Бұйрық арқылы іс жүргізу: түсінігі, маңызы және негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ БҰЙРЫҚТЫҚ ӨНДІРІС ПЕН СОТ БҰЙРЫҒЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1 Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізудегі бұйрық арқылы іс жүргізудің түсінігі мен сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Сот бұйрығының түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Сот бұйрығы шығарылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 СОТ БҰЙРЫҒЫН ШЫҒАРУДЫҢ ТӘРТІБІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ КҮШІН ЖОЮ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36
2.1 Сот бұйрығын шығарудың тәртібі және мазмұны ... ... ... ... ... .. 36
2.2 Сот бұйрығының күшін жою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ БҰЙРЫҚТЫҚ ӨНДІРІС ПЕН СОТ БҰЙРЫҒЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1 Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізудегі бұйрық арқылы іс жүргізудің түсінігі мен сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Сот бұйрығының түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Сот бұйрығы шығарылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 СОТ БҰЙРЫҒЫН ШЫҒАРУДЫҢ ТӘРТІБІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ КҮШІН ЖОЮ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36
2.1 Сот бұйрығын шығарудың тәртібі және мазмұны ... ... ... ... ... .. 36
2.2 Сот бұйрығының күшін жою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Біздің ата заңымызда адам, оның өмірі, құқықтары мен мүдделері біздің мемлекетіміздің маңызды құндылықтары ретінде жарияланды.
Адам мен азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерін жүзеге асыру біздің құқықтық жүйеміздің негізін қалайды. Құқық қорғау органдары мен сот қылмыстық сот өндірісі шеңберіне тартылған азаматтардың конституциялық құқықтары мен мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ету үшін қажеттінің барлығын жүзеге асыруы тиіс [1, 4б.].
2002 жылдың 20-шы қыркүйегінде Қазақстан Республикасының Президенті қол қойған Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының концепциясында қылмыстық құқықта адамның құқықтары мен міндеттерінің үстемділігіне негізделген қорғалуға тиіс әлеуметтік құндылықтардың жаңа иерархиясы белгіленді. Осы тұрғыда қылмыстық іс жүргізу заңнамасын ары қарай жетілдірудің қажеттілігі көрсетіліп, негізгі мақсат ретінде нақты нормаларда адамның құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған азаматтық іс жүргізудің қағидаларының нақтылануы белгіленді [2].
Құқықтық мемлекет құру жолындағы Қазақстан Ресрубликасының алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі – конституциялық және халықаралық-құқықтық қағидалармен сәйкестікке келтіру мақсатында құқықтық жүйені реформалау. Осыған байланысты Республика Президентінің 2009 жыл 24 тамыздағы № 858 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасында ұлттық заңнаманы қабылданған халықаралық міндеттемелер мен халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру жұмысын жалғастыру керек делінген [3].
Осы бағдарламалық талаптарды ескере отырып, азаматтық іс жүргізу ғылымының алдында жинақталған мәселелерге және қолданыстағы азаматтық іс жүргізу заңнамасына талдау жасай отырып, белгілі бір ғылыми негізделген тұжырымдар жасап, азаматтық іс жүргізу заңын және сот тәжірибесін халықаралық үрдістерге сай дамыту қажеттілігі тұр.
Қазақстанда демократиялық қоғам мен құқықтық мемлекет құруға шешімнің конституциялық бекітілуі сапалы заңдардың қабылдануын, құқықты жоғары деңгейде қолдануды, соттардың жүйелі түрде және қатесіз жұмыс істеуін, сот беделінің айрықшалығын тануды талап етеді.
Қазақстанда сот жүйесін реформалау сот төрелігінің шынайы тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған болатын. Осыған орай, азаматтық сот ісін жүргізуде де түбегейлі өзгерістер болды.
Азаматтық процесс азаматтардың ар-намысын қорғаудың, еңбек және басқа да дауларды шешудің, азаматтық-құқықтық қатынастың барлық субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етудің тиімді құралы болуы тиіс. Азаматтық істер бойынша сот төрелігін іске асыру барысында сот пен іске қатысушылардың арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық нормаларының маңызын, құқық қорғаудың соттық нысанының басымдылығын, құқық нормаларының оларды тәжірибеде қолданумен тығыз байланыстылығын студенттердің түсінуі, студенттерге құқықтық көзқарастарды, барлық негізгі іс жүргізушілік институттар мен ұғымдар: азаматтық іс жүргізу құқығы саласының мәні, азаматтық процестің соттың сот төрелігін жүзеге асыру бойынша қызметі екендігі, іс жүргізушілік қатынастардың ерекшелігі, процестің сатылары туралы яғни азаматтық іс жүргізу құқығы зерттейтін құқықтық ұғымдар мен категориялар туралы құқықтық түсініктерді қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – Қазақстан Республикасының қолданыстағы азматтық іс жүргізу заңнамасын ескере отыра, бұйрық арқылы іс жүргізудің теориялық, құқықтық және тәжірибелік мәселелерін кешенді түрде зерттеу, осы институттың негізгі мәселелері бойынша авторлық көзқарасты қалыптастыру, жеке тұлғаның конституциялық құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағыттау мақсатында азаматтық іс жүргізу заңнамасын және оны қолданудың тәжірибесін жетілдіруге бағытталған ұсыныстар жасау.
Зерттеудің негізгі міндеттері. Аталған мақсатқа жету үшін дипломда келесі нақты міндеттерді шешуге талпыныс жасалды:
- Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізудегі бұйрық арқылы іс жүргізудің түсінігін ашу;
- Сот бұйрығының түсінігі мен мәнін анықтау;
- Сот бұйрығы шығарылатын талаптарды талқылау;
- Сот бұйрығын шығарудың тәртібі және мазмұнын ашу;
- Сот бұйрығының күшін жоюды талқылау.
Зерттеу объектісі. Бұйрық арқылы іс жүргізу: түсінігі, маңызы және негіздері барысында туындайтын қоғамдық қарым-қатынастар болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні. Азаматтық істер бойынша бұйрық арқылы іс жүргізу және сот бұйрығын жүзеге асыру кезінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық нормалары, сондай-ақ азаматтық іс жүргізу ғылымына тән құқықтық категориялар, теориялық көзқарастар мен тұжырымдамалар болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Дипломдық зерттеудің теориялық, әдістемелік негізі қызметтердің бірлігіне негізделген материалистік диалектиканың заңдарынан, объективті болмысты зерттеудің жалпы-ғылыми және жеке-ғылыми (анализ, синтез, тарихи құқықтық, жүйелік-құрылымдық, салыстырмалы-құқықтық) әдістерден тұрады.
Зерттеудің құқықтық негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының және шет мемлекеттердің азаматтық іс жүргізу заңнамасы қалайды.
Дипломдық қорытындыларының негізділігін дәлелдейтін зерттеудің эмпирикалық негізі ретінде Қазақстан Республикасы соттарының тәжірибесі қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі ретінде Н.И. Авдеенко, Л. Анисимова, З.Х. Баймолдина, Л.А. Ванеева, Г.Д. Васильева, СИ. Веливис, М.А. Викут, М.А. Гурвич, А.А. Добровольский, П.Ф. Елисейкин, Н.Б. Зейдер, М.А. Иванова, Н.И. Клейн, А.Ф. Клейнман, А.Ф. Кожухаръ, К.И. Комиссаров, СВ. Курылев, П.В. Логинов, А.А. Мельников, Л.Г. Осокина, В.К. Пучинский, Е.Г. Пушкар, И.М. Пятилетов, М.Ю. Розова, Е.В. Рябова, В.Н. Щеглов, К.С Юдельсон сияқты процессуалистердің еңбектері алынды. Аталған ғалымдардың азаматтық істерді сырттай өндіріс бойынша қарау түсінігі мен тәртібі, азаматтық іс жүргізу құқығын іске асыру мәселелеріне байланысты теориялық құнды идеялары зерттеу жүргізу кезінде басшылықка алынып, дипломдық жұмыста өзегі болып отырған проблеманы ой елегінен өткізуде айрықша маңызды роль атқарды.
Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығын реттейтін нормативтік-құқыктық актілер кұрайды.
Диплом жұмысының құрылымы. Тақырыптың мазмұнымен және зерттеудің міндеттерімен анықталды. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудын, бес бөлімшелерден қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Адам мен азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерін жүзеге асыру біздің құқықтық жүйеміздің негізін қалайды. Құқық қорғау органдары мен сот қылмыстық сот өндірісі шеңберіне тартылған азаматтардың конституциялық құқықтары мен мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ету үшін қажеттінің барлығын жүзеге асыруы тиіс [1, 4б.].
2002 жылдың 20-шы қыркүйегінде Қазақстан Республикасының Президенті қол қойған Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының концепциясында қылмыстық құқықта адамның құқықтары мен міндеттерінің үстемділігіне негізделген қорғалуға тиіс әлеуметтік құндылықтардың жаңа иерархиясы белгіленді. Осы тұрғыда қылмыстық іс жүргізу заңнамасын ары қарай жетілдірудің қажеттілігі көрсетіліп, негізгі мақсат ретінде нақты нормаларда адамның құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған азаматтық іс жүргізудің қағидаларының нақтылануы белгіленді [2].
Құқықтық мемлекет құру жолындағы Қазақстан Ресрубликасының алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі – конституциялық және халықаралық-құқықтық қағидалармен сәйкестікке келтіру мақсатында құқықтық жүйені реформалау. Осыған байланысты Республика Президентінің 2009 жыл 24 тамыздағы № 858 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасында ұлттық заңнаманы қабылданған халықаралық міндеттемелер мен халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру жұмысын жалғастыру керек делінген [3].
Осы бағдарламалық талаптарды ескере отырып, азаматтық іс жүргізу ғылымының алдында жинақталған мәселелерге және қолданыстағы азаматтық іс жүргізу заңнамасына талдау жасай отырып, белгілі бір ғылыми негізделген тұжырымдар жасап, азаматтық іс жүргізу заңын және сот тәжірибесін халықаралық үрдістерге сай дамыту қажеттілігі тұр.
Қазақстанда демократиялық қоғам мен құқықтық мемлекет құруға шешімнің конституциялық бекітілуі сапалы заңдардың қабылдануын, құқықты жоғары деңгейде қолдануды, соттардың жүйелі түрде және қатесіз жұмыс істеуін, сот беделінің айрықшалығын тануды талап етеді.
Қазақстанда сот жүйесін реформалау сот төрелігінің шынайы тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған болатын. Осыған орай, азаматтық сот ісін жүргізуде де түбегейлі өзгерістер болды.
Азаматтық процесс азаматтардың ар-намысын қорғаудың, еңбек және басқа да дауларды шешудің, азаматтық-құқықтық қатынастың барлық субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етудің тиімді құралы болуы тиіс. Азаматтық істер бойынша сот төрелігін іске асыру барысында сот пен іске қатысушылардың арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық нормаларының маңызын, құқық қорғаудың соттық нысанының басымдылығын, құқық нормаларының оларды тәжірибеде қолданумен тығыз байланыстылығын студенттердің түсінуі, студенттерге құқықтық көзқарастарды, барлық негізгі іс жүргізушілік институттар мен ұғымдар: азаматтық іс жүргізу құқығы саласының мәні, азаматтық процестің соттың сот төрелігін жүзеге асыру бойынша қызметі екендігі, іс жүргізушілік қатынастардың ерекшелігі, процестің сатылары туралы яғни азаматтық іс жүргізу құқығы зерттейтін құқықтық ұғымдар мен категориялар туралы құқықтық түсініктерді қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – Қазақстан Республикасының қолданыстағы азматтық іс жүргізу заңнамасын ескере отыра, бұйрық арқылы іс жүргізудің теориялық, құқықтық және тәжірибелік мәселелерін кешенді түрде зерттеу, осы институттың негізгі мәселелері бойынша авторлық көзқарасты қалыптастыру, жеке тұлғаның конституциялық құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағыттау мақсатында азаматтық іс жүргізу заңнамасын және оны қолданудың тәжірибесін жетілдіруге бағытталған ұсыныстар жасау.
Зерттеудің негізгі міндеттері. Аталған мақсатқа жету үшін дипломда келесі нақты міндеттерді шешуге талпыныс жасалды:
- Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізудегі бұйрық арқылы іс жүргізудің түсінігін ашу;
- Сот бұйрығының түсінігі мен мәнін анықтау;
- Сот бұйрығы шығарылатын талаптарды талқылау;
- Сот бұйрығын шығарудың тәртібі және мазмұнын ашу;
- Сот бұйрығының күшін жоюды талқылау.
Зерттеу объектісі. Бұйрық арқылы іс жүргізу: түсінігі, маңызы және негіздері барысында туындайтын қоғамдық қарым-қатынастар болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні. Азаматтық істер бойынша бұйрық арқылы іс жүргізу және сот бұйрығын жүзеге асыру кезінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық нормалары, сондай-ақ азаматтық іс жүргізу ғылымына тән құқықтық категориялар, теориялық көзқарастар мен тұжырымдамалар болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Дипломдық зерттеудің теориялық, әдістемелік негізі қызметтердің бірлігіне негізделген материалистік диалектиканың заңдарынан, объективті болмысты зерттеудің жалпы-ғылыми және жеке-ғылыми (анализ, синтез, тарихи құқықтық, жүйелік-құрылымдық, салыстырмалы-құқықтық) әдістерден тұрады.
Зерттеудің құқықтық негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының және шет мемлекеттердің азаматтық іс жүргізу заңнамасы қалайды.
Дипломдық қорытындыларының негізділігін дәлелдейтін зерттеудің эмпирикалық негізі ретінде Қазақстан Республикасы соттарының тәжірибесі қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі ретінде Н.И. Авдеенко, Л. Анисимова, З.Х. Баймолдина, Л.А. Ванеева, Г.Д. Васильева, СИ. Веливис, М.А. Викут, М.А. Гурвич, А.А. Добровольский, П.Ф. Елисейкин, Н.Б. Зейдер, М.А. Иванова, Н.И. Клейн, А.Ф. Клейнман, А.Ф. Кожухаръ, К.И. Комиссаров, СВ. Курылев, П.В. Логинов, А.А. Мельников, Л.Г. Осокина, В.К. Пучинский, Е.Г. Пушкар, И.М. Пятилетов, М.Ю. Розова, Е.В. Рябова, В.Н. Щеглов, К.С Юдельсон сияқты процессуалистердің еңбектері алынды. Аталған ғалымдардың азаматтық істерді сырттай өндіріс бойынша қарау түсінігі мен тәртібі, азаматтық іс жүргізу құқығын іске асыру мәселелеріне байланысты теориялық құнды идеялары зерттеу жүргізу кезінде басшылықка алынып, дипломдық жұмыста өзегі болып отырған проблеманы ой елегінен өткізуде айрықша маңызды роль атқарды.
Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығын реттейтін нормативтік-құқыктық актілер кұрайды.
Диплом жұмысының құрылымы. Тақырыптың мазмұнымен және зерттеудің міндеттерімен анықталды. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудын, бес бөлімшелерден қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Искакова Г.К., Газизова Н.С., Сембаева А.Б. Қазақстан Республикасындағы адам құқығы. - Астана: Фолиант, 2008.
2 Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы № 858 «Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы» Жарлығы (2014.16.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
3 Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі № 949 «Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы» Жарлығы (2005. 13.07.берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
4 Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы: Юрист, 2014.
5 Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі. - Алматы: Юрист, 2014.
6 Ильясова Г.А. Казахстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығы (жалпы бөлім). - Астана: Фолиант, 2006.
7 Малышев К.И. Курс гражданского судопроизводства. – Москва: Наука, 2009
8 Егембердиев Е. Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығы. - Астана: Фолиант, 2008.
9 Қазақстан Республикасыны Президентінің 2008 жылғы 10 желтоқсандағы № 99-ІV . «Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Кодексі (2014.16.05. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен).
10 Каржаубаев Е. Қазақстандағы сот билігі: кеше және бүгін. // Заң журналы. - № 4.
11 Каржаубаев Е. Қазақстан Республикасының сот билігінің құқықтық мәртебесі. Оқу құралы. - Алматы: Жетi жарғы, 2006.
12 Сейілханов Е.Т. Сот ісін жүргізу. - Астана: Фолиант, 2009.
13 Егембердиев Е.О. Применение принципа состязательности при осуществлении правосудия судами Республики Казахстан (по гражданским делам): автореф. ... канд. юрид. наук: 12.00.11. – Алматы, 2007.
14 Алдамжарова Е.Б. Сот – қылмыстық сот ісін жүргізуші мемлекеттік орган ретінде / Е.Б. Алдамжарова, Ж.К. Берекетова // Заң ғылымдар сериясы: ғылыми мақала. – Ақтөбе: Қ.Жұбанов ат. АқМУ Хабаршысы, 2012.
15 Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. - Алматы: Жетi жарғы, 2001.
16 Азаматтық істерді қозғау:Талап арыздардың және сотқа басқа да шағымданулардың үлгілері. - Алматы: Жеті жарғы, 2003.
17 Касенова А.Ж. Талап қою құқығын іске асырудың шарттары: (өзекті мәселелері). - Алматы: Комплекс, 2006.
18 Алиев М. М. Қазақстан Республикасының сот жүйесi және құқық қорғау органдары. - Астана: Атамұра, 2004.
19 Баймолдина З.Х. Производство по пересмотру судебных актов по гражданским делам. - Алматы: КазГЮУ, 2002.
20 Атаханова С. К. Азаматтық іс жүргізу құқығы: практикум. - Алматы: Қазақ университеті, 2013.
21 Қамбарова Н.Ш. Азаматтық іс жүргізу құқығы. (альбом-кесте). - Алматы, 2009.
22 Жайлин Г.А., Дауленкалиев Е.М., Темиргалиева Р.А. Возбуждение гражданских дел. Исковые заявления и другие обращения в суд. - Алматы: ТОО "Аян Әдет", 2001.
23 Баймолдина З.Х. Разбирательство гражданских дел в суде первой
инстанции: Научно-практическое пособие. - Алматы: Жеті жарғы, 2001.
24 Гражданский кодекс Республики Казахстан. (Общая часть): комментарий / Под. ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин; сост.Р.А.Маметова. - Алматы: Жетi жарғы, 1998.
25 Осокина Г.Л. Гражданский процесс. Общая часть. - Москва: Юристь, 2004.
26 Абдраимов Б., Мухамедшин Р. Некоторые теоретические и практические вопросы гражданского судопроизводства. // Правовая реформа в Қазахстане. – 2000. - № 3.
27 Гражданское процессуальное право России: Учебник. / Под. ред.
М.С. Шакарян. – Москва: Юристь, 2002.
28 Акимбекова С.А. Институт апелляции в гражданском процессе: автореф. ... канд. юрид. наук: 12.00.03. – Алматы, 2002.
29 Нұрмашев Ү. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу құқығы. - Алматы: Жеті жарғы, 2009.
30 Сулейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в Республике Казахстан. -Алматы: Жеті жарғы, 1999.
31 Треушников М.С. Гражданский процесс. – Москва: Юристь, 2002.
32 Стецовский Ю.И. Судебная власть: Учебное пособие. – Москва: Юристь, 1999.
2 Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы № 858 «Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы» Жарлығы (2014.16.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
3 Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі № 949 «Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы» Жарлығы (2005. 13.07.берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
4 Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы: Юрист, 2014.
5 Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі. - Алматы: Юрист, 2014.
6 Ильясова Г.А. Казахстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығы (жалпы бөлім). - Астана: Фолиант, 2006.
7 Малышев К.И. Курс гражданского судопроизводства. – Москва: Наука, 2009
8 Егембердиев Е. Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығы. - Астана: Фолиант, 2008.
9 Қазақстан Республикасыны Президентінің 2008 жылғы 10 желтоқсандағы № 99-ІV . «Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Кодексі (2014.16.05. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен).
10 Каржаубаев Е. Қазақстандағы сот билігі: кеше және бүгін. // Заң журналы. - № 4.
11 Каржаубаев Е. Қазақстан Республикасының сот билігінің құқықтық мәртебесі. Оқу құралы. - Алматы: Жетi жарғы, 2006.
12 Сейілханов Е.Т. Сот ісін жүргізу. - Астана: Фолиант, 2009.
13 Егембердиев Е.О. Применение принципа состязательности при осуществлении правосудия судами Республики Казахстан (по гражданским делам): автореф. ... канд. юрид. наук: 12.00.11. – Алматы, 2007.
14 Алдамжарова Е.Б. Сот – қылмыстық сот ісін жүргізуші мемлекеттік орган ретінде / Е.Б. Алдамжарова, Ж.К. Берекетова // Заң ғылымдар сериясы: ғылыми мақала. – Ақтөбе: Қ.Жұбанов ат. АқМУ Хабаршысы, 2012.
15 Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. - Алматы: Жетi жарғы, 2001.
16 Азаматтық істерді қозғау:Талап арыздардың және сотқа басқа да шағымданулардың үлгілері. - Алматы: Жеті жарғы, 2003.
17 Касенова А.Ж. Талап қою құқығын іске асырудың шарттары: (өзекті мәселелері). - Алматы: Комплекс, 2006.
18 Алиев М. М. Қазақстан Республикасының сот жүйесi және құқық қорғау органдары. - Астана: Атамұра, 2004.
19 Баймолдина З.Х. Производство по пересмотру судебных актов по гражданским делам. - Алматы: КазГЮУ, 2002.
20 Атаханова С. К. Азаматтық іс жүргізу құқығы: практикум. - Алматы: Қазақ университеті, 2013.
21 Қамбарова Н.Ш. Азаматтық іс жүргізу құқығы. (альбом-кесте). - Алматы, 2009.
22 Жайлин Г.А., Дауленкалиев Е.М., Темиргалиева Р.А. Возбуждение гражданских дел. Исковые заявления и другие обращения в суд. - Алматы: ТОО "Аян Әдет", 2001.
23 Баймолдина З.Х. Разбирательство гражданских дел в суде первой
инстанции: Научно-практическое пособие. - Алматы: Жеті жарғы, 2001.
24 Гражданский кодекс Республики Казахстан. (Общая часть): комментарий / Под. ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин; сост.Р.А.Маметова. - Алматы: Жетi жарғы, 1998.
25 Осокина Г.Л. Гражданский процесс. Общая часть. - Москва: Юристь, 2004.
26 Абдраимов Б., Мухамедшин Р. Некоторые теоретические и практические вопросы гражданского судопроизводства. // Правовая реформа в Қазахстане. – 2000. - № 3.
27 Гражданское процессуальное право России: Учебник. / Под. ред.
М.С. Шакарян. – Москва: Юристь, 2002.
28 Акимбекова С.А. Институт апелляции в гражданском процессе: автореф. ... канд. юрид. наук: 12.00.03. – Алматы, 2002.
29 Нұрмашев Ү. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу құқығы. - Алматы: Жеті жарғы, 2009.
30 Сулейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в Республике Казахстан. -Алматы: Жеті жарғы, 1999.
31 Треушников М.С. Гражданский процесс. – Москва: Юристь, 2002.
32 Стецовский Ю.И. Судебная власть: Учебное пособие. – Москва: Юристь, 1999.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1 Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізудегі бұйрықтық өндіріс пен сот бұйрығының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1 Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізудегі бұйрық арқылы іс жүргізудің түсінігі мен сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Сот бұйрығының түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
1.3 Сот бұйрығы шығарылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
21
2 Сот бұйрығын шығарудың тәртібі, мазмұны және оның күшін жою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.1 Сот бұйрығын шығарудың тәртібі және мазмұны ... ... ... ... ... ... ..
36
2.2 Сот бұйрығының күшін жою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
65
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Біздің ата заңымызда адам, оның өмірі, құқықтары мен мүдделері біздің мемлекетіміздің маңызды құндылықтары ретінде жарияланды.
Адам мен азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерін жүзеге асыру біздің құқықтық жүйеміздің негізін қалайды. Құқық қорғау органдары мен сот қылмыстық сот өндірісі шеңберіне тартылған азаматтардың конституциялық құқықтары мен мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ету үшін қажеттінің барлығын жүзеге асыруы тиіс [1, 4б.].
2002 жылдың 20-шы қыркүйегінде Қазақстан Республикасының Президенті қол қойған Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының концепциясында қылмыстық құқықта адамның құқықтары мен міндеттерінің үстемділігіне негізделген қорғалуға тиіс әлеуметтік құндылықтардың жаңа иерархиясы белгіленді. Осы тұрғыда қылмыстық іс жүргізу заңнамасын ары қарай жетілдірудің қажеттілігі көрсетіліп, негізгі мақсат ретінде нақты нормаларда адамның құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған азаматтық іс жүргізудің қағидаларының нақтылануы белгіленді [2].
Құқықтық мемлекет құру жолындағы Қазақстан Ресрубликасының алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі - конституциялық және халықаралық-құқықтық қағидалармен сәйкестікке келтіру мақсатында құқықтық жүйені реформалау. Осыған байланысты Республика Президентінің 2009 жыл 24 тамыздағы № 858 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасында ұлттық заңнаманы қабылданған халықаралық міндеттемелер мен халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру жұмысын жалғастыру керек делінген [3].
Осы бағдарламалық талаптарды ескере отырып, азаматтық іс жүргізу ғылымының алдында жинақталған мәселелерге және қолданыстағы азаматтық іс жүргізу заңнамасына талдау жасай отырып, белгілі бір ғылыми негізделген тұжырымдар жасап, азаматтық іс жүргізу заңын және сот тәжірибесін халықаралық үрдістерге сай дамыту қажеттілігі тұр.
Қазақстанда демократиялық қоғам мен құқықтық мемлекет құруға шешімнің конституциялық бекітілуі сапалы заңдардың қабылдануын, құқықты жоғары деңгейде қолдануды, соттардың жүйелі түрде және қатесіз жұмыс істеуін, сот беделінің айрықшалығын тануды талап етеді.
Қазақстанда сот жүйесін реформалау сот төрелігінің шынайы тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған болатын. Осыған орай, азаматтық сот ісін жүргізуде де түбегейлі өзгерістер болды.
Азаматтық процесс азаматтардың ар-намысын қорғаудың, еңбек және басқа да дауларды шешудің, азаматтық-құқықтық қатынастың барлық субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етудің тиімді құралы болуы тиіс. Азаматтық істер бойынша сот төрелігін іске асыру барысында сот пен іске қатысушылардың арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық нормаларының маңызын, құқық қорғаудың соттық нысанының басымдылығын, құқық нормаларының оларды тәжірибеде қолданумен тығыз байланыстылығын студенттердің түсінуі, студенттерге құқықтық көзқарастарды, барлық негізгі іс жүргізушілік институттар мен ұғымдар: азаматтық іс жүргізу құқығы саласының мәні, азаматтық процестің соттың сот төрелігін жүзеге асыру бойынша қызметі екендігі, іс жүргізушілік қатынастардың ерекшелігі, процестің сатылары туралы яғни азаматтық іс жүргізу құқығы зерттейтін құқықтық ұғымдар мен категориялар туралы құқықтық түсініктерді қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты - Қазақстан Республикасының қолданыстағы азматтық іс жүргізу заңнамасын ескере отыра, бұйрық арқылы іс жүргізудің теориялық, құқықтық және тәжірибелік мәселелерін кешенді түрде зерттеу, осы институттың негізгі мәселелері бойынша авторлық көзқарасты қалыптастыру, жеке тұлғаның конституциялық құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағыттау мақсатында азаматтық іс жүргізу заңнамасын және оны қолданудың тәжірибесін жетілдіруге бағытталған ұсыныстар жасау.
Зерттеудің негізгі міндеттері. Аталған мақсатқа жету үшін дипломда келесі нақты міндеттерді шешуге талпыныс жасалды:
Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізудегі бұйрық арқылы іс жүргізудің түсінігін ашу;
Сот бұйрығының түсінігі мен мәнін анықтау;
Сот бұйрығы шығарылатын талаптарды талқылау;
Сот бұйрығын шығарудың тәртібі және мазмұнын ашу;
Сот бұйрығының күшін жоюды талқылау.
Зерттеу объектісі. Бұйрық арқылы іс жүргізу: түсінігі, маңызы және негіздері барысында туындайтын қоғамдық қарым-қатынастар болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні. Азаматтық істер бойынша бұйрық арқылы іс жүргізу және сот бұйрығын жүзеге асыру кезінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық нормалары, сондай-ақ азаматтық іс жүргізу ғылымына тән құқықтық категориялар, теориялық көзқарастар мен тұжырымдамалар болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Дипломдық зерттеудің теориялық, әдістемелік негізі қызметтердің бірлігіне негізделген материалистік диалектиканың заңдарынан, объективті болмысты зерттеудің жалпы-ғылыми және жеке-ғылыми (анализ, синтез, тарихи құқықтық, жүйелік-құрылымдық, салыстырмалы-құқықтық) әдістерден тұрады.
Зерттеудің құқықтық негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының және шет мемлекеттердің азаматтық іс жүргізу заңнамасы қалайды.
Дипломдық қорытындыларының негізділігін дәлелдейтін зерттеудің эмпирикалық негізі ретінде Қазақстан Республикасы соттарының тәжірибесі қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі ретінде Н.И. Авдеенко, Л. Анисимова, З.Х. Баймолдина, Л.А. Ванеева, Г.Д. Васильева, СИ. Веливис, М.А. Викут, М.А. Гурвич, А.А. Добровольский, П.Ф. Елисейкин, Н.Б. Зейдер, М.А. Иванова, Н.И. Клейн, А.Ф. Клейнман, А.Ф. Кожухаръ, К.И. Комиссаров, СВ. Курылев, П.В. Логинов, А.А. Мельников, Л.Г. Осокина, В.К. Пучинский, Е.Г. Пушкар, И.М. Пятилетов, М.Ю. Розова, Е.В. Рябова, В.Н. Щеглов, К.С Юдельсон сияқты процессуалистердің еңбектері алынды. Аталған ғалымдардың азаматтық істерді сырттай өндіріс бойынша қарау түсінігі мен тәртібі, азаматтық іс жүргізу құқығын іске асыру мәселелеріне байланысты теориялық құнды идеялары зерттеу жүргізу кезінде басшылықка алынып, дипломдық жұмыста өзегі болып отырған проблеманы ой елегінен өткізуде айрықша маңызды роль атқарды.
Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығын реттейтін нормативтік-құқыктық актілер кұрайды.
Диплом жұмысының құрылымы. Тақырыптың мазмұнымен және зерттеудің міндеттерімен анықталды. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудын, бес бөлімшелерден қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізудегі бұйрықтық өндіріс пен сот бұйрығының жалпы сипаттамасы
0.1 Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізудегі бұйрық арқылы іс жүргізудің түсінігі мен сипаттамасы
Бұйрық өндірісі - бұл қарызды немесе борышты сот бұйрыығын шығару арқылы өндірісін алу тәртібі.
АІЖК 139 бабына сәйкес сот бұйрығы дегеніміз-өндірістік алушының ақша сомаларын немесе мүліктерді өндіріп алуы үшін, өндірп алушыны немесе борышкерді олардың түсініктемелерін тыңдау үшін сотқа шақырмай-ақ және сотта істі қарамай-ақ, даусыз талаптар бойынша арыз берушінің яғни өндіріп алушының арзы негізінде шығарылатын судьяның актісі.
Бұйрық өндірісіндегі азаматтық істер қарағанда жылдан әрі жеңіл шешілуге жататды.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істердің негізі, мазмұны және тәртібі АІЖК 13 тарауында 139 баппен 149 баптар аралығында көрсетілген.
Бұйрық өндірісінде іс жүргізу шет мемлекеттерде яғни Германия, Франция елдерінде көп уақыттар бойы кеңінен қолданылып келген. Ал Россия империясының Азаматтық іс жүргізу жарғысына ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғ басында сот өндірсіндегі істерді тездету және жеңілдету мақсатында даусыз істерді қарауға байланысты толықтырулар мен өзгертулер енгізілген. 80 жылдардың ортасында алимент өндіру жөніндегі істер толығымен бұйрық өндірісінде қаралуға жататыны анықтлады. Отандық және шет елдік тәжірбелерді есепке ала отырып азаматтық істерді сотта қарау мерзімін қысқарту мақсатында Россия азаматтық іс жүргізу заңдарында борышты немесе қарызды өндіру сот бұйрығын шығару арқылы қарау нормалары яғни ҚР АІЖ заңында "Бұйрық өндірісі„ жаңадан қосылған тарау болып табылады. Бұрын қолданылған ескі заңдарда Азаматтық сот өндірісінің 3 түрлі болатын болса, 1999 жылғы 1 шілденден бастап күшіне енген АІЖК сот өндірісінің 4 түрі "Бұйрық өндірісі„ енгізіледі.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 13-бабының 2-тармағында және АІЖК-ң 8 - бабында көрсетілгендей әрбір азамат бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын, бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін белгіленген тәртіппен сотқа жүгінуге құқылы [4].
Соттық қорғалуға құқық ҚР-ң сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы конституциялық заңының нормаларына сәйкес:
- Әркімге мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, лауазымды және өзге де адамдардың Республиканың Конституциясында және заңдарында көзделген құқықтарға, бостандықтар мен заңды мүдделерге нұқсан келтіретін немесе оларды шектейтін кез-келген заңсыз шешімдері мен іс-қимылдарына сот арқылы қорғалуға кепілдік беріледі.
- Ешкімді де оның ісін заңның барлық талаптары мен әділеттілікті сақтай отырып құзіретті тәуелсіз және алаламайтын соттың қарау құқығынан айыруға болмайды.
Сот ісін қарау тәртібімен қаралуға тиісті өтініштерді, арыздар мен шағымдарды басқа ешқандай органның лауазымды немесе өзге де адамдардың қарауына немесе бақылауға алуына болмайды. Судья ҚР - да сот билігін жүзеге асырушы лауазымды тұлға .
Өз құзіретін жүзеге асыруы кезінде қойған талаптары барлық мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды тұлғасына және жеке, заңды тұлғаларға міндетті т.б.
Сот жүйесі және соттың мәртебесі туралы заңнын 3-бабы 3 - тарамағы сәйкес сотың талаптарын орындамаған тұлғаларға заңда көзделген жауапкершілік көзделеді деп көрсетілген .
Істі қараушы сот объективтілікті және әділдікті сақтауы тиіс.
Әділшілікпен сот актісін шығаруды қамтамасыз ету үшін заң сотқа қарсылық білдіру құқығы негіздерін қарастырған. Ол АІЖК-ң 40,43 - бабында көзделеген
Субъективті құқықтар мен заңды мүдделерді қорғау нысаны дегеніміз-құқықты қорғау жолында құзіретті органдардың белгілі әрекеттер жасауы, яғни нақты мән-жайларды бекіту құқық нормаларын қолдану, құқық қорғау тәсілін анықтау және шешім шығару [5].
Азаматтық құқықтарды қорғау ҚР заңды актілерінде қарастырылған белгілі тәсілдер арқылы жүзеге асады. Оларға:
Соттық (мемлекеттік соттар)
Қоғамдық (келісім комиссиялары)
Нотариалдық
Әкімшілік (өкілетті және атқару органдары)
Өзін-өзі қорғау тәсілдері жатады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы құқық саласы ретінде - азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыратын қоғамдық қатынастарды реттейтін жүйелермен құқықтық нормалар жиынтығы.
АІЖҚ-ң пәні-азаматтық істерді қорғау және шешу барысында, сондай-ақ шығарылған сот актілерін орындау негізінде сот пен іске қатысушылар арасында пайда болған қоғамдық қатынастар.
АІЖҚ-ы - азаматтық істер бойынша сот өндірісі саласындағы қоғамдық қатынастарды императивті- диспозивті тәсілмен реттейді.
Императивті тәсіл АІЖ құқыққатынасының субъектілерінің, яғни іске қатысушы тұлғалардың құқықтық жағдайының заңда белгіленген тәртіппен шектелуі. Сот өзіне тиісті құзіретке ие мемлекеттік билік ету органы б.т. Сондықтан соттың немесе судьяның іске қатысты талаптары, хабарлаулары басқа да тапсырмалары іске қатысушылар үшін міндетті. Сондықтан азаматтық іс жүргізу қатынастары билік ету және бағыну қатынастарымен сипатталады.
Ал диспозитивті тәсіл керісінше субъектілердің әрекеттерінің еріктілігіне бағытталады.
Азаматтық іс жүргізу тәртіп бойынша мүдделі тұлғаның талап арыз жазуы арқылы қозғалады, яғни құқық туралы даудың субъектілеріне байланысты, ал сот өз бастамасымен азаматтық істі қозғауға құқы жоқ.
АІЖК-ң жүйесі - азаматтық сот өндірісі саласында қоғамдық қатынастырды реттейтін процессуалдық құқық нормаларының реттелген жиынтығы.
Іс жүргізу жүйесі 2-ге бөлінеді:
а) Жалпы бөлім
б) Ерекше бөлім
Жалпы бөлімінде сот өндірісінің жалпы ережелері сипатталады. Оған АІЖК-ң 1 бөлімі "Жалпы ережелер" кіреді. Олар:
oo АІЖ заңдары
oo Сот өндірісінің міндеттері мен қағидалары
oo Азаматтық істердің ведомствалық бағыныстылығы
oo Азаматтық істердің соттылығы
oo Соттық құрамы және қарсылық білдіру
oo Іске қатысушы тұлғалар
oo Сотта өкілдік ету
oo Дәлелдемелер және дәлелдеу
oo Соттық шығындар
oo Мәжбүрлеу шаралары
oo Іс жүргізу мерзімдері
oo Сот хабарлары мен шақырулары
Ерекше бөлімнің нормалары процестің жеке сатыларын қамтиды. Оған АІЖК 2, 3, 4, 5- бөлімдері кіреді.
oo 1 инстанцияда азаматтық істерді қарау.
oo Сот қаулыларын қайта қарау.
oo Жайылған сот ісін қайта қалпына келтіру.
oo Атқару өндірісі.
Азаматтық сот өндірісі-азаматтық құқықты мәжбүрлеп жүзеге асырудың тәртібі, яғни материалдық-құқықтық табиғаты бір-біріне сәйкес келетін, белгілі бір шеңберге кіретін азаматтық істерді бірінші инстанцияда заңда бекітілген тәртіппен қарап шешу. Азаматтық сот өндірісінің пәні нақты азаматтық істер. Азаматтық сот өндірісінің міндеттері кодекстің 5-бабында көзделген, онда азаматтар мен ұйымдардың даулы құқықтарын, бостандығын, заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін нығайту, құқық бұзушылықтың алдын алу болып табылады делінген [6, 78б.].
Азаматтық істердің жекелеген топтары қозғалуына, қаралуына, немесе шешілуіне байланысты бір-бірінен ажыратылады және өздеріне тән ерекшеліктері болады. Осыған байланысты сот өндірісі ҚР АІЖК-де мынандай 4 топқа бөлінген:
Бұйрық арқылы іс жүргізу
Талап арқылы іс жүргізу
Ерекше талап қою бойынша іс жүргізу
Ерекше өндіріс
Бұйрық өндірісінде 1 тарап болып арыз беруші (кредитор) болса, 2-ші тарап борышкер болып табылады. Тараптар ретінде іске ұйымдар немесе жеке азаматтар қатысуы мүмкін.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істерге ақша сомаларын жылжымалы мүлікті өндіріп алуға байланысты істер кіреді.
Ал жылжымайтын мүлікке басқа да өндіру алуға байланысты істерді сот өндірісінің жалпы ережелері бойынша қарайды.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істердің нақты категориясытікелей заңды атап айтқанда, АІЖК 140 бабында көрсетілген.
Азаматтық істердің көптеген бөлігі талап өндірісі тәртібімен қаралады. Сондықтан да талап өндірісінің ережелері азаматтық сот өндірісіндегі жалпы ережелер болып танылады.
Талап өндірісі бойынша азаматтық істер талап арыз жазу арқылы қозағалады.
Азаматтық іс жүргізу нормаларынан талап өндірісінде түрлі материалдық құқықтық қатынастардан туындаған істер қаралып шешілетіні белгілі. Талап өндірісінде қаралатын істердің барлығы азаматтық-құқықтық даулардың яғни, құқық туралы даудың бар болуы мен сипатталады. Құқық жөніндегі даудың негізі - құқықтың бұзылуы немесе құқықтық бұзылу қаупінің болуы [7, 68б.].
Құқық қорғаудың талаптық нысанасына яғни талап өндірісіне тән белгілер:
Құқық туралы даудың немесе заңды мүддеснің бар болуы.
Заңды мүдделері бір-біріне қарама-қайшы тараптардың арасында
басталған істер бойынша істің қаралуы және шешілуі; Дауласушы тараптарға заң бірдей іс жүргізу мүмкіндіктерін береді.
Ерекше талап өндірісіндегі істер сот өндірісінің жалпы ережелерін қолдана отырып шешіледі. Оған сот өндірісінің қағидалары, іс жүргізудің сатылары, дәлелдеу тәртібі, сот мәжілісінің хаттамасы істі қысқарту, арызды қараусыз қалдыру негіздері т.б. ережелер кіреді.
Дегенмен, ерекше талаптың сот өндірісінің өзінетән мынандай ерекшеліктері бар.
oo Ерекше талаптың өндірісте істі қозғаудың құралы ретінде талап арыз емес арыз беріледі.
oo Арыз берудің мерзімі әрбір іс үшін заңда белгіленген, және істі қарау мерзімі біршама істер үшін қысқартылған.
oo Іс бойынша 1 тарап азамат немесе қоғамдық бірлестік ал, 2-ші тарап мемлекеттік орган немесе ұйғарымның лауазымды адам болып табылады.
oo Ерекше талаптың өндірісте талаптан бас тарту немесе бітімгершілік келісіміне келу мүмкіндігі болмайды.
oo Сотқа арыз беруге арналған мерзімдер әрбір іс бойынша жеке көрсетілген.
Топтық және аумақтық соттылық ережелерінде ерекшеліктер қарастырылған.
Ерекше өндірісте іс қаралғанда АІЖК 31-39 тарауларындағы толықтырулар мен ерекшеліктерді қоспағанда талап өндірісінің жалпы тәртібі қолданылады.
Ерекше өндірістің ерекшеліктері болып саналады:
Іс бойынша тарап ретінде талапкер және жауапкер емес. Тек 1 тарап арызданушы ғана қатысады және үшінші тұлғалар іске тартылмайды.
Ерекше өндірісте талап өндірісіне тән институттар, атап айтқанда жауапкердің талапты мойындауы, талаптан бас тарту, бітімгершілік келісіміне келу, қарсы талап қою сияқты әрекеттер қолданылмайды.
Істі қозғау құралы ретінде талап арыз емес арыз немесе шағым беріледі.
Ерекше өндірісте аумақтық соттылықтың жалпы ережелері бойынша емес әр категориялы іске әртүрлі соттылық белгіленеді және салыстырмалы, шарттық, өзара байланысты істердің соттылығы ережелері қолданылмайды.
Ерекше өндіріс бойынша қаралатын істердің өзіндік жалпы ерекшеліктерінен бөлек қаралатын түрлі істердің әрқайсысының сотта қарау тәртібінің арнайы ерекшеліктері қарастырылған.
Ерекше өндіріс-азаматтық сот өндірісінің жеке бір түрі ретінде белгілі шеңбердегі азаматтық істердің тізбесін қамтиды. Ерекше өндірісте қаралатын азаматтық істердің тізбесі АІЖК-ң 289-бабында анық көрсетілген.
Іс ж үргізудің сатылары түпкілікті бір мақсатқа жету үшін белгіленген іс жүргізу әрекеттерін біріктіретін сот өндірісінің бөлімі немесе этап. Азаматтық іс жүргізу келесі сатыларға бөлінеді.
oo І инстанциядағы сот өндірісі: істі қозғау, істерді соттарда қарауға әзірлеу, сотта істі қарау. Сотта істі қарау немесе соттық талқылау шешім шығарумен немесе қортынды ұйғарым шығарумен аяқталады.
oo Апелляциялық инстанцияда істерді қарау, яғни апелляциялық шағым беру немесе наразылық келтіру арқылы заңды күшіне енбеген сот актілерін жоғарғы сот инстанциясында мәні бойынша қайта қарау.
oo Қадағалау сатысы, яғни заңды күшіне енген сот актілерін арнаулы соттық қадағалау инстанцияда қайта қарау.
oo Заңды күшіне енген сот актілерін жаңадан ашылған мән- жайлар бойынша қайта қарау.
oo Орындау өндірісі - атқару органдары арқылы сот шешімдерімен актілерін мәжбүрлеу арқылы орындау.
Процестің әрбір сатысы белгілі бағытқа ие болады және бір мақсатқа жету арқылы аяқталады бірақ әрбір азаматтық іс процестің бүкіл сатысынан өтуі міндетті емес. Мыс: іс бойынша апелляциялық шағым берілмесе немесе мүжбүрлеп орындату қажеттігі туындамаса І - инстанцияда іс қаралғаннан кейін аяқталады.
1.2 Сот бұйрығының түсінігі мен мәні
Бұйрық шығару - бұл даусыз талаптар бойынша жеделдетілген, уақытты үнемдеуді қамтамасыз ететін сот ісін жүргізу болып табылады, мұнда істер бойынша толық көлемде дәлелдеу көзделмейді және тараптарға хабарланатын және олардың түсініктемелері тыңдалатын сот процестерін өткізуге, сот отырысының хаттамаларын жүргізуге жұмсалатын шығындар болмайды.
Сот тәжірибесі көрсеткендей, соттар негізінен заңның бұйрық арқылы іс жүргізу ережелерін дұрыс қолданады. Алайда, республика бойынша статистикалық деректерге сәйкес, қаралып жатқан істердің саны артып отырған кезде талап қою тәртібімен бұйрық берілу мүмкіндігіне қарамастан соттар шығарған бұйрықтар санының азаю үрдісі байқалуда.
Соттардың кейбір қателері:
АІЖК-нің 140-бабының талаптарына сәйкес, талапкерлердің арыздарын қарау үшін негіздемелердің бар екеніне қарамастан, жеңілдетілген тәртіпті қолданбау, мысалы:
oo салықтар бойынша бересіні есептелген, бірақ төленбеген еңбекақыны өндіріп алу туралы талаптарды тараптарды шақыра және сотта іс қарауды жүргізе отырып қарау;
oo ажырасу туралы талап арыздарды алименттер өндіру туралы талаптармен бірге қабылдау, ал алимент туралы талаптарды бұйрық арқылы іс жүргізу бойынша мәлімдеуге болар еді, бұл бересінің борышкерде жасанды жолмен жиналып қалуын болдырмай, талапкер әйелдің алименттерді дер кезінде алуына мүмкіндік берер еді;
АІЖК-нің 140-бабына енгізілмеген талаптар бойынша бұйрықтар беру, мысалы:
oo борышкерлер борышты жазбаша түрде мойындамай тұрып, сомаларды өндіріп алу туралы сот бұйрықтарының берілуі, ал мұндай істерді қарау үшін ықтимал даудың болуы көзделеді;
oo борышкердің талапты танығаны туралы мәліметтердің жоқтығына қарамастан, ҚР АІЖК-нің 140-бабының талаптарын бұза отырып, нотариатта куәландырылмаған борыштық қолхат бойынша сот бұйрығының шығарылуы;
oo борышкердің қарсылығы болған кезде АІЖК-нің 140-бабында көрсетілген талаптар бойынша сот бұйрығының шығарылуы;
oo салықтар бойынша бересінің болуына байланысты өсімпұл мен айыппұлдарды өндіріп алу туралы талаптардың қаралуы;
арызды қабылдаған кездегі іс-әрекеттерді ресімдеудің процессуалдық тәртібінің сақталмауы:
oo арызды қабылдау туралы ұйғарымда заңда көзделмеген бұйрық арқылы іс жүргізу әрекеттерін іске асыру туралы, мысалы, істі сотта қарауға дайындау, оны тыңдауға тағайындау, прокурорды хабардар ете отырып, тараптарды сотқа шақыру туралы көрсетіледі;
oo талаптық сипаты бар азаматтық істерге арналған, алдын ала әзірленген бланкілер пайдаланылады
сот бұйрықтарының мазмұны АІЖК-нің 146-бабының талаптарына әрқашан сай келе бермейді:
oo алименттерді өндіріп алу бойынша сот бұйрықтарында алименттерді ұстап қалудың қай жасқа дейін қолданылуының көрсетілмеуі жиі кездеседі;
oo сот бұйрықтары бұйрықтар деп аталады;
oo сот бұйрықтарында оларға қатысты шағым беру тәртібі мен мерзімдері әрқашан көрсетіле бермейді;
сот бұйрығын шығару салдарының сақталмауы:
oo сот бұйрығы көшірмесінің борышкерге тапсырылғаны туралы хабарламасыз жолдануы;
oo борышкерге бұйрықтың көшірмесінің жолданбауы;
oo іс өндірісінде сот бұйрығының түпнұсқасы қалдырылып, орындалу үшін оның көшірмесінің жолдануы;
oo борышкер сотқа өзінің қарсылығын жолдай алатын 10 күндік мерзім өтпей, өндіріп алушының қолына сот бұйрығын беру;
oo сот бұйрығын борышкердің алғаны туралы дерек болмай тұрып, сот бұйрығын шығарылған күні орындауға жіберу;
oo борышкерден жергілікті бюджеттің кірісіне мемлекеттік баж өндіріп алу үшін соттың мөрімен куәландырылған сот бұйрығының бөлек данасын емес, сот бұйрығының негізінде жазылған орындау парағын жіберу, мұнда сот бұйрығының өзі орындау құжаты болып табылады, оның орындалуы үшін басқа қосымша құжаттарды ресімдеудің қажеті жоқ. Басқа орындау құжаттарынан өзгешелігі, сот бұйрығы - бірінші сатыдағы соттың тікелей орындау үшін жіберілетін қаулысы;
oo сот бұйрығын немесе мемлекеттік бажды өндіріп алу туралы орындау парағын соттың орындауға тікелей сот арқылы жолдаудың орнына оны өндіріп алушыға тікелей беруі;
oo сот бұйрығының күші жойылған кезде өндіріп алушыға мемлекеттік бажды қайтарып беру;
oo сот бұйрығын қабылдаудан бас тартылған немесе оны қолға беру туралы арыз қайтарылған кезде өндіріп алушы төлеген мемлекеттік баждың қайтарылуы туралы нұсқаулардың болмауы [8, 78б.].
Соттардың АІЖК-нің 13-тарауының ережелерін бұзуы, осы институттың басты мақсаты мен міндеті - арыздарды бұйрық арқылы іс жүргізудің жеңілдетілген тәртібімен қарап, бұзылған құқықтарды дер кезінде қорғауды қамтамасыз етпейді.
Сот бұйрығын шығару туралы арызды қабылдаудың іс жүргізу ерекшеліктері
Бұйрық арқылы іс жүргізуде: талапкер мен жауапкер деп аталатын тараптар болмайды, олар өндіріп алушы және борышкер деп аталады, бұл олардың арасындағы белгілі бір даусыз қарым-қатынасты баса көрсетеді. Бұйрық арқылы іс жүргізу мүдделі несиегер тұлғаның, арыз берушінің бастамасы бойынша қозғалады, ол арызды жазбаша нысанда береді.
Бұйрық беру туралы арыз түскеннен кейін судья мыналарды тексеруге тиіс:
oo қойылған талаптың сот бұйрығын шығаруға негіз болатын негіздемелердің егжей-тегжейлі толық тізбесіне жататын-жатпайтыны:
oo нотариатта куәландырылған мәмілеге негізделген талап;
oo жазбаша мәмілеге негізделген және жауапкер таныған талап;
oo төленбеген вексельге, акцептің болмауына және нотариус жасаған акцептің күні белгіленбеуіне білдірілген наразылыққа негізделген талап;
oo әкеліктің белгіленуіне немесе үшінші тұлғаларды тарту қажеттігіне қатысы жоқ, кәмелетке толмаған балалар үшін алименттер өндіріп алу туралы талап;
oo азаматтардан және заңды тұлғалардан салықтар мен басқа да міндетті төлемдер бойынша бересіні өндіріп алу туралы талап;
oo қызметкерге аударылған, бірақ төленбеген жалақы мен өзге де төлемдерді өндіріп алу туралы талап;
oo жауапкерді немесе борышкерді іздестіру жөніндегі шығындарды өндіріп алу туралы ішкі істер органдарының немесе қаржы полициясының талабы;
oo Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес лизинг нысанасын даусыз талап ету туралы талап;
oo кепіл беруші-борышкерге кепілге салынған затынан өндіріп алу туралы ломбардтың талабы (АІЖК-нің 140-бабы);
арыздың мазмұны мен нысаны заңның талаптарына сай келетін-келмейтіні, онда төмендегі деректемелердің көрсетілген-көрсетілмегені:
oo арыз беріліп отырған соттың атауы;
oo өндіріп алушының атауы, оның тұрғылықты жері немесе орналасқан жері, заңды тұлғаның деректемелері;
oo борышкердің атауы, оның тұрғылықты жері немесе орналасқан жері, заңды тұлғаның деректемелері;
oo өндіріп алушының талабы және оған негіз болған мән-жайлар;
oo мәлімденген талапты қуаттайтын қоса тіркелген құжаттардың тізбесі;
oo егер мүлік талап етіліп отырса, оның құнының арызда көрсетілген-көрсетілмегені;
oo өндіріп алушының мемлекеттік бажды төлеген-төлемегені, бұл орайда оның Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Кодекстің 496-бабында көзделген жалпы ережелер бойынша есептелетіні және мүліктік сипаттағы арыздардан төмендегі мөлшерде өндіріп алуды белгілейтіні есте болуға тиіс:
oo жеке тұлғалар үшін-1%,
oo заңды тұлғалар үшін-3%
арыз қай тілде берілген, оған қоса тіркелген құжаттардың таңдалған тілге сәйкес келетін-келмейтіні, аударманың қажет-қажет еместігі [9].
Сот бұйрығы шығарылатын талаптарға және талап арыздың нысаны мен мазмұнына қатысты мына төмендегілермен толықтыру қажет:
oo нотариатта куәландырылған мәміле, бұл - жазбаша нысанда жасалған және нотариус немесе осындай іс-әрекеттерді жасауға уәкілеттігі бар басқа тұлға куәландырған мәміле. Егер мәміле нотариатта куәландырылуды талап етпесе, бірақ тараптардың келісімі бойынша осындай іс-әрекеттің жүзеге асырылуы көзделген болса, онда мұндай іс-әрекеттің жасалуы міндетті болып табылады.
oo жай жазбаша нысанда жасалған мәміле, бұл - мәміленің мәнісі келтірілген және мәмілені жасаушы тұлға немесе тұлғалар қол қойған құжатты жасау жолымен жасалған мәміле. Бұйрық беру туралы қойылған талаптың негізділігін бағалаған кезде Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің ережелерін басшылыққа алған дұрыс, онда осындай мәмілелердің жасалуына қойылатын талаптар және құқықтық салдарлар реттелген.
oo төленбеген вексельге, акцептің болмауына және нотариус жасаған акцептің күні белгіленбеуіне білдірілген наразылық дегеніміз төлемнен немесе оның күнін белгілеуден толық немесе ішінара бас тартуды білдіреді. Аталған мән-жайды нотариус вексельге, акцептің болмауына немесе акцептің күні белгіленбеуіне наразылық нысанында растауға тиіс. Ең басынан бастап вексель иеленушінің төлем жасаушыға вексель бойынша төлемақы жасалатын төлемнің күнін көрсете отырып, төлемді акцептеу туралы талап қойып жолдануы қажет [10, 43б.].
Егер төлем жасаушы вексельді акцептесе, бірақ төлем жасаудан бұлтаратын болса, оның бас тартатынын да нотариус растауға тиіс. Аталған жайтты растайтын нотариаттық іс-әрекет вексельге қарсылық болып табылады, сонда құқықтық салдарлар пайда болады. Аталған іс-әрекет вексельдік қарым-қатынастарға қатысушылардың мүдделерінің қорғалуын қамтамасыз ету үшін наразылық актісін жасау арқылы ресімделеді. Бұйрық беру туралы қойылған талаптың негізділігін бағалаған кезде судьялардың Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің вексельдер бойынша міндеттемелерге байланысты мәселелерді реттейтін ережелерін басшылыққа алуы қажет. Сот бұйрықтары тек нотариаттық іс-әрекет арқылы наразылық білдірілген вексельдер бойынша ғана беріледі. Өндіріп алушы сот бұйрығын шығару туралы арыз берген кезде оны АІЖК-нің 141-бабына сәйкес ресімдеуге және нотариус жасаған наразылық актісін, нарызылық келтірілген вексельді қоса тіркеуге тиіс. Судья мәлімденген талаптың төленбеген вексельге, акцептің болмауына және нотариус жасаған акцептің күні белгіленбеуіне білдірілген наразылыққа негізделген-негізделмегенін, вексельге наразылық жасаған кезде нотариустың заңның талаптарын орындаған-орындамағанын тексеруге тиіс.
oo кәмелетке толмаған балалар үшін алименттер сот бұйрығының негізінде өндіріліп алынады. Заңмен көзделген негіздемелер болған жағдайда ата-анасы, әрекетке қабілетсіз жұбайы, кәмелетке толмаған балалары үшін алимент өндіріп алу туралы арыз, бір мезгілде әкелік анықтала отырып, алимент талап арыз тәртібінде қаралады. Бірақ егер әкелікті белгілеу туралы куәлік бар болса, онда алимент өндіріп алу туралы сот бұйрығын беру туралы арызды қабылдауға кедергі жоқ.. Егер борышкер мәлімденген талапқа қарсылық білдірсе немесе егер ол басқа атқару құжаттары (сот бұйрығы немесе орындау парағы) бойынша төлейтін болса, алимент өндіріп алу туралы арыз талап арыз тәртібінде қаралады. Кәмелетке толмаған балалардың мүдделерін қорғау мақсатында олар үшін алимент өндіріп алу туралы сот бұйрығын беру жөнінде арызды бала өзіне қалдырылған ата-ана, асырап алушы, баланың қамқоршысы немесе қорғаншысы, қамқоршылық немесе қорғаншылық органы, балалар үйі, прокурор бере алады. Бұйрық шығару ісі тәртібінде алимент өндіріп алу туралы талаптың негізділігін бағалаған кезде судья неке және отбасылық заңнаманың нормаларын басшылыққа алуы қажет. Сот бұйрығының негізінде кәмелетке толмаған балалар үшін алименттер ақшалай сомада өндіріп алына алмайды, себебі бұл мәселенің шешілуі осындай өндіріп алуды заң байланыстыратын мән-жайлардың бар-жоғын тексеру қажеттігімен байланысты. Сот бұйрығын беру туралы арызға өндіріп алушы неке туралы куәліктің белгіленген тәртіпте куәландырылған көшірмесін (егер неке бұзылған болса, некені бұзу туралы куәліктің көшірмесін, егер тараптар некені тіркемеген болса, әкелікті белгілеу туралы куәліктің көшірмесін), алимент қай бала үшін өндіріліп алынатын болса, сол баланың туу туралы куәлігінің көшірмесін; егер арызды қамқоршы немесе қорғаншы беріп отырса, қамқоршының немесе қорғаншының тағайындалуы туралы құжатты; алимент төлеуге міндетті тұлғаның еңбекақысының мөлшері және одан басқа орындау парақтары бойынша ұсталымдардың бар-жоғы туралы оның жұмыс орнынан алынған анықтаманы; балалардың арыз берушінің асырауында екені туралы анықтаманы қоса тіркеуге тиіс.
oo азаматтар мен заңды тұлғалардан салықтар мен басқа да міндетті төлемдер бойынша алашақты өндіріп алу есептелген айыппұлдарды емес, тек алашақ пен өсімпұлды ғана өндіріп алуды көздейді. Талаптар салық органдары тарапынан қойылады, бірақ та Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Кодексте сот бұйрығын беру туралы сотқа осылайша арыз беру көзделмеген, себебі соттан тыс мәжбүрлеу тәртібімен өндіріп алуға болады. Арызды қабылдаған кезде судья заңмен аталған төлем түрі көзделген-көзделмегенін; азаматты аталған төлемді төлеуге тарту үшін заңды негіздемелердің бар-жоғын; өндіріп алатын орган азаматтарды төлем төлеуге тартудың заңмен белгіленген тәртібін сақтаған-сақтамағанын; егер азаматтың заң бойынша жеңілдіктерге құқығы болса, өндіріп алатын органдардың оларды назарға алған-алмағанын тексеруге тиіс. Сонымен қатар егер өсімпұл өндіріп алу туралы да талаптар қойылған болса, сот есепке жатқызылған қаражатты, жасалған есептерді мұқият тексеруге тиіс және тек сөзсіз негіздеме болған жағдайда ғана өсімпұл өндіріп алуға болады. Айыппұлдарды тек ӘҚБтК талаптарына сәйкес әкімшілік істің шеңберінде ғана өндіріп алуға болады.
oo есептелген, бірақ қызметкерге төленбеген еңбекақыны және басқа төлемдерді өндіріп алу жұмыс берушіден толық алынбаған ақшаны жылдам әрі іс жүзінде сұратып алдырудың мүмкін екенін білдіреді. Сотқа арыз беруші субъектінің талаптарын қарау ресімінің жеделдетілгеніне және бұзылған құқықтарының дер кезінде қалпына келтірілуіне байланысты сот бұйрығын беру туралы арыз беру талап арыз бергеннен гөрі дұрыс.. Сот бұйрығын беру туралы арызға қосымшада өндіріп алушы жұмыс берушінің берешегін даусыз растайтын құжаттарды ұсынуға тиіс. Осындай құжаттардың кейбір тізбесі мынадай: борыштың мөлшерін көрсете отырып, қызметкер алдында борышы бар екені туралы жұмыс беруші берген анықтама; еңбегінің ақысы істегеніне қарай төленетін қызметкерлер үшін есеп кітапшасы осындай құжат ретінде қолданылады, ол қызметкерде сақталады және кәсіпорынның әкімшілігіне еңбекақы бойынша жүргізілген есептерді жазу үшін және еңбек жағдайларының өзгеруі туралы немесе басқа деректерді жазып отыру үшін ұсынылады [11, 43б.].
oo ішкі істер органының немесе қаржы полициясы органының жауапкерді немесе борышкерді іздеу бойынша шығыстарды өндіріп алу туралы қойған талабы борышкер іздеп табылып, жүрген жері анықталғаннан кейін қойылады және өндіріп алу мемлекеттің пайдасына жүзеге асырылады. Іздеу салу өндіріп алушының арызының және ол бойынша шығарылған қаулының негізінде жүзеге асырылады. Осындай талаптар бойынша сот бұйрығын беру туралы арызға қосымшаға өндіріп алушы іздеу салудың негіздемесін және оның жарияланғанын растайтын деректерді қоса тіркейді.
oo Сот бұйрығын шығару туралы арызды қабылдау
oo Жоғарыда көрсетілген мән-жайларды тексергеннен кейін судья сот бұйрығын беру туралы арызды қабылдау немесе қабылдамау туралы шешім шығарады. Бұйрық беру туралы арызды қабылдау туралы ұйғарымның шығарылуы АІЖК арқылы реттелмеген. Сотта азаматтық іс қозғау туралы жалпы ережелерге, арызды қабылдаудан бас тарту мен оны кері қайтару сияқты іс жүргізу әрекеттерін көздейтін АІЖК-нің 143-бабының ережелеріне сүйене отырып судьяның арызды қабылдау және сотта бұйрық шығару ісін қозғау туралы ұйғарым шығаруы біздінше дұрыс.
Осындай ұйғарымның болмауы шығарылған сот бұйрығының заңсыз деп танылуына әкеліп соқпайды, бірақ ұйғарым шығаруға да АІЖК нормаларымен тыйым салынбаған. Керісінше, ұйғарымның болмауы, арызды қабылдаудың осы сатысының маңыздылығына судьяның назар аудармауы, біздің ойымызша, арыздың және оған қоса тіркелген құжаттардың заң талаптарына сәйкестігін тексеру бойынша ұқыпсыздық болып табылатын ықтимал заң бұзушылықтар тізбегіне бастау болады.
Арызды қабылдаумен қатар, АІЖК-нің 13-бабының ережелерін және Қазақ КСР Жоғарғы Соты Пленумының 1989 жылғы 22 желтоқсандағы Соттардың сот ісін жүргізу тілі туралы заңдарды қолдану тәжірибесі туралы № 12 қаулысының екінші тармағын ескере отырып, сот ісін жүргізу тілін айқындау қажет деп есептейміз, аталған құжатта азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізу тілі талап арыз қабылданған кезде айқындалады. Сонымен қатар, сот бұйрығын беру туралы арызды қабылдау туралы ұйғарымда оның АІЖК-нің 140-142-баптарының талаптарына сәйкестігі туралы мәлімет болуға тиіс. Сот ұйғарымында осындай деректердің болуы судья АІЖК-нің 13-бабының барлық талаптарын орындады деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді, ал судьяға АІЖК-нің ережелерін дәл сақтауы турасында өзін өзі бақылауға мүмкіндік береді.
Сот бұйрығын шығару мерзімі АІЖК-нің 145-бабы бойынша арыз сотқа түскен күннен бастап үш күн деп белгіленгенін ескере отырып, бұйрықты шығарар алдындағы арызды қабылдау туралы ұйғарымды судья осы мерзімнен бұрын, бірақ белгіленген үш күннің ішінде шығаруға тиіс.
Арызды қабылдаудан бас тарту немесе оны кері қайтару.
Бұйрық беру туралы арыздың түсуі әрқашан да оны қабылдау міндетті дегенді білдірмейді. Жоғарыда көрсетілген барлық деректемелер тексерілгеннен кейін судьяның арызды қабылдаудан бас тартуға, арызды кері қайтаруға құқығы бар.
Судья сот бұйрығын шығару туралы арызды қабылдаудан АІЖК-нің 153-бабымен көзделген, талап арыздар үшін белгіленген (АІЖК-нің 143-бабы) негіздемелер бойынша бас тартады.
Судья бұйрық беру туралы арызды қабылдаудан төмендегі жағдайларда бас тартады:
oo егер арыз азаматтық сот ісін жүргізу тәртібінде қаралуға және шешілуге жатпайтын болса;
oo егер заңды күшіне енген, дәл сол тараптар арасында, дәл сол дау нысанасы туралы және дәл сол негіздемелер бойынша қабылданған, талапкердің талап арыздан бас тартуына байланысты іс бойынша іс жүргізуді тоқтату туралы немесе тараптардың бітімгерлік келісімін бекіту туралы (АІЖК-нің 153-бабы) соттың шешімі немесе соттың ұйғарымы болса.
Судья бұйрық беру туралы арызды төмендегі жағдайларда кері қайтарады:
oo егер талапкер дауды сотқа дейін алдын ала шешудің істердің осы санаты үшін заңнама белгілеген тәртібін ұстанбаған болса және осы тәртіпті қолдану мүмкіндігі әлі жоғалмаған болса;
oo іс аталған соттың құзыретіне жатпаса;
oo арызды әрекет қабілеті жоқ тұлға берген болса;
oo арызға бұл үшін өкілеттігі жоқ тұлға қол қойған болса. Егер арызға өкіл қол қойған болса, оның өкілеттіктерін растайтын, АІЖК-нің 6-тарауымен (АІЖК-нің 141-бабы) белгіленген тәртіпте ресімделген құжаттардың бар-жоғын тексеру керек;
oo осы немесе басқа бір соттың өндірісінде дәл сол тараптар арасындағы, дәл сол дау нысанасы туралы және дәл сол негіздемелер бойынша іс болса;
oo бұл туралы талапкер арыз берсе (арыз беруші - қарастырылып отырған жағдайда), (АІЖК-нің 154-бабы).
Сонымен қатар судья арыздарды төмендегі жағдайларда кері қайтарады (АІЖК-нің 143-бабы):
oo егер мәлімденген талап осы Кодекстің 140-бабымен көзделмеген болса;
oo борышкер Қазақстан Республикасы соттарының заң құзыретінің шегінен тыс жерде болса;
oo мәлімденген талапты растайтын құжаттар ұсынылмаған болса;
oo ұсынылған құжаттардың негізінде шешілуі мүмкін емес құқық туралы дау бар екені байқалса;
oo арыздың нысаны мен мазмұны осы Кодекстің 141-бабының талаптарына сай келмесе;
oo арыз үшін мемлекеттік баж төленбеген болса [12, 89б.].
Арызды қабылдаудан бас тарту немесе кері қайтару үшін АІЖК-нің 153 және 154-баптарымен көзделген негіздемелер болып табылатын соттылық пен ведомстволық бағыныстылыққа қатысты төмендегілерді тексеру керек:
oo арыз берушінің өзінің талабының басқа ведомстволарға емес, сотқа ведомстволық бағыныстылығын дұрыс айқындаған-айқындамағаны;
oo талап осы соттың соттылығына немесе басқа соттың соттылығына жата ма;
oo арыздардың АІЖК-нің 3-тарауымен реттелмеген ведомстволық бағыныстылық пен соттылық ережелеріне сәйкес мәлімденген-мәлімденбегендігі, аталған тараудың нормалары қаралып отырған мәселеге қатысты төмендегілерді белгілейді:
oo егер бұзылған немесе дауланып отырған құқықтарды, бостандықтарды және заңмен қорғалатын мүдделерді қорғау АІЖК-ге және басқа заңдарға сәйкес басқа сот тәртібімен жүзеге асырылмаса, оларды қорғау туралы істерді азаматтық сот ісін жүргізу тәртібінде қарау;
oo заңмен соттардың құзіретіне жатқызылған істердің олардың құзіретіне ведомстволық бағыныстылығы;
oo АІЖК-нің 28-30-баптарымен көзделгендерді қоспағанда, азаматтық істердің аудандық (қалалық) және оларға теңестірілген соттардың соттылығына жататындығы;
oo тараптарының біреуі халықаралық немесе шетелдік ұйым болып табылатын азаматтық істердің облыстық соттың соттылығына жататындығы;
oo АІЖК-нің 28-бабының бірінші бөлімінің 2,3,4-тармақтарымен, екінші бөлімімен, 29-бабымен көзделген істерді қоспағанда, заңды тұлға құрмастан кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын азаматтар, заңды тұлғалар тараптары болып табылатын, мүліктік талаптар мен мүліктік емес даулар бойынша азаматтық істердің ауданаралық экономикалық мамандандырылған соттардың соттылығына жататындығы.
Сонымен қатар судья төмендегіні анықтауға тиіс:
oo бұйрық беру туралы талап жалпы талап қою ережелеріне сәйкес сотқа АІЖК-нің 31-бабына сәйкес жауапкердің тұрғылықты жері бойынша немесе заңды тұлғаның орналасқан жері бойынша мәлімденген бе;
oo АІЖК-нің 32-бабына сәйкес, осы талапты талапкердің таңдауы бойынша қою үшін негіздемелер бар ма.
Арызды қабылдау сатысында шығарылатын сот ұйғарымдары
Сот ұйғарымдарын шығару бойынша АІЖК-нің 251-252-баптарымен белгіленген ережелерден басқа ұйғарымдарда төмендегі міндетті мәліметтер болуға тиіс:
oo егер арыз азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қаралуға жатпайтын болса, онда ұйғарымда арыз берушінің қандай органға жүгінгені дұрыс екені көрсетілуге тиіс;
oo егер іс аталған соттың соттылығына жатпаса, онда ұйғарымда арыз берушінің қандай сотқа жүгінгені дұрыс екені немесе істі қозғауға кедергі келтіретін мән-жайларды қалай жоюға болатыны көрсетілуге тиіс;
oo егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1 Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізудегі бұйрықтық өндіріс пен сот бұйрығының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1 Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізудегі бұйрық арқылы іс жүргізудің түсінігі мен сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Сот бұйрығының түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
1.3 Сот бұйрығы шығарылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
21
2 Сот бұйрығын шығарудың тәртібі, мазмұны және оның күшін жою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.1 Сот бұйрығын шығарудың тәртібі және мазмұны ... ... ... ... ... ... ..
36
2.2 Сот бұйрығының күшін жою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
65
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Біздің ата заңымызда адам, оның өмірі, құқықтары мен мүдделері біздің мемлекетіміздің маңызды құндылықтары ретінде жарияланды.
Адам мен азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерін жүзеге асыру біздің құқықтық жүйеміздің негізін қалайды. Құқық қорғау органдары мен сот қылмыстық сот өндірісі шеңберіне тартылған азаматтардың конституциялық құқықтары мен мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ету үшін қажеттінің барлығын жүзеге асыруы тиіс [1, 4б.].
2002 жылдың 20-шы қыркүйегінде Қазақстан Республикасының Президенті қол қойған Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының концепциясында қылмыстық құқықта адамның құқықтары мен міндеттерінің үстемділігіне негізделген қорғалуға тиіс әлеуметтік құндылықтардың жаңа иерархиясы белгіленді. Осы тұрғыда қылмыстық іс жүргізу заңнамасын ары қарай жетілдірудің қажеттілігі көрсетіліп, негізгі мақсат ретінде нақты нормаларда адамның құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған азаматтық іс жүргізудің қағидаларының нақтылануы белгіленді [2].
Құқықтық мемлекет құру жолындағы Қазақстан Ресрубликасының алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі - конституциялық және халықаралық-құқықтық қағидалармен сәйкестікке келтіру мақсатында құқықтық жүйені реформалау. Осыған байланысты Республика Президентінің 2009 жыл 24 тамыздағы № 858 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасында ұлттық заңнаманы қабылданған халықаралық міндеттемелер мен халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру жұмысын жалғастыру керек делінген [3].
Осы бағдарламалық талаптарды ескере отырып, азаматтық іс жүргізу ғылымының алдында жинақталған мәселелерге және қолданыстағы азаматтық іс жүргізу заңнамасына талдау жасай отырып, белгілі бір ғылыми негізделген тұжырымдар жасап, азаматтық іс жүргізу заңын және сот тәжірибесін халықаралық үрдістерге сай дамыту қажеттілігі тұр.
Қазақстанда демократиялық қоғам мен құқықтық мемлекет құруға шешімнің конституциялық бекітілуі сапалы заңдардың қабылдануын, құқықты жоғары деңгейде қолдануды, соттардың жүйелі түрде және қатесіз жұмыс істеуін, сот беделінің айрықшалығын тануды талап етеді.
Қазақстанда сот жүйесін реформалау сот төрелігінің шынайы тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған болатын. Осыған орай, азаматтық сот ісін жүргізуде де түбегейлі өзгерістер болды.
Азаматтық процесс азаматтардың ар-намысын қорғаудың, еңбек және басқа да дауларды шешудің, азаматтық-құқықтық қатынастың барлық субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етудің тиімді құралы болуы тиіс. Азаматтық істер бойынша сот төрелігін іске асыру барысында сот пен іске қатысушылардың арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық нормаларының маңызын, құқық қорғаудың соттық нысанының басымдылығын, құқық нормаларының оларды тәжірибеде қолданумен тығыз байланыстылығын студенттердің түсінуі, студенттерге құқықтық көзқарастарды, барлық негізгі іс жүргізушілік институттар мен ұғымдар: азаматтық іс жүргізу құқығы саласының мәні, азаматтық процестің соттың сот төрелігін жүзеге асыру бойынша қызметі екендігі, іс жүргізушілік қатынастардың ерекшелігі, процестің сатылары туралы яғни азаматтық іс жүргізу құқығы зерттейтін құқықтық ұғымдар мен категориялар туралы құқықтық түсініктерді қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты - Қазақстан Республикасының қолданыстағы азматтық іс жүргізу заңнамасын ескере отыра, бұйрық арқылы іс жүргізудің теориялық, құқықтық және тәжірибелік мәселелерін кешенді түрде зерттеу, осы институттың негізгі мәселелері бойынша авторлық көзқарасты қалыптастыру, жеке тұлғаның конституциялық құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағыттау мақсатында азаматтық іс жүргізу заңнамасын және оны қолданудың тәжірибесін жетілдіруге бағытталған ұсыныстар жасау.
Зерттеудің негізгі міндеттері. Аталған мақсатқа жету үшін дипломда келесі нақты міндеттерді шешуге талпыныс жасалды:
Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізудегі бұйрық арқылы іс жүргізудің түсінігін ашу;
Сот бұйрығының түсінігі мен мәнін анықтау;
Сот бұйрығы шығарылатын талаптарды талқылау;
Сот бұйрығын шығарудың тәртібі және мазмұнын ашу;
Сот бұйрығының күшін жоюды талқылау.
Зерттеу объектісі. Бұйрық арқылы іс жүргізу: түсінігі, маңызы және негіздері барысында туындайтын қоғамдық қарым-қатынастар болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні. Азаматтық істер бойынша бұйрық арқылы іс жүргізу және сот бұйрығын жүзеге асыру кезінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық нормалары, сондай-ақ азаматтық іс жүргізу ғылымына тән құқықтық категориялар, теориялық көзқарастар мен тұжырымдамалар болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Дипломдық зерттеудің теориялық, әдістемелік негізі қызметтердің бірлігіне негізделген материалистік диалектиканың заңдарынан, объективті болмысты зерттеудің жалпы-ғылыми және жеке-ғылыми (анализ, синтез, тарихи құқықтық, жүйелік-құрылымдық, салыстырмалы-құқықтық) әдістерден тұрады.
Зерттеудің құқықтық негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының және шет мемлекеттердің азаматтық іс жүргізу заңнамасы қалайды.
Дипломдық қорытындыларының негізділігін дәлелдейтін зерттеудің эмпирикалық негізі ретінде Қазақстан Республикасы соттарының тәжірибесі қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі ретінде Н.И. Авдеенко, Л. Анисимова, З.Х. Баймолдина, Л.А. Ванеева, Г.Д. Васильева, СИ. Веливис, М.А. Викут, М.А. Гурвич, А.А. Добровольский, П.Ф. Елисейкин, Н.Б. Зейдер, М.А. Иванова, Н.И. Клейн, А.Ф. Клейнман, А.Ф. Кожухаръ, К.И. Комиссаров, СВ. Курылев, П.В. Логинов, А.А. Мельников, Л.Г. Осокина, В.К. Пучинский, Е.Г. Пушкар, И.М. Пятилетов, М.Ю. Розова, Е.В. Рябова, В.Н. Щеглов, К.С Юдельсон сияқты процессуалистердің еңбектері алынды. Аталған ғалымдардың азаматтық істерді сырттай өндіріс бойынша қарау түсінігі мен тәртібі, азаматтық іс жүргізу құқығын іске асыру мәселелеріне байланысты теориялық құнды идеялары зерттеу жүргізу кезінде басшылықка алынып, дипломдық жұмыста өзегі болып отырған проблеманы ой елегінен өткізуде айрықша маңызды роль атқарды.
Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығын реттейтін нормативтік-құқыктық актілер кұрайды.
Диплом жұмысының құрылымы. Тақырыптың мазмұнымен және зерттеудің міндеттерімен анықталды. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудын, бес бөлімшелерден қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізудегі бұйрықтық өндіріс пен сот бұйрығының жалпы сипаттамасы
0.1 Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізудегі бұйрық арқылы іс жүргізудің түсінігі мен сипаттамасы
Бұйрық өндірісі - бұл қарызды немесе борышты сот бұйрыығын шығару арқылы өндірісін алу тәртібі.
АІЖК 139 бабына сәйкес сот бұйрығы дегеніміз-өндірістік алушының ақша сомаларын немесе мүліктерді өндіріп алуы үшін, өндірп алушыны немесе борышкерді олардың түсініктемелерін тыңдау үшін сотқа шақырмай-ақ және сотта істі қарамай-ақ, даусыз талаптар бойынша арыз берушінің яғни өндіріп алушының арзы негізінде шығарылатын судьяның актісі.
Бұйрық өндірісіндегі азаматтық істер қарағанда жылдан әрі жеңіл шешілуге жататды.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істердің негізі, мазмұны және тәртібі АІЖК 13 тарауында 139 баппен 149 баптар аралығында көрсетілген.
Бұйрық өндірісінде іс жүргізу шет мемлекеттерде яғни Германия, Франция елдерінде көп уақыттар бойы кеңінен қолданылып келген. Ал Россия империясының Азаматтық іс жүргізу жарғысына ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғ басында сот өндірсіндегі істерді тездету және жеңілдету мақсатында даусыз істерді қарауға байланысты толықтырулар мен өзгертулер енгізілген. 80 жылдардың ортасында алимент өндіру жөніндегі істер толығымен бұйрық өндірісінде қаралуға жататыны анықтлады. Отандық және шет елдік тәжірбелерді есепке ала отырып азаматтық істерді сотта қарау мерзімін қысқарту мақсатында Россия азаматтық іс жүргізу заңдарында борышты немесе қарызды өндіру сот бұйрығын шығару арқылы қарау нормалары яғни ҚР АІЖ заңында "Бұйрық өндірісі„ жаңадан қосылған тарау болып табылады. Бұрын қолданылған ескі заңдарда Азаматтық сот өндірісінің 3 түрлі болатын болса, 1999 жылғы 1 шілденден бастап күшіне енген АІЖК сот өндірісінің 4 түрі "Бұйрық өндірісі„ енгізіледі.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 13-бабының 2-тармағында және АІЖК-ң 8 - бабында көрсетілгендей әрбір азамат бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын, бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін белгіленген тәртіппен сотқа жүгінуге құқылы [4].
Соттық қорғалуға құқық ҚР-ң сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы конституциялық заңының нормаларына сәйкес:
- Әркімге мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, лауазымды және өзге де адамдардың Республиканың Конституциясында және заңдарында көзделген құқықтарға, бостандықтар мен заңды мүдделерге нұқсан келтіретін немесе оларды шектейтін кез-келген заңсыз шешімдері мен іс-қимылдарына сот арқылы қорғалуға кепілдік беріледі.
- Ешкімді де оның ісін заңның барлық талаптары мен әділеттілікті сақтай отырып құзіретті тәуелсіз және алаламайтын соттың қарау құқығынан айыруға болмайды.
Сот ісін қарау тәртібімен қаралуға тиісті өтініштерді, арыздар мен шағымдарды басқа ешқандай органның лауазымды немесе өзге де адамдардың қарауына немесе бақылауға алуына болмайды. Судья ҚР - да сот билігін жүзеге асырушы лауазымды тұлға .
Өз құзіретін жүзеге асыруы кезінде қойған талаптары барлық мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды тұлғасына және жеке, заңды тұлғаларға міндетті т.б.
Сот жүйесі және соттың мәртебесі туралы заңнын 3-бабы 3 - тарамағы сәйкес сотың талаптарын орындамаған тұлғаларға заңда көзделген жауапкершілік көзделеді деп көрсетілген .
Істі қараушы сот объективтілікті және әділдікті сақтауы тиіс.
Әділшілікпен сот актісін шығаруды қамтамасыз ету үшін заң сотқа қарсылық білдіру құқығы негіздерін қарастырған. Ол АІЖК-ң 40,43 - бабында көзделеген
Субъективті құқықтар мен заңды мүдделерді қорғау нысаны дегеніміз-құқықты қорғау жолында құзіретті органдардың белгілі әрекеттер жасауы, яғни нақты мән-жайларды бекіту құқық нормаларын қолдану, құқық қорғау тәсілін анықтау және шешім шығару [5].
Азаматтық құқықтарды қорғау ҚР заңды актілерінде қарастырылған белгілі тәсілдер арқылы жүзеге асады. Оларға:
Соттық (мемлекеттік соттар)
Қоғамдық (келісім комиссиялары)
Нотариалдық
Әкімшілік (өкілетті және атқару органдары)
Өзін-өзі қорғау тәсілдері жатады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы құқық саласы ретінде - азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыратын қоғамдық қатынастарды реттейтін жүйелермен құқықтық нормалар жиынтығы.
АІЖҚ-ң пәні-азаматтық істерді қорғау және шешу барысында, сондай-ақ шығарылған сот актілерін орындау негізінде сот пен іске қатысушылар арасында пайда болған қоғамдық қатынастар.
АІЖҚ-ы - азаматтық істер бойынша сот өндірісі саласындағы қоғамдық қатынастарды императивті- диспозивті тәсілмен реттейді.
Императивті тәсіл АІЖ құқыққатынасының субъектілерінің, яғни іске қатысушы тұлғалардың құқықтық жағдайының заңда белгіленген тәртіппен шектелуі. Сот өзіне тиісті құзіретке ие мемлекеттік билік ету органы б.т. Сондықтан соттың немесе судьяның іске қатысты талаптары, хабарлаулары басқа да тапсырмалары іске қатысушылар үшін міндетті. Сондықтан азаматтық іс жүргізу қатынастары билік ету және бағыну қатынастарымен сипатталады.
Ал диспозитивті тәсіл керісінше субъектілердің әрекеттерінің еріктілігіне бағытталады.
Азаматтық іс жүргізу тәртіп бойынша мүдделі тұлғаның талап арыз жазуы арқылы қозғалады, яғни құқық туралы даудың субъектілеріне байланысты, ал сот өз бастамасымен азаматтық істі қозғауға құқы жоқ.
АІЖК-ң жүйесі - азаматтық сот өндірісі саласында қоғамдық қатынастырды реттейтін процессуалдық құқық нормаларының реттелген жиынтығы.
Іс жүргізу жүйесі 2-ге бөлінеді:
а) Жалпы бөлім
б) Ерекше бөлім
Жалпы бөлімінде сот өндірісінің жалпы ережелері сипатталады. Оған АІЖК-ң 1 бөлімі "Жалпы ережелер" кіреді. Олар:
oo АІЖ заңдары
oo Сот өндірісінің міндеттері мен қағидалары
oo Азаматтық істердің ведомствалық бағыныстылығы
oo Азаматтық істердің соттылығы
oo Соттық құрамы және қарсылық білдіру
oo Іске қатысушы тұлғалар
oo Сотта өкілдік ету
oo Дәлелдемелер және дәлелдеу
oo Соттық шығындар
oo Мәжбүрлеу шаралары
oo Іс жүргізу мерзімдері
oo Сот хабарлары мен шақырулары
Ерекше бөлімнің нормалары процестің жеке сатыларын қамтиды. Оған АІЖК 2, 3, 4, 5- бөлімдері кіреді.
oo 1 инстанцияда азаматтық істерді қарау.
oo Сот қаулыларын қайта қарау.
oo Жайылған сот ісін қайта қалпына келтіру.
oo Атқару өндірісі.
Азаматтық сот өндірісі-азаматтық құқықты мәжбүрлеп жүзеге асырудың тәртібі, яғни материалдық-құқықтық табиғаты бір-біріне сәйкес келетін, белгілі бір шеңберге кіретін азаматтық істерді бірінші инстанцияда заңда бекітілген тәртіппен қарап шешу. Азаматтық сот өндірісінің пәні нақты азаматтық істер. Азаматтық сот өндірісінің міндеттері кодекстің 5-бабында көзделген, онда азаматтар мен ұйымдардың даулы құқықтарын, бостандығын, заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін нығайту, құқық бұзушылықтың алдын алу болып табылады делінген [6, 78б.].
Азаматтық істердің жекелеген топтары қозғалуына, қаралуына, немесе шешілуіне байланысты бір-бірінен ажыратылады және өздеріне тән ерекшеліктері болады. Осыған байланысты сот өндірісі ҚР АІЖК-де мынандай 4 топқа бөлінген:
Бұйрық арқылы іс жүргізу
Талап арқылы іс жүргізу
Ерекше талап қою бойынша іс жүргізу
Ерекше өндіріс
Бұйрық өндірісінде 1 тарап болып арыз беруші (кредитор) болса, 2-ші тарап борышкер болып табылады. Тараптар ретінде іске ұйымдар немесе жеке азаматтар қатысуы мүмкін.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істерге ақша сомаларын жылжымалы мүлікті өндіріп алуға байланысты істер кіреді.
Ал жылжымайтын мүлікке басқа да өндіру алуға байланысты істерді сот өндірісінің жалпы ережелері бойынша қарайды.
Бұйрық өндірісінде қаралатын істердің нақты категориясытікелей заңды атап айтқанда, АІЖК 140 бабында көрсетілген.
Азаматтық істердің көптеген бөлігі талап өндірісі тәртібімен қаралады. Сондықтан да талап өндірісінің ережелері азаматтық сот өндірісіндегі жалпы ережелер болып танылады.
Талап өндірісі бойынша азаматтық істер талап арыз жазу арқылы қозағалады.
Азаматтық іс жүргізу нормаларынан талап өндірісінде түрлі материалдық құқықтық қатынастардан туындаған істер қаралып шешілетіні белгілі. Талап өндірісінде қаралатын істердің барлығы азаматтық-құқықтық даулардың яғни, құқық туралы даудың бар болуы мен сипатталады. Құқық жөніндегі даудың негізі - құқықтың бұзылуы немесе құқықтық бұзылу қаупінің болуы [7, 68б.].
Құқық қорғаудың талаптық нысанасына яғни талап өндірісіне тән белгілер:
Құқық туралы даудың немесе заңды мүддеснің бар болуы.
Заңды мүдделері бір-біріне қарама-қайшы тараптардың арасында
басталған істер бойынша істің қаралуы және шешілуі; Дауласушы тараптарға заң бірдей іс жүргізу мүмкіндіктерін береді.
Ерекше талап өндірісіндегі істер сот өндірісінің жалпы ережелерін қолдана отырып шешіледі. Оған сот өндірісінің қағидалары, іс жүргізудің сатылары, дәлелдеу тәртібі, сот мәжілісінің хаттамасы істі қысқарту, арызды қараусыз қалдыру негіздері т.б. ережелер кіреді.
Дегенмен, ерекше талаптың сот өндірісінің өзінетән мынандай ерекшеліктері бар.
oo Ерекше талаптың өндірісте істі қозғаудың құралы ретінде талап арыз емес арыз беріледі.
oo Арыз берудің мерзімі әрбір іс үшін заңда белгіленген, және істі қарау мерзімі біршама істер үшін қысқартылған.
oo Іс бойынша 1 тарап азамат немесе қоғамдық бірлестік ал, 2-ші тарап мемлекеттік орган немесе ұйғарымның лауазымды адам болып табылады.
oo Ерекше талаптың өндірісте талаптан бас тарту немесе бітімгершілік келісіміне келу мүмкіндігі болмайды.
oo Сотқа арыз беруге арналған мерзімдер әрбір іс бойынша жеке көрсетілген.
Топтық және аумақтық соттылық ережелерінде ерекшеліктер қарастырылған.
Ерекше өндірісте іс қаралғанда АІЖК 31-39 тарауларындағы толықтырулар мен ерекшеліктерді қоспағанда талап өндірісінің жалпы тәртібі қолданылады.
Ерекше өндірістің ерекшеліктері болып саналады:
Іс бойынша тарап ретінде талапкер және жауапкер емес. Тек 1 тарап арызданушы ғана қатысады және үшінші тұлғалар іске тартылмайды.
Ерекше өндірісте талап өндірісіне тән институттар, атап айтқанда жауапкердің талапты мойындауы, талаптан бас тарту, бітімгершілік келісіміне келу, қарсы талап қою сияқты әрекеттер қолданылмайды.
Істі қозғау құралы ретінде талап арыз емес арыз немесе шағым беріледі.
Ерекше өндірісте аумақтық соттылықтың жалпы ережелері бойынша емес әр категориялы іске әртүрлі соттылық белгіленеді және салыстырмалы, шарттық, өзара байланысты істердің соттылығы ережелері қолданылмайды.
Ерекше өндіріс бойынша қаралатын істердің өзіндік жалпы ерекшеліктерінен бөлек қаралатын түрлі істердің әрқайсысының сотта қарау тәртібінің арнайы ерекшеліктері қарастырылған.
Ерекше өндіріс-азаматтық сот өндірісінің жеке бір түрі ретінде белгілі шеңбердегі азаматтық істердің тізбесін қамтиды. Ерекше өндірісте қаралатын азаматтық істердің тізбесі АІЖК-ң 289-бабында анық көрсетілген.
Іс ж үргізудің сатылары түпкілікті бір мақсатқа жету үшін белгіленген іс жүргізу әрекеттерін біріктіретін сот өндірісінің бөлімі немесе этап. Азаматтық іс жүргізу келесі сатыларға бөлінеді.
oo І инстанциядағы сот өндірісі: істі қозғау, істерді соттарда қарауға әзірлеу, сотта істі қарау. Сотта істі қарау немесе соттық талқылау шешім шығарумен немесе қортынды ұйғарым шығарумен аяқталады.
oo Апелляциялық инстанцияда істерді қарау, яғни апелляциялық шағым беру немесе наразылық келтіру арқылы заңды күшіне енбеген сот актілерін жоғарғы сот инстанциясында мәні бойынша қайта қарау.
oo Қадағалау сатысы, яғни заңды күшіне енген сот актілерін арнаулы соттық қадағалау инстанцияда қайта қарау.
oo Заңды күшіне енген сот актілерін жаңадан ашылған мән- жайлар бойынша қайта қарау.
oo Орындау өндірісі - атқару органдары арқылы сот шешімдерімен актілерін мәжбүрлеу арқылы орындау.
Процестің әрбір сатысы белгілі бағытқа ие болады және бір мақсатқа жету арқылы аяқталады бірақ әрбір азаматтық іс процестің бүкіл сатысынан өтуі міндетті емес. Мыс: іс бойынша апелляциялық шағым берілмесе немесе мүжбүрлеп орындату қажеттігі туындамаса І - инстанцияда іс қаралғаннан кейін аяқталады.
1.2 Сот бұйрығының түсінігі мен мәні
Бұйрық шығару - бұл даусыз талаптар бойынша жеделдетілген, уақытты үнемдеуді қамтамасыз ететін сот ісін жүргізу болып табылады, мұнда істер бойынша толық көлемде дәлелдеу көзделмейді және тараптарға хабарланатын және олардың түсініктемелері тыңдалатын сот процестерін өткізуге, сот отырысының хаттамаларын жүргізуге жұмсалатын шығындар болмайды.
Сот тәжірибесі көрсеткендей, соттар негізінен заңның бұйрық арқылы іс жүргізу ережелерін дұрыс қолданады. Алайда, республика бойынша статистикалық деректерге сәйкес, қаралып жатқан істердің саны артып отырған кезде талап қою тәртібімен бұйрық берілу мүмкіндігіне қарамастан соттар шығарған бұйрықтар санының азаю үрдісі байқалуда.
Соттардың кейбір қателері:
АІЖК-нің 140-бабының талаптарына сәйкес, талапкерлердің арыздарын қарау үшін негіздемелердің бар екеніне қарамастан, жеңілдетілген тәртіпті қолданбау, мысалы:
oo салықтар бойынша бересіні есептелген, бірақ төленбеген еңбекақыны өндіріп алу туралы талаптарды тараптарды шақыра және сотта іс қарауды жүргізе отырып қарау;
oo ажырасу туралы талап арыздарды алименттер өндіру туралы талаптармен бірге қабылдау, ал алимент туралы талаптарды бұйрық арқылы іс жүргізу бойынша мәлімдеуге болар еді, бұл бересінің борышкерде жасанды жолмен жиналып қалуын болдырмай, талапкер әйелдің алименттерді дер кезінде алуына мүмкіндік берер еді;
АІЖК-нің 140-бабына енгізілмеген талаптар бойынша бұйрықтар беру, мысалы:
oo борышкерлер борышты жазбаша түрде мойындамай тұрып, сомаларды өндіріп алу туралы сот бұйрықтарының берілуі, ал мұндай істерді қарау үшін ықтимал даудың болуы көзделеді;
oo борышкердің талапты танығаны туралы мәліметтердің жоқтығына қарамастан, ҚР АІЖК-нің 140-бабының талаптарын бұза отырып, нотариатта куәландырылмаған борыштық қолхат бойынша сот бұйрығының шығарылуы;
oo борышкердің қарсылығы болған кезде АІЖК-нің 140-бабында көрсетілген талаптар бойынша сот бұйрығының шығарылуы;
oo салықтар бойынша бересінің болуына байланысты өсімпұл мен айыппұлдарды өндіріп алу туралы талаптардың қаралуы;
арызды қабылдаған кездегі іс-әрекеттерді ресімдеудің процессуалдық тәртібінің сақталмауы:
oo арызды қабылдау туралы ұйғарымда заңда көзделмеген бұйрық арқылы іс жүргізу әрекеттерін іске асыру туралы, мысалы, істі сотта қарауға дайындау, оны тыңдауға тағайындау, прокурорды хабардар ете отырып, тараптарды сотқа шақыру туралы көрсетіледі;
oo талаптық сипаты бар азаматтық істерге арналған, алдын ала әзірленген бланкілер пайдаланылады
сот бұйрықтарының мазмұны АІЖК-нің 146-бабының талаптарына әрқашан сай келе бермейді:
oo алименттерді өндіріп алу бойынша сот бұйрықтарында алименттерді ұстап қалудың қай жасқа дейін қолданылуының көрсетілмеуі жиі кездеседі;
oo сот бұйрықтары бұйрықтар деп аталады;
oo сот бұйрықтарында оларға қатысты шағым беру тәртібі мен мерзімдері әрқашан көрсетіле бермейді;
сот бұйрығын шығару салдарының сақталмауы:
oo сот бұйрығы көшірмесінің борышкерге тапсырылғаны туралы хабарламасыз жолдануы;
oo борышкерге бұйрықтың көшірмесінің жолданбауы;
oo іс өндірісінде сот бұйрығының түпнұсқасы қалдырылып, орындалу үшін оның көшірмесінің жолдануы;
oo борышкер сотқа өзінің қарсылығын жолдай алатын 10 күндік мерзім өтпей, өндіріп алушының қолына сот бұйрығын беру;
oo сот бұйрығын борышкердің алғаны туралы дерек болмай тұрып, сот бұйрығын шығарылған күні орындауға жіберу;
oo борышкерден жергілікті бюджеттің кірісіне мемлекеттік баж өндіріп алу үшін соттың мөрімен куәландырылған сот бұйрығының бөлек данасын емес, сот бұйрығының негізінде жазылған орындау парағын жіберу, мұнда сот бұйрығының өзі орындау құжаты болып табылады, оның орындалуы үшін басқа қосымша құжаттарды ресімдеудің қажеті жоқ. Басқа орындау құжаттарынан өзгешелігі, сот бұйрығы - бірінші сатыдағы соттың тікелей орындау үшін жіберілетін қаулысы;
oo сот бұйрығын немесе мемлекеттік бажды өндіріп алу туралы орындау парағын соттың орындауға тікелей сот арқылы жолдаудың орнына оны өндіріп алушыға тікелей беруі;
oo сот бұйрығының күші жойылған кезде өндіріп алушыға мемлекеттік бажды қайтарып беру;
oo сот бұйрығын қабылдаудан бас тартылған немесе оны қолға беру туралы арыз қайтарылған кезде өндіріп алушы төлеген мемлекеттік баждың қайтарылуы туралы нұсқаулардың болмауы [8, 78б.].
Соттардың АІЖК-нің 13-тарауының ережелерін бұзуы, осы институттың басты мақсаты мен міндеті - арыздарды бұйрық арқылы іс жүргізудің жеңілдетілген тәртібімен қарап, бұзылған құқықтарды дер кезінде қорғауды қамтамасыз етпейді.
Сот бұйрығын шығару туралы арызды қабылдаудың іс жүргізу ерекшеліктері
Бұйрық арқылы іс жүргізуде: талапкер мен жауапкер деп аталатын тараптар болмайды, олар өндіріп алушы және борышкер деп аталады, бұл олардың арасындағы белгілі бір даусыз қарым-қатынасты баса көрсетеді. Бұйрық арқылы іс жүргізу мүдделі несиегер тұлғаның, арыз берушінің бастамасы бойынша қозғалады, ол арызды жазбаша нысанда береді.
Бұйрық беру туралы арыз түскеннен кейін судья мыналарды тексеруге тиіс:
oo қойылған талаптың сот бұйрығын шығаруға негіз болатын негіздемелердің егжей-тегжейлі толық тізбесіне жататын-жатпайтыны:
oo нотариатта куәландырылған мәмілеге негізделген талап;
oo жазбаша мәмілеге негізделген және жауапкер таныған талап;
oo төленбеген вексельге, акцептің болмауына және нотариус жасаған акцептің күні белгіленбеуіне білдірілген наразылыққа негізделген талап;
oo әкеліктің белгіленуіне немесе үшінші тұлғаларды тарту қажеттігіне қатысы жоқ, кәмелетке толмаған балалар үшін алименттер өндіріп алу туралы талап;
oo азаматтардан және заңды тұлғалардан салықтар мен басқа да міндетті төлемдер бойынша бересіні өндіріп алу туралы талап;
oo қызметкерге аударылған, бірақ төленбеген жалақы мен өзге де төлемдерді өндіріп алу туралы талап;
oo жауапкерді немесе борышкерді іздестіру жөніндегі шығындарды өндіріп алу туралы ішкі істер органдарының немесе қаржы полициясының талабы;
oo Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес лизинг нысанасын даусыз талап ету туралы талап;
oo кепіл беруші-борышкерге кепілге салынған затынан өндіріп алу туралы ломбардтың талабы (АІЖК-нің 140-бабы);
арыздың мазмұны мен нысаны заңның талаптарына сай келетін-келмейтіні, онда төмендегі деректемелердің көрсетілген-көрсетілмегені:
oo арыз беріліп отырған соттың атауы;
oo өндіріп алушының атауы, оның тұрғылықты жері немесе орналасқан жері, заңды тұлғаның деректемелері;
oo борышкердің атауы, оның тұрғылықты жері немесе орналасқан жері, заңды тұлғаның деректемелері;
oo өндіріп алушының талабы және оған негіз болған мән-жайлар;
oo мәлімденген талапты қуаттайтын қоса тіркелген құжаттардың тізбесі;
oo егер мүлік талап етіліп отырса, оның құнының арызда көрсетілген-көрсетілмегені;
oo өндіріп алушының мемлекеттік бажды төлеген-төлемегені, бұл орайда оның Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Кодекстің 496-бабында көзделген жалпы ережелер бойынша есептелетіні және мүліктік сипаттағы арыздардан төмендегі мөлшерде өндіріп алуды белгілейтіні есте болуға тиіс:
oo жеке тұлғалар үшін-1%,
oo заңды тұлғалар үшін-3%
арыз қай тілде берілген, оған қоса тіркелген құжаттардың таңдалған тілге сәйкес келетін-келмейтіні, аударманың қажет-қажет еместігі [9].
Сот бұйрығы шығарылатын талаптарға және талап арыздың нысаны мен мазмұнына қатысты мына төмендегілермен толықтыру қажет:
oo нотариатта куәландырылған мәміле, бұл - жазбаша нысанда жасалған және нотариус немесе осындай іс-әрекеттерді жасауға уәкілеттігі бар басқа тұлға куәландырған мәміле. Егер мәміле нотариатта куәландырылуды талап етпесе, бірақ тараптардың келісімі бойынша осындай іс-әрекеттің жүзеге асырылуы көзделген болса, онда мұндай іс-әрекеттің жасалуы міндетті болып табылады.
oo жай жазбаша нысанда жасалған мәміле, бұл - мәміленің мәнісі келтірілген және мәмілені жасаушы тұлға немесе тұлғалар қол қойған құжатты жасау жолымен жасалған мәміле. Бұйрық беру туралы қойылған талаптың негізділігін бағалаған кезде Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің ережелерін басшылыққа алған дұрыс, онда осындай мәмілелердің жасалуына қойылатын талаптар және құқықтық салдарлар реттелген.
oo төленбеген вексельге, акцептің болмауына және нотариус жасаған акцептің күні белгіленбеуіне білдірілген наразылық дегеніміз төлемнен немесе оның күнін белгілеуден толық немесе ішінара бас тартуды білдіреді. Аталған мән-жайды нотариус вексельге, акцептің болмауына немесе акцептің күні белгіленбеуіне наразылық нысанында растауға тиіс. Ең басынан бастап вексель иеленушінің төлем жасаушыға вексель бойынша төлемақы жасалатын төлемнің күнін көрсете отырып, төлемді акцептеу туралы талап қойып жолдануы қажет [10, 43б.].
Егер төлем жасаушы вексельді акцептесе, бірақ төлем жасаудан бұлтаратын болса, оның бас тартатынын да нотариус растауға тиіс. Аталған жайтты растайтын нотариаттық іс-әрекет вексельге қарсылық болып табылады, сонда құқықтық салдарлар пайда болады. Аталған іс-әрекет вексельдік қарым-қатынастарға қатысушылардың мүдделерінің қорғалуын қамтамасыз ету үшін наразылық актісін жасау арқылы ресімделеді. Бұйрық беру туралы қойылған талаптың негізділігін бағалаған кезде судьялардың Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің вексельдер бойынша міндеттемелерге байланысты мәселелерді реттейтін ережелерін басшылыққа алуы қажет. Сот бұйрықтары тек нотариаттық іс-әрекет арқылы наразылық білдірілген вексельдер бойынша ғана беріледі. Өндіріп алушы сот бұйрығын шығару туралы арыз берген кезде оны АІЖК-нің 141-бабына сәйкес ресімдеуге және нотариус жасаған наразылық актісін, нарызылық келтірілген вексельді қоса тіркеуге тиіс. Судья мәлімденген талаптың төленбеген вексельге, акцептің болмауына және нотариус жасаған акцептің күні белгіленбеуіне білдірілген наразылыққа негізделген-негізделмегенін, вексельге наразылық жасаған кезде нотариустың заңның талаптарын орындаған-орындамағанын тексеруге тиіс.
oo кәмелетке толмаған балалар үшін алименттер сот бұйрығының негізінде өндіріліп алынады. Заңмен көзделген негіздемелер болған жағдайда ата-анасы, әрекетке қабілетсіз жұбайы, кәмелетке толмаған балалары үшін алимент өндіріп алу туралы арыз, бір мезгілде әкелік анықтала отырып, алимент талап арыз тәртібінде қаралады. Бірақ егер әкелікті белгілеу туралы куәлік бар болса, онда алимент өндіріп алу туралы сот бұйрығын беру туралы арызды қабылдауға кедергі жоқ.. Егер борышкер мәлімденген талапқа қарсылық білдірсе немесе егер ол басқа атқару құжаттары (сот бұйрығы немесе орындау парағы) бойынша төлейтін болса, алимент өндіріп алу туралы арыз талап арыз тәртібінде қаралады. Кәмелетке толмаған балалардың мүдделерін қорғау мақсатында олар үшін алимент өндіріп алу туралы сот бұйрығын беру жөнінде арызды бала өзіне қалдырылған ата-ана, асырап алушы, баланың қамқоршысы немесе қорғаншысы, қамқоршылық немесе қорғаншылық органы, балалар үйі, прокурор бере алады. Бұйрық шығару ісі тәртібінде алимент өндіріп алу туралы талаптың негізділігін бағалаған кезде судья неке және отбасылық заңнаманың нормаларын басшылыққа алуы қажет. Сот бұйрығының негізінде кәмелетке толмаған балалар үшін алименттер ақшалай сомада өндіріп алына алмайды, себебі бұл мәселенің шешілуі осындай өндіріп алуды заң байланыстыратын мән-жайлардың бар-жоғын тексеру қажеттігімен байланысты. Сот бұйрығын беру туралы арызға өндіріп алушы неке туралы куәліктің белгіленген тәртіпте куәландырылған көшірмесін (егер неке бұзылған болса, некені бұзу туралы куәліктің көшірмесін, егер тараптар некені тіркемеген болса, әкелікті белгілеу туралы куәліктің көшірмесін), алимент қай бала үшін өндіріліп алынатын болса, сол баланың туу туралы куәлігінің көшірмесін; егер арызды қамқоршы немесе қорғаншы беріп отырса, қамқоршының немесе қорғаншының тағайындалуы туралы құжатты; алимент төлеуге міндетті тұлғаның еңбекақысының мөлшері және одан басқа орындау парақтары бойынша ұсталымдардың бар-жоғы туралы оның жұмыс орнынан алынған анықтаманы; балалардың арыз берушінің асырауында екені туралы анықтаманы қоса тіркеуге тиіс.
oo азаматтар мен заңды тұлғалардан салықтар мен басқа да міндетті төлемдер бойынша алашақты өндіріп алу есептелген айыппұлдарды емес, тек алашақ пен өсімпұлды ғана өндіріп алуды көздейді. Талаптар салық органдары тарапынан қойылады, бірақ та Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Кодексте сот бұйрығын беру туралы сотқа осылайша арыз беру көзделмеген, себебі соттан тыс мәжбүрлеу тәртібімен өндіріп алуға болады. Арызды қабылдаған кезде судья заңмен аталған төлем түрі көзделген-көзделмегенін; азаматты аталған төлемді төлеуге тарту үшін заңды негіздемелердің бар-жоғын; өндіріп алатын орган азаматтарды төлем төлеуге тартудың заңмен белгіленген тәртібін сақтаған-сақтамағанын; егер азаматтың заң бойынша жеңілдіктерге құқығы болса, өндіріп алатын органдардың оларды назарға алған-алмағанын тексеруге тиіс. Сонымен қатар егер өсімпұл өндіріп алу туралы да талаптар қойылған болса, сот есепке жатқызылған қаражатты, жасалған есептерді мұқият тексеруге тиіс және тек сөзсіз негіздеме болған жағдайда ғана өсімпұл өндіріп алуға болады. Айыппұлдарды тек ӘҚБтК талаптарына сәйкес әкімшілік істің шеңберінде ғана өндіріп алуға болады.
oo есептелген, бірақ қызметкерге төленбеген еңбекақыны және басқа төлемдерді өндіріп алу жұмыс берушіден толық алынбаған ақшаны жылдам әрі іс жүзінде сұратып алдырудың мүмкін екенін білдіреді. Сотқа арыз беруші субъектінің талаптарын қарау ресімінің жеделдетілгеніне және бұзылған құқықтарының дер кезінде қалпына келтірілуіне байланысты сот бұйрығын беру туралы арыз беру талап арыз бергеннен гөрі дұрыс.. Сот бұйрығын беру туралы арызға қосымшада өндіріп алушы жұмыс берушінің берешегін даусыз растайтын құжаттарды ұсынуға тиіс. Осындай құжаттардың кейбір тізбесі мынадай: борыштың мөлшерін көрсете отырып, қызметкер алдында борышы бар екені туралы жұмыс беруші берген анықтама; еңбегінің ақысы істегеніне қарай төленетін қызметкерлер үшін есеп кітапшасы осындай құжат ретінде қолданылады, ол қызметкерде сақталады және кәсіпорынның әкімшілігіне еңбекақы бойынша жүргізілген есептерді жазу үшін және еңбек жағдайларының өзгеруі туралы немесе басқа деректерді жазып отыру үшін ұсынылады [11, 43б.].
oo ішкі істер органының немесе қаржы полициясы органының жауапкерді немесе борышкерді іздеу бойынша шығыстарды өндіріп алу туралы қойған талабы борышкер іздеп табылып, жүрген жері анықталғаннан кейін қойылады және өндіріп алу мемлекеттің пайдасына жүзеге асырылады. Іздеу салу өндіріп алушының арызының және ол бойынша шығарылған қаулының негізінде жүзеге асырылады. Осындай талаптар бойынша сот бұйрығын беру туралы арызға қосымшаға өндіріп алушы іздеу салудың негіздемесін және оның жарияланғанын растайтын деректерді қоса тіркейді.
oo Сот бұйрығын шығару туралы арызды қабылдау
oo Жоғарыда көрсетілген мән-жайларды тексергеннен кейін судья сот бұйрығын беру туралы арызды қабылдау немесе қабылдамау туралы шешім шығарады. Бұйрық беру туралы арызды қабылдау туралы ұйғарымның шығарылуы АІЖК арқылы реттелмеген. Сотта азаматтық іс қозғау туралы жалпы ережелерге, арызды қабылдаудан бас тарту мен оны кері қайтару сияқты іс жүргізу әрекеттерін көздейтін АІЖК-нің 143-бабының ережелеріне сүйене отырып судьяның арызды қабылдау және сотта бұйрық шығару ісін қозғау туралы ұйғарым шығаруы біздінше дұрыс.
Осындай ұйғарымның болмауы шығарылған сот бұйрығының заңсыз деп танылуына әкеліп соқпайды, бірақ ұйғарым шығаруға да АІЖК нормаларымен тыйым салынбаған. Керісінше, ұйғарымның болмауы, арызды қабылдаудың осы сатысының маңыздылығына судьяның назар аудармауы, біздің ойымызша, арыздың және оған қоса тіркелген құжаттардың заң талаптарына сәйкестігін тексеру бойынша ұқыпсыздық болып табылатын ықтимал заң бұзушылықтар тізбегіне бастау болады.
Арызды қабылдаумен қатар, АІЖК-нің 13-бабының ережелерін және Қазақ КСР Жоғарғы Соты Пленумының 1989 жылғы 22 желтоқсандағы Соттардың сот ісін жүргізу тілі туралы заңдарды қолдану тәжірибесі туралы № 12 қаулысының екінші тармағын ескере отырып, сот ісін жүргізу тілін айқындау қажет деп есептейміз, аталған құжатта азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізу тілі талап арыз қабылданған кезде айқындалады. Сонымен қатар, сот бұйрығын беру туралы арызды қабылдау туралы ұйғарымда оның АІЖК-нің 140-142-баптарының талаптарына сәйкестігі туралы мәлімет болуға тиіс. Сот ұйғарымында осындай деректердің болуы судья АІЖК-нің 13-бабының барлық талаптарын орындады деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді, ал судьяға АІЖК-нің ережелерін дәл сақтауы турасында өзін өзі бақылауға мүмкіндік береді.
Сот бұйрығын шығару мерзімі АІЖК-нің 145-бабы бойынша арыз сотқа түскен күннен бастап үш күн деп белгіленгенін ескере отырып, бұйрықты шығарар алдындағы арызды қабылдау туралы ұйғарымды судья осы мерзімнен бұрын, бірақ белгіленген үш күннің ішінде шығаруға тиіс.
Арызды қабылдаудан бас тарту немесе оны кері қайтару.
Бұйрық беру туралы арыздың түсуі әрқашан да оны қабылдау міндетті дегенді білдірмейді. Жоғарыда көрсетілген барлық деректемелер тексерілгеннен кейін судьяның арызды қабылдаудан бас тартуға, арызды кері қайтаруға құқығы бар.
Судья сот бұйрығын шығару туралы арызды қабылдаудан АІЖК-нің 153-бабымен көзделген, талап арыздар үшін белгіленген (АІЖК-нің 143-бабы) негіздемелер бойынша бас тартады.
Судья бұйрық беру туралы арызды қабылдаудан төмендегі жағдайларда бас тартады:
oo егер арыз азаматтық сот ісін жүргізу тәртібінде қаралуға және шешілуге жатпайтын болса;
oo егер заңды күшіне енген, дәл сол тараптар арасында, дәл сол дау нысанасы туралы және дәл сол негіздемелер бойынша қабылданған, талапкердің талап арыздан бас тартуына байланысты іс бойынша іс жүргізуді тоқтату туралы немесе тараптардың бітімгерлік келісімін бекіту туралы (АІЖК-нің 153-бабы) соттың шешімі немесе соттың ұйғарымы болса.
Судья бұйрық беру туралы арызды төмендегі жағдайларда кері қайтарады:
oo егер талапкер дауды сотқа дейін алдын ала шешудің істердің осы санаты үшін заңнама белгілеген тәртібін ұстанбаған болса және осы тәртіпті қолдану мүмкіндігі әлі жоғалмаған болса;
oo іс аталған соттың құзыретіне жатпаса;
oo арызды әрекет қабілеті жоқ тұлға берген болса;
oo арызға бұл үшін өкілеттігі жоқ тұлға қол қойған болса. Егер арызға өкіл қол қойған болса, оның өкілеттіктерін растайтын, АІЖК-нің 6-тарауымен (АІЖК-нің 141-бабы) белгіленген тәртіпте ресімделген құжаттардың бар-жоғын тексеру керек;
oo осы немесе басқа бір соттың өндірісінде дәл сол тараптар арасындағы, дәл сол дау нысанасы туралы және дәл сол негіздемелер бойынша іс болса;
oo бұл туралы талапкер арыз берсе (арыз беруші - қарастырылып отырған жағдайда), (АІЖК-нің 154-бабы).
Сонымен қатар судья арыздарды төмендегі жағдайларда кері қайтарады (АІЖК-нің 143-бабы):
oo егер мәлімденген талап осы Кодекстің 140-бабымен көзделмеген болса;
oo борышкер Қазақстан Республикасы соттарының заң құзыретінің шегінен тыс жерде болса;
oo мәлімденген талапты растайтын құжаттар ұсынылмаған болса;
oo ұсынылған құжаттардың негізінде шешілуі мүмкін емес құқық туралы дау бар екені байқалса;
oo арыздың нысаны мен мазмұны осы Кодекстің 141-бабының талаптарына сай келмесе;
oo арыз үшін мемлекеттік баж төленбеген болса [12, 89б.].
Арызды қабылдаудан бас тарту немесе кері қайтару үшін АІЖК-нің 153 және 154-баптарымен көзделген негіздемелер болып табылатын соттылық пен ведомстволық бағыныстылыққа қатысты төмендегілерді тексеру керек:
oo арыз берушінің өзінің талабының басқа ведомстволарға емес, сотқа ведомстволық бағыныстылығын дұрыс айқындаған-айқындамағаны;
oo талап осы соттың соттылығына немесе басқа соттың соттылығына жата ма;
oo арыздардың АІЖК-нің 3-тарауымен реттелмеген ведомстволық бағыныстылық пен соттылық ережелеріне сәйкес мәлімденген-мәлімденбегендігі, аталған тараудың нормалары қаралып отырған мәселеге қатысты төмендегілерді белгілейді:
oo егер бұзылған немесе дауланып отырған құқықтарды, бостандықтарды және заңмен қорғалатын мүдделерді қорғау АІЖК-ге және басқа заңдарға сәйкес басқа сот тәртібімен жүзеге асырылмаса, оларды қорғау туралы істерді азаматтық сот ісін жүргізу тәртібінде қарау;
oo заңмен соттардың құзіретіне жатқызылған істердің олардың құзіретіне ведомстволық бағыныстылығы;
oo АІЖК-нің 28-30-баптарымен көзделгендерді қоспағанда, азаматтық істердің аудандық (қалалық) және оларға теңестірілген соттардың соттылығына жататындығы;
oo тараптарының біреуі халықаралық немесе шетелдік ұйым болып табылатын азаматтық істердің облыстық соттың соттылығына жататындығы;
oo АІЖК-нің 28-бабының бірінші бөлімінің 2,3,4-тармақтарымен, екінші бөлімімен, 29-бабымен көзделген істерді қоспағанда, заңды тұлға құрмастан кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын азаматтар, заңды тұлғалар тараптары болып табылатын, мүліктік талаптар мен мүліктік емес даулар бойынша азаматтық істердің ауданаралық экономикалық мамандандырылған соттардың соттылығына жататындығы.
Сонымен қатар судья төмендегіні анықтауға тиіс:
oo бұйрық беру туралы талап жалпы талап қою ережелеріне сәйкес сотқа АІЖК-нің 31-бабына сәйкес жауапкердің тұрғылықты жері бойынша немесе заңды тұлғаның орналасқан жері бойынша мәлімденген бе;
oo АІЖК-нің 32-бабына сәйкес, осы талапты талапкердің таңдауы бойынша қою үшін негіздемелер бар ма.
Арызды қабылдау сатысында шығарылатын сот ұйғарымдары
Сот ұйғарымдарын шығару бойынша АІЖК-нің 251-252-баптарымен белгіленген ережелерден басқа ұйғарымдарда төмендегі міндетті мәліметтер болуға тиіс:
oo егер арыз азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қаралуға жатпайтын болса, онда ұйғарымда арыз берушінің қандай органға жүгінгені дұрыс екені көрсетілуге тиіс;
oo егер іс аталған соттың соттылығына жатпаса, онда ұйғарымда арыз берушінің қандай сотқа жүгінгені дұрыс екені немесе істі қозғауға кедергі келтіретін мән-жайларды қалай жоюға болатыны көрсетілуге тиіс;
oo егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz