек сыйымды және сирек металл. Әлемдегі ерте заманнан қазіргі
кезге дейінгі қазылып алынған алтынның мөлшері 100 мың тоннаға бағаланады.
Әдеттегі тауар ретінде алтын тұтыну құнына және құнға ие. Алтынның
тұтьшу құны өнеркәсіпте әшекейлі заттар, алтын жалату үшін қолданылады және
т.б. Алтынның құны еңбек құн теориясына сәйкес алтынды өндіруге кеткен
қоғамдық кажетті еңбекпен анықталады.
Алтын жалпы эквивалент ретінде мынадай қасиеттерге, ерекше тұтыну
құны мен құнның ерекше формасына ие. Ерекше тұтыну құнын оның басқа
тауарлардың құнын өзінің құнына теңестіру қасиетінен көруге болады. Алтын
құнының ақшалық материал ретіңдегі ерекщелігін тікелей жалпы айырбасталу
формасына ие болуынан көрінеді.
Ақшаның осы заманғы концепциялары ХVІІ-ХVIІІ ғасырларда пайда
болған теориялардан туындайды. Ең алдымен бұл ақшаның металдық,
номиналдық және сандық теорияларына байланысты.
Бірақ, алдыңғы теориялар жаңа жағдайға сәйкес басқа формада дамиды.
Егер бұрын неггідзгі назар ақшаның пайда болуына, мәніне, құнының
қалыптасуына бөлінсе, осы заманғы ақшаның теориялары сол концепциялардың
рыноктық экономиканың. Дамуына қалай әсер етуін зерттеу саласына көңіл
бөледі.
Ақшаның металдық теориясы капиталдың алғашқы қорлану кезеңінде пайда
болды. Оның өкілдері меркантилистер, яғни У.Стаффорд, Т.Ман, Д.Норс және
т.б. Олар ақшаның қызметтерін қазына ретінде және әлемдік ақша ретінде
абсолюттерді және осының негізінде ақшаны асыл металдармен теңестірді.
Мемлекеттің монетаны бұзуына карсы шықты. Ақшаны әлеуметтік қатынастар
емес, зат ретінде қарастырады.

Ақшаның номиналды теориясын құрушылар римдік және ортағасырлық
юристер (заңгерлер) болып табылады. Кейінірек оны Дж. Беркли (Англия) мен
Дж.Стюарт (Шотландия) дамытты. Металлистерге сын айта отырып, олар
ақшаның басқа қызметтерін айналыс құралы мен төлем құралын абсолюттеді.
"Номиналистер" ақшаны тауарлар айырбасына қызмет ететін шартты белгі, есеп
бірлігі ретінде көрсетті және ол мемлекеттік биліктің өнімі болып табылады
деп есептеді.

Ақшаның сандық теориясының негізін қалаушылар Дж. Локк (ХVІІ ғ. соңы),
Ш.Монтескъе, Д.Юм, Д.Рикардо (ХVШ ғ. соңы) болды. Олар ақшаның кұндық
негізін қорғады. Ақшаның сандық теориясының жақтаушылары ақша бірлігінің
құны мен тауар бағаларының деңгейі айналыстағы ақшаның мөлшерімен
байланысты анықталады деп есептеді. Сандық теорияның модернизациясына
И.Фишер (XX ғ. басы), А.С.Пигу (XX ғ. ортасы) және т.б. елеулі үлес қосты.

Ақша бірқатар қызметтер атқарады. Классикалық саяси экономия бес
қызметін көрсетті: құн өлшемі, айналыс кұралы, төлем құралы, қорлану
(жинау) құралы (казына), әлемдік ақша.
Осы заманғы экономикалық ғылым негізгі екі топқа
көңіл бөледі: құн өлшемі мен айырбас құралы.
Ақшаның құн өлшемі ретіндегі қызметі ақшаның барлық тауарлардың құнын
өлшеу кабілетінен тұрады.
Бұл үшін қолдағы ақшаның қажеті жоқ, яғни, құн өлшемі қызметін санадағы
ойлы ақшалар да атқара алады. Басында ақшаның бұл қызметті атқаруы үшін
өзінің құны болу керек болды. Бұл кызмет алтынға бекітілді.
Алтынның құнында көрсетілген тауардың құны баға деп аталады. Тауардың
құны неғұрлым көп болса, солғұрлым ол алтынның көп мөлшеріне теңестіріледі.
Яғни, тауардың. бағасы тауардың құнына тура тәуелді болады. Тауардың
бағасына тауардың құны ғана емес, алтынның құны да әсер етеді: егер ол
көтерілсе, тауардың бағасы түсуі керек және керісінше. Еңбек құн
теориясының бастапқы жағдайлары осындай шиленіскен көптеген факторлардың
көрсетілген категориялармен тікелей байланыста қарастырылады.
Ақша - айналыс құралы қызметін Т-А-Т формуласы бойынша тауарларды
айырбастауда делдалдық ролін орындаған кезде атқарады. Бұл формула екі
актіге бөлінеді: сату Т-А және сатып алу А-Т. Тауардың иесі оны сатып, ал
сатып алуды кейінге қалдыруына болады және ақшаны өзінде ұстай тұруына
болады. Сол кезде басқа біреу өз тауарын сата алмайды. Яғни, бұл
қызметтің орындалуына байланысты ұдайы өндіріс дағдарысының формальді
мүмкіндігі туындайды.
Айналыс құралы ретіндегі ақша монета және қағаз ақша
формасында болады.
Монета - бұл ерекше формасы мен пробасы бар металдың кесегі. Монета
деген сөздің пайда болуы б.э.д. ІV ғасырдағы Ежелгі Римнің ақша белгілері
басылып шығарылған Юнона-Монета деген храмның атымен байланысты.
Алтын - жұмсақ металл және айналыстағы алтын монеталар салмағын
жоғалтады. 2600 ж. ішіндегі алтын монетаның айналыстағы жалпы жойылу шамасы
20 мың т. алтын болды. Тозып қалатын монеталар сапасы және өлшемі кеми
бастайды, ал ақша айналыс құрал қызметін үздіксіз атқаратындықтан, алтын
ақшаларды арзан металл, қағаз ақшаларға ауыстыру қажеттігі туады.
Қағаз ақшаның өзінің құны болмайды, сондықтан құн өлшемі қызметін
атқармайды, тек алтынның баламасы болып табылады.
Қағаз ақша ең бірінші XII ғасырда-ақ Қытайда, Ресейде Екатерина ІІ-ң
кезінде 1769 жылы пайда болды. Қалыпты тауар айналысын қамтамасыз ету үшін
айналыстағы қағаз ақшаның саны айналысқа қажетті алтын ақшаның санына
сәйкес келуі керек. Егер айналыстағы қағаз ақшаның саны алтыннан көп болса,
онда ол құнсызданады, оның сатып алу қабілеті төмендейді, ал тауарларға
баға көтеріледі.
Тауарларға бағаның көтерілуіне себепкер ақшаның құнсыздануы инфляция
деп аталады.
Жалпы түрде айналысқа қажетті ақшаның саны тауарлардың бағаларының
қосындысын біртекті ақша бірлігінің айналысының санына бөлу арқылы
анықталады. Қалыпты жағдайларда, ақша байлықтың абсолютті көрінісі болып
табылады және үлкен өтімділікке ие, яғни тез өтелу қабілетіне ие.
Егер бір тауарды сатқаннан кейін уақытша айналыс
тоқтаса, алтын-ақша айналыс сферасын біртіндеп тастап
шығады және қазынаның құрылуы артады. Алтын жеке
қолдарға жинақталдьі. Алтын қазына қызметін алтын кесек,
монеталар, алтын немесе күмістен жасалған әшекей-бұйымдар
формасында атқарады.
Қазынаның жаппай артуы тауарлы-ақша айналысының бұзылуы кезінде және
қоғамдық толқулар кезеңінде көрінеді. Керісінше, тауарлы-ақша
қатынастарының жандануы кезеңін де қазына айналыс құралына кайта айналады -
осылай қозғалыстар арқылы тауарлы-ақшалы қатынастар стихиялы реттелді.
Қазіргі кезде алтын айналыстағы ақша массасын стихиялы реттеуші ролін
атқаруын қоя бастады. Себебі, ақша белгілерін алтынға еркін айырбастау жоқ.
Бүгінгі күні алтын қазыналық қызметін атқаруды шектелген масштабта
мемлекет пен жеке тұлғалардың сақтандыру қоры ретінде басқа да қымбат
бағалы игіліктермен қатар жалғастыруда.
Мемлекеттік және жеке адамдардың алтын қорлары жалпы байлықты құрайды.
Қағаз ақшалар қазына бола алмайды. Себебі, өзінің құны жоқ, бірақ қорлану
құралы қызметінде көрінеді.
Тауарлы өндірістің дамуына байланысты тауарларды кредитке сатудың
қажеттілігі туындайды. Әр түрлі мерзімде тауарларды дайындау мен өткізу
құбылысы бұған себепші болады. "Кредитті ақша" - ақша төлем құралы ретінде
өмір сүрудің жаңа формасына ие болуда. Оларға вексельдер, банкноттар,
чектер жатады.
Вексель - ақша соммасының шамасы мен оны борышкердің төлейтін уақыты
көрсетілетін жазбаша қарыздық міндеттеме. Ол айналыста болады және ақшаның
ролін атқарады.

Банкнот - бұл банктің векселі. Банкноттың қағаз ақшадан айырмашалықтары:
- банкнот екі жақты қамтамасыздыққа ие: кредиттік (коммерциялық вексель)
және металдық (банктің алтын қоры )
- қағаз ақшаны мемлекет шығарады, ал банкнотты
орталық эмиссиондық банк шығарады;

- кағаз ақша айналыс құралы қызметін, банкнот - төлем
кұралы қызметін атқарады.
Чек - бұл банк арқылы ақша суммасын төлеуі және оның басқа есепшотқа
аудару жөніндегі ағымдағы есепшоты бар тұлғаның жазбаша жарлығы.
Чектің негізгі үш түрі бар:
1) атаулы (тапсыруға жатпайтын);
2) ордерлі (индоссамент бойынша басқа тұлғаға тапсыруға
болатын);
3) ұсынылатын (индоссаментсіз тапсырылатын).
Ақшаның елдер арасындағы айналыста барлық қызметін
атқаруы - әлемдік ақша деп аталады. Әлемдік ақша ролін салмағы бойынша
алынатын алытын атқарады. Бір елден екінші елге қозғала отырып, әлемдік
ақшіа қоғамдық байлықгың жалпы іске асуына қызмет етеді.
Ресейдің ақша бірлігі болып рубль (сом) табылады. Ол бай тарихқа ие.
Монғолдардың шабуылына дейін орыс тілінде "ақша" ұғымы жат жұрттық теңге
атауынан шықты (Ежелгі Русьте - "векша" - ақша бірлігі, былғары кесіндісі).

Қазақстанда ақша бірлігі теңге деп аталады. 1991 жылы тамыз айында
Ресей, Украйн, Белорус мемлекеттері өзара келісімдеріне байланысты
(Беловежск келісімі) Кеңес Одаға ыдырай бастады. Қазақстан тәуелсіз
мемлекет ретінде егемендігін жариялады. Дегенмен ақша ресурстары ортақ
жүйеде қолдана берілді. Өтпелі экономиканың ауыр кезеңінде 1992 жылы Ресей
қаржы саясатына байланысты жаңа ақша бірлігін шығаруы Қазақстанда
экономикалық жағдайын қиындата түсті. Себебі, ақша айналымында кеңес
ақшасының көлемі шегінен тыс көбейіп құнсызданды. Міне, осы бірқатар
себептерге байланысты Қазақстан өз ұлттық ақша бірлігін 1993 жылы қараша
айында шығара бастады.
Қазақстан жерінің тарихына көз салатын болсақ, белгілі Жібек жолының
бойында біздің ғасырымыздан бұрын ірі орталық сауда орындары бар болғаны
белгілі. Әрине ақша қызметін атқаратын құнды заттар мен мал-мүліктердің
болғанына даусыз дәлелдемелер жеткілікті. Сол ғасырлардың өзінде монета-
теңгелер жасалды алтын теңге (алтыннан жасалған), күміс теңге (күмістен
жасалған) құндарына сәйкес , балама ролін атқарған. Сауда-саттық қарым-
қатынасында жеңіл, тиімді жақтарын қолдана білген.
Бірінші кеңес рублі 1919 жылы шығарылды. 1922-24 жылдары 7,742 г.
алтынмен қамтамасыз етілген кағаз червонеці шығарыла бастады, ал
революцияға дейінгі алтын монета 10 рубльге тең болды. 1937 ж. рубльді АҚШ
долларының негізінде есептей бастады, АҚШ долларының алтын құрамы 0,889 г.
болды.
1950 ж. рубльдің алтын құрамын 0,222 г. алтынмен
анықтады.
1961 ж. КСРО-да баға масштабының 10 есеге өсуіне байланысты рубльдің
алтын құрамы 0,987 г. алтынмен анықталды, 1 доллар 90 тиынға теңелді.
Сонымен, рубль ақша жүйесінің жалғыз элементі бола отырып, оның
дамуымен қатар өзгерді.
Ақша жүйесі дегеніміз не? Тауар айналысын қамтамасыз ететін шаруашылық
тұлғалары мен банктер арасындағы ақша айналысы жүйесі.
Ақша жүйесі - бұл әрбір елде тарихи калыптасқан және мемлекетпен заң
бойынша белгіленген ақша айналысын ұйымдастырудың формасы.
Ақша айналысы - бұл төлем құралы мен айналыс құралы қызметтерін
атқаратын ақшаның үздіксіз қозғалысы.
Ақша айналымы қолма-қол ақша мен қолма-қол емес ақша белгілерінің тауар
айналымын және тауарсыз төлемдер мен шаруашылықтың есеп айрылысуын
қамтамасыз ететін ақшаның қызметі арқылы жүзеге асады. Сонымен ақша
айналымы екі бөліктен: қолма-қол ақша айналысы және қолма-қол емес ақша
айналымынан тұрады.
Айналыста тек қолма-кол ақша жүретіндіктен оны ақша айналысы деп атайды.
Айналыс және төлем құралдары ретінде нақты ақша белгілері (банкноталар,
қазыналық билеттер қағаз ақшалар және ұсақ монеталар) айналыста жүреді.
Қолма-кол емес ақша айналымы (төлем айналымы) -ол банктегі шот иесінің
жазбаша бұйрығы бойынша шоттағы ақша қалдығының өзгеруі немесе ақшаның
төлем кұралы ретіндегі қызметін атқарады. Ол бүкіл ақша айналымының басым
бөлігін (90%-ке жуығын) құрайды. Төлем айналымы төлеушілер мен сатып
алушылардың банктегі шотына немесе жазу түрінде немесе олардың өзара
талаптарын есептеу жолымен жүзеге асырылады. Қолма-кол ақшасыз төлем
айналымы: тауарлы операциялар бойынша және қаржы міндеттемелері бойынша
болып екі топқа бөлінеді. Бірінші топқа тауарлар мен қызметтер үшін қолма-
қол ақшасыз есеп айырысу, ал екіншіге бюджетке төленетін төлемдер (пайда
салығы, қосымша кұн салығы, жеке тұлғадан алынатын табыс салығы және басқа
міндетті төлемдер) және бюджеттен тыс қорлар, банктік борышты өтеу, несие
үшін өсімді төлеу, сақтандыру компанияларымен есептесу жатады.
Банктердің есептесу операциялары: инкассо, аудару және аккредитив болып
бөлінеді.
Инкассо - әр түрлі құжаттарды пайдаланып, клиенттердің тапсырысы бойынша
және олардың шотына банктердің ақша түсіру операциясы. Инкассоға чектер,
вексельдер, бағалы қағаздар және т.б. құжаттар қабылданады.
Аудару операциясы – клиенттің өз банк шотынан белгілі бір соманы
көрсетілген жаққа аудару жөніндегі тапсырманы білдіреді. Бұл операция үшін
банк комерциялық сыйақы алады.
Аккредитив (латын сөзі- "сенемін") - бір банктің екінші банкке
аккредитивте көрсетілген шарттарды орындағанда белгілі бір соманы жеке
немесе заңды тұлғаға төлеу жөнінде берген жазбаша тапсырмасы.
Ақша жүйесінің элементтері болып мыналар табылады:
1. ақша бірлігі, яғни бірлік ретінде елде қабылданған
ақша өлшемі (рубль, доллар және т.б.);
2. баға масштабы, яғни ақша бірлігі және оның құрама
бөлшегі ретінде елде қабылдаңған ақша металының сандық салмақтық мөлшері
(мысалы, теңге 100 тиыннан тұрады және
60-80ж. ол 0,987672 г. алтынға теңелді).
3. эмиссиондық жүйе, яғни ақша және бағалы қағаздарды шығаратын мекеме
(мысалы, орталық банк және т.б.);
4. ақша белгілерінің түрлері, яғни айналыста заңды төлем құралы болып
табылатын несиелі қағаз ақша және ұсақ монеталар жүйесі;
5. ақша жүйесінің институттары, яғни ақша айналысын реттейтін мемлекеттік
емес мекемелер.
Тарихи металл ақшаның айналыс жүйесі биметаллизм мен монометаллизм
арқылы өтті.
Биметаллизм ақша ретінде екі металдың – алтын мен күмістің
қолданылуына негізделеді (ХVI-XIXғғ.).
Монометаллизм ақша ретінде тек алтынды пайдаланады, ал қағаз және
несие ақшалар оған еркін айырбасталады.
Сонымен, экономикасы нарықтық типпен дамыған мемлекеттердің ақша
жүйесіне тән белгілер:
1. Ақша айналымын басқаруға әр түрлі банктердің қатынасуы.
2. Қолма-қол ақша мен қолма-қол емес ақша белгілерін шығарумен банк
жүйесінің әр түрлі буындарының шұғылдануы. Бұнда қолма-қол
ақшаны шығарумен мемлекеттердің орталық банкі шұғылданса, қолма-қол
емес ақша белгілерін әр түрлі меншіктегі коммерциялық банктер
шығарады.
3. Қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша - төлем айналымдары ұғымының
арасын заңмен жіктеудің болмауы.
4. Ақша-несиелік реттеу механизмін құру және оның дамуы.
5. Орталық банктің мемлекеттік аппараты арқылы ақша жүйесін басқаруды
орталықтандыру.
6. Ақша айналымын бағдарлы жоспарлау.
7. Қолма-қол емес және колма-қол ақша айналымдарының тығыз
байланысы, оның ішінде қолма-қол емес айналым үлесінің көп
болуы.
8. Салық органдарының ақша қаражатын қырағы бақылауы.
9. Мемлекеттің орталық банкіне салыстырмалы дербестік беру.
10.Ақша белгілерін банк жүйесінің активтерімен (алтын, қымбат металдар,
тауарлы-материалдық құндылықтар, бағалы қағаздар) қамтамасыз ету.
11.Шаруашылық айналымына ақша белгілерін мемлекеттің ақша-
несие саясатына сай шығару.
12.Валюта курсын валюталар "қоржыны" негізінде нарықтық
жүйенің белгілеуі.
Жалпы айырбасталмайтын несие ақшаларына көшу эмиссияның біржақты
икемденуіне және ақша жүйесінің негізі - ақша айналымының объективті
қажеттілігінен туындайтын – ақша шығаруды шектеу принципінің бұзылуына
әкеп соқтырды. Ақша жүйесі шаруашылық механизмінің құрамдас бөлігі ретінде
қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі диспропорцияны шұғыл сезінеді.
Кез келген диспропорция ақша жүйесінің тұрақсыздануына, сайып
келгенде ақшаның құнсыздануына, яғни инфляцияға ұшыратады.

1.2 Инфляция және оның түрлері, даму механизмі

"Инфляция" - қабару, көтерілу, өсу деген мағананы білдіретін латын сөзі.
Шындығында да, қауырт жағдайларда (мысалы, соғыс, революция және с.с.
кездейсоқ жағдайларда экономиканы дамыту үшін) мемлекеттік шығындарды қағаз
ақша шығарумен қаржыландыру ақша айналымының күрт "көтеріліп", қағаз
ақшаның құнсыздануына әкеп соқтырады. Оны әр елдегі соғыс жылдарындағы ақша
айналысынан байқауға болады. Мысалы, АҚШ-тың бостандық үшін 1775-1783 жж.
соғысы және 1861-1865 жж. Азамат соғысы (оның соңғы екі жылында доллардың
сатып алу мүмкіндігі 60 процентке дейін төмендеген); XIX ғ. бас кезіндегі
Англияның Наполеонға қарсы соғысы; 1789-1791 жж. Француз революциясы.
Әсіресе, Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Германияда инфляция жоғары
қарқынға жетті, 1923 ж. күзінде айналымдағы ақша массасы 496 квинтиллион
рейхсмаркаға жетіп, ал ақша өлшемі триллион есе Құнсызданды [11; 120.].
Осы келтірілген тарихи мәліметтер инфляция бұрыннан келе
жатқан феномен (айырықша құбылыс) екенін дәлелдейді.
Ал казіргі инфляцияға тән біраз ерекшеліктер бар. Олар:
1. егер бұрын инфляция бір жердің шеңберінен аспаса,
казіргі инфляция елдің бүкіл жерін камтиды;
2. егер бұрын инфляция бір мезгілде ғана жүрсе, қазіргі
инфляция көп уақытқа созылған құбылыс;
3. егер бұрын инфляция тек ақшаның әсерінен туындаса,
қазіргі инфляция көптеген ақшасыз және т.б. факторларға байланысты
болады.
Инфляцияның түбегейлі себептері тауар айналымы және тауар өндірісі
аясында болғанымен, оған елдегі саяси жағдайлар да әсер етеді.
Инфляцияға әсер ететін бірінші топтағы ақшалы факторлар - ақшаға
сұраныстың тауарлы ұсыныстан жоғары болуының нәтижесінде ақша
айналысы заңы талаптарының бұзылуы, яғни бюджет тапшылығын жою
мақсатында шамадан тыс ақша шығаруға байланысты айналыстағы ақша
массасының көбеюі; халық шаруашылығындағы несие
ақшаларының көптігі; ұлттық валютаның курсын бірқалыпта ұстау үшін
үкіметтің қолданатын тәсілдері; ұлттық валютаның қозғалысын шектеу және
т.б. факторлар.
Екінші топка тауарлар бағасын және шығындарды өсіретін ақшалы емес
факторлар жатады. Олар: қоғамдық ұдайы өндіріс құрылымының
үйлеспеушілігі, шаруашылық механизмінің шығындылығы, мемлекеттің
экономикалық саясаты, оның ішінде салық және баға саясаты, сыртқы
экономикалық іс-шаралары және т. с.с. факторлар.
Шын мәнінде екі топтағы факторлар бірімен-бірі тығыз байланысып,
тауарлар мен көрсетілетін қызметтің бағасын өсіріп, инфляцияға соқтырады.
Инфляцияның өмірдегі көрінісі - тауар бағаларының күрт өсуі. Осы көріністі
американдық ғалым және публицист Дж. Гелбрейт "ақшаның тауарды қууы" деп
сипаттады. Инфляцияның алғашқы себебі - айналымдағы ақша массасы мен
сатылуға тиіс тауарлар массасы теңдігінің бүзылуы. Бұндай диспропорция,
біріншіден, өндірістің кенет қысқаруынан, екіншіден, айналымдағы
тауарлар массасының аздығына қарамастан, мемлекет өз шығындарын өтеу
мақсатында қағаз ақшаны көп шығаруынан болады.
Алайда, айналымдағы ақша массасы тұрақты болған кей жағдайларда да
инфляция болуы мүмкін. Мысалы, 40-70-жылдарда АҚШ-та айналымдағы ақша
массасы бір қалыпта болса да, айналымдағы тауарлар мен көрсетілетін
қызметтің көлемі қысқарып, инфляциялық процестер туындады. Бұл ақша
айналымының шапшаңдығын артгырудың нәтижесінен болған инфляция еді. Ақша
айналымының шапшаңдығын арттыру өзінің экономикалық тиімділігі жөнінен,
басқа жағдайлар өзгермесе, айналымға қосымша ақша массасын шығарғанға тең.
Инфляция кезінде капитал өндіріс аясынан айналысқа құйылады, себебі
айналым аясының жылдамдығы көптеген пайда түсіреді. Бірақ ол инфляция
әсерін күшейтеді: несиені, өндіріске салынатын инвестицияны және тауарлар
ұсынысын кысқартады., Сөйтіп, инфляция факторлары екі жақты тауарларды
шығаруға және сатуға; ақша массасын және айна-лым жылдамдығын өзгертуге
әсер етеді.
Инфляция - өндіріс процесінің бұзылуы, шаруашылық салаларының бір-
бірімен үйлесімсіз дамуы және мемлекеттің эмиссиялық саясаты мен
коммерциялық банктердің іскерлігінің икемсіздігі салдарынан туындайтын
күрделі, әрі көп факторлы құбылыс.
Экономикалық әдебиетте инфляцияның мынадай түрлері аталады:
1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің терендігіне, инфляцияға қарсы
саясаттың инструментарийлеріне байланысты, инфляция айқын немесе басылған
бүркемелі түрде жүріп отыруы мүмкін. Инфляция процесінің айкын немесе ашық
формада болып отырғаны бағаның өсуі, ұлттық валюта курсынын төмендеуі
аркылы көрінеді. Басылған инфляция бүркеме, жасырын формада жүреді және ол
өнім сапасының төмендеуі, ассортимент қүрылымының өзгеруі, экономикадағы
тапшылықтың өсуі, кезектегі тұрушылардың көбеюі арқылы көрінеді.
Зерттеу объектісіне байланысты, инфляция ұлттық, аймақтық және әлемдік
болып бөлінеді. Ұлттық, және аймақтық масштабта талдау объектісін көтерме
және бөлшек сауда бағаларының
динамикасы, кейбір елдердегі, еддер бірлестігінің дәрежесіндегі,
халықаралық нарықтағы ЖҰӨ-нің дефляторы қүрайды.
Ішкі жөне сыртқы факторлар тудыратын жүйеге ыкпал
ететін инфляциялық импульстарға байланысты, импортталған және
экспортталған инфляция болады. Елдің валюта курсы қатаң сақталып түрған
жағдайда импорттық тауарлардың бағасының қандай
болмаса да өсуі, елге инфляцияны импорттайды.
Бағаның өсу қаркынына байланысты, инфляцияның мынадай түрлері болады:
жылына 10%-ке дейін болса орташа, немесе,
жылжымалы инфляция, жылына 200% болғанда — секірмелі, немесе, латындық,
200% артқанда — гиперинфляция (американдық
экономист Ф.Кэган бойынша — айына 50%-тен артық болса).
Экономиканың бағаның өсу қарқынына ұтымды бейімделуіне
байланысты, инфляция баланстанған (теңдестірілген) және баланстандырылмаған
(тендестірілмеген) болып бөлінеді. Біріншіде бағалар орташа және тұракды
өсіп отырады. Басқа макрокөрсеткіштер
сәйкестікте өзгеріп отырады. Екіншіде тауарлардың бағасы секіріп
өседі және бұл бір мезгілде жүрмейді, ал экономика өзгермелі
жағдайға бейімделуге үлгере алмайды.
6. Мемлекеттің инфляциялық процеске әсер ету қабілетіне
байланысты, инфляция бақылаудан шықпаған және бақылауға
көнбейтін болып бөлінеді.
7. ЖҰӨ-нің көрсеткішінің өзгеруіне байланысты, экономикада
сұраныстың өскен жағдайында ақиқат және жалған инфляция
орын алады.
8. Бағаның болашақтағы өсу қарқыны және оған үйлесімді
бейімделу дәрежесі туралы болжамның дәлме-дәл болуына-болмауына байланысты,
болжауға болатын және болжауға келмейтін
инфляция болады.
9. Инфляциялық процесті тудыратын және оған дем беретін
факторларға байланысты сұраныс инфляциясы және шығындар инфляциясы
болады.
Сонымен, инфляция қоғамдағы жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың
арасындағы сәйкестіктің жойылуының нәтижесі болып табылады. Ақшаның сандық
теориясының айырбас теңдеуіне сүйене отырып, жиынтық сұранысты ақшаның
ұсынысы мен оның айналым жылдамдығының көбейтіндісі деп, ал жиынтық
ұсынысты шығарылған өнімнің физикалық көлемі мен баға дәрежесінің
көбейтіндісі деп, тұжырымдауға болады. Айналымдағы ақша санының немесе оның
айналым жылдамдығының қандай болмасын өсуі жиынтық сұраныстың өсуіне
әкеледі және керісінше. Жиынтық сұраныстың өсуін тудыратын, ақша массасының
көбеюінің бірнеше себептері болады: экспансионистік қаржы саясаты, мемлекет
саясаты, бюджет тапшылығын баспа станогі арқылы өтеу, несиені кеңейту
тәртібі, инвестициялық бум, түтынушылық талғаудағы құрылымдық өзгерістер
және басқалар.
Сұраныс түрткі болған инфляцияның талдауының үлгісі 1. суретте
келтірілген.

Өндірістің нақты көлемі
1. Сур. Сұраныс инфляциясының дамуы.

Экономикада тепе-теңдік бар деп есептейік Графикте бұны жиынтық
сұраныстың 1 және ұсыныстың 2 қисық сызықтарының А нүктесінде берілген
базалық баға дәрежесіндегі өндірістің көлемінің нақты табиғи деңгейімен
түйіскені көрсетеді. Ақша массасының өсуі (ақша айналымының жылдамдығының)
жиынтық сұраныстың қисық сызығын, жиынтық ұсыныстың қисық сызығының
бойымен, жоғары 1', қысқа мерзімде тепе-тендіктің жаңа дәрежесіне жеткенше,
жылжытады. Өндіріс көлемінің кеңеюі, сұраныстың бастапқы өсуіне сәйкес
мультипликациялық эффектпен үйлесімді жүреді. Сонымен бірге, есіп келе
жатқан сұраныс бағаның жалпы дәрежесін жоғарыға итереді. Белгілі уақыт
мерзімі өткеннен кейін ,бағаның өскенін барлық шаруашылық субъектілері
сезеді. Еңбектің бағасы өседі, басқа ресурстардың құның өсуі де өндіріс
шығындарын өсіреді. Нәтижесінде жиынтық ұсыныстың қисық сызығы бағаның өсу
шамасына солға қарай жоғары 2 жылжиды. Жиынтық сұраныстың сызығы осының
алдындағы сұраныстың өсімінің шамасының көлемінде тағы жоғары көтеріледі.
Бұған кейінгі кезеңдерде сұраныс пен ұсыныстың қисық сызықтарының жылжулары
болып тұрады: ұзақмерзімдік кезеңде сұраныстың барлық өсімі бағаның
өсімімен өтеліп отырады, ал өндіріс көлемі өзінің табиғи деңгейіне оралады.

Инфляциялық процестің дамуының осындай түрі сұраныс түрткі болған
инфляция деп аталады.

Осындай сұраныс инфляциясының дәрежесін мынадай факторлар белгілейді:

• Экономикалық өсудің орташа жылдық қарқаны

• Еңбек нарығының болмасы және толық жұмысыпен қамталу дәрежесі

• Жиынтық ұсыныс компоненттерінің динамикасы және өсім қарқыны;

• Шаруашылық агенттерінің бағаның болашақта қалай өсетінін болжай
алатын қабілеті.

Экономикадағы инфляциялық импульсті жиынтық ұсыныстағы өзгерістер
тудыруы мүмкін. Мұнда өндірістің жалпы көлемі төмендейді, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.