Xимия пәнін үш тілде үндестіре оқыту
М А З М Ұ Н Ы КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. БІЛІМДІ ҰРПАҚ . ЕЛ БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Үш тілділік . заман талабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Әлемдік химия ғылымы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
1.2.1 Химияның қоғамдағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.2. 2 Химия ғылымының негізгі даму кезеңдері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.3 Химия пәнін ағылшын және орыс тілдері пәндерімен кіріктіре оқыту ... 29
1.4 Көптілді оқыту . жас ұрпақтың өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін басты қажеттілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
ІІ. ХИМИЯ ПӘНІН ҮШ ТІЛДЕ ҮНДЕСТІРЕ ОҚЫТУ ... ... ... ... ... ... ...36
2.1 Сабақ барысында глоссариймен жұмыс жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.2 Үш тілге негізделіп құрастырылған мәтінмен жұмыс жүргізу ... ... ... ... .48
III. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
V. ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
I. БІЛІМДІ ҰРПАҚ . ЕЛ БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Үш тілділік . заман талабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Әлемдік химия ғылымы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
1.2.1 Химияның қоғамдағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.2. 2 Химия ғылымының негізгі даму кезеңдері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.3 Химия пәнін ағылшын және орыс тілдері пәндерімен кіріктіре оқыту ... 29
1.4 Көптілді оқыту . жас ұрпақтың өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін басты қажеттілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
ІІ. ХИМИЯ ПӘНІН ҮШ ТІЛДЕ ҮНДЕСТІРЕ ОҚЫТУ ... ... ... ... ... ... ...36
2.1 Сабақ барысында глоссариймен жұмыс жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.2 Үш тілге негізделіп құрастырылған мәтінмен жұмыс жүргізу ... ... ... ... .48
III. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
V. ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
К І Р І С П Е
Көптілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік.
Үш тілде оқыту – заман талабы. Негізгі мақсаты: бірнеше тілді меңгерген, әлеуметтік және кәсіптік анықтауға қабілетті мәдениетті тұлғаны дамыту және қалыптастыру. Үштілдік туралы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев білім және ғылым саласы қызметкерлерінің III съезінде сөйлеген сөзінде: «Ағылшын тілінің қажеттілігі әлемге тән қажеттілік, бүгінгі күн талабы. Ал орыс тілін жақсы білу – біздің байлығымыз» десе, 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында: «Қазақстан бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі-ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі-жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі» деген болатын. Қоғамның бүгінгі әлеуметтік тапсырысы – жаратылыстану-математикалық, химия-биологиялық пәндер бойынша ғылыми дайындықтың әлдеқайда жоғары деңгейін қамтамасыз ету; сонымен қатар білім беруде осы бағыттағы пәндерді ағылшын тілінде оқытуды жүзеге асыру. Ағылшын тілі – ХХІ ғасырдың тілі[11]..
“Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты Жолдауында “Тілдердің үштұ¬ғыр-лығы” мәдени жобасын жүзеге асыруды ұсына отырып, қазақ елін әлем¬дегі үш тілді қатар тұтынатын білімді де білікті ел ретінде таны¬туымыз қажет екенін және мемле¬кеттік тіл – қазақ тілі, ұлтаралық қарым-қатынас тілі – орыс тілі мен жаһандық экономикаға табыс¬ты кірігу тілі – ағылшын тілі бо-луы тиіс екенін ерекше атап көрсеткен.
Қазіргі таңда келешек ұрпақты интеллектуалды тұлға етіп дамыту, көптілді меңгерту – білім беру жүйесінің өзекті мәселесі.
«Білім туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі Заңының 14-бабына сәйкес және Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2011 жылғы 28 қаңтардағы Қазақстан халқына «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» Жолдауындағы тілдерді дамыту аясында үштілділік - әр азаматтың табыстылығының міндетті шарты және 2020 жылға қарай ағылшын тілін білетін тұрғындар санының кемінде 20 пайызды құрау керектігі туралы ұстанымды жүзеге асыру шарт.
Көптілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік.
Үш тілде оқыту – заман талабы. Негізгі мақсаты: бірнеше тілді меңгерген, әлеуметтік және кәсіптік анықтауға қабілетті мәдениетті тұлғаны дамыту және қалыптастыру. Үштілдік туралы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев білім және ғылым саласы қызметкерлерінің III съезінде сөйлеген сөзінде: «Ағылшын тілінің қажеттілігі әлемге тән қажеттілік, бүгінгі күн талабы. Ал орыс тілін жақсы білу – біздің байлығымыз» десе, 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында: «Қазақстан бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі-ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі-жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі» деген болатын. Қоғамның бүгінгі әлеуметтік тапсырысы – жаратылыстану-математикалық, химия-биологиялық пәндер бойынша ғылыми дайындықтың әлдеқайда жоғары деңгейін қамтамасыз ету; сонымен қатар білім беруде осы бағыттағы пәндерді ағылшын тілінде оқытуды жүзеге асыру. Ағылшын тілі – ХХІ ғасырдың тілі[11]..
“Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты Жолдауында “Тілдердің үштұ¬ғыр-лығы” мәдени жобасын жүзеге асыруды ұсына отырып, қазақ елін әлем¬дегі үш тілді қатар тұтынатын білімді де білікті ел ретінде таны¬туымыз қажет екенін және мемле¬кеттік тіл – қазақ тілі, ұлтаралық қарым-қатынас тілі – орыс тілі мен жаһандық экономикаға табыс¬ты кірігу тілі – ағылшын тілі бо-луы тиіс екенін ерекше атап көрсеткен.
Қазіргі таңда келешек ұрпақты интеллектуалды тұлға етіп дамыту, көптілді меңгерту – білім беру жүйесінің өзекті мәселесі.
«Білім туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі Заңының 14-бабына сәйкес және Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2011 жылғы 28 қаңтардағы Қазақстан халқына «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» Жолдауындағы тілдерді дамыту аясында үштілділік - әр азаматтың табыстылығының міндетті шарты және 2020 жылға қарай ағылшын тілін білетін тұрғындар санының кемінде 20 пайызды құрау керектігі туралы ұстанымды жүзеге асыру шарт.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. «Химия мектепте» жураналы сәуір-мамыр 2003ж
2. «Химия мектепте» жураналы 2007ж. №4.
3. « Химия мектепте » журналы 2006ж-5. 31 бет.
4. « Химия мектепте » журналы 2006ж-2. 44 – 64 бет.
5. «Химия мектепте» жураналы 2007. №4 54 бет.
6. Омарова Р.С. Оқу процесінде студенттердің ізденімпаздығын
қалыптастыру. Алматы – 1998
7. Баженова И.Н. құрастырушы. Педагогикалық ізденіс - А; Рауан, 1990
8. А.Мырзабайұлы. химияны оқыту әдістемесінің педагогикалық
негіздері. – А.: Білім, 2004.- 224 бет.
9.« Химия мектепте » журналы 2005ж-4. 69 – 70 бет.
10. « Химия мектепте » журналы 2006ж-3. 25 бет.
11. Назарбаев Н. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Қазақстан халқына жолдауы.
Астана. 2007 ж. 28 ақпан.
12. Химия мектепте 2004 № 1
13. Б.А.Бірімжанов, Н.Н.Нұрахметов. Жалпы химия. – А.: Рауан, 2001.
14. М.З.Қамалов, М.Д. Джусубалиева. Химиялық элементтер қасиеттерінің
энциклопедиялық анықтама таблицасы.- А.: Қайнар, 1993.-49 бет.
15. Б.А.Бірімжанов, Н.Н.Нұрахметов. Жалпы химия. – А.: Ана тілі, 1992.
317 бет.
16. Химия. Орта мектептің 8-10 кластарына арналған оқулық. КазГ,
1961.- 429 бет.
17 “Қазақ Энциклопедиясы”, 2 том
18 Ислам ғұламалары / Аударған С. Ибадуллаев. – Алматы: «Ғибрат» баспа үйi, 2008. – 120 б., 12-44-бб..
1. «Химия мектепте» жураналы сәуір-мамыр 2003ж
2. «Химия мектепте» жураналы 2007ж. №4.
3. « Химия мектепте » журналы 2006ж-5. 31 бет.
4. « Химия мектепте » журналы 2006ж-2. 44 – 64 бет.
5. «Химия мектепте» жураналы 2007. №4 54 бет.
6. Омарова Р.С. Оқу процесінде студенттердің ізденімпаздығын
қалыптастыру. Алматы – 1998
7. Баженова И.Н. құрастырушы. Педагогикалық ізденіс - А; Рауан, 1990
8. А.Мырзабайұлы. химияны оқыту әдістемесінің педагогикалық
негіздері. – А.: Білім, 2004.- 224 бет.
9.« Химия мектепте » журналы 2005ж-4. 69 – 70 бет.
10. « Химия мектепте » журналы 2006ж-3. 25 бет.
11. Назарбаев Н. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Қазақстан халқына жолдауы.
Астана. 2007 ж. 28 ақпан.
12. Химия мектепте 2004 № 1
13. Б.А.Бірімжанов, Н.Н.Нұрахметов. Жалпы химия. – А.: Рауан, 2001.
14. М.З.Қамалов, М.Д. Джусубалиева. Химиялық элементтер қасиеттерінің
энциклопедиялық анықтама таблицасы.- А.: Қайнар, 1993.-49 бет.
15. Б.А.Бірімжанов, Н.Н.Нұрахметов. Жалпы химия. – А.: Ана тілі, 1992.
317 бет.
16. Химия. Орта мектептің 8-10 кластарына арналған оқулық. КазГ,
1961.- 429 бет.
17 “Қазақ Энциклопедиясы”, 2 том
18 Ислам ғұламалары / Аударған С. Ибадуллаев. – Алматы: «Ғибрат» баспа үйi, 2008. – 120 б., 12-44-бб..
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. БІЛІМДІ ҰРПАҚ – ЕЛ
БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Үш тілділік – заман талабы ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Әлемдік химия ғылымы ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.2.1 Химияның қоғамдағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.2. 2 Химия ғылымының негізгі даму кезеңдері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 Химия пәнін ағылшын және орыс тілдері пәндерімен кіріктіре
оқыту ... 29
1.4 Көптілді оқыту – жас ұрпақтың өз қабілетін танытуына мүмкіншілік
беретін басты
қажеттілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 34
ЭКСПЕРИМЕНТТІК
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 38
ІІ. ХИМИЯ ПӘНІН ҮШ ТІЛДЕ ҮНДЕСТІРЕ ОҚЫТУ ... ... ... ... ... ... ...36
1. Сабақ барысында глоссариймен жұмыс
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.2 Үш тілге негізделіп құрастырылған мәтінмен жұмыс
жүргізу ... ... ... ... .48
III. ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..58
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..60
V.
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...62
К І Р І С П Е
Көптілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол
ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына
мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік.
Үш тілде оқыту – заман талабы. Негізгі мақсаты: бірнеше тілді меңгерген,
әлеуметтік және кәсіптік анықтауға қабілетті мәдениетті тұлғаны дамыту және
қалыптастыру. Үштілдік туралы Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев білім және ғылым саласы қызметкерлерінің III съезінде
сөйлеген сөзінде: Ағылшын тілінің қажеттілігі әлемге тән қажеттілік,
бүгінгі күн талабы. Ал орыс тілін жақсы білу – біздің байлығымыз десе,
2007 жылғы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Жолдауында: Қазақстан бүкіл
әлемде халқы үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс.
Бұлар: қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі-ұлтаралық қатынас тілі және
ағылшын тілі-жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі деген болатын.
Қоғамның бүгінгі әлеуметтік тапсырысы – жаратылыстану-математикалық, химия-
биологиялық пәндер бойынша ғылыми дайындықтың әлдеқайда жоғары деңгейін
қамтамасыз ету; сонымен қатар білім беруде осы бағыттағы пәндерді ағылшын
тілінде оқытуды жүзеге асыру. Ағылшын тілі – ХХІ ғасырдың тілі[11]..
“Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты Жолдауында “Тілдердің үштұғырлығы”
мәдени жобасын жүзеге асыруды ұсына отырып, қазақ елін әлемдегі үш тілді
қатар тұтынатын білімді де білікті ел ретінде танытуымыз қажет екенін және
мемлекеттік тіл – қазақ тілі, ұлтаралық қарым-қатынас тілі – орыс тілі мен
жаһандық экономикаға табысты кірігу тілі – ағылшын тілі болуы тиіс екенін
ерекше атап көрсеткен.
Қазіргі таңда келешек ұрпақты интеллектуалды тұлға етіп дамыту,
көптілді меңгерту – білім беру жүйесінің өзекті мәселесі.
Білім туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі
Заңының 14-бабына сәйкес және Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев 2011 жылғы 28 қаңтардағы Қазақстан халқына Болашақтың
іргесін бірге қалаймыз! Жолдауындағы тілдерді дамыту аясында үштілділік -
әр азаматтың табыстылығының міндетті шарты және 2020 жылға қарай ағылшын
тілін білетін тұрғындар санының кемінде 20 пайызды құрау керектігі туралы
ұстанымды жүзеге асыру шарт.
Бүгінде еліміз жаңа ғасырдың табалдырығын абыройлы көрсеткіштермен аттап,
дамыған елу елдің қатарына қосылуға бет бұрғандықтан, еліміздің білім беру
жүйесі де әлемдік білім талаптарына сәйкес болуы тиіс. Сондықтан ақпараттық
және коммуникативтік құзыреттілікпен қатар, бүгінгі таңда полимәдениеттілік
білімнің базалық құзыреттілігі ретінде танылып отыр. Осыған орай Қазақстан
үш тілде оқытылатын мектеп ашылуда.
• Жаратылыстану-математика бағытында пәндерді ағылшын тілінде оқыту;
• Қазақ және ағылшын тілдерін тереңдетіп оқыту;
• Орыс тілі мен әдебиет пәндерін орыс тілді мектеп бағдарламасымен оқыту
ескерілген.
Көптілді білім беру дамудың кешенді бағдарламасында актуалды бағыттардың
бірі болып табылады. Сапалы білім беруді және жоғары танымды қалыптастыруға
ұмтылу, білім шекарасын жылжыту, оқушыларды өмірге даярлау – жаңа әлемде
нақты қос не көптілділік болып табылады.
Қазіргі кезеңде Республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып,
қазақстандық білім беру жүйесі әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт
алуда. Бұл педагогика теориясы мен оқу – тәрбие үрдісіндегі елеулі
өзгерістерге байланысты болып отыр: білім беру парадигмасы өзгереді, білім
берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым – қатынас пайда болды.
Мемлекеттік білім стандарт деңгейінде оқыту үрдісін ұйымдастыру жаңа
педагогикалық техналогияларды ендіруді міндеттейді.
Білім беру саласы қызметкерлерінің алдында қойылып отырған басты
міндеттерінің бірі – оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және
қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды меңгеру.
Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде
мұғалімдердің инновациялық іс-әрекеттің ғылыми – педагогикалық негіздерін
меңгеруі маңызды мәселелердің бірі. Өйткені жаңа педагогикалық технологияны
меңгеруге мұғалімдерді даярлау – оларды кәсіби білімін көтеруге дайындау
аспектісінің бірі және тұлғасын қалыптастыру үрдісіндегі іс - әрекеттің
нәтижесі болып табылады. Мемлекеттік білім стандарты деңгейінде оқыту
үрдісін ұйымдастыру оқу – тәрбие үрдісіне жаңа педагогикалық технологияны
ендіруді міндеттейді. Жаңа педагогикалық технологиялар - бұл білімнің
басында мақсаттарымен біріктірілген пәндер мен әдістемелердің, оқу–тәрбие
үрдісін ұйымдастырудың өзара ортақ тұжырымдамасымен байланысқан
міндеттерінің, мазмұнының, формалары мен әдістерінің күрделі және ашық
жүйелері, мұнда іс-әрекет оқушының дамуына жағымды жағдайлар жиынтығын
құрайды.
Оқытудың жаңа технологияларының принциптері – оқытудың ізгілендіру,
өздігінен дамитын, дұрыс шешім қабылдай алатын, өзін-өзі жетілдіріп,
өсіруші, тәрбиелеуші жеке тұлға қалыптастыру болып табылады.
Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық жаңа технологияларын
меңгермейінше сауатты, жан-жақты жетік маман болу мүмкін емес. Жаңа
технологияны меңгеру мұғалімнің өзін-өзі дамытып, оқу – тәрбие үрдісін
тиімді ұйымдастырылуына көмектеседі. Қазіргі ғылым мен техниканың дамыған
заманында оқытудың жаңа технологиялық әдістерін пайдалану оқушылардың білім
деңгейін заман талабына сай арттырады. Осындай әдістердің бірі – Англиядан
шыққан оқытудың интерактивті әдісі. Интерактивті әдіс – диалогтық әдіс,
нәтижесінде сабаққа қатысушылар бір-бірімен байланыса отырып, мәселелерді
шешеді:
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстанның жаhандану жағдайында ұлттық білім
жүйесі бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ұмтылысымен анықталады. Ол
жауапкершілігі мол, өз мамандығы бойынша халықаралық стандарт деңгейінде
тиімді іс-әрекетке қабілетті болуы, кәсіби деңгейінің өсуіне ынталы болуы,
әлеуметтік және кәсіби бейімділігі жоғары, үш тілді: мемлекеттік тілді-
қазақ тілін, ұлтаралық қатынас құралы ретінде орыс тілін, дүниежүзілік
экономикалық кеңістікке кірігу тілі ретінде ағылшын тілін еркін меңгерген
тұлға болуы тиіс. Оның жүзеге асырылуына Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Тілдердің
үш тұғырлылығы мәдени жобасы септігін тигізуде. Қазақстандықтардың үш
тілді еркін меңгеруі туралы идеяны тәжірибе жүзінде іске асыру бүгінде орта
мектептердк көрініс тауып отыр. Маманның шығармашылық өзін-өзі жетілдіру
саласын дамытуға, мемлекеттік тілдің қоғамдық өмірдің барлық саласында
қызмет етуін қамтамасыз етуге, оның ұлтаралық келісім мен қазақстандық
патриотизмді нығыйту факторы ретіндегі рөлін арттыруға, орыс тілінің
лингвистік белсенділігін сақтауға және ағылшын тілін ғылыми ақпарат пен
жаhандану экономикасына сәтті кірігу тілі ретінде енгізу бағытталған
көптілді білім беруді енгізуді талап етеді. Осы ретте химия пәнін үш тілді
ұштастыра оқыту қажеттілік болып отыр және жұмыстың көкейтестілігі де
осында.
Дипломдық зерттеудің мақсаты: Орта мектептің химия пәнін оқытуда үш тілді
қолдана отырып оқушылардың білімі мен біліктілігін қалыптастыру және
оқушылардың пәнге деген белсенділігін арттыру. Химия пәнін оқытуда үш тілді
пайдалану тәсілдерін нақты мысалдармен көрсету, тілді қолдану тиімділігін
анықтау.
Дипломдық зерттеудің міндеттері:
- Химияны оқытуда үш тілді қолдану және үндестіре отырып оқушылардың білімі
мен біліктілігін қалыптастыру;
- Үш тілді, қазақ, орыс және ағылшын тілдерін пайдаланып, оқушылардың пәнге
қызығушылығын арттыру және химия саласына байланысты тілдік қорын дамыту;
- Химия пәнін орыс тілі және ағылшын тілі пәндерімен кіріктіре өткізу
тиімділігі;
- Химия пәніндегі жиі қолданылатын сөздермен глоссарий жұмыстарын жүргізу
нәтижелілігі.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін орта мектептегі химия пәнін үш
тілде оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: Орта мектепте көптілді білім бере отырып тілді терең
меңгерген көптілді полимәдениетті шәкірттерді шыңдау мақсатында химия пәнін
үш тілде оқытуды ұйымдастыру.
Зерттеу әдістері: химия пәнін оқытуда үш тілде білім беруді қарастыру;
үш тілде оқыту тиімділігі мен маңыздылығын көрсету; орта мектепте химия
пәнін үш тілде байланыстыра оқыту тәжірибесін зерделеу, сауалнама жүргізу;
оқушылардың химия ұғымдарын өзге тілде меңгеруін бақылау, тілдік
қиындықтары мен ерекшеліктерін анықтау, өзін-өзі бақылау әдістері;
педагогикалық бақылау және педагогикалық эксперимент өткізу; оны сапалық
және сандық талдау; алынған нәтижені көрнекі түрде көрсету қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- химия пәнін оқытуда үш тілде білім беру берудің жаһандық маңыздылығы
мен білім берудегі тиімділігін анықтау;
- орта мектепте химия пәнін оқытудың белсенді әдістері мен оқушыларға
ағылшын, орыс тілдерінде оқытудың әртүрлі деңгейлеріне сәйкес ақпараттық
және компьютерлік жүйелер арқылы ізденіс жұмыстарын жандандыра түсудің
барлық мүмкіндіктерін ұсыну;
- химияны орта мектепте оқыту жағдайында лингафондық құрал-жабдықтар,
аудио, видео кешенін – оқушылардың ауызша және жазбаша аударудағы білім
жетілдіру, сөздік қорын қосымша жаңа сөздермен байыту, толықтыру, ой-өрісін
ғылыми тұрғыда дамыту мақсатында қолдану;
- химияны оқыту процесінде мультимедия бағдарламасының көмегімен,
ғаламтор арқылы әлемдік химия жаңалықтарын, химия пәнін өз бетімен қосымша
үйренудің түрлі әдіс – тәсілдері, комуникативтік бағыттағы оқыту
элементтері кең қолдану, тілге байланысты жүйелі жетілдіру жұмыстары
жүргізуге ұмтылдыру;
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Химия пәнін үш тілді үндестіре отырып оқыту – өмірден өз орнын таңдай
алатын өзара қарым – қатынаста өзін еркін ұстап, кез келген ортаға тез
бейімделетін, белгілі бір ғылым саласында білімі мен білігін көрсете
алатын, өзге дамыған елдермен білім бәсекелестігіне түсе алатын, еліміздің
химия саласын дамытуға үлес қоса аалатын, көптілді және көпмәдениетті
құзіреттіліктерді игерген полимәдениетті жеке тұлға қалыптастыруға ықпал
етеді. Мектептерде көптілді білім бере отырып тілді терең меңгерген
шәкірттер білім алып шығуы тиіс. Бір жағынан мемлекеттік тілдің қызмет
аясын кеңейту болса, екінші жағынан орыс тілінің лингвистикалық
белсенділігін сақтау және ағылшын тілін жаhандану экономикасындағы ғылыми –
ақпарат алудағы желісін кеңейту. [11]..
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
Білімді ұрпақ – ел болашағы.
1.1 Үш тілділік – заман талабы
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі – асқақтаған күмбездер де,
ғимараттар да, эканомикалық жағдай да емес, білімді де білікті, іскер де,
де белсенді адамдар. Біздің балаларымыз білімі жоғары жұмысшылар мен
фирмалар, инженерлер, банкирлер және өнер қайраткерлері, мұғалімдер мен
дәрігерлер, зауыттар мен биржалардың иелері болады (Қазақстан -2030
бағдарламасы). Әрине, келешектің иесі – жастар. Жастар өзінің ата –
анасынан гөрі заманына көбірек ұқсас келеді. (И.С.Кони). Сондықтан қоғам
талабына сай, сол қоғамды көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу ең
маңызды мәселе екені даусыз. Қоғамның дамуына қарай ғылым мен техниканың
деңгейі де, оны басқару жүйесі де өзгеріп отыратыны белгілі. Осыған орай
маман қызметінің мазмұны жаңарып, жаңа мақсат, жаңа көзқарас, жаңа шешімдер
мен жаңа мүмкіншіліктерді қажет етеді. Ондай мүмкіншілік тек білім арқылы
келеді [1].. Білім беру саласында жаһандану да бірқатар үрдістермен
сипатталады. Гордон Драйден мен Джанет Востың “Білім беру революциясы “
кітабында (2003ж) білім беру саласында осы заманғы әлемнің көптеген
елдеріне тән проблема тамаша баяндалған: “Әлем сондайлық жедел өзгеруде, ал
білім жүйесі сондайлық оралымсыз да жігерсіз, ол бейнебір уақыттың торына
түсіп қалғандай, әлдеқашан аяқталған өткен дәуірге қызмет көрсетуін
жалғастырып келеді.” – деп сынай жазылған.
Білім ақпараттық қоғамда құнның негізгі көзіне айналып барады. Білім,
инновациялар мен оларды нақты қолданудың әдістері барған сайын пайда көзі
ретінде көрінуде.
Экономикалық дамудың жаңа тұрпаты қызметкерлер үшін өз өмірінде
бірнеше рет мамандығын ауыстыру, өз біліктілігін үнемі арттыру қажеттілігін
туғызады. Білім беру саласы ақпараттық қоғамда экономикалық саламен елеулі
түрде астасады, ал білім беру қызметі ақпараттық қоғамның экономикалық
дамуының аса маңызды құрамдасына, артта қалушылықты еңсерудің факторына
айналады.
Білім беру ұғымының өзі өзгеруде және кеңеюде. Білім беру барған
сайын көп ретте мектепте және тіпті жоғары оқу орнында оқумен бірдей
түсінілуден қалады.
Жеке тұлғаны функционалдық әзірлеу тұжырымдамасынан жеке тұлғаны
дамыту тұжырымдамасына көшу жүріп жатыр. Жаңа тұжырымдама білім берудің
даралық сипатын көздейді, ол әрбір нақты адамның мүмкіндіктерін және оның
өзін-өзі іске асыруы мен өзін-өзі дамытуға қабілеттілігін ескеруге
мүмкіндік береді.
Үздіксіз білім беру, ересектердің білім алуы барған сайын үлкен мәнге
ие болуда. Соңғы жылдарда қызметтің қай саласында болмасын, әсіресе мұнай
өндіру саласында көптілді мамандар көптеп сұранысқа ие болуда. Олай болса
бүгінгі таңда білім алудың көп тілде жүргізілуі шарт.
Қазіргі таңда, білім берудің халықаралық интеграциясы жүріп
жатыр. Білім беруді дамытудың маңызды белгісі оның жаһандылығы болып
табылады. Еліміздің көптеген жастары шет елдерде білім алуды көздейді, көп
тілді білуді мақсат етеді. Бұл белгі осы заманғы әлемде интеграциялық
үдерістердің орын алуын, қоғамдық өмірдің түрлі саласында мемлекеттер
арасындағы интенсивті өзара ықпалдастықты бейнелейді. Білім беру ұлттық
басымдық категориясынан әлемдік басымдық категориясына өтуде.
Білім - қоғамды әлеуметтік, мәдени – ғылыми прогреспен
қамтамасыз ететін ғажайып құбылыс, адам үшін де, қоғам үшін де ең жоғары
құндылық. Оның ең негізгі қызметі – адамның менталитетін, адамгершілігін,
творчествалық қабілетін қалыптастыру, дамыту. Осыған орай егеменді еліміз
өзінің дамуының ең басты алғы шарты – білім беру жүйесінің Білім
ғасырындағы міндеті мен мазмұнын айқындап берді. [6]..
Білім беру сатыларының сабақтастығын қамтамасыз ететін білім беру
процесінің үздіксіздігі, оқу мен тәрбиенің бірлігі, білім беруді
басқарудың демократиялық сипаты,білімнің, ғылымның және өндірістің
интеграциялануы, ақпараттануы, оқушыларды кәсіптік бағдарлау, білім беруді
саралау, ізгілендіру, гуманитарландыру және т.б. – білім беру саласындағы
мемлекеттік саясаттың негізгі принцптері. Сонымен қатар Қазақстан
Республикасының ғылым және ғылыми – техникалық саясат тұжырымдамасында да
ғылымды демократияландыру, интеграциялау, инновациялық процестің білім,
ғылым саласында кең өріс алуы да атап көрсетілген .
Яғни, ХХI ғасырдың маманы – жаратылыстану мен гуманитарлық ғылымдар
бойынша ой - өрісі кең, жан – дүниесі бай, ұлттық менталитеті жоғары,
кәсіби білікті маман, адамдармен дұрыс қарым – қатынас жасай алатын,
басқаның пікірімен санасатын, кез – келген ситуациядан шығудың жолын таба
алатын, жауапкершілік сезімі жоғары, қоғамда белгілі бір рөл атқаратын,
қайталанбайтын дара тұлға болуы тиіс. Ал мұндай мүмкіндіктің негізі -
сапалы білімде. Сондықтан білімгерді тек маман ретінде ғана қарамай, оны өз
қоғамының азаматы, жеке тұлға, келешектің иесі, тірегі ретінде тану, соған
мүмкіндік жасау қажет . [11]..
Еліміздің егемендік алып, қоғамдық өмірдің барлық, соның ішінде
білім беру саласында жүріп жатқан демократияландыру мен ізгілендіру
мектепті осы кезге дейінгі дағдарыстан шығаратын қуатты талпыныстарға жол
ашты.
Білім мазмұны жаңа үрдістік біліктермен, ақпаратты қабылдау қабілеттерінің
дамуымен, ғылымдағы шығармашылық және нарық жағдайындағы білім беру
бағдарламаларының нақтылануымен баий түсуде. Атап айтқанда:
Дүние жүзінде болып жатқан мұндай құбылыстан Қазақстан да қалыс қалып
отырған жоқ. Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында
Біздің балаларымыз біліктілігі жоғары мамандар болады, оларға жағдай
жасау керек делінген. Танымал француз педагогы дұрыс атап көрсеткеніндей:
"Оқыту, дегеніміз – екі есе оқу". Шын мәнінде, мұғалімдердің үздіксіз оқу
және дайындалуынсыз жақсы нәтиже күтуге болмайды. Сондықтан да үстіміздегі
жылдан бастап оқытушылар өздері оқытатын пәнге қатысты білім деңгейі
бойынша тестіден өткізіледі. Өйткені тек солардың біліктілігі – білім
жүйесіндегі нақты анықтауыш. Егер сөзде, істе, әрбір әрекетте сенімділік
пен нақтылық болмаса, онда көз алдаудың орын алары сөзсіз. Ал мұғалім
қызметіндегі көз алдау орын толмас өкінішке ұрындырады. Себебі ол – бұл
дүниедегі ең құнды материалмен жұмыс істейтін тұлға.
Бүгінгі ұлдарымыз бен қыздарымыз жылдар жылжып өткен кезде қандай болатыны
тікелей оқытушыға байланысты. Сондықтан да билік – қоғам – мұғалім үш
бұрышы ырғақты, түсіністікпен жұмыс істеп, жалпыұлттық мүддеге қызмет етуі
тиіс. Осы тұрғыдан алғанда бүгінгі Қазақстанның оқытушысы жан-жақты, терең
білімді тұлға болуы керек. "Бір салада құнсыз болған адам келесі бір салада
айтарлықтай нәтижеге қол жеткізуі мүмкін емес" деп Мераб Мамардашвили
бекерге айтпаған. Бұл, әсіресе, әлемнің бәсекелестікке қабілетті 50 елінің
сапында болуды мақсат тұтқан біздің жас мемлекетіміздің білім беру жүйесі
үшін ерекше маңызды. Өйткені білімді жастарсыз, талантты топ-менеджерлерсіз
мақсат еткен биік асуды алу мүмкін емес. Ал оларды даярлау еліміздің
мектептері мен жоғары оқу орындарына жүктелген. [6]..
Данышпан ұстаз Ыбырай Алтынсарин бұдан ғасырдан астам уақыт бұрын "Бір
Аллаға сыйынып, кел, балалар, оқылық" деген екен. Бұл сөзді бүгін
қайталаушы біздер жас бүлдіршіндерге: "мемлекет сендердің жақсы білім
алуларыңа қолайлы жағдай туғызды, енді сіздер сол қамқорлыққа жақсы
оқуларыңызбен жауап беріңіздер" демекпіз. өйткені білімділер ғана бар
мақсатына жетеді .
Үштұғырлы тіл туралы идеяны мемлекет басшысы 2006 жылдың қазанында өткен
Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында жария етті. Ал 2007 жылғы
“Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты халыққа Жолдауында “Тілдердің
үштұғырлылығы” атты мәдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынды.
Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары
білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл,
орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық
экономиканы ойдағыдай түсіну тілі. Дәлірек айтқанда, үштұғырлы тіл идеясын
мынадай әрі қарапайым, әрі түсінікті формуламен көрсетуге болады:
мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін
үйренеміз. Үштұғырлы тіл идеясын дамыту үшін мемлекет тарапынан еліміздің
әр азаматына көптеген жағдайлар жасалынған. [11]..
Өркениетті қоғамда тіл адамзаттың баға жетпес құндылығы деп саналады.
Тегінде адам баласы бір-бірінен ақыл, білім, ар, мінез қасиеттерімен
озады деген ұлы ақын Абай сөзі қай заманда да өз мәнін жоймақ емес.
Сондықтан болар, білім беру жүйесінде барлық бағытында үш тілділікті дамыту
басты бағыт болып саналады.
Еліміздің қазіргі заман талабына сай ҚР Білім туралы заңының 5-бабында
Барлық оқу орындары мемлекеттік жалпы міндетті стандартқа сәйкес
мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін білу мен дамытуды, орыс тілі және бір
шетел тілін оқып үйренуді қамтамасыз етуге тиіс деп көрсетілген.
Ата заңымызда әлемдік тілдердің қай-қайсысын да тануға ерік берілген.
Мемлекетіміздің саяси, экономикалық, мәдени байланыстары бірнеше тілде
білім алуды қажет етеді. Көптілді білім беру дегеніміз- оқу үрдісі
барысында екі не одан да көп тілде білім беру. Мемлекетіміздің мектеп
реформасында қаралған үш тілде оқыту-қазіргі заман қажеттілігі. Осы
мақсатта қазақ, орыс, ағылшын тілдері ұлтына қарамастан тең дәрежеде
асырылады.
Тілдің үштұғырлығы тіл саясаты бағдарламасы күні кеше ғана айтылған
дүние емес. Президентіміздің аталмыш тілдік стратегияны 2004 жылы жария
еткен болатын. Ал, биылғы жылы Еуроодақтық өздерінде үштілді білім
тәжірибесін заңды түрде енгізді. Бұл- тарихи қажеттілік.
Тілдерді дамыту – еліміздегі мемлекеттік саясаттың аса маңызды бағыттарының
бірі. Тіл проблемаларын оңтайлы шешу – ұлтаралық қатынастар
үйлесімділігінің, халық бірлігі мен қоғамдық келісімді нығайтудың түпқазығы
болып табылады. Елбасымыз үстіміздегі жылы Қазақстан халқына арнаған “Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан” атты Жолдауында “Тілдердің үштұғырлығы” мәдени
жобасын жүзеге асыруды ұсына отырып, қазақ елін әлемдегі үш тілді қатар
тұтынатын білімді де білікті ел ретінде танытуымыз қажет екенін және
мемлекеттік тіл – қазақ тілі, ұлтаралық қарым-қатынас тілі – орыс тілі мен
жаһандық экономикаға табысты кірігу тілі – ағылшын тілі болуы тиіс екенін
ерекше атап көрсеткен.
Қазіргі уақытта аталған Жарлыққа сәйкес “Тілдердің үштұғырлығы” мәдени
жобасын іске асыру мақсатында қоғамдық өмірдің барлық салаларында қазақ
тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне сәйкес қолданылуын қамтамасыз ету,
ресми тіл, ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілінің функцияларын сақтау,
жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі ретінде ағылшын тілін дамыту
жөніндегі шаралар кешені қолға алынып отыр.
“Үштұғырлық” үш тілді қамтығанымен, мәдени жобаны іске асыру барысында
қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесіне сай басымдық бағыт беріледі. Осы
ретте қазақ тілінің қолданылу аясын одан әрі кеңейту және конституциялық
мәртебесіне сәйкес қоғамдағы рөлін нығайтуға, еліміздің барлық
азаматтарының мемлекеттік тілді меңгеруіне қажетті барлық материалдық-
техникалық жағдайларды жасауға аса көңіл бөліну керек. Меніңше, әрбір
қазақстандықтың қазақ тілінің тек қазақтардың ана тілі ғана емес,
әрқайсысымыздың мемлекеттік тіліміз, мемлекетіміздің мемлекеттілігінің
негізгі белгісінің бірі, болашағымыздың тілі. Сондықтан да оны мемлекеттік
саясаттың негізгі бағыты ретінде іске асырып, барынша дамытуға атсалысуымыз
керек.
Қазақстанда тілдердің үштұғырлығы жобасы жүзеге асырыла бастады. Осы жоба
аясында қазақ, орыс және ағылшын тілдерін үйренуге жағдайлар жасалуда. Бұл
жобаның еліміздің әлемнің бәсекеге қабілетті елдерінің қатарына қосылуға
үлкен мүмкіндік беретіні сөзсіз. Сонымен бірге, осы ретте халықтың біраз
бөлігі еліміздің мемлекеттік тілі – қазақ тілі екендігін білу шарт
Көптілділік — заман талабы. Бір халықтың мәдениетін басқаларымен салыстыру
арқылы ғана, әлем суретін әр алуан әрі тұтас көруге мүмкіндік беретін
ұлттық мәдениеттің барлық ерекшеліктерін және құндылықтарын сезінуге
болады.
Әр адамның рухани-адамгершілігін арттыру үшін, бүгінгі тез өзгеріп жатқан
дүниеде өмір сүріп, еңбек ету үшін жан-жақты болу қажет. Осыған орай,
бүгінгі таңда Қазақстанға ақпараттық-технологиялық, ғылыми, медициналық,
оқу-әдістемелік т.б. салаларда жаңалықтарды, әлемдік ілгері тәжірибелерден
хабары болып, бұл жаңалықтарды өзінің ана тілінде халқының игілігіне
пайдалану үшін халықаралық байланыстарды нығайтып, әлем аренасына шығу үшін
көп тіл білетін мамандар қажет. Осы бағытта мектептер де өз үлесін қосуда.
Нарықтық экономика еңбек нарығында бәсекеге қабілетті мамандарды қажет
ететіні белгілі. Бұл оқу орындарының барлық салаларына жаңа талап, жаңа
міндет, жаңа мақсаттар жүктейді. Осыған орай білім беру жүйесінде
оқытушыларға қойылатын басты талаптардың бірі — өмірден өз орнын таңдай
алатын, өзара қарым-қатынаста өзін еркін ұстап, кез-келген ортаға тез
бейімделетін, белгілі бір ғылым саласынан білімі мен білігін көрсете
алатын, өз ойы мен пікірін айта білетін мәдениетті жеке тұлға
қалыптастырып, бәсекеге қабілетті маман тәрбиелеу. Көптілді мемлекеттер
арасында әлеуметтік- мәдени қатынастар жасай алатын, түрлі елдердің
мәдениеті, әдебиеті, тарихымен танысып, қажетін пайдалана отырып, бөтен
мәдениеттің ішіне сіңіп кетпей,өзінің елі мен мәдениетін басқаларға таныта
алатын, санатты да саналы тұлғаны қалыптастыру өмір талабы. Бүгінгі
Қазақстанға технологиялық ғылыми, медициналық және басқа да салаларда
жаңалықтарды өзінің ана тілінде халқының игілігіне пайдалану үшің
халықаралық байланыстарды нығайтып, әлем аренасына шығу үшін көп тіл
білетін мамандар даярлау қажеттілігі туындап отыр. Замана ағымына лайықты
қазіргі алдымызда тұрған міндет халқымыздың ұлттық дербестігін сақтай
отырып, елімізді өркениетті елдер қатарына қосу. Сол өркениетті елдер
санатына қосылуына ықпал жасайтын еліміздің ертеңгі болашағы жастарға білім
мен тәрбие беретін- мектеп. Болашақ Қазақстанның азаматтары ескінің
көзіндей жаңаның ізіндей болып дүниежүзілік мәдениетті танитын, өзінің төл
мәдениетін сыйлайтын, басқаға өзін таныта, сыйлата алатын рухани дүниесі
бай, білімді, білікті болуы шарт. Қазіргі заманда оқыған зиялы
азаматтардың бірнеше тілде сөйлеуі Қазақстанның болашағынан елес беріп
тұрғандай. Бүгінде оқушыларымыз, үш тілде еркін сөйлеп, әр түрлі сайыстарды
үш тілде өткізе алатын деңгейге жетті. Сол жас өскіннің өз болмысын тануға
ұмтылысына көмектесіп, тереңде жатқан талап- тілегін, қабілеттерін дамыту,
сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін рухани күш беру- бүгінгі
мұғалімнің басты мақсаты. Бұл мақсаттың орындалуы үшін оқыту
мазмұнының жаңартылуы, әдіс- тәсілдің озығы өмірге келуі, ол тәсілдер әрбір
оқушының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын
ұштайтын болып ұйымдастырылуы қажет. Көптілділік заман талабына айналып
отырған кезеңде ана тілімізді ардақтай отырып, өзге тілдерді білгеніміз
әлемдік мәдениетке, өркениетке, білім кеңестігіне еркін кірігіп, болашақта
алдыңғы қатардағы бәсекелестікке қабілетті дамыған 50 елдің қатарына
енуімізге, жаһандану үрдісінде өмірдің барлық жағынан бәсекелестікке төтеп
беруге мүмкіншілігімізді арттырады. Мемлекеттік тілдің мәртебесі әрдайым
биік болуы керек. Әсіресе, мамандар шет тілін оқытатын еліміздегі оқу
орындарының білім беру жүйесінде қазақ тіліне ерекше басымдық беруін
қадағалауы керек. Сонда ғана өсіп келе жатқан жас ұрпақ ұлттық
құндылығымызбен терең сусындайды. Мемлекеттік тілдің мәртебесін ойлағандар
аталған жобаны қолдай отырып, қазақ тіліндегі ақпараттық кеңістікті
кеңейтуге күш салу қажет Жалпы айқанда, өз тіліміздің қадір –қасиетін
түсініп, мәртебесін көтерейік, Қазақстан кеңістігіндегі үштілділік бұл
заман талабы болып отыр. Егер осы үштілділік тиімді жұмыс атқарсын,
үштілділік біздің мемлекетіміздің болашағына жұмыс істесін десек, онда
үштілділікте басымдылық мемлекеттік тілге берілуі керек. Қалған екі тіл сол
мемлекеттік тілден аспай, керісінше, сол мемлекеттік тілдің әрі қарай
дамуына қызмет етуде құрал ретінде пайдаланылу керек.
2. Әлемдік химия ғылымы
1. Химияның қоғамдағы рөлі Адамзат баласы ежелгі уақыттан бастап
табиғатты басқарудың, ұзақ өмір сүрудің, байлық пен молшылыққа жетудің
негізгі жолдарын химия ғылымымен байланыстырды. Мыңдаған жыл бойы
философия тасын іздеудің өзі — осыны дәлелдейді.
Адамзат химиямен екі түрлі формада байланыс жасайды. Біріншісі — химиялық
процестер мен адамзаттың тіршілік етуі, адам баласы сусыз, оттегісіз,
қоректік зат есебінде қолданылатын химиялық қоспаларсыз тіршілік етуі
мүмкін емес.
Бұдан басқа адамзат химиямен материалдық өндірісте байланысқа түседі. Ал
буның өзі табиғат пен қоғамдағы байланысты тудырады. Химиялық технология
заттың ішкі белсенділігін пайдалана отырып, механикалық және органикалық
дүниенің арасында аралық орын алады.
Химиялық айналымдарды ежелгі уақыттан бастап адамдар тұрмыста қолдана
бастады. Мысалы: рудадан металл қорыту, теріні илеу мен бояу, әйнек пен
керамика алу химиялық жолдармен біздің эрамызға дейінгі мыңжылдықтарда
қолданыла бастады.
Ежелгі уақыттан басталған химизациялау процесі XX ғасырда өз шыңына жетті.
Адамзат — табиғат жүйесінде жасанды жолмен алынған, өңделген, өзгертілген
заттар толыққанды, негізгі элементтерге айналды.
Полимерлерді синтездеу заттардан қасиеттері жаңартылған материалдар алу
мүмкіндігін ашты.
Химияның көмегімен берік, ыстыққа төзімді, тот баспайтын, созылмалы,
пластикалық, электр өткізгіш, изоляциялық материалдарды жасау -
техниканың, машинаның индустрия дамуынның негізгі жақтарының бірі
болып саналады. Техника дамуының кез келген қадамы химизацияны соқпай
өтпейді.
Өндірісті химизациялаудың дамуы — еңбекті энергиямен қамтамасыз етудің
жағдайын жасайды.
Бұл жерде химия екі жақты түрде қатысады: біріншіден, химиялық процестердің
өзі энергия көзі болып саналады (жану, электрохимия-лық процестер);
екіншіден, жасанды, химиялық жолмен алынған заттар энергетика саласында
кеңінен қолданылады (ішкі жану двигателі, акумуляторлар, реактивті
двигателдер мен атом реакторларының тетіктері тағы басқа), сонымен қатар
буларға әр түрлі жасанды отын түрлері мен химиялық үстеме заттарды қосуға
болады.
Заттарды химиялық жолмен жаңадан алу — табиғатты адамзаттың қажеттілігіне
қарай бағыттау, икемдеу ғана емес, сонымен қатар, өндірісте еңбек
өнімділігін арттыруда да қажетті құрал болып табылады.
Адамзаттың өндірістік-химиялық қызметі табиғаттағы заттарды өзгертумен
бірге табиғаттың химиялық эволюциясының күшті әлеуметтік факторы болып
саналады.
ХИМИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Химияның зерттеу пәні мен мазмұнына сипаттама беруге ты-рысқан көптеген
анықтамалар бар. Кейбір ғылыми әдебиеттерде химияны — элементтер мен
олардың қосылыстары туралы ғылым деп атайды. Ал, екінші біреулерінде —
заттар мен олардың айналым туралы, үшіншісінде — заттың сапалық өзгерісі
туралы ғылым деп қарастырылады. Бұл анықтамалардың бәрі де өз бетінше
дұрыс, дегенмен химия ғылымы дегеніміз не деген сұрақққа толық жауап бере
алмайды. [17]
Бұл сұраққа жауап беру үшін, химияның заттар туралы білім жиынтығы ғана
емес, басқа ғылым салаларының арасында өзінің әлеуметтік мәні бар, үнемі
дамып отыратын, белгілі бір тартіппен қурылған білім жүйесі екендігін
түсіну қажет. Химияның басқа ғылым саласынан ерекшелігі — өзінің зерттеу
пәнін өзі жасайды (Д.И.Менделеев). Басқа ешбір ғылым бір уақытта ғылымның
да, өндірістін де рөлін атқара алмайды.
Барлық химиялық ғылым жүйесі — теориялар, заңдар, әдістемелер мен
технологиялар — химияның негізгі мақсаты үшін — қажетті қасиеттері бар
заттарды алуға негізделген.
Химия ғылымының барлық тарихы, дамуы осы негізгі мәселені шешуге арналған.
Ал оның өзі негізгі 4 факторға байланысты: .
1) элементтік және молекулярлық құрамына;
2) молекулаларының құрылымына;
3) химиялық реакция кезеңіндегі термодинамикалық және кинети-
калық жағдайларға
4) заттардың химиялық ұйымдасу деңгейіне
1.2. 2 Химия ғылымының негізгі даму кезеңдері.
Химия дамуының барлық тарихы оның негізгі алдыға қойған мәселесін шешу
жолында әдістеме-тәсілдердің ауысып отыруымен сипатталады. Химия ғылымының
даму деңгейіне байланысты материя құрылымы, табиғаттағы заттардың құрамы,
олардың бөлшектері -молекулалардың құрылымы туралы уғымдар да өзгеріп
отырды.
XVIII ғасырға дейінгі химияның даму кезеңінде қажетті қасиеттері бар
заттарды алу мәселелері көп жағдайда оңды нәтиже бере қойған жоқ.
Табиғаттағы денелердің қасиеттерінің пайда болуы туралы екі ұдай пікір
айтылған болатын. Антикалық уақыттың ұлы ғұламалары Демокрит (б.э.д. 470-
380 ж.), Эпикур (б.э.д. 341-270 ж.) атомистік теорияны ұсынды. Олардың
көзқарасы бойынша, барлық денелер көлемдері мен формалары әр түрлі
атомдардан тұрады, ал бул атомдар олардың сапалық өзгешеліктерін
түсіндіреді деген данышпандық көзқарасты ұстады.
Ал Аристотель (б.э.д. 384-322 ж.) мен Эмподокл (б.э.д. 490-430 ж.)
табиғатта кездесетін денелердің әр түрлілігі олардың қасиеттерінің: жылу
мен суықтың, құрғақтық пен ылғалдың, жарық пен қараңғының тағы басқа
тіркесіп келуі арқылы түсіндіріледі деп айтты. Кейінірек осы көзқарасты
ортағасырлық алхимиктер де дамытты. Бул кезеңде табиғат туралы білім
жүйесін қураған — натурфилософия мен кәсіптік химия жеке-жеке дамыды.
Ал заттардың қасиеттерінің мәселесін шешу тәсілдері XVII ғасырдың екінші
жартысында Р.Бойлдің еңбектерінде көрініс тапты.
Оның зерттеулері денелердің қасиеттері абсолютті емес, олар оны қураушы
материалдық элементтердің сипаттарына байланысты екендігін көрсетті. XVII
ғасырдың ортасынан XIX ғасырдың басына дейін заттардың құрамы туралы ілім
барлық сол кездегі химияны қамтыды. Ол қазір де химияның бір бөлігі ретінде
қарастырылады. [17]
Химия ғылымдары дамуының екінші кезеңі немесе құрылымдық химия XIX ғасырды
қамтиды. Химия дамуының бул кезеңі өндірістің мануфактуралық сипатының
техникаға, кеңейтілген материалдық-шикізат базасына негізделген фабрикалық
сипатпен алмасуы арқылы сипатталады.
Сол кездегі химия өнеркәсібінде өсімдік пен жануарлардан алына-тын заттарды
өңдеу орын алды, олардың әрқайсысының ерекше сапалық ерекшеліктері болды,
дегенмен, қурамы бірдей: яғни көбінесе сутегі, оттегі көміртегі, күкірт,
азот, фосфордан түрды. Сонымен, зат-тардың жеке қасиеттері олардың химиялық
қурамымен анықталмайтындығы белгілі болды.
Ал енді, осыдан кейін заттың құрылымы деген ұғым ғылымға енді. Химиктер
заттардың қасиеттері мен сапалық жағынан әр түрлілігі олардың қүрамымен
емес, молекулаларының құрылымымен анықталатындығына көз жеткізді.
Ал, зат қурылымымен таныс болғаннан кейін оны құрайтын моле-кулалардың
атомдары қайсысы химиялық байланысқа жақсы қатысады, қайсысының қабілеті
төмен деген сурақ туды. Себебі, зат қурамына кіретін барлық атомдар
химиялық айналымға бірдей дәрежеде қатыспайды екен. Осыдан келіп,
реакцияәа қабілеттілік деген тағы бір уғым химия ғылымына енді.
Өзінің екінші даму деңгейінде химия аналитикалық ғылымнан синтетикалық
ғылымға айналды. Бул кезең органикалық синтез хи-миясының дамуымен
байланысты.
Осы кезде тоқыма өнеркәсібіне арналған бояулар шығару, дәрі-дэрмек, жасанды
жібек алу мүмкіндігі туды.
Бұл кезең — құрылымдық химия кезеңі деген шартты атауға ие болды, оның
басты жетістігі — молекула қурылымы мен заттардың функционалдық
белсенділігінің арасындағы байланысты анықтау болды.
Химия дамуының үшінші кезеңі — XX ғасырдың бірінші жартысын қамтиды.
XX ғасырдың алғашқы жартысындағы автомобиль өндірісінің, авиацияның,
энергетикалық, құрал-жабдық шығарудың дамуы мате-риалдар шығаруға жаңа
талаптар қойды.
Жоғары октанды мотор отынын, арнаулы синтетикалық каучук пен пластмасса,
беріктігі аса жоғары изоляторлар, органикалық және бейор-ганикалық
полимерлер, жартылай өткізгіштер шығару қажеттілігі туды. Бүндай
материалдарды алу үшін бурьінғы заттың қурамы мен қурылымы туралы химиялық
білім жеткіліксіз болды. Құрылымдық химия зат қасиеттерінің температураның,
қысымның, еріткіштердің тағы басқа факторлардың әсерінен өзгеретіндігін
есепке алмаған болатын.
Осыған байланысты, осы кезеңде химия ғылымы процестер мен заттардың езгеру
механизмі туралы ғылымға айналды. Осының нәтижесінде қурылыс жумыстарына
қажетті ағаш пен металдың орны-на синтетикалық материалдар, тамақ
шикізатттарын, олиф, лак, жуғыш заттар тағы басқа өндіруді қамтамасыз етті.
Ал каучук, этил спирті, жасанды талшық өндіру мунай шикізатына, азот
тынайтқыштарын алу — ауа азотына негізделді.. Енді үздіксіз жүйемен жұмыс
істейтін мұнай-химия өнеркәсібі дамыды.
Егер 1935 жылы тері, резина, талшық, жуғыш заттар, лактар, олиф, сірке
қышқылы, этил спирті толығымен тек жануарлар мен өсімдіктер шикізатынан
алынатын болса, ал XX ғасырдың 60-шы жылдарында техникалық спирттің 100%-ы,
жуғыш заттардың 80%-ы, олиф пен лактың 90%-ы, талшықтың 40%-ы, каучуктың
70% және тері материалда-рының 25%-ға жуығы газ және мүнай шикізаттарынан
алынды. Соны-мен бірге химия жылына мыңдаған тонна малға азық-түлік ретінде
қолданылатын мочевина мен белок және миллиондаған тонна тыңайтқыш
берді.[17]
Сонымен, химия өзінің дамуының үшінші кезеңінде заттар туралы ғылым емес,
заттардың өзгеруі мен өзгеру механизмдері туралы ғылым болды.
Химия еылымы дамуының төртінші кезеңі — XX ғасырдың екінші жартысы. Бул
кезеңді эволюциялық химия кезеңі деп атайды.
Эволюциялық химияның негізінде химиялық өнімдерді алу про-цестерінде
химиялық реакциялардың катализаторларын өздігінен жетілуге жеткізетін,
яғни, химиялық жүйелердің өздігінен құрылуына әкелетін шарттарды пайдалану
принципі жатыр. Буның өзін — химияны өзіндік бір биологизациялау тәсілі деп
қарастыруға болады.
Ал бұл процесс белгілі бір уақыт бойында дамиды және сыртқы жағдайларға
тәуелді емес. Уақыт бул жерде маңызды фактор, өйткені химиялық жүйенің
эволюциясы қарастырылып отыр.
Химиялық жүйенің негізінде әлемнің химиялық картинасы қалыптасады, яғни
табиғатқа химиялық көзқараспен қарау. Оның негізгі мазмуны мынандай:
тірі және өлі табиғатты химиялық мағанада қарастыра келгендегі сол
дәуірдегі химиялық білімнің қортындысы;
табиғат обьектілерінің барлық негізгі түрлерінің пайда болуы мен эволюциясы
туралы түсінік;
табиғат обьектілерінің химиялық қасиеттерінің оның қурылымына
байланыстылығы;
табиғат процестерінің химиялық қозғалыс процесі ретіндегі жалпы
заңдылықтары;
тәжірбиелік жағдайда синтезделетін ерекше обьектілер туралы білім.
50-60 жылдарға дейін эволюциялық химия туралы ештеңе белгілі болған жоқ.
Жануарлар мен өсімдіктердің шығу тегін Ч.Дарвиннің зво-люциялық теориясы
арқылы түсіндіруге тырысқан биологтардан айырмашылығы, химиктерді заттардың
шығу тегі туралы мәселе толғандырмады. Ал, XX ғасырдың екінші жартысынан
бастап, химик-терге өз обьектілеріне байланысты эволюциялық мәселелерді
шешу мүмкіндігі туды. Эволюциялық химияны-химиялық жүйелердің өздігінен
ұйымдасуы мен ездігінен дамуы туралы ғылым деп те атай-ды. Бул жерде химия
биологиямен тығыз байланыс жасайды. Тірі организмдерде жүретін барлық
процестерді химия тілімен, химиялық процестер арқылы беруге болады екен.
Расында, егер денедегі зат алмасу процесіне таза химиялық көзқараспен
қарасақ (А.И.Опариннің тәжірибесін), біз уақыт тәртібін сақтайтын, өзара
бір-бірімен байланысты бірнеше химиялық реакция-ларды байқаймыз.
Тірі организмдердегі ереше кейбір қасиеттер, мысалы квбею, қозғалғыштық,
қозу, сыртқы ортаның әсеріне жауап беру — барлығы химиялық реакциялар
арқылы түсіндіріледі.
Әрине, тіршіліктің барлық қубылыстарын химиялық жолмен түсіндіру қателік
болар еді, бул тіпті дөрекі механистикальщ кезқарас ретінде қарастырылатын
еді. Бұған химиялық процестердің тірі және өлі жүйелердегі жүруінің
ерекшеліктері дәлел бола алады.
Қазіргі кезде химия үшін биологиялық принциптерді қолдану маңызды болып
саналады. XX ғасырдың өзінде биологиялық процес-тер үшін биокатализдің
үлкен әсері бар екедігін ғалымдар түсінген. Сондықтан химиктер тірі
табиғатқа катализаторлар қолдану тәжірибесін жасайтын жаңа химияны шығаруды
мақсат етіп қойды. Ұқсас молекулалар синтездеу принциптерін, әр түрлі
қасиеттері бар, ферменттер принципімен жұмыс істейтін катализаторлар
қолданылатын химиялық процестерді басқарудың жаңа түрі шықты.
Адамзаттың ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан жолы ақыл-ой жетiстiктерiмен
ұрпақтан-ұрпаққа өнеге болып келедi. Бұл ғылымның бар саласына қатысты.
Бүгiнгi сөз етiп отырған химия ғылымының жетiстiктерi де Шығыс пен Батыстың
көрнектi ғалым-ұстаздарының мұралары. Ислам ғұламаларының қатарындағы
көрнектi ғалым Жәбiр ибн Хаййан (773–813 жж.) химия ғылымының ұстазы
тұғырында бағаланады. Арабтың атақты Узд әулетiнен шыққан ол араб елiндегi
Куфа қаласында химиялық тәжiрибелерi үшiн ғылыми зертхана салған, осы
салада бес жүзге жуық еңбектер жазған. Ол булануды, мөлдiрленудi, балқуды,
кристалдануды сипаттаған, сонымен бiрге мышьяк, сүрме дайындау, металдарды
тазалау, мата мен терiнi бояу жолдарын түсiндiрген, улардың адам ағзаларына
тигiзетiн зардаптарын анықтауын, алколоид тұзын (поташ) әзiрлеу, аммоний
тұзын алу, зәр тұзын дайындау жолдарын анықтаған. Әлемдiк химия ғылымында
алтындандыратын сұйықтықты (aqua regia), соданы (NaOH), күкiрт пен сынапты
тапқан ғалымның химия ғылымы тарихындағы еңбектерi, медицина ғылымы
тарихындағы Гиппократтық еңбектерiмен деңгейлес бағаланады. Ислам өркениетi
тарихындағы араб медицинасының атасы саналатын Әбу Бәкiр ар-Рази (854–932
жж.) де химия ғылымының негiзiн салушылар қатарында саналған...[18] (Ислам
ғұламалары Аударған С. Ибадуллаев. – Алматы: Ғибрат баспа үйi, 2008. –
120 б., 12-44-бб.).
Қазақстан Республикасының 2011 жылы Ислам Конференциясы Ұйымының (ИКҰ)
төрағасы қызметiнде болуы аясында бiз Ислам дiнiндегi Шығыс халықтары
ғұламаларының химия ғылымы саласында ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан
iргелi ғылыми-зерттеу мектеп дәстүрi бар екенiн назарға алдық. Тiршiлiк
әлемiндегi жеке адамдардың мағыналы да мазмұнды өмiр жолы жаңа буынның
қоғамдағы материалдық және рухани мәдениет қазыналарын лайықты сапамен
қалыптастыруында жетекшi қызмет атқарады. Қазақстан Республикасының химия
ғылымы саласындағы көрнектi ғалым, академик Мүбәрак Ермағанбетұлы
Ермағамбетовты тарихи даму үдерiсiнiң жалғасы деп бiлемiз.
Мүбәрак әлем өркениетiнiң Шығыс Ренессансы алыптарының тағылымымен өзi
әуелгi онжылдық бiлiм алған Қостанай облысындағы Аманкелдi ауданының Абай
орта мектебiнде оқып жүргенде-ақ таныс болды. Онжылдықты үздiк бiтiрген
бозбала 1968 – 1971 жылдары туған ауылындағы орта мектепте дене тәрбиесi
пәнiнiң мұғалiмi болып еңбек жолын бастаған. 1971–1976 жылдары қазiргi әл-
Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетiнiң (ол кезде С. М. Киров атындағы
ҚазМУ) химия факультетiн бiтiрiсiмен сол жоғары оқу орнының Жоғары
молекулалық қосылыстар химиясы кафедрасына жолдамамен зерттеушi-тәжiрибе
жинаушы болып қалдырылған. 1978 жылы Қазақ политехникалық институтының
Жалпы химия кафедрасында инженер, 1979–1982 жылдары осы институт
аспирантурасының күндiзгi бөлiмiне қабылданып, университеттiң химия
факультетiнде жасаған жұмыстарын одан әрi жалғастырып, екiншiлiк және
үшiншiлiк ароматты винилгетероциклдi спирттер негiзiнде әртүрлi қасиетке
ие, суда ерiгiш полимерлер мен сополимерлердi синтездеп, олардың
макромолекула түзу заңдылықтарын егжей-тегжейлi зерттейдi.
Тәлiмгер ұстазы Ораз Шабанбайұлымен бiрлесе отырып, винилэтинил
пиперидолдардың әртүрлi ортада радикалдық полимерлену заңдылықтарын
тиянақты қарастырды, нәтижесiнде гетероциклдi винилацетилен туындыларының
жоғары жылдамдықпен радикалдық полимерлеуге қатысатындығын анықтап, сонымен
бiрге осы процеске пиперидолдардың ацетилендiк байланыс емес, тек қос
байланыс арқылы түсетiнiн алғаш рет дәлелдеп бердi. Ғалымның химия ғылымы
саласындағы жаңалықтары лайықты дәрежелерге қол жеткiздi. 1983 жылдың қазан
айында А. Б. Бектұров атындағы Химия ғылымдары институтының диссертациялық
кеңесiнде Жоғары молекулалық қосылыстар химиясы тақырыбы бойынша химия
ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесiн қорғады.
Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетiндегi (ҚазҰТУ)
Химиялық технология факультетiнiң құрамындағы Жоғары молекулалық
қосылыстардың химиялық технологиясы атты жаңа кафедраның ашылуында
алғашқы меңгерушiсi болып сайланып, ұстазы Еренғайып Мәлiкұлымен, әрiптесi
Т. Маймақовпен бiрлесе отырып, ашылған жаңа кафедраның және университеттiң
оқу-әдiстемелiк және ғылыми жобалары бойынша халықаралық байланыстарын
жолға қоюға үлес қосты.
М. Ермағанбетов Еуропалық одақтың ТЕМПУС-ТАСИС Халықаралық бiлiм беру
бағдарламасы бойынша Лаквилла университетi (Италия), Лондон университеттiк
колледжi (Ұлыбритания) және Қазақ ұлттық техникалық университетi арасындағы
байланысының ҚазҰТУ бойынша үйлестiрушiсi Е. Шәйқұтдiновтың көмекшiсi
ретiнде халықаралық жобаның орындалуына елеулi түрде атсалысты. Нәтижесiнде
өзi басқарып отырған кафедраның бiрнеше студенттерi мен оқытушылары үш жыл
қатарынан (1996–1998) Еуропаның алдыңғы қатарлы университеттерiнде оқып,
бiлiмдерiн жетiлдiрдi, ал университет қазiргi заман талабына сай келетiн
компьютерлiк сыныптармен, зертханалық техникалармен жабдықталды.
Осы жылдары М. Ермағанбетов ұстаздықпен және кафедра жұмыстарын шебер
ұйымдастырумен бiрге ғылыми жұмыстарын да жемiстi жалғастырды. Академик
Еренғайып Мәлiкұлының басшылығымен бiрегей ғылыми бағыт – классикалық
түсiнiктер шегiнде сипаттауға келмейтiн гетероциклдiк стероизомерлердiң
полимерлену мен сополимерлену заңдылықтарын терең зерттедi.
Полиэлектролиттiк және басқа да құнды қасиеттерi бар суда ерiгiш
сополимерлердiң жаңа қатары алынды. Бұл зерттеулер нәтижелерiн
физиологиялық белсендi қосылыстардың химиясын дамытудағы жаңа саты деп
айтуға болады.
Осы саладағы жұмыстарын жалғастыра отырып М. Ермағанбетов қызметкерлерiмен
(Дагирова К. С., Елiкбаева Г. Ж., Кенжебаева Х. К.) винилацетилендiк
спирттердiң аммоний тұздарын, калийдiң стиролсульфонатын және N-алмасқан
(мет) акриламидтердi жай винил эфирлерiмен, акрил қышқылдарымен және басқа
да сомономерлермен ерiтiндiде радикалдық полимерлеу және сополимерлеу
арқылы құрамында азот, күкiрт атомдары бар бiрнеше жаңа полимерлер мен
сополимерлер синтездеп алды. Аталған мономерлердiң катиондық және аниондық
түрлерiнiң радикалдық полимерленуiнiң басты ерекшелiктерi анықталды. 2001
жылдан бастап М. Ермағанбетов шәкiрттерi Г. Ж. Елiкбаева және А.
Керiмқұловалармен бiрге винилэтинипиперидолдардың алғаш рет жаңа күрделi
эфирлерiн синтездеп алып, олардың радикалдық полимерлену және басқа
мономерлермен сополимерлену заңдылықтарын терең зерттедi. Нәтижесiнде
винилэтинилпиперидолдардың күрделi эфирлерi гидрохлоридтерiнiң
белсендiлiгiнiң төмендеуiнiң негiзгi себебi, олардың ерiткiшпен сольваттану
энергиясы мәнiнiң жоғары болатындығы және бос негiзден (мономердiң
молекулалық формасы) тұзға айналғанда (мономердiң зарядталған формасы)
сольваттану жылу эффектiсi екi есе, ал оның кулондық құрамдасы бiрнеше есе
өсетiндiгi алғаш рет анықталды.
Винилэтинилпиперидол негiзiндегi сомополимерлердiң және оба ауруларына
қарсы химиялық вакциналар алуға негiз болды. Үш
метилвинилэтинилпиперидолдың йод метилаты негiзiндегi гомополимерлер және
калий стиролсульфонатының бiрнеше сополимерлерi мұнай өндiру жабдықтарын
күкiрттi сутек коррозиясынан сақтау реагенттерi ретiнде ұсынылды. Қазiргi
уақытта мыс шығаратын барлық зауыттарда электролиз барысында катодтық
мыстың сапасын жақсарту мақсатында электролитке беттiк белсендi зат
есебiнде желатин және басқа да қоспалар қолданылады. Желатин – тағам
өндiрiсiнде қолданылатын зат. Осы мәселенi шешу үшiн мысты
электрорафинирлеу үдерiсiнде желатин орнына N-метилолакриламидпен
этиленгликолдiң моновинил эфирi негiзiндегi сополимерлерiн қолдану тиiмдi
екендiгi анықталды. Бұл тұжырым тек лабораториялық сынақтардың негiзiнде
ғана емес, Балқашмыс АҚ қарасты iрi мыс өндiру зауыттарында жартылай
өндiрiстiк және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. БІЛІМДІ ҰРПАҚ – ЕЛ
БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Үш тілділік – заман талабы ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Әлемдік химия ғылымы ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.2.1 Химияның қоғамдағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.2. 2 Химия ғылымының негізгі даму кезеңдері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 Химия пәнін ағылшын және орыс тілдері пәндерімен кіріктіре
оқыту ... 29
1.4 Көптілді оқыту – жас ұрпақтың өз қабілетін танытуына мүмкіншілік
беретін басты
қажеттілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 34
ЭКСПЕРИМЕНТТІК
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 38
ІІ. ХИМИЯ ПӘНІН ҮШ ТІЛДЕ ҮНДЕСТІРЕ ОҚЫТУ ... ... ... ... ... ... ...36
1. Сабақ барысында глоссариймен жұмыс
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.2 Үш тілге негізделіп құрастырылған мәтінмен жұмыс
жүргізу ... ... ... ... .48
III. ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..58
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..60
V.
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...62
К І Р І С П Е
Көптілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол
ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына
мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік.
Үш тілде оқыту – заман талабы. Негізгі мақсаты: бірнеше тілді меңгерген,
әлеуметтік және кәсіптік анықтауға қабілетті мәдениетті тұлғаны дамыту және
қалыптастыру. Үштілдік туралы Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев білім және ғылым саласы қызметкерлерінің III съезінде
сөйлеген сөзінде: Ағылшын тілінің қажеттілігі әлемге тән қажеттілік,
бүгінгі күн талабы. Ал орыс тілін жақсы білу – біздің байлығымыз десе,
2007 жылғы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Жолдауында: Қазақстан бүкіл
әлемде халқы үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс.
Бұлар: қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі-ұлтаралық қатынас тілі және
ағылшын тілі-жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі деген болатын.
Қоғамның бүгінгі әлеуметтік тапсырысы – жаратылыстану-математикалық, химия-
биологиялық пәндер бойынша ғылыми дайындықтың әлдеқайда жоғары деңгейін
қамтамасыз ету; сонымен қатар білім беруде осы бағыттағы пәндерді ағылшын
тілінде оқытуды жүзеге асыру. Ағылшын тілі – ХХІ ғасырдың тілі[11]..
“Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты Жолдауында “Тілдердің үштұғырлығы”
мәдени жобасын жүзеге асыруды ұсына отырып, қазақ елін әлемдегі үш тілді
қатар тұтынатын білімді де білікті ел ретінде танытуымыз қажет екенін және
мемлекеттік тіл – қазақ тілі, ұлтаралық қарым-қатынас тілі – орыс тілі мен
жаһандық экономикаға табысты кірігу тілі – ағылшын тілі болуы тиіс екенін
ерекше атап көрсеткен.
Қазіргі таңда келешек ұрпақты интеллектуалды тұлға етіп дамыту,
көптілді меңгерту – білім беру жүйесінің өзекті мәселесі.
Білім туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі
Заңының 14-бабына сәйкес және Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев 2011 жылғы 28 қаңтардағы Қазақстан халқына Болашақтың
іргесін бірге қалаймыз! Жолдауындағы тілдерді дамыту аясында үштілділік -
әр азаматтың табыстылығының міндетті шарты және 2020 жылға қарай ағылшын
тілін білетін тұрғындар санының кемінде 20 пайызды құрау керектігі туралы
ұстанымды жүзеге асыру шарт.
Бүгінде еліміз жаңа ғасырдың табалдырығын абыройлы көрсеткіштермен аттап,
дамыған елу елдің қатарына қосылуға бет бұрғандықтан, еліміздің білім беру
жүйесі де әлемдік білім талаптарына сәйкес болуы тиіс. Сондықтан ақпараттық
және коммуникативтік құзыреттілікпен қатар, бүгінгі таңда полимәдениеттілік
білімнің базалық құзыреттілігі ретінде танылып отыр. Осыған орай Қазақстан
үш тілде оқытылатын мектеп ашылуда.
• Жаратылыстану-математика бағытында пәндерді ағылшын тілінде оқыту;
• Қазақ және ағылшын тілдерін тереңдетіп оқыту;
• Орыс тілі мен әдебиет пәндерін орыс тілді мектеп бағдарламасымен оқыту
ескерілген.
Көптілді білім беру дамудың кешенді бағдарламасында актуалды бағыттардың
бірі болып табылады. Сапалы білім беруді және жоғары танымды қалыптастыруға
ұмтылу, білім шекарасын жылжыту, оқушыларды өмірге даярлау – жаңа әлемде
нақты қос не көптілділік болып табылады.
Қазіргі кезеңде Республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып,
қазақстандық білім беру жүйесі әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт
алуда. Бұл педагогика теориясы мен оқу – тәрбие үрдісіндегі елеулі
өзгерістерге байланысты болып отыр: білім беру парадигмасы өзгереді, білім
берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым – қатынас пайда болды.
Мемлекеттік білім стандарт деңгейінде оқыту үрдісін ұйымдастыру жаңа
педагогикалық техналогияларды ендіруді міндеттейді.
Білім беру саласы қызметкерлерінің алдында қойылып отырған басты
міндеттерінің бірі – оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және
қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды меңгеру.
Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде
мұғалімдердің инновациялық іс-әрекеттің ғылыми – педагогикалық негіздерін
меңгеруі маңызды мәселелердің бірі. Өйткені жаңа педагогикалық технологияны
меңгеруге мұғалімдерді даярлау – оларды кәсіби білімін көтеруге дайындау
аспектісінің бірі және тұлғасын қалыптастыру үрдісіндегі іс - әрекеттің
нәтижесі болып табылады. Мемлекеттік білім стандарты деңгейінде оқыту
үрдісін ұйымдастыру оқу – тәрбие үрдісіне жаңа педагогикалық технологияны
ендіруді міндеттейді. Жаңа педагогикалық технологиялар - бұл білімнің
басында мақсаттарымен біріктірілген пәндер мен әдістемелердің, оқу–тәрбие
үрдісін ұйымдастырудың өзара ортақ тұжырымдамасымен байланысқан
міндеттерінің, мазмұнының, формалары мен әдістерінің күрделі және ашық
жүйелері, мұнда іс-әрекет оқушының дамуына жағымды жағдайлар жиынтығын
құрайды.
Оқытудың жаңа технологияларының принциптері – оқытудың ізгілендіру,
өздігінен дамитын, дұрыс шешім қабылдай алатын, өзін-өзі жетілдіріп,
өсіруші, тәрбиелеуші жеке тұлға қалыптастыру болып табылады.
Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық жаңа технологияларын
меңгермейінше сауатты, жан-жақты жетік маман болу мүмкін емес. Жаңа
технологияны меңгеру мұғалімнің өзін-өзі дамытып, оқу – тәрбие үрдісін
тиімді ұйымдастырылуына көмектеседі. Қазіргі ғылым мен техниканың дамыған
заманында оқытудың жаңа технологиялық әдістерін пайдалану оқушылардың білім
деңгейін заман талабына сай арттырады. Осындай әдістердің бірі – Англиядан
шыққан оқытудың интерактивті әдісі. Интерактивті әдіс – диалогтық әдіс,
нәтижесінде сабаққа қатысушылар бір-бірімен байланыса отырып, мәселелерді
шешеді:
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстанның жаhандану жағдайында ұлттық білім
жүйесі бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ұмтылысымен анықталады. Ол
жауапкершілігі мол, өз мамандығы бойынша халықаралық стандарт деңгейінде
тиімді іс-әрекетке қабілетті болуы, кәсіби деңгейінің өсуіне ынталы болуы,
әлеуметтік және кәсіби бейімділігі жоғары, үш тілді: мемлекеттік тілді-
қазақ тілін, ұлтаралық қатынас құралы ретінде орыс тілін, дүниежүзілік
экономикалық кеңістікке кірігу тілі ретінде ағылшын тілін еркін меңгерген
тұлға болуы тиіс. Оның жүзеге асырылуына Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Тілдердің
үш тұғырлылығы мәдени жобасы септігін тигізуде. Қазақстандықтардың үш
тілді еркін меңгеруі туралы идеяны тәжірибе жүзінде іске асыру бүгінде орта
мектептердк көрініс тауып отыр. Маманның шығармашылық өзін-өзі жетілдіру
саласын дамытуға, мемлекеттік тілдің қоғамдық өмірдің барлық саласында
қызмет етуін қамтамасыз етуге, оның ұлтаралық келісім мен қазақстандық
патриотизмді нығыйту факторы ретіндегі рөлін арттыруға, орыс тілінің
лингвистік белсенділігін сақтауға және ағылшын тілін ғылыми ақпарат пен
жаhандану экономикасына сәтті кірігу тілі ретінде енгізу бағытталған
көптілді білім беруді енгізуді талап етеді. Осы ретте химия пәнін үш тілді
ұштастыра оқыту қажеттілік болып отыр және жұмыстың көкейтестілігі де
осында.
Дипломдық зерттеудің мақсаты: Орта мектептің химия пәнін оқытуда үш тілді
қолдана отырып оқушылардың білімі мен біліктілігін қалыптастыру және
оқушылардың пәнге деген белсенділігін арттыру. Химия пәнін оқытуда үш тілді
пайдалану тәсілдерін нақты мысалдармен көрсету, тілді қолдану тиімділігін
анықтау.
Дипломдық зерттеудің міндеттері:
- Химияны оқытуда үш тілді қолдану және үндестіре отырып оқушылардың білімі
мен біліктілігін қалыптастыру;
- Үш тілді, қазақ, орыс және ағылшын тілдерін пайдаланып, оқушылардың пәнге
қызығушылығын арттыру және химия саласына байланысты тілдік қорын дамыту;
- Химия пәнін орыс тілі және ағылшын тілі пәндерімен кіріктіре өткізу
тиімділігі;
- Химия пәніндегі жиі қолданылатын сөздермен глоссарий жұмыстарын жүргізу
нәтижелілігі.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін орта мектептегі химия пәнін үш
тілде оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: Орта мектепте көптілді білім бере отырып тілді терең
меңгерген көптілді полимәдениетті шәкірттерді шыңдау мақсатында химия пәнін
үш тілде оқытуды ұйымдастыру.
Зерттеу әдістері: химия пәнін оқытуда үш тілде білім беруді қарастыру;
үш тілде оқыту тиімділігі мен маңыздылығын көрсету; орта мектепте химия
пәнін үш тілде байланыстыра оқыту тәжірибесін зерделеу, сауалнама жүргізу;
оқушылардың химия ұғымдарын өзге тілде меңгеруін бақылау, тілдік
қиындықтары мен ерекшеліктерін анықтау, өзін-өзі бақылау әдістері;
педагогикалық бақылау және педагогикалық эксперимент өткізу; оны сапалық
және сандық талдау; алынған нәтижені көрнекі түрде көрсету қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- химия пәнін оқытуда үш тілде білім беру берудің жаһандық маңыздылығы
мен білім берудегі тиімділігін анықтау;
- орта мектепте химия пәнін оқытудың белсенді әдістері мен оқушыларға
ағылшын, орыс тілдерінде оқытудың әртүрлі деңгейлеріне сәйкес ақпараттық
және компьютерлік жүйелер арқылы ізденіс жұмыстарын жандандыра түсудің
барлық мүмкіндіктерін ұсыну;
- химияны орта мектепте оқыту жағдайында лингафондық құрал-жабдықтар,
аудио, видео кешенін – оқушылардың ауызша және жазбаша аударудағы білім
жетілдіру, сөздік қорын қосымша жаңа сөздермен байыту, толықтыру, ой-өрісін
ғылыми тұрғыда дамыту мақсатында қолдану;
- химияны оқыту процесінде мультимедия бағдарламасының көмегімен,
ғаламтор арқылы әлемдік химия жаңалықтарын, химия пәнін өз бетімен қосымша
үйренудің түрлі әдіс – тәсілдері, комуникативтік бағыттағы оқыту
элементтері кең қолдану, тілге байланысты жүйелі жетілдіру жұмыстары
жүргізуге ұмтылдыру;
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Химия пәнін үш тілді үндестіре отырып оқыту – өмірден өз орнын таңдай
алатын өзара қарым – қатынаста өзін еркін ұстап, кез келген ортаға тез
бейімделетін, белгілі бір ғылым саласында білімі мен білігін көрсете
алатын, өзге дамыған елдермен білім бәсекелестігіне түсе алатын, еліміздің
химия саласын дамытуға үлес қоса аалатын, көптілді және көпмәдениетті
құзіреттіліктерді игерген полимәдениетті жеке тұлға қалыптастыруға ықпал
етеді. Мектептерде көптілді білім бере отырып тілді терең меңгерген
шәкірттер білім алып шығуы тиіс. Бір жағынан мемлекеттік тілдің қызмет
аясын кеңейту болса, екінші жағынан орыс тілінің лингвистикалық
белсенділігін сақтау және ағылшын тілін жаhандану экономикасындағы ғылыми –
ақпарат алудағы желісін кеңейту. [11]..
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
Білімді ұрпақ – ел болашағы.
1.1 Үш тілділік – заман талабы
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі – асқақтаған күмбездер де,
ғимараттар да, эканомикалық жағдай да емес, білімді де білікті, іскер де,
де белсенді адамдар. Біздің балаларымыз білімі жоғары жұмысшылар мен
фирмалар, инженерлер, банкирлер және өнер қайраткерлері, мұғалімдер мен
дәрігерлер, зауыттар мен биржалардың иелері болады (Қазақстан -2030
бағдарламасы). Әрине, келешектің иесі – жастар. Жастар өзінің ата –
анасынан гөрі заманына көбірек ұқсас келеді. (И.С.Кони). Сондықтан қоғам
талабына сай, сол қоғамды көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу ең
маңызды мәселе екені даусыз. Қоғамның дамуына қарай ғылым мен техниканың
деңгейі де, оны басқару жүйесі де өзгеріп отыратыны белгілі. Осыған орай
маман қызметінің мазмұны жаңарып, жаңа мақсат, жаңа көзқарас, жаңа шешімдер
мен жаңа мүмкіншіліктерді қажет етеді. Ондай мүмкіншілік тек білім арқылы
келеді [1].. Білім беру саласында жаһандану да бірқатар үрдістермен
сипатталады. Гордон Драйден мен Джанет Востың “Білім беру революциясы “
кітабында (2003ж) білім беру саласында осы заманғы әлемнің көптеген
елдеріне тән проблема тамаша баяндалған: “Әлем сондайлық жедел өзгеруде, ал
білім жүйесі сондайлық оралымсыз да жігерсіз, ол бейнебір уақыттың торына
түсіп қалғандай, әлдеқашан аяқталған өткен дәуірге қызмет көрсетуін
жалғастырып келеді.” – деп сынай жазылған.
Білім ақпараттық қоғамда құнның негізгі көзіне айналып барады. Білім,
инновациялар мен оларды нақты қолданудың әдістері барған сайын пайда көзі
ретінде көрінуде.
Экономикалық дамудың жаңа тұрпаты қызметкерлер үшін өз өмірінде
бірнеше рет мамандығын ауыстыру, өз біліктілігін үнемі арттыру қажеттілігін
туғызады. Білім беру саласы ақпараттық қоғамда экономикалық саламен елеулі
түрде астасады, ал білім беру қызметі ақпараттық қоғамның экономикалық
дамуының аса маңызды құрамдасына, артта қалушылықты еңсерудің факторына
айналады.
Білім беру ұғымының өзі өзгеруде және кеңеюде. Білім беру барған
сайын көп ретте мектепте және тіпті жоғары оқу орнында оқумен бірдей
түсінілуден қалады.
Жеке тұлғаны функционалдық әзірлеу тұжырымдамасынан жеке тұлғаны
дамыту тұжырымдамасына көшу жүріп жатыр. Жаңа тұжырымдама білім берудің
даралық сипатын көздейді, ол әрбір нақты адамның мүмкіндіктерін және оның
өзін-өзі іске асыруы мен өзін-өзі дамытуға қабілеттілігін ескеруге
мүмкіндік береді.
Үздіксіз білім беру, ересектердің білім алуы барған сайын үлкен мәнге
ие болуда. Соңғы жылдарда қызметтің қай саласында болмасын, әсіресе мұнай
өндіру саласында көптілді мамандар көптеп сұранысқа ие болуда. Олай болса
бүгінгі таңда білім алудың көп тілде жүргізілуі шарт.
Қазіргі таңда, білім берудің халықаралық интеграциясы жүріп
жатыр. Білім беруді дамытудың маңызды белгісі оның жаһандылығы болып
табылады. Еліміздің көптеген жастары шет елдерде білім алуды көздейді, көп
тілді білуді мақсат етеді. Бұл белгі осы заманғы әлемде интеграциялық
үдерістердің орын алуын, қоғамдық өмірдің түрлі саласында мемлекеттер
арасындағы интенсивті өзара ықпалдастықты бейнелейді. Білім беру ұлттық
басымдық категориясынан әлемдік басымдық категориясына өтуде.
Білім - қоғамды әлеуметтік, мәдени – ғылыми прогреспен
қамтамасыз ететін ғажайып құбылыс, адам үшін де, қоғам үшін де ең жоғары
құндылық. Оның ең негізгі қызметі – адамның менталитетін, адамгершілігін,
творчествалық қабілетін қалыптастыру, дамыту. Осыған орай егеменді еліміз
өзінің дамуының ең басты алғы шарты – білім беру жүйесінің Білім
ғасырындағы міндеті мен мазмұнын айқындап берді. [6]..
Білім беру сатыларының сабақтастығын қамтамасыз ететін білім беру
процесінің үздіксіздігі, оқу мен тәрбиенің бірлігі, білім беруді
басқарудың демократиялық сипаты,білімнің, ғылымның және өндірістің
интеграциялануы, ақпараттануы, оқушыларды кәсіптік бағдарлау, білім беруді
саралау, ізгілендіру, гуманитарландыру және т.б. – білім беру саласындағы
мемлекеттік саясаттың негізгі принцптері. Сонымен қатар Қазақстан
Республикасының ғылым және ғылыми – техникалық саясат тұжырымдамасында да
ғылымды демократияландыру, интеграциялау, инновациялық процестің білім,
ғылым саласында кең өріс алуы да атап көрсетілген .
Яғни, ХХI ғасырдың маманы – жаратылыстану мен гуманитарлық ғылымдар
бойынша ой - өрісі кең, жан – дүниесі бай, ұлттық менталитеті жоғары,
кәсіби білікті маман, адамдармен дұрыс қарым – қатынас жасай алатын,
басқаның пікірімен санасатын, кез – келген ситуациядан шығудың жолын таба
алатын, жауапкершілік сезімі жоғары, қоғамда белгілі бір рөл атқаратын,
қайталанбайтын дара тұлға болуы тиіс. Ал мұндай мүмкіндіктің негізі -
сапалы білімде. Сондықтан білімгерді тек маман ретінде ғана қарамай, оны өз
қоғамының азаматы, жеке тұлға, келешектің иесі, тірегі ретінде тану, соған
мүмкіндік жасау қажет . [11]..
Еліміздің егемендік алып, қоғамдық өмірдің барлық, соның ішінде
білім беру саласында жүріп жатқан демократияландыру мен ізгілендіру
мектепті осы кезге дейінгі дағдарыстан шығаратын қуатты талпыныстарға жол
ашты.
Білім мазмұны жаңа үрдістік біліктермен, ақпаратты қабылдау қабілеттерінің
дамуымен, ғылымдағы шығармашылық және нарық жағдайындағы білім беру
бағдарламаларының нақтылануымен баий түсуде. Атап айтқанда:
Дүние жүзінде болып жатқан мұндай құбылыстан Қазақстан да қалыс қалып
отырған жоқ. Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында
Біздің балаларымыз біліктілігі жоғары мамандар болады, оларға жағдай
жасау керек делінген. Танымал француз педагогы дұрыс атап көрсеткеніндей:
"Оқыту, дегеніміз – екі есе оқу". Шын мәнінде, мұғалімдердің үздіксіз оқу
және дайындалуынсыз жақсы нәтиже күтуге болмайды. Сондықтан да үстіміздегі
жылдан бастап оқытушылар өздері оқытатын пәнге қатысты білім деңгейі
бойынша тестіден өткізіледі. Өйткені тек солардың біліктілігі – білім
жүйесіндегі нақты анықтауыш. Егер сөзде, істе, әрбір әрекетте сенімділік
пен нақтылық болмаса, онда көз алдаудың орын алары сөзсіз. Ал мұғалім
қызметіндегі көз алдау орын толмас өкінішке ұрындырады. Себебі ол – бұл
дүниедегі ең құнды материалмен жұмыс істейтін тұлға.
Бүгінгі ұлдарымыз бен қыздарымыз жылдар жылжып өткен кезде қандай болатыны
тікелей оқытушыға байланысты. Сондықтан да билік – қоғам – мұғалім үш
бұрышы ырғақты, түсіністікпен жұмыс істеп, жалпыұлттық мүддеге қызмет етуі
тиіс. Осы тұрғыдан алғанда бүгінгі Қазақстанның оқытушысы жан-жақты, терең
білімді тұлға болуы керек. "Бір салада құнсыз болған адам келесі бір салада
айтарлықтай нәтижеге қол жеткізуі мүмкін емес" деп Мераб Мамардашвили
бекерге айтпаған. Бұл, әсіресе, әлемнің бәсекелестікке қабілетті 50 елінің
сапында болуды мақсат тұтқан біздің жас мемлекетіміздің білім беру жүйесі
үшін ерекше маңызды. Өйткені білімді жастарсыз, талантты топ-менеджерлерсіз
мақсат еткен биік асуды алу мүмкін емес. Ал оларды даярлау еліміздің
мектептері мен жоғары оқу орындарына жүктелген. [6]..
Данышпан ұстаз Ыбырай Алтынсарин бұдан ғасырдан астам уақыт бұрын "Бір
Аллаға сыйынып, кел, балалар, оқылық" деген екен. Бұл сөзді бүгін
қайталаушы біздер жас бүлдіршіндерге: "мемлекет сендердің жақсы білім
алуларыңа қолайлы жағдай туғызды, енді сіздер сол қамқорлыққа жақсы
оқуларыңызбен жауап беріңіздер" демекпіз. өйткені білімділер ғана бар
мақсатына жетеді .
Үштұғырлы тіл туралы идеяны мемлекет басшысы 2006 жылдың қазанында өткен
Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында жария етті. Ал 2007 жылғы
“Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты халыққа Жолдауында “Тілдердің
үштұғырлылығы” атты мәдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынды.
Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары
білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл,
орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық
экономиканы ойдағыдай түсіну тілі. Дәлірек айтқанда, үштұғырлы тіл идеясын
мынадай әрі қарапайым, әрі түсінікті формуламен көрсетуге болады:
мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін
үйренеміз. Үштұғырлы тіл идеясын дамыту үшін мемлекет тарапынан еліміздің
әр азаматына көптеген жағдайлар жасалынған. [11]..
Өркениетті қоғамда тіл адамзаттың баға жетпес құндылығы деп саналады.
Тегінде адам баласы бір-бірінен ақыл, білім, ар, мінез қасиеттерімен
озады деген ұлы ақын Абай сөзі қай заманда да өз мәнін жоймақ емес.
Сондықтан болар, білім беру жүйесінде барлық бағытында үш тілділікті дамыту
басты бағыт болып саналады.
Еліміздің қазіргі заман талабына сай ҚР Білім туралы заңының 5-бабында
Барлық оқу орындары мемлекеттік жалпы міндетті стандартқа сәйкес
мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін білу мен дамытуды, орыс тілі және бір
шетел тілін оқып үйренуді қамтамасыз етуге тиіс деп көрсетілген.
Ата заңымызда әлемдік тілдердің қай-қайсысын да тануға ерік берілген.
Мемлекетіміздің саяси, экономикалық, мәдени байланыстары бірнеше тілде
білім алуды қажет етеді. Көптілді білім беру дегеніміз- оқу үрдісі
барысында екі не одан да көп тілде білім беру. Мемлекетіміздің мектеп
реформасында қаралған үш тілде оқыту-қазіргі заман қажеттілігі. Осы
мақсатта қазақ, орыс, ағылшын тілдері ұлтына қарамастан тең дәрежеде
асырылады.
Тілдің үштұғырлығы тіл саясаты бағдарламасы күні кеше ғана айтылған
дүние емес. Президентіміздің аталмыш тілдік стратегияны 2004 жылы жария
еткен болатын. Ал, биылғы жылы Еуроодақтық өздерінде үштілді білім
тәжірибесін заңды түрде енгізді. Бұл- тарихи қажеттілік.
Тілдерді дамыту – еліміздегі мемлекеттік саясаттың аса маңызды бағыттарының
бірі. Тіл проблемаларын оңтайлы шешу – ұлтаралық қатынастар
үйлесімділігінің, халық бірлігі мен қоғамдық келісімді нығайтудың түпқазығы
болып табылады. Елбасымыз үстіміздегі жылы Қазақстан халқына арнаған “Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан” атты Жолдауында “Тілдердің үштұғырлығы” мәдени
жобасын жүзеге асыруды ұсына отырып, қазақ елін әлемдегі үш тілді қатар
тұтынатын білімді де білікті ел ретінде танытуымыз қажет екенін және
мемлекеттік тіл – қазақ тілі, ұлтаралық қарым-қатынас тілі – орыс тілі мен
жаһандық экономикаға табысты кірігу тілі – ағылшын тілі болуы тиіс екенін
ерекше атап көрсеткен.
Қазіргі уақытта аталған Жарлыққа сәйкес “Тілдердің үштұғырлығы” мәдени
жобасын іске асыру мақсатында қоғамдық өмірдің барлық салаларында қазақ
тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне сәйкес қолданылуын қамтамасыз ету,
ресми тіл, ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілінің функцияларын сақтау,
жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі ретінде ағылшын тілін дамыту
жөніндегі шаралар кешені қолға алынып отыр.
“Үштұғырлық” үш тілді қамтығанымен, мәдени жобаны іске асыру барысында
қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесіне сай басымдық бағыт беріледі. Осы
ретте қазақ тілінің қолданылу аясын одан әрі кеңейту және конституциялық
мәртебесіне сәйкес қоғамдағы рөлін нығайтуға, еліміздің барлық
азаматтарының мемлекеттік тілді меңгеруіне қажетті барлық материалдық-
техникалық жағдайларды жасауға аса көңіл бөліну керек. Меніңше, әрбір
қазақстандықтың қазақ тілінің тек қазақтардың ана тілі ғана емес,
әрқайсысымыздың мемлекеттік тіліміз, мемлекетіміздің мемлекеттілігінің
негізгі белгісінің бірі, болашағымыздың тілі. Сондықтан да оны мемлекеттік
саясаттың негізгі бағыты ретінде іске асырып, барынша дамытуға атсалысуымыз
керек.
Қазақстанда тілдердің үштұғырлығы жобасы жүзеге асырыла бастады. Осы жоба
аясында қазақ, орыс және ағылшын тілдерін үйренуге жағдайлар жасалуда. Бұл
жобаның еліміздің әлемнің бәсекеге қабілетті елдерінің қатарына қосылуға
үлкен мүмкіндік беретіні сөзсіз. Сонымен бірге, осы ретте халықтың біраз
бөлігі еліміздің мемлекеттік тілі – қазақ тілі екендігін білу шарт
Көптілділік — заман талабы. Бір халықтың мәдениетін басқаларымен салыстыру
арқылы ғана, әлем суретін әр алуан әрі тұтас көруге мүмкіндік беретін
ұлттық мәдениеттің барлық ерекшеліктерін және құндылықтарын сезінуге
болады.
Әр адамның рухани-адамгершілігін арттыру үшін, бүгінгі тез өзгеріп жатқан
дүниеде өмір сүріп, еңбек ету үшін жан-жақты болу қажет. Осыған орай,
бүгінгі таңда Қазақстанға ақпараттық-технологиялық, ғылыми, медициналық,
оқу-әдістемелік т.б. салаларда жаңалықтарды, әлемдік ілгері тәжірибелерден
хабары болып, бұл жаңалықтарды өзінің ана тілінде халқының игілігіне
пайдалану үшін халықаралық байланыстарды нығайтып, әлем аренасына шығу үшін
көп тіл білетін мамандар қажет. Осы бағытта мектептер де өз үлесін қосуда.
Нарықтық экономика еңбек нарығында бәсекеге қабілетті мамандарды қажет
ететіні белгілі. Бұл оқу орындарының барлық салаларына жаңа талап, жаңа
міндет, жаңа мақсаттар жүктейді. Осыған орай білім беру жүйесінде
оқытушыларға қойылатын басты талаптардың бірі — өмірден өз орнын таңдай
алатын, өзара қарым-қатынаста өзін еркін ұстап, кез-келген ортаға тез
бейімделетін, белгілі бір ғылым саласынан білімі мен білігін көрсете
алатын, өз ойы мен пікірін айта білетін мәдениетті жеке тұлға
қалыптастырып, бәсекеге қабілетті маман тәрбиелеу. Көптілді мемлекеттер
арасында әлеуметтік- мәдени қатынастар жасай алатын, түрлі елдердің
мәдениеті, әдебиеті, тарихымен танысып, қажетін пайдалана отырып, бөтен
мәдениеттің ішіне сіңіп кетпей,өзінің елі мен мәдениетін басқаларға таныта
алатын, санатты да саналы тұлғаны қалыптастыру өмір талабы. Бүгінгі
Қазақстанға технологиялық ғылыми, медициналық және басқа да салаларда
жаңалықтарды өзінің ана тілінде халқының игілігіне пайдалану үшің
халықаралық байланыстарды нығайтып, әлем аренасына шығу үшін көп тіл
білетін мамандар даярлау қажеттілігі туындап отыр. Замана ағымына лайықты
қазіргі алдымызда тұрған міндет халқымыздың ұлттық дербестігін сақтай
отырып, елімізді өркениетті елдер қатарына қосу. Сол өркениетті елдер
санатына қосылуына ықпал жасайтын еліміздің ертеңгі болашағы жастарға білім
мен тәрбие беретін- мектеп. Болашақ Қазақстанның азаматтары ескінің
көзіндей жаңаның ізіндей болып дүниежүзілік мәдениетті танитын, өзінің төл
мәдениетін сыйлайтын, басқаға өзін таныта, сыйлата алатын рухани дүниесі
бай, білімді, білікті болуы шарт. Қазіргі заманда оқыған зиялы
азаматтардың бірнеше тілде сөйлеуі Қазақстанның болашағынан елес беріп
тұрғандай. Бүгінде оқушыларымыз, үш тілде еркін сөйлеп, әр түрлі сайыстарды
үш тілде өткізе алатын деңгейге жетті. Сол жас өскіннің өз болмысын тануға
ұмтылысына көмектесіп, тереңде жатқан талап- тілегін, қабілеттерін дамыту,
сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін рухани күш беру- бүгінгі
мұғалімнің басты мақсаты. Бұл мақсаттың орындалуы үшін оқыту
мазмұнының жаңартылуы, әдіс- тәсілдің озығы өмірге келуі, ол тәсілдер әрбір
оқушының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын
ұштайтын болып ұйымдастырылуы қажет. Көптілділік заман талабына айналып
отырған кезеңде ана тілімізді ардақтай отырып, өзге тілдерді білгеніміз
әлемдік мәдениетке, өркениетке, білім кеңестігіне еркін кірігіп, болашақта
алдыңғы қатардағы бәсекелестікке қабілетті дамыған 50 елдің қатарына
енуімізге, жаһандану үрдісінде өмірдің барлық жағынан бәсекелестікке төтеп
беруге мүмкіншілігімізді арттырады. Мемлекеттік тілдің мәртебесі әрдайым
биік болуы керек. Әсіресе, мамандар шет тілін оқытатын еліміздегі оқу
орындарының білім беру жүйесінде қазақ тіліне ерекше басымдық беруін
қадағалауы керек. Сонда ғана өсіп келе жатқан жас ұрпақ ұлттық
құндылығымызбен терең сусындайды. Мемлекеттік тілдің мәртебесін ойлағандар
аталған жобаны қолдай отырып, қазақ тіліндегі ақпараттық кеңістікті
кеңейтуге күш салу қажет Жалпы айқанда, өз тіліміздің қадір –қасиетін
түсініп, мәртебесін көтерейік, Қазақстан кеңістігіндегі үштілділік бұл
заман талабы болып отыр. Егер осы үштілділік тиімді жұмыс атқарсын,
үштілділік біздің мемлекетіміздің болашағына жұмыс істесін десек, онда
үштілділікте басымдылық мемлекеттік тілге берілуі керек. Қалған екі тіл сол
мемлекеттік тілден аспай, керісінше, сол мемлекеттік тілдің әрі қарай
дамуына қызмет етуде құрал ретінде пайдаланылу керек.
2. Әлемдік химия ғылымы
1. Химияның қоғамдағы рөлі Адамзат баласы ежелгі уақыттан бастап
табиғатты басқарудың, ұзақ өмір сүрудің, байлық пен молшылыққа жетудің
негізгі жолдарын химия ғылымымен байланыстырды. Мыңдаған жыл бойы
философия тасын іздеудің өзі — осыны дәлелдейді.
Адамзат химиямен екі түрлі формада байланыс жасайды. Біріншісі — химиялық
процестер мен адамзаттың тіршілік етуі, адам баласы сусыз, оттегісіз,
қоректік зат есебінде қолданылатын химиялық қоспаларсыз тіршілік етуі
мүмкін емес.
Бұдан басқа адамзат химиямен материалдық өндірісте байланысқа түседі. Ал
буның өзі табиғат пен қоғамдағы байланысты тудырады. Химиялық технология
заттың ішкі белсенділігін пайдалана отырып, механикалық және органикалық
дүниенің арасында аралық орын алады.
Химиялық айналымдарды ежелгі уақыттан бастап адамдар тұрмыста қолдана
бастады. Мысалы: рудадан металл қорыту, теріні илеу мен бояу, әйнек пен
керамика алу химиялық жолдармен біздің эрамызға дейінгі мыңжылдықтарда
қолданыла бастады.
Ежелгі уақыттан басталған химизациялау процесі XX ғасырда өз шыңына жетті.
Адамзат — табиғат жүйесінде жасанды жолмен алынған, өңделген, өзгертілген
заттар толыққанды, негізгі элементтерге айналды.
Полимерлерді синтездеу заттардан қасиеттері жаңартылған материалдар алу
мүмкіндігін ашты.
Химияның көмегімен берік, ыстыққа төзімді, тот баспайтын, созылмалы,
пластикалық, электр өткізгіш, изоляциялық материалдарды жасау -
техниканың, машинаның индустрия дамуынның негізгі жақтарының бірі
болып саналады. Техника дамуының кез келген қадамы химизацияны соқпай
өтпейді.
Өндірісті химизациялаудың дамуы — еңбекті энергиямен қамтамасыз етудің
жағдайын жасайды.
Бұл жерде химия екі жақты түрде қатысады: біріншіден, химиялық процестердің
өзі энергия көзі болып саналады (жану, электрохимия-лық процестер);
екіншіден, жасанды, химиялық жолмен алынған заттар энергетика саласында
кеңінен қолданылады (ішкі жану двигателі, акумуляторлар, реактивті
двигателдер мен атом реакторларының тетіктері тағы басқа), сонымен қатар
буларға әр түрлі жасанды отын түрлері мен химиялық үстеме заттарды қосуға
болады.
Заттарды химиялық жолмен жаңадан алу — табиғатты адамзаттың қажеттілігіне
қарай бағыттау, икемдеу ғана емес, сонымен қатар, өндірісте еңбек
өнімділігін арттыруда да қажетті құрал болып табылады.
Адамзаттың өндірістік-химиялық қызметі табиғаттағы заттарды өзгертумен
бірге табиғаттың химиялық эволюциясының күшті әлеуметтік факторы болып
саналады.
ХИМИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Химияның зерттеу пәні мен мазмұнына сипаттама беруге ты-рысқан көптеген
анықтамалар бар. Кейбір ғылыми әдебиеттерде химияны — элементтер мен
олардың қосылыстары туралы ғылым деп атайды. Ал, екінші біреулерінде —
заттар мен олардың айналым туралы, үшіншісінде — заттың сапалық өзгерісі
туралы ғылым деп қарастырылады. Бұл анықтамалардың бәрі де өз бетінше
дұрыс, дегенмен химия ғылымы дегеніміз не деген сұрақққа толық жауап бере
алмайды. [17]
Бұл сұраққа жауап беру үшін, химияның заттар туралы білім жиынтығы ғана
емес, басқа ғылым салаларының арасында өзінің әлеуметтік мәні бар, үнемі
дамып отыратын, белгілі бір тартіппен қурылған білім жүйесі екендігін
түсіну қажет. Химияның басқа ғылым саласынан ерекшелігі — өзінің зерттеу
пәнін өзі жасайды (Д.И.Менделеев). Басқа ешбір ғылым бір уақытта ғылымның
да, өндірістін де рөлін атқара алмайды.
Барлық химиялық ғылым жүйесі — теориялар, заңдар, әдістемелер мен
технологиялар — химияның негізгі мақсаты үшін — қажетті қасиеттері бар
заттарды алуға негізделген.
Химия ғылымының барлық тарихы, дамуы осы негізгі мәселені шешуге арналған.
Ал оның өзі негізгі 4 факторға байланысты: .
1) элементтік және молекулярлық құрамына;
2) молекулаларының құрылымына;
3) химиялық реакция кезеңіндегі термодинамикалық және кинети-
калық жағдайларға
4) заттардың химиялық ұйымдасу деңгейіне
1.2. 2 Химия ғылымының негізгі даму кезеңдері.
Химия дамуының барлық тарихы оның негізгі алдыға қойған мәселесін шешу
жолында әдістеме-тәсілдердің ауысып отыруымен сипатталады. Химия ғылымының
даму деңгейіне байланысты материя құрылымы, табиғаттағы заттардың құрамы,
олардың бөлшектері -молекулалардың құрылымы туралы уғымдар да өзгеріп
отырды.
XVIII ғасырға дейінгі химияның даму кезеңінде қажетті қасиеттері бар
заттарды алу мәселелері көп жағдайда оңды нәтиже бере қойған жоқ.
Табиғаттағы денелердің қасиеттерінің пайда болуы туралы екі ұдай пікір
айтылған болатын. Антикалық уақыттың ұлы ғұламалары Демокрит (б.э.д. 470-
380 ж.), Эпикур (б.э.д. 341-270 ж.) атомистік теорияны ұсынды. Олардың
көзқарасы бойынша, барлық денелер көлемдері мен формалары әр түрлі
атомдардан тұрады, ал бул атомдар олардың сапалық өзгешеліктерін
түсіндіреді деген данышпандық көзқарасты ұстады.
Ал Аристотель (б.э.д. 384-322 ж.) мен Эмподокл (б.э.д. 490-430 ж.)
табиғатта кездесетін денелердің әр түрлілігі олардың қасиеттерінің: жылу
мен суықтың, құрғақтық пен ылғалдың, жарық пен қараңғының тағы басқа
тіркесіп келуі арқылы түсіндіріледі деп айтты. Кейінірек осы көзқарасты
ортағасырлық алхимиктер де дамытты. Бул кезеңде табиғат туралы білім
жүйесін қураған — натурфилософия мен кәсіптік химия жеке-жеке дамыды.
Ал заттардың қасиеттерінің мәселесін шешу тәсілдері XVII ғасырдың екінші
жартысында Р.Бойлдің еңбектерінде көрініс тапты.
Оның зерттеулері денелердің қасиеттері абсолютті емес, олар оны қураушы
материалдық элементтердің сипаттарына байланысты екендігін көрсетті. XVII
ғасырдың ортасынан XIX ғасырдың басына дейін заттардың құрамы туралы ілім
барлық сол кездегі химияны қамтыды. Ол қазір де химияның бір бөлігі ретінде
қарастырылады. [17]
Химия ғылымдары дамуының екінші кезеңі немесе құрылымдық химия XIX ғасырды
қамтиды. Химия дамуының бул кезеңі өндірістің мануфактуралық сипатының
техникаға, кеңейтілген материалдық-шикізат базасына негізделген фабрикалық
сипатпен алмасуы арқылы сипатталады.
Сол кездегі химия өнеркәсібінде өсімдік пен жануарлардан алына-тын заттарды
өңдеу орын алды, олардың әрқайсысының ерекше сапалық ерекшеліктері болды,
дегенмен, қурамы бірдей: яғни көбінесе сутегі, оттегі көміртегі, күкірт,
азот, фосфордан түрды. Сонымен, зат-тардың жеке қасиеттері олардың химиялық
қурамымен анықталмайтындығы белгілі болды.
Ал енді, осыдан кейін заттың құрылымы деген ұғым ғылымға енді. Химиктер
заттардың қасиеттері мен сапалық жағынан әр түрлілігі олардың қүрамымен
емес, молекулаларының құрылымымен анықталатындығына көз жеткізді.
Ал, зат қурылымымен таныс болғаннан кейін оны құрайтын моле-кулалардың
атомдары қайсысы химиялық байланысқа жақсы қатысады, қайсысының қабілеті
төмен деген сурақ туды. Себебі, зат қурамына кіретін барлық атомдар
химиялық айналымға бірдей дәрежеде қатыспайды екен. Осыдан келіп,
реакцияәа қабілеттілік деген тағы бір уғым химия ғылымына енді.
Өзінің екінші даму деңгейінде химия аналитикалық ғылымнан синтетикалық
ғылымға айналды. Бул кезең органикалық синтез хи-миясының дамуымен
байланысты.
Осы кезде тоқыма өнеркәсібіне арналған бояулар шығару, дәрі-дэрмек, жасанды
жібек алу мүмкіндігі туды.
Бұл кезең — құрылымдық химия кезеңі деген шартты атауға ие болды, оның
басты жетістігі — молекула қурылымы мен заттардың функционалдық
белсенділігінің арасындағы байланысты анықтау болды.
Химия дамуының үшінші кезеңі — XX ғасырдың бірінші жартысын қамтиды.
XX ғасырдың алғашқы жартысындағы автомобиль өндірісінің, авиацияның,
энергетикалық, құрал-жабдық шығарудың дамуы мате-риалдар шығаруға жаңа
талаптар қойды.
Жоғары октанды мотор отынын, арнаулы синтетикалық каучук пен пластмасса,
беріктігі аса жоғары изоляторлар, органикалық және бейор-ганикалық
полимерлер, жартылай өткізгіштер шығару қажеттілігі туды. Бүндай
материалдарды алу үшін бурьінғы заттың қурамы мен қурылымы туралы химиялық
білім жеткіліксіз болды. Құрылымдық химия зат қасиеттерінің температураның,
қысымның, еріткіштердің тағы басқа факторлардың әсерінен өзгеретіндігін
есепке алмаған болатын.
Осыған байланысты, осы кезеңде химия ғылымы процестер мен заттардың езгеру
механизмі туралы ғылымға айналды. Осының нәтижесінде қурылыс жумыстарына
қажетті ағаш пен металдың орны-на синтетикалық материалдар, тамақ
шикізатттарын, олиф, лак, жуғыш заттар тағы басқа өндіруді қамтамасыз етті.
Ал каучук, этил спирті, жасанды талшық өндіру мунай шикізатына, азот
тынайтқыштарын алу — ауа азотына негізделді.. Енді үздіксіз жүйемен жұмыс
істейтін мұнай-химия өнеркәсібі дамыды.
Егер 1935 жылы тері, резина, талшық, жуғыш заттар, лактар, олиф, сірке
қышқылы, этил спирті толығымен тек жануарлар мен өсімдіктер шикізатынан
алынатын болса, ал XX ғасырдың 60-шы жылдарында техникалық спирттің 100%-ы,
жуғыш заттардың 80%-ы, олиф пен лактың 90%-ы, талшықтың 40%-ы, каучуктың
70% және тері материалда-рының 25%-ға жуығы газ және мүнай шикізаттарынан
алынды. Соны-мен бірге химия жылына мыңдаған тонна малға азық-түлік ретінде
қолданылатын мочевина мен белок және миллиондаған тонна тыңайтқыш
берді.[17]
Сонымен, химия өзінің дамуының үшінші кезеңінде заттар туралы ғылым емес,
заттардың өзгеруі мен өзгеру механизмдері туралы ғылым болды.
Химия еылымы дамуының төртінші кезеңі — XX ғасырдың екінші жартысы. Бул
кезеңді эволюциялық химия кезеңі деп атайды.
Эволюциялық химияның негізінде химиялық өнімдерді алу про-цестерінде
химиялық реакциялардың катализаторларын өздігінен жетілуге жеткізетін,
яғни, химиялық жүйелердің өздігінен құрылуына әкелетін шарттарды пайдалану
принципі жатыр. Буның өзін — химияны өзіндік бір биологизациялау тәсілі деп
қарастыруға болады.
Ал бұл процесс белгілі бір уақыт бойында дамиды және сыртқы жағдайларға
тәуелді емес. Уақыт бул жерде маңызды фактор, өйткені химиялық жүйенің
эволюциясы қарастырылып отыр.
Химиялық жүйенің негізінде әлемнің химиялық картинасы қалыптасады, яғни
табиғатқа химиялық көзқараспен қарау. Оның негізгі мазмуны мынандай:
тірі және өлі табиғатты химиялық мағанада қарастыра келгендегі сол
дәуірдегі химиялық білімнің қортындысы;
табиғат обьектілерінің барлық негізгі түрлерінің пайда болуы мен эволюциясы
туралы түсінік;
табиғат обьектілерінің химиялық қасиеттерінің оның қурылымына
байланыстылығы;
табиғат процестерінің химиялық қозғалыс процесі ретіндегі жалпы
заңдылықтары;
тәжірбиелік жағдайда синтезделетін ерекше обьектілер туралы білім.
50-60 жылдарға дейін эволюциялық химия туралы ештеңе белгілі болған жоқ.
Жануарлар мен өсімдіктердің шығу тегін Ч.Дарвиннің зво-люциялық теориясы
арқылы түсіндіруге тырысқан биологтардан айырмашылығы, химиктерді заттардың
шығу тегі туралы мәселе толғандырмады. Ал, XX ғасырдың екінші жартысынан
бастап, химик-терге өз обьектілеріне байланысты эволюциялық мәселелерді
шешу мүмкіндігі туды. Эволюциялық химияны-химиялық жүйелердің өздігінен
ұйымдасуы мен ездігінен дамуы туралы ғылым деп те атай-ды. Бул жерде химия
биологиямен тығыз байланыс жасайды. Тірі организмдерде жүретін барлық
процестерді химия тілімен, химиялық процестер арқылы беруге болады екен.
Расында, егер денедегі зат алмасу процесіне таза химиялық көзқараспен
қарасақ (А.И.Опариннің тәжірибесін), біз уақыт тәртібін сақтайтын, өзара
бір-бірімен байланысты бірнеше химиялық реакция-ларды байқаймыз.
Тірі организмдердегі ереше кейбір қасиеттер, мысалы квбею, қозғалғыштық,
қозу, сыртқы ортаның әсеріне жауап беру — барлығы химиялық реакциялар
арқылы түсіндіріледі.
Әрине, тіршіліктің барлық қубылыстарын химиялық жолмен түсіндіру қателік
болар еді, бул тіпті дөрекі механистикальщ кезқарас ретінде қарастырылатын
еді. Бұған химиялық процестердің тірі және өлі жүйелердегі жүруінің
ерекшеліктері дәлел бола алады.
Қазіргі кезде химия үшін биологиялық принциптерді қолдану маңызды болып
саналады. XX ғасырдың өзінде биологиялық процес-тер үшін биокатализдің
үлкен әсері бар екедігін ғалымдар түсінген. Сондықтан химиктер тірі
табиғатқа катализаторлар қолдану тәжірибесін жасайтын жаңа химияны шығаруды
мақсат етіп қойды. Ұқсас молекулалар синтездеу принциптерін, әр түрлі
қасиеттері бар, ферменттер принципімен жұмыс істейтін катализаторлар
қолданылатын химиялық процестерді басқарудың жаңа түрі шықты.
Адамзаттың ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан жолы ақыл-ой жетiстiктерiмен
ұрпақтан-ұрпаққа өнеге болып келедi. Бұл ғылымның бар саласына қатысты.
Бүгiнгi сөз етiп отырған химия ғылымының жетiстiктерi де Шығыс пен Батыстың
көрнектi ғалым-ұстаздарының мұралары. Ислам ғұламаларының қатарындағы
көрнектi ғалым Жәбiр ибн Хаййан (773–813 жж.) химия ғылымының ұстазы
тұғырында бағаланады. Арабтың атақты Узд әулетiнен шыққан ол араб елiндегi
Куфа қаласында химиялық тәжiрибелерi үшiн ғылыми зертхана салған, осы
салада бес жүзге жуық еңбектер жазған. Ол булануды, мөлдiрленудi, балқуды,
кристалдануды сипаттаған, сонымен бiрге мышьяк, сүрме дайындау, металдарды
тазалау, мата мен терiнi бояу жолдарын түсiндiрген, улардың адам ағзаларына
тигiзетiн зардаптарын анықтауын, алколоид тұзын (поташ) әзiрлеу, аммоний
тұзын алу, зәр тұзын дайындау жолдарын анықтаған. Әлемдiк химия ғылымында
алтындандыратын сұйықтықты (aqua regia), соданы (NaOH), күкiрт пен сынапты
тапқан ғалымның химия ғылымы тарихындағы еңбектерi, медицина ғылымы
тарихындағы Гиппократтық еңбектерiмен деңгейлес бағаланады. Ислам өркениетi
тарихындағы араб медицинасының атасы саналатын Әбу Бәкiр ар-Рази (854–932
жж.) де химия ғылымының негiзiн салушылар қатарында саналған...[18] (Ислам
ғұламалары Аударған С. Ибадуллаев. – Алматы: Ғибрат баспа үйi, 2008. –
120 б., 12-44-бб.).
Қазақстан Республикасының 2011 жылы Ислам Конференциясы Ұйымының (ИКҰ)
төрағасы қызметiнде болуы аясында бiз Ислам дiнiндегi Шығыс халықтары
ғұламаларының химия ғылымы саласында ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан
iргелi ғылыми-зерттеу мектеп дәстүрi бар екенiн назарға алдық. Тiршiлiк
әлемiндегi жеке адамдардың мағыналы да мазмұнды өмiр жолы жаңа буынның
қоғамдағы материалдық және рухани мәдениет қазыналарын лайықты сапамен
қалыптастыруында жетекшi қызмет атқарады. Қазақстан Республикасының химия
ғылымы саласындағы көрнектi ғалым, академик Мүбәрак Ермағанбетұлы
Ермағамбетовты тарихи даму үдерiсiнiң жалғасы деп бiлемiз.
Мүбәрак әлем өркениетiнiң Шығыс Ренессансы алыптарының тағылымымен өзi
әуелгi онжылдық бiлiм алған Қостанай облысындағы Аманкелдi ауданының Абай
орта мектебiнде оқып жүргенде-ақ таныс болды. Онжылдықты үздiк бiтiрген
бозбала 1968 – 1971 жылдары туған ауылындағы орта мектепте дене тәрбиесi
пәнiнiң мұғалiмi болып еңбек жолын бастаған. 1971–1976 жылдары қазiргi әл-
Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетiнiң (ол кезде С. М. Киров атындағы
ҚазМУ) химия факультетiн бiтiрiсiмен сол жоғары оқу орнының Жоғары
молекулалық қосылыстар химиясы кафедрасына жолдамамен зерттеушi-тәжiрибе
жинаушы болып қалдырылған. 1978 жылы Қазақ политехникалық институтының
Жалпы химия кафедрасында инженер, 1979–1982 жылдары осы институт
аспирантурасының күндiзгi бөлiмiне қабылданып, университеттiң химия
факультетiнде жасаған жұмыстарын одан әрi жалғастырып, екiншiлiк және
үшiншiлiк ароматты винилгетероциклдi спирттер негiзiнде әртүрлi қасиетке
ие, суда ерiгiш полимерлер мен сополимерлердi синтездеп, олардың
макромолекула түзу заңдылықтарын егжей-тегжейлi зерттейдi.
Тәлiмгер ұстазы Ораз Шабанбайұлымен бiрлесе отырып, винилэтинил
пиперидолдардың әртүрлi ортада радикалдық полимерлену заңдылықтарын
тиянақты қарастырды, нәтижесiнде гетероциклдi винилацетилен туындыларының
жоғары жылдамдықпен радикалдық полимерлеуге қатысатындығын анықтап, сонымен
бiрге осы процеске пиперидолдардың ацетилендiк байланыс емес, тек қос
байланыс арқылы түсетiнiн алғаш рет дәлелдеп бердi. Ғалымның химия ғылымы
саласындағы жаңалықтары лайықты дәрежелерге қол жеткiздi. 1983 жылдың қазан
айында А. Б. Бектұров атындағы Химия ғылымдары институтының диссертациялық
кеңесiнде Жоғары молекулалық қосылыстар химиясы тақырыбы бойынша химия
ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесiн қорғады.
Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетiндегi (ҚазҰТУ)
Химиялық технология факультетiнiң құрамындағы Жоғары молекулалық
қосылыстардың химиялық технологиясы атты жаңа кафедраның ашылуында
алғашқы меңгерушiсi болып сайланып, ұстазы Еренғайып Мәлiкұлымен, әрiптесi
Т. Маймақовпен бiрлесе отырып, ашылған жаңа кафедраның және университеттiң
оқу-әдiстемелiк және ғылыми жобалары бойынша халықаралық байланыстарын
жолға қоюға үлес қосты.
М. Ермағанбетов Еуропалық одақтың ТЕМПУС-ТАСИС Халықаралық бiлiм беру
бағдарламасы бойынша Лаквилла университетi (Италия), Лондон университеттiк
колледжi (Ұлыбритания) және Қазақ ұлттық техникалық университетi арасындағы
байланысының ҚазҰТУ бойынша үйлестiрушiсi Е. Шәйқұтдiновтың көмекшiсi
ретiнде халықаралық жобаның орындалуына елеулi түрде атсалысты. Нәтижесiнде
өзi басқарып отырған кафедраның бiрнеше студенттерi мен оқытушылары үш жыл
қатарынан (1996–1998) Еуропаның алдыңғы қатарлы университеттерiнде оқып,
бiлiмдерiн жетiлдiрдi, ал университет қазiргi заман талабына сай келетiн
компьютерлiк сыныптармен, зертханалық техникалармен жабдықталды.
Осы жылдары М. Ермағанбетов ұстаздықпен және кафедра жұмыстарын шебер
ұйымдастырумен бiрге ғылыми жұмыстарын да жемiстi жалғастырды. Академик
Еренғайып Мәлiкұлының басшылығымен бiрегей ғылыми бағыт – классикалық
түсiнiктер шегiнде сипаттауға келмейтiн гетероциклдiк стероизомерлердiң
полимерлену мен сополимерлену заңдылықтарын терең зерттедi.
Полиэлектролиттiк және басқа да құнды қасиеттерi бар суда ерiгiш
сополимерлердiң жаңа қатары алынды. Бұл зерттеулер нәтижелерiн
физиологиялық белсендi қосылыстардың химиясын дамытудағы жаңа саты деп
айтуға болады.
Осы саладағы жұмыстарын жалғастыра отырып М. Ермағанбетов қызметкерлерiмен
(Дагирова К. С., Елiкбаева Г. Ж., Кенжебаева Х. К.) винилацетилендiк
спирттердiң аммоний тұздарын, калийдiң стиролсульфонатын және N-алмасқан
(мет) акриламидтердi жай винил эфирлерiмен, акрил қышқылдарымен және басқа
да сомономерлермен ерiтiндiде радикалдық полимерлеу және сополимерлеу
арқылы құрамында азот, күкiрт атомдары бар бiрнеше жаңа полимерлер мен
сополимерлер синтездеп алды. Аталған мономерлердiң катиондық және аниондық
түрлерiнiң радикалдық полимерленуiнiң басты ерекшелiктерi анықталды. 2001
жылдан бастап М. Ермағанбетов шәкiрттерi Г. Ж. Елiкбаева және А.
Керiмқұловалармен бiрге винилэтинипиперидолдардың алғаш рет жаңа күрделi
эфирлерiн синтездеп алып, олардың радикалдық полимерлену және басқа
мономерлермен сополимерлену заңдылықтарын терең зерттедi. Нәтижесiнде
винилэтинилпиперидолдардың күрделi эфирлерi гидрохлоридтерiнiң
белсендiлiгiнiң төмендеуiнiң негiзгi себебi, олардың ерiткiшпен сольваттану
энергиясы мәнiнiң жоғары болатындығы және бос негiзден (мономердiң
молекулалық формасы) тұзға айналғанда (мономердiң зарядталған формасы)
сольваттану жылу эффектiсi екi есе, ал оның кулондық құрамдасы бiрнеше есе
өсетiндiгi алғаш рет анықталды.
Винилэтинилпиперидол негiзiндегi сомополимерлердiң және оба ауруларына
қарсы химиялық вакциналар алуға негiз болды. Үш
метилвинилэтинилпиперидолдың йод метилаты негiзiндегi гомополимерлер және
калий стиролсульфонатының бiрнеше сополимерлерi мұнай өндiру жабдықтарын
күкiрттi сутек коррозиясынан сақтау реагенттерi ретiнде ұсынылды. Қазiргi
уақытта мыс шығаратын барлық зауыттарда электролиз барысында катодтық
мыстың сапасын жақсарту мақсатында электролитке беттiк белсендi зат
есебiнде желатин және басқа да қоспалар қолданылады. Желатин – тағам
өндiрiсiнде қолданылатын зат. Осы мәселенi шешу үшiн мысты
электрорафинирлеу үдерiсiнде желатин орнына N-метилолакриламидпен
этиленгликолдiң моновинил эфирi негiзiндегi сополимерлерiн қолдану тиiмдi
екендiгi анықталды. Бұл тұжырым тек лабораториялық сынақтардың негiзiнде
ғана емес, Балқашмыс АҚ қарасты iрi мыс өндiру зауыттарында жартылай
өндiрiстiк және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz