Дыбыс жүйесін теориялық және практикалық жақтан үйрету

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Дыбыс жүйесін теориялық және практикалық жақтан үйрету
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І тарау. Қазақ тілінің дыбыстар жүйесі
І.1. Дауысты, дауыссыз дыбыстар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
І.2. Дыбыстарды үйретуде оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ тарау. Оқушыларды сауатты жазуға үйрету
ІІ.2. Бастауыш сынып оқушыларының қабілетін дамытуға арналған
жаттығуларды орындату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Халқымыздың тарихи-мәдени мұраларының түрлері сан алуан. Осындай құнды мәдени игіліктерінің бірі - ұлт ойындары.Халық өзінің қоршаған дүниенің қыры мен сырын егжей - тегжейлі білуді баланың санасына ойын арқылы халықтың тәрбиелік асыл-маржандарын жастайынан сіңіре білуді көздеген. Абай Құнанбаев он тоғызыншы қара сөзінде жас кезінен жақсы сөз естіп өскен бала кейін есті бала болады- дейді: Адам ата-анадан туғанда есті болмайды, естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды - дағы , сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзіде есті болады. Сондықтан баланы жас кезінен бастап тәрбиелік маңызы жоғары халық ойындарының кәусар бұлақтарымен сусындату қажет.
Қазақ тілі сабақтарында қолданылатын ойындарды ана тілі материалдарымен ұштастыру жұмыстары да оқушыларды тәрбиелеуде маңызы зор. Шағын әңгімелер оқу арқылы оқушылардың эстетикалық, адамгершілік қасиеттері дамиды. Шығармадағы кейіпкерлерді тану барысында жақсы істерге ұмтылады. Мысалы, сабақта жұмбақ ойындарды көбірек пайдалану өте тиімді, олар оқушының ой-өрісін кеңейтуге, өз бетімен ойланып, заттар мен құбылыстардың сипатталуына баламасына қарай олардың атын табуға, сөздік қорын молайтуға үлкен септігін тигізеді. Ойын бала табиғатымен егіз. Өйткені, бала ойынсыз өспек емес, жан-жақты дамымақ емес.
Егер ойын сабақтың ортасында қолданылатын болса, оқушылардың көңіл-күйін сергіту, шаршағанын ұмыттыру. Ал сабақ соңында тақырыпты бекіту не сол сабақтан алған білімді жинақтау мақсатында пайдаланады. Ұлттық ойындарды өткен сабақтарда, қайталау кезінде де қолдануға болады. Ол жағдайда сабақтың мазмұнын байыта түседі, балалардың қиялдарын қозғап, зейіндерін кеңейте түседі. Ұлттық ойындарды ойнату арқылы оқушылардың өз салт-дәстүріне, әдет-ғұрпына деген сүйіспеншілігі артады. Ұлттық ойындарды үнемі пайдалану арқылы оқушыларды ауызша есептерге жаттығуына, логикалық ой жүйелерін жетілдіре түсуіне толық мүмкіншілік бар.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларына дыбыстардың айтылуы мен жазылуын таныта отырып, сауаттылыққа үйрету.
Зерттеудің міндеті: меңгерту;
дұрыс қолдана білуге үйрету;
қойылатынын меңгерту.
Болжам: Оқушы дәптері үнемі сауатты тексеріліп, қатемен жұмыс тиімді жүргізу дұрыс жолға қойылса, әрбір бала әдемі, қатесіз жазар еді. Зерттеу әдісі: Салыстыру, түсіндіру, бақылау, зерттеу әдістерін қолдана отырып, сын тұрғысынан ойлау технологиясының элементтерін пайдалану
Зерттеу орны: Тараз қаласы, №57 орта мектеп, бастыуыш сыныптар
Зерттеу нысаны: Дыбыстардың жазылуы мен емлесін таныту.
Зерттеу пәні: Қазақ тілін оқыту әдістемесі
Зерттеу кезеңдері: Курстық жұмыстың тақырыбына сай материалдар жинақтау; Қазақ тілін зерттеуші ғалымдардың еңбектерімен танысу;
Жоспар құрып, жұмысты жазу, бастауыш сыныптардың сабақтарына қатысып, оқу барысымен таныып, қорытынды жасау.

І тарау. Қазақ тілінің дыбыстар жүйесі
І.1. Дауысты, дауыссыз дыбыстар жүйесі

Тілдің дыбыстық жағының сырын оқушыларға түсіндіріп, оның лексикалық, грамматикалық құбылыстармен байланысы бар екендігін көрсету, мектепте фонетиканы оқытудың аса маңызды теориялық міндеттері болып табылады. Сондықтан да фонетика грамматиканың лексикамен сөз тудыру сияқты салаларынан бұрын оқытылады. Өйткені тілдің фонетикалық жүйесімен таныстырмайынша, тілдің басқа жақтарын теориялық немесе практикалық тұрғыда оқыту мүмкін емес. Мектепте фонетиканы оқыту, практикалық мақсаттарды да көздейді. Мысалы, қазақ тілінің дыбыстық жүйесінің ерекшеліктерін оқушылардың білуі: дұрыс жазу, әдеби тілмен сөйлеу нормаларын меңгеру, тыңдау мәдениетін дамыту т. б.
Фонетика дыбыстың үш жағынан қамтиды: а) физиологиялық (жасалу); ә) акустикалық (естілу); б) қызмет (сөз жасалу). Мектеп оқулығында дыбыстын бұл үш ерекшелігі тұтас бірлікте сипатталады. Мұғалім фонетикалық жаттығулар кезінде осы үш жағын ескеріп отыруға тиіс. Мысалы, физиологиялық тұрғыда дыбыс сөйлеу мүшелер жұмысының жемісі, яғни дауыс шымылдығының қалпы тілдің, еріннің қалпы, жақтың ашылу қалпы т.б. Оқушылар сөйлеу мүшелерінен мағлұмат алып, дауысты я дауыссыз дыбыстың қалай жасалатындығын, олдардың айырмашылығын біледі. Бірақ дыбыстардың жасалуы жайында мектепте толық мағлұмат берілмейді, тек қана ана тілін практикалық меңгеруге қажеттілері үйретіледі.
Акустикалық (дыбысталу) тұрғыда тіл дыбыстары естілетін фонетикалық құбылыс ретінде қаралады. Физикалық тұрғыда дыбыс бір-бірімен ажыратылатындай белгілермен анықталады. Фонетикада дауыссыз дыбыстарды үн мен салдырдың қатысына қарай қатаң, ұяң, үнді болып бөлінуі оқытылады. Мектепте дыбыстың мағына ажыратарлық қызметі арнаулы сөз етілмейді, бірақ жаттығулар арқылы мағлұмат беріледі.
Қазақ тілінің дыбыстар жүйесі және оқыту әдістемесі. Өздерінізге мәлім, қазақ тілінде 37 дыбыс бар, бұлардың бәрі белгілі бір жүйе болып қалыптасқан. Бұл дыбыстар іштей екі топда (жүйеге) бөлінеді: 1) дауысты дыбыстар тобы немесе жүйесі - оны құрамында 12 дыбыс бар; 2) дауыссыз дыбыстар тобы - оның құрамында 25 дауыссыз дыбыс бар.
Дауысты және дауыссыз дыбыстарды жүйе тұрғысынан қарағанда:
1) қазақ тілінде айтылатын сөздердің бәрінде кездеседі, соларға жамылғы болып тұрады; 2) сөйлеу мүшелерінде әр дыбыстың жасалу орыны, әрқайсысының айтылу және құлаққа естілу әуені бар; 3) әрбір дыбыс белгілі бір сапалық ерекшелігімен екінші дыбыстан ажыратылып, оған қарама-қарсылықта айтылады, демек, а дыбысын ә не ы дыбысынан ажырататынымыз сияқты, б дыбысын п, т, қ, дыбыстарынан ажырата аламыз, жеке айтылса да, сөз ішінде келсе де, біздің құлағымыз, яғни есту қабілетіміз оларды бір-біріне шатастырмайды; 4) сөз ішінде дыбыстардың бір-бірімен тіркесу заңдылығы қалыптасқан. Мысалы, а) к, г, дыбыстары байырғы сөздерде жуан дауысты дыбыстармен тіркесіп айтылмайтыны сйяқты қ, г, дыбыстары, керсінше, жіңішке дауыстылармен тіркеспейді;
ә) байырғы сөздер екі дауыссыз тіркесінен басталмайды; б) көп буынды сөздер не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке айтылады, бұларға жалғанған қосымшалар да не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке түрде қосылады: аласа-аласа-лау, кіші-кіші-леу т.б.; в) дауыссыз с-ш-з-н-б-ң-ғ дыбыстары бір-бірімен тіркеспейді, бұлар түбір мен қосымша жөнінде не сөз аралығында түйісе қалса, олардың орнына басқа дыбыс айтылады: жұмыс + шы - жұмыш + шы, жаз + са = жасса, көш + сін = көшшін, көн + бе =көмбе, жан + қабыл =жаңғабыл, Аман + келді = Амангелді; г) бір сөзге екі дауысты дыбыс келмейді, бұлар сөз аралығында түйісе қалса біреуі (алдыңғысы) түсіріліп айтылады: қара ала ат = қар (а) ал (а) ат: келе алмады, кел (е) алмады.
Дыбыстар жүйесін оқушыларға саналы меңгеріп, дағды берудің үлкен маңызы бар: сөз мағынасын ажыратып түсінуіне; орфоэпиялық нормаларды қатаң сақтай отырып, әдеби тілмен дұрыс сөйлеуіне; сөйлеген сөзінің құлаққа жағымды, әсерлі, әуенді болуына; орфографиялық тұрғыда сауатты жазуына мүмкіндік береді. Сондықтан да мектепте фонетикадан, соның ішінде алдымен, дыбыстар жүйесінен мағұлматтар беріледі. Бағдарламада фонетикадан берілетін білім көлемі шектеліп көрсетілсе, оқулықта оның нақты заңдылықтары, ереже, анықтама түрінде баяндалып, түрлі жаттығулар арқылы білімін, іскерлігін дағдысын орнықтыру, қалыптастыру көзделеді. Бірақ оқулық оқушы үшін білім бұлағы бола тұрса да, мұғалімнің жәрдемінсіз, оның сабақ кезінде алуан түрлі әдістемелік әдіс-тәсілдерді қолдануынсыз нәтижеге жете алмайды. Оқушыларға дыбыс жүйесін, әр дыбыстың ерекшеліктерін меңгерту фонетикада берілетін білімнің ірге тасы болып есептеледі. Дыбыс жүйесін жете меңгермеген оқушы буын, үндестік заңы, екпін сияқты фонетикалық заңдылықтарды игере алмайды, жазуда қате жібереді, сөйлеуінде де ақаулықтар байқалады.
Дыбыстарды оқыту әдістемесінде, оқыту принциптері мен оқыту әдістері әр тақырыптың ерекшелігіне сәйкес кеңінен қолданылады. Дыбыстар жүйесі жайында бастауыш кластарда әріп тануға, сауатты жазуға, дұрыс сөйлеуге, тексті дұрыс оқуға байланысты біраз мағлұматтар беріледі.
Сондықтан әліппе мына тізбе арқылы өтіледі. Әр тізбеден кейін қайталау жүргізіледі.
1. А, Т, П, Н, Ғ, Р, Л, У.
2. Ш, Й, О, Қ, Д, М, Б, С, Ұ, Ң, Ы.
3. Е, К, І, Ө, И, З, Ә, Ү, Г.
4. Я, Ю, Х, В, Ф, Э, Щ, Ц, Ч, Ь.
Бұл әріптер ашық буыннан бастап оқытылады, ашық буынның 2 түрі үйретіледі:
1. Жалғыз (а), мысалы: а-на, а-па, а-ға;
2. На, па, та, мысалы: ша -на, па-па, а-та, та-ныс.
Ашық буын созылып айтылады, буындап оқытуды оңайлатады және ашық буын келесі буынның қосылып айтылуын тілеп тұрады. Одан кейін біртіндеп тұйық, бітеу буынды сөздер оқытылады. Дауысты дыбыс әріптерін бірінші -оқытамыз. (А, О, Ы, Ұ, У). Содан кейін жіңішке дауыстылар (Ә, Е, Ө, І, Ү). Себебі сөйлеу тіліміздің көпшілік жуан дауыспен айтылатын сөздер. Ал басқа тілден енген дыбыстарды әліппенің соңына қарай топтастырған. Баланың психологилық ерекшелігіне сәйкес, дүниені тұтас күйінде қабылдайтынын ескеріп, әр сабаққа белгілі бір тақырып өзек етіп алынады, балалардың зейіні бір арнаға бағытталады, жүйелі білім алуына жағдай жасалады. Мысалы: негізгі тақырып: А дыбысы мен әрпі. Қосымша: бақ, бақша, жемістер тақырыбы берілген.
Ғ дыбысы мен әрпі.
Қосымша тақырып: ғарыш, ғалым, ғарышкер, деген тақырыптар берілген. Әліппеде оқу мен жазу тұтас бірлікте қарастырылған. Жазу жұмысының өзіндік қиындығы бар. Бала көптеген ережені бір мезгілде орындауға тиісті. Сауат ашу - жазуға төселдіру, үздіксіз жпзу жаттығулары арқылы іске асады. Әрбір әріптің жазба нұсқасының бас әрпі мен кіші әрпін таныстыру кезінде әріпті құрайтын элементтердің дұрыс жазылуын басты назарда ұстау керек.
Әріпті жазып үйренудің тәртібі:
1) Сөзге дыбыстық талдау жасату, жеке дыбыстау, сөз ішіндегі орнын анықтау.
2) Жазба әріптің жазу үлгісін тұтас көрсету (плакаттан, әліппеден);
3) Жаңа әріпті тақтаға жазып көрсету;
4) Жаңа әріп элементтерін дәптерге түсіру;
5) Жаңа әріпті тұтасжазу;
6) Жаңа әріпті басқа әріптермен жалғастырып жазу;
7) Құрамында жаңа әріп бар буын, сөз жазу;
8) Сөйлем жазу;
9) Баланың жұмысына талдау жасау.
Жазу әдістемесіне сай әріпті сауатты, көркем жазуға үйретеміз. Әліппе кезеңінде дыбыс және әріпті таныстыру, сөз сөйлем үйрету, өз бетінше жұмыс жасауға төселдіру, мәтінмен жұмыс істеу, оқу дағдыларын қалыптастыру іске асады. Дыбыстың дыбысталуына, артикуляциясына ерекше мән беріп, жаттығу керек. Әрбір сабақта дауысты және дауыссыз дыбыстар туралы хабар береміз, түсін көрсетеміз. Дауысты дыбыс - еркін, әуенмен созылып айтылатын, дауыссыз дыбыс - қысылып, қысқа дауыс кедергіге ұшырап айтылатынын түсіндіреміз. Дауыс пен әріптің өзара біртұтас, бір - бірінен бөлінбейтін бүтін нәрсе екендігі үйретілуі тиіс. Дыбыс айтылған соң іле оның таңбасы, әріп көрсетіледі. Көрсетілген әріп қайтадан оқылып, дыбысталады. Әрбір әріптің баспа, жазба, бас және кіші әріптері таныстырылады. Әліппе бағдарындағы сөздер оқу материалының бірі болып табылады. Ондағы сөздер міндетті және мүмкін деңгейде оқу үшін 2 түрлі бағанда берілген:
1) Буындап оқу;
2) Тұтас оқу;
Буындап оқу қара сызықпен және тұтас оқу көк сызықпен берілген.Мұндағы буындап оқу барлық оқушылар үшін міндетті болады,ал тұтас сөзбен оқу міндетті емес,тек белгілі бір деңгейде оқу дағдысы бар қабілетті балалардың мүмкіндігін тежемес үшін берілген.
Тұтас оқуға бірте-бірте үзбей жаттығып дайындаламыз, бағандағы сөздердің берілуін де ерекшелік бар.Олардың буын жігінің арасы бос қалдырылған, сызықша қойылмайды, буын мен буынды тез қосуға мүмкіндік жасайды.
Буын сандардың жасалуын (бағандағы сөздердің)А.Байтұрсыновтың еңбектері тиімді түрлері қарастырылған.Ол:
1.Сөз соңынан әріп қосу: ...
2. Сөз соңынан әріп қосу: шаш..., монша...
3.Сөздегі бір әріпті өзгерту:мал-мол,баба-бала.
4.Сөзге буын жалғау арқылы:мал-малта,бақ-бақша.
5.Сөздегі әріптердің орнын алмастыру:мақал-қалам.
Осындай тәсілдер арқылы оқу жеңілдік туғызады,сөздер бір-бірімен ырғақты үндесіп, әуенмен үйлесіп,сөзден сөз туындайды.Бағандағы сөздерді саналы түсініп қиын,өйткені,оқу техникасы күрделі.Сондықтан,оқып,болған соң сөздерге қосымша мағылмат беріледі.Бағандағы сөздермен мынадай жұмыс түрлері жүргізіледі.
1.Бағандағы сөзді мұғалім оқиды.
2.Оқушыларды ілестіре отырып оқытады.
3.Оқушылардан сөздің мағынасы сұралып,сосын түсіндіріледі.
4.Оқушылар жекелеп оқиды (үлгі бойынша).
5.Оқушылар өз бетімен күбірлеп оқысын.
6.Барлық оқушыларға немесе парта қатары бойынша бірге дауыстатып оқыту.
7.Бірнеше сөзге талдау жасау.
8.Дауысты дыбыстан басталған немесе аяқталатын сөзді тауып оқыту.
9.сабаққа жаңадан таныстырылатын әріпті сөздің ішінен табу.
10.Дауыссыз дыбыстан басталатын немесе аяқталатын сөзді тауып оқыту.
11.Сөздерді әріп соңына қарай тауып оқыту.
12.Сөздерді буын соңына қарай оқыту (мал,мата).
13.Сөздерді мағыналық жағынан теріп оқыту.
14.Бағандағы сөздерді тігінен оқыту.
Әліппекезеңіндегі тіл дамыту жұмысы 3 салада жүргізіледі:
1.Сөздік жұмыс.
2.Сөйлем құрастыру.
3.Байланыстырып сөйлеуге үйрету.
1.Сөздік жұмысы-оқылған сөздердің мағынасын түсіндіру,түсініп оқуға бағалау, жаңа сөздер үйрету арқылы оқушылардың сөздік қорын дамыту,әр сабақта бағандағы сөздермен,мәтіндегі сөздермен жүргізіледі.
2.Сөйлем құрастыру- сөздерді бір-бірімен байланыстырып,ауызша құрастыру арқылы жүйелі жазып,баяндауға үйретеміз.
Мысалы:шарапат шашу,шаш (етістік), алма-жеміс (зат есім).
3.Сұрақ-жауап үлгілері,диалог сөйлеуге үйрету материалдар тек қана сауат ашуға байланысты берілген:жер,су,адам аттарының бас әріппен жазылатынын үйрету.онымен қатар тілдік грамматикалық түсінік және тәрбие тақырыптары қоса берілген.
Яғни:
1.Сөздерді дұрыс оқу.
2.Сөздерге сұрақ қоя білу.
3.Әрбір сөздің мағынасын түсіндіру.
4.Сөздерге дыбыстық талдау жасау.
5.Сөздерді буынға болу.
6.Әрбір сөзді қатыстырып,сөйлем құрастыру.
7.Көп нүктенің орнына сөзді қойып, аталған жұмысты құрастыру.
Сонымен қатар азжәне көп деген ұғымдарды нақты көрнекіліктер арқылы түсіндіру.Заттың атына,қимылына,сынына,санына байланысты сұрақ қойып,жаап беру талап етіледі. Заттың түр - түсі, көлемі, т.б. жөнінде түсінік беретін жұмыстың түрлері жүргізіледі.
Сабақты ойын түрінде жүргіземіз. Тақырыпқа сәйкес қазақтың ұлттық ойындарын сергіту сәтінде жүргізуге болады. Мысалы: Жазып бер
ойыны. Ойын оқушыларды әдемі, әрі қатесіз жазуға төселдіру мақсатында жүргізіледі.
Ойын тәртібі: Оқушыларды қатесіз жазуға жаттықтыруға қажетті әріп, сөздері бар бірнеше карточкалар жасалады.
а) Мұғалім үстелінің үстіндегі карточкалардың жазуы бар бетін төмен қаратып жазып қояды да, оқушыларды бір - бірлеп тақтаға шақырады.
Тақтаға шыққан оқушы өзі қалаған бір карточканы аады да, оны оқып шығып тақтаға іліп қояды. Содан кейін шыққан бала егер алған карточкасында әріп болса, оның үлкені мен кішісін, жеке сөз болса оны әдемілеп жазып береді. Басқа оқушылар оны дәптерлеріне жазады. Мұғалім балалардың жақсы жазғандарын мадақтап, нашарларын алдағы уақытта дұрыс жазуға ақыл береді.
б) Мұғалім үстел үстінде жатқан бір карточканы алып, оқушыларға көрсетіп, оқытады. Содан кейін ол карточкасын жазуы бар бетін әрі қаратып, іліп қояды. Оқушылар оны (әріп, не сөзді) қатесіз, әдемілеп жатқа жазады. Жазу жұмыстарында Жазып бер ойынын ойнатып, оқушылардың қолын тез жазуға, әдемілеп жазуға тәрбиелеу.
Әліппеде көк сызықпен қоршалған сөздер берілген. Бұл сөздер өнегелі сөздер деп аталады. Әрбір әріпке өнегелі ұсынылған. Мысалы: Т әріпне ата, Н әрпіне ана, Ғ әрпіне аға, У әрпіне ту, Ш әрпіне шапағат, О әрпіне Отан, Д әрпіне дана, Ы әрпіне ырыс, Ұ әрпіне құран, Е әрпіне еңбек, шешен, шебер, жер, І әрпіне іні, білім, ілім, И әрпіне байланысты иман атты өнегелі сөздер берілген.
Сабақты бұл сөздердің мағынасы ашылып, түсіндіріледі. Өнегелі сөздерге сөйлем, әңгіме құратқызып, осы сөздерге байланысты өлең оқытып, мазмұнын ашуға болады. Оқыту процесінде сөз бен іс, теория мен практика өзара байланысты болады. Әр түрлі көрнекілікті қолданудың нәтижесіне сабақ әрі түсінікті, әрі қызықты болып өтеді. Көрнекілік оқушыларға заттың өзін немесе олардың бейнесін тікелей көріп байқауға мүмкіндік береді. Сауат ашу кезінде жеке суреттер, кеспе әріптер, мазмұнды суреттер және дидактикалық ойындарды пайдалануға болады. Көрнекілік түсінікті, қарапайым, әсерлі болуы керек.
Сабақтың тақырыбы: Б дыбысы мен әрпі.
Сабақтың мақсаты: Б дыбысы мен б әрпімен таныстыру. Б дыбысна сөздер ойлату және сөз ішінен б әрпін белгілеу. Б дыбысының дауысты, дауыссыз дыбыс екенін ажырата білуге үйрету.
Сабақтың түрі: аралас сабақ.
Сабақтың көрнекілігі: Б әрпінің баспа, жазба түрлері, суреттер, Бауырсақ ертегісіне байланысты сюжетті суреттер, жұмбақтар.
Сабақтың барысы:
I. Ұйымдастыру кезеңі.
II. Өткен сабақты қайталап, бекіту.
III. Сергіту сәті.
oo Балалар, бүгінгі сабаққа алтын балық қонаққа келіпті. Алтын балық бізге қонаққа құр келмепті, аузында тістеген конверті бар.
(Алтын балықтың суреті тақтаға ілінеді, бір оқушы конвертті алып мұғалімге береді, мұғалім қандай тапсырма екенін балаларға оқып береді).Сендердің қандай оқушы екендердің көрмекші және білімдердің сынамақшы.
oo Қане, балалар, Алтын балық бізге қандай тапсырма әкелген екен, көрейікші! (конверт ішіне салынған жұмбақтарды мұғалім оқушыларға айтады, оқушылар мазмұнын табады).
Ұзын мұртты сарылар,
Қойнында наны бар. (Бидай)
Иесі оның сәби
Әрі төсек, әрі үй. (Бесік)
Қызықтырып әркімді - ақ,
Суда жүзер шалпылдап,
Қай дыбыстан басталған,
Сол жәндіктің атын тап. (Балық)
oo Балалар, байқаңдаршы жұмбақтардың шешуі қай дыбыстан басталған?
oo Балалар б дыбысынан басталған.
oo Б дыбысынан басталатын тағы қандай сөздер білесіңдер?
(Оқушылар білетін сөздерін айтады).
oo Балалар, Б дыбысынан басталатын қандай ертегілер білесіңдер?
oo Бауырсақ, Бөдене мен түлкі.
(Бауырсақ ертегісінің мазмұндық суреті ілінген).
1) Кемпір мен шал.
2) Бауырсақтың терезе алдында тұрғаны және домалап кетуі.
3) Қоянға кездесуі, қоянның сөзі (Бауырсақты қояннан құтқару ұшін бақа сөзін кіші әріптермен жазу).
4) Қасқырға кездесуі (Бөрік сөзін жазу).
5) Түлкіге жолығуы.
6) Қазақтың ұлттық асық ойынын ойнату үшін б дыбысына сөздер ойлау. (Тақтайшаға асықты иіріп тастап, асық қай әріпке түссе, сол әріптен басталатын сөз айту).
7) Сабақты қорыту. Сабаққа жақсы қатысқан оқушыларды мадақтап, Алтын балықтың сыйлығы беріледі.
І. і. дыбысы мен таныстыру.
а) Көрнекілік арқылы.
ә) Із, ін, піл.
Балалар текше арқылы дәптерге түсіріп отырады. Әрбір сөзге түсінік беріледі. Сөзде неше әріп, неше дыбыс, неше буын бар және І дыбысы қай буында келіп тұр, соны сұрау.
б) Сондай - ақ әрбір сөзге схема (сызба) арқылы сөйлем құратып, дәптерге түсіртіп отыру.
в) І дыбысы мен әрпінің жазба және баспа түрімен таныстыру.
Дәптермен жұмыс:
а) І дыбысы мен әрпін алдымен балалардың қолын жаттықтыру үшін ауада жазу, дәптерге түсіру, элементтерін түсіру.
ә) Оқулықпен жұмыс.
1. Көрнекілік (қатар бойынша жарыс).
Тіс т л п л
К лт тер б л м
К с жем с к ш
(тақтаға осы сөздер жазылған плакат ілінеді. Қатар бойынша үш адам шығып орындайды. Қай қатар бұрын болса, сол қатар жеңіске жетеді.)
б) тіл туралы түсінікті балаларға қысқаша кіріспе айту.
Өз тіліңмен ер жетіп,
Қол созасың күнге сен.
Өз тіліңмен еліңе,
Пайдалысың күнде сен. Ә. Асылбеков.
Ана тілі - асыл нәрі бабамның,
Қуатымсың ақ сүтіндей анамның.
Сәби шақтан бесігімнен ән тыңдап,
Туған тілді жаттап өскен балаңмын.
Содан соң оқулықтағы ана тіліне байланысты нақыл сөз оқылады.
Нақыл сөз түсіндіріледі, оқушылар оқиды.
1. Ана тілін білмеген,
Анасын да сыйламас.
2. Ана тілді құрметте!
(хормен 4-5 рет қайталап жаттайды, жеке оқушылардан жатқа сұралады).
І дыбысы бар сөздерді тауып, і дыбысы нешінші буында тұрғанын ажырату.
в) Оқушылардың қандай сұрағына жауап беретін сөздер сұралады. Сосын оқулықтағы берілген тапсырмалар орындалады.

І.2. Дыбыстарды үйретуде оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыру жолдары

Қазақ тілі оқушыларға нәтижелі үйрету үшін оны оқыту әдістемесін жетілдіру - бүгінгі күннің басты мәселесі. Себебі, оқушылардың берілген білімді саналы түрде ұғынуын, өмірге деген өзіндік көзқарасының дамуы, басқа ғылым негіздерін меңгеру нәтижелері ана тілінде сөйлеу деңгейіне байланысты. Сол себепті де оқыту процесінде жетістіктерге жету үшін оқушыларға ана тіліміздің қыр-сырын ауызша сөйлеу тілін де, жазу мәдениетін де ұғындыруымыз қажет. Сондықтан оқыту технологияларын оқу мазмұнына оқушылардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап, тәжірибеде сынаудың маңызы зор. Қазіргі білім беру саласында оқытудың озық технологияларын меңгермейінше, сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани азаматтылық, адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі.
Ұстаз үшін ең негізгі мақсат - әр сабағын түсінікті, тартымды, тиімді өткізу. Оны жүзеге асырудың бір жолы - оқушыларға білім беру, тәрбиелеу барысында кеңінен қолданылып жүрген оқушылардың білім сапасын көтеруде жағдай жасайтын сабақты тиімді ұйымдастыруға, атап айтқанда сабақ уақытын ұтымды пайдалануға мұғалім мен оқушылардың ойлай қабілетін дамытуға көп көмегін тигізетін әдіс - диктанттарды қолдана білу. Мәселен оқушылардың білім сапасын жақсартуда, ой-өрісін кеңейтуде, алған білімдеріндегі кейбір олқылықтарды толықтырып, бұрын өткен материалдарды бір жүйеге түсіру үшін диктанттарды пайдалану өте тиімді.
Бастауыш сынып оқушылары жазу жұмысында оқушылар көптеген қателер жібереді. Олардың көбі мәтіндегі жаңа ой басталатын жерде азат жолдан бастап жазуды білмейді. Бас әріп, кіші әріп түрі мен тұлғаларын сақтап жаза алмауынан, әріптің баспа түрі мен жазба түрін айқын білмеуінен болады. Әріптерді дыбыстағанда, оны дұрыс айтып үйренбейді.
Септік жалғауын дұрыс меңгермеген оқушылар қосарланып жазылатын дауыссыз дыбыстардың біреуін ғана жазады. Сөздерді буынға дұрыс бөле алмағандықтан кейбір оқушылар тасымалдан қате жібереді. Сонымен бірге басқа тілден енген термин сөздерді де жазуда жиі қателеседі. Айта берсек өте көп, осы айтылған қателерді жібермей сауатты жазу үшін, қандай жұмыстар жүргізген жөн.
Оқушыларды сауатты жазуға үйретуде түрлі жазба жұмыстардың, әсіресе диктанттың маңызы зор. Тек диктант түрлері грамматикалық ережелерді әр оқушының қалай меңгергенін және нелерді шала білетінін байқатады. Сондықтан диктант қай сыныпта болмасын, неғұрлым жиі алынса, оқушылардың сауаты соғұрлым табысты болмақ.
Диктанттар мына түрде болады: әріп, буын, сөз, сөздік, ескерту, шығармашылық, көру, өздік, суретті, терме, графикалық, есту, бақылау диктанттары.Мақсатына қарай оларды өткізудің де тәсілдері түрлі-түрлі.
Оқушыны қатесіз жазуға үйрету үшін мұғалім олардың жіберген қателерін дер кезінде көріп, онымен нақты, тиянақты жұмыс істеуі тиіс. Дұрыс сауатты жазуға төселдіру үлкен шеберлікті қажет етеді.
Оқушыларды сауатты жазуға Әліппені оқытудың алғашқы кездерінен үйрету керек, ол үшін графикалық диктант жүргізген жөн. Мақсатына қарай оларды өткізудің тәсілдері түрлі-түрлі. Графикалық диктантты сөйлемдегі сөздердің байланысын сызба арқылы көрсету, керісінше берілген сызба бойынша сөйлем құрау сияқты түрлі нұсқада жүргізуге болады. Сонымен, графикалық диктант уақытты аз алады, ауызша практикалық жолмен көп ережені түсіндіруге мүмкіндік береді.
Әріп диктанты бірінші сыныпта алғашқы әріптерді үйренгеннен кейін жүргізіледі. Ол дыбыс таңбасының баспа түрінен жазба түріне аударып жазуға үйрету дауысты дауыссыз дыбыстарды ажырата біруге дағдыландыру және көркем жазуын қалыптастыру үшін қолданылады. Мысалы, әріптер салынған қалта ішінен оқушы кез-келген әріпті алады, магнит тақтаға іледі, дауысты, дауыссызын ажыратады. Ол әріпті баспа түрінен жазба түріне айналдырып жазады. Әріп диктантын мына түрде де алуға болады.: мысалы: сырға (5), асқабақ (7), құс (3). 5,7,3.
Суретті диктант. Бұл диктантты түрлендіріп өткізуге болады. Мысалы, суреттегі заттың атын ататып, ондағы сөзде неше дыбыс болса, сонша тор көз сыздыру. Немесе суреттегі заттарды атап, дауысты дауыссыз дыбыстарды көк не қызыл дөңгелекпен белгілеу, суреттегі заттарды буынға бөлгізіп жаздыру. Айтып отырып жазу әдісін қолдану.
Сөздік диктанты. Әріп емлесін өту кезінде белгілі бір сөздердің жазылуын есте сақтау үшін пайдаланылады. Сөздік диктанты өтіліп отырған тақырыпқа байланысты жүргізіледі. Бұл диктант түрін күнде сабақ алдында жаздырып алуға болады. Мысалы, қарындаш, жүзім, көгершін, құлын т.б. Сөздік диктантын күрделендіріп алуға да болады. Бірнеше сөздер жаздырып, осы берілген сөздердің жұрнақ, жалғауын сызба арқылы ажыратып шығады. Бұл жерде сөздік диктанты графикалық диктантпен байланысып тұр.
Буын диктанты. Сауатты жазуға үйрету, қате жазуден сақтандыру, сөзді буындап оқуға оны жаттап алуға көмектесу, сөздерді тасымалдай білуге үйрету сияқты жұмыс түрлерін қамтиды. Аула (2), саңырауқұлақ (5), аққала(3).
Есту диктанты күз келді (2), күн суыта бастады (3), жапырақтар сарғайып жерге түсті (4).
Шығармашылық диктанты. Үйрету диктанттар ішінде мазмұн, құрылым, әдіс-тәсіл жағынан ең күрделісі оқушылардың ойлау қабілетін, сөздік қорын білім деңгейімен өздігінен жұмыс істеудегі шеберліктерін арттыру көрсеткіші. Бұл диктанттың көп нүктенің орнына тиісті әріптерді қою, сөздерді дұрыс орналастыру арқылы сөйлем құрау, басы жазылған мәтінді аяқтау сияқты басқа диктанттарға ұқсамайтын өзгешеліктер болады. Мысалы:
1. Ауамен, біз, дем, аламыз.
2. Ауа, денсаулыққа, таза, пайдалы, өте.
3. Үйдің, таза, ауасын, әр уақытта, сақтаңдар
4. Жиі, терезені, тұрыңдар, ашып
Бұл жерде сөзді дұрыс орналастыру арқылы сөйлем құрап жазу керек.
Терме диктант. Бұл диктант түрі белгілі бір ережені оқушылардың қалай меңгергенін байқау үшін сабақ үстінде жүргізіледі. Мұғалім диктант мәтінін оқыр алдында қандай ережеге көңіл аудару керек екендігін ескертеді. Оқушылар мәтінді дұрыс жазбай, мұғалім оқып тұрған мәтіннен әркім өзіне берілген тапсырмаға лайықты сөздермен сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді теріп жазады. Мысалы, оқушыларды үш топқа бөліп деңгейлеп тапсырма беру.
І топ: заттың қимылын білдіретін сөздерді теріп жазу.
ІІ топ: тасымалдауға болмайтын сөздерді теріп жазу.
ІІІ топ: жіктелген сөздерді теріп жазу.
Өздік диктанты. Оқушылар өтілген материалдарға байланысты әріптер мен буындарды, сөзбен сөз тіркестерін және жекелеген сөйлемдер мен жаттап алған өлең, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтелдерді естеріне түсіріп, ойлана отырып өз бетінше жазады. Диктанттың бұл түрінің өткенді қайталап, тіл ұстартуда маңызы зор. Мұғалім өздік диктантын қай күні болатынын, нені қайталап келу керектігін оқушыларға алдын-ала ескертіп қояды. Мысалы, көп нүктенің орнына қимылды білдіретін сөздерді жаздыру.
Көктем... Қар... Жер... Жаңбыр... Найзағай... Құстар туған жерге... Арықтарда су...
Көру диктанты немесе есте сақтау диктанты. Мұғалімдер тәжірибесінде өте пайдалы диктантқа үйрететін жұмыстардың ең бастысы болып есептеледі. Бұл диктант түрі оқушылардың көру, есту, есте сақтау, затты тану сияқты қабілеттерін дамыту мақсатында жүргізіледі. Көру диктанты үшін әріп, буын жеке сөздер мен сөз тіркестері және шағын мәтіндер, жұмбақтар, мақалдар жаттауға берілген өлеңдерді алуға болады. Диктант мәтіндері үзілісте тақтаға немесе үлкен қағазға жазылып қойылады. Оларды оқушылардың екі-үш рет оқып шығуына көріп жадында сақталуына 1-2 минут уақыт беріледі. Сондан кейін мұғалім оны жауып қояды. Оқушылар тақтадан мәтінді есіне түсіріп, дәптерге жазады.
Бақылау диктанты. Бұрын өтілген материалдарды оқушылар қандай дәрежеде меңгергенін және сауаттылық деңгейінің қандай екенінің анықтау мақсатымен жүргізіледі. Бұл диктант белгілі бір тарауды оқып бітіргеннен кейін өткізіледі. Ол төмендегіше жүргізіледі:
- диктант тақырыбы тақтаға жазылады да, алғашқы сөйлемнің бірінші сөзі жаңа жолдан басталатыны ескертіледі.
- Диктант мәтінінде кездесетін жазылуы қиын немесе ережелері өтілмеген сөздерді мұғалім үзілісте тақтаға жазып қояды.
- Диктант мәтінін мұғалім екі рет дауыстап оқып, жазылуы қиын сөздерді тақтадан қарап алуын ескертеді.
- Егер диктант мәтіні жеке сөздермен сөз тіркестерінен немесе байланысты сөздерден құралған болса, мұндай мәтіндердің әрбір сөзі мен сөйлемін мұғалім 3 рет қана қайталап оқиды. Мұғалім оқушылардың түгелдей жазып отырғанан қадағалап, ең баяу жазатын оқушы бітісімен келесі сөйлемді оқиды.
- Оқушылар түгел жазып болғаннан кейін мұғалім мәтінді бастан аяқ тағы бір рет оқиды. Осы кезде оқушылар өз жазғандарын мұғалімге ілесе отырып тексереді. Қатесі болса түзетеді.
Диктант жұмыстарының барлық түрін магнитофон арқылы да жүргізуге болады. Магнитофон арқылы жүргізілген диктантта оқушылардың зейіні еститін сөзге ғана аударылады.

Қазақ тілі нәтижелі өту үшін оның әдістемесін жетілдіре түсу - бүгінгі күннің кезек күттірмейтін маңызды мәселесі. Бастауыш сыныптарда оқушылардың жазбаша тілін дамытуда, сөздерді байланыстырып сөйлем құрастыруда алуан түрлі жазба жұмыстары әсіресе мазмұндама мен шығарма жазу үлкен жауапкершілікті, көп ізденуді, шеберлікті талап етеді.
Бірінші сыныпта мазмұндама мен шығарма жазуға төселдірудің үлкен мәні бар. Әдетте ата-аналар мен үлкендер арасында бірінші сыныпта мазмұндама шығарма жазудың мәніне түсінбеушілік те кездеседі. Байланыстырып жазу жұмысы кіші жастағы дидактикалық түсініктілік принципіне негізделіп жүргізіледі.
Баланы - жастан деген халық педагогикасында баланы жас кезінен бастап әдептілікке тәрбиелеуді мақұлдайды. Бүгінгі мектеп тәжірибесінде жас ұрпақты шығармашылық жазба жұмыстарға үйретудің аса жеңіл де тиімді әдістемелері аз емес.
Шығарма жазуға дайындық жұмыстарын бірінші сынып оқушылары оқу жылының екінші жарты жылында бастайды. Оқушылар шығарма жазғанға дейін мына дағдыларды игеруге тиіс:
Мысалы, бірінші сыныпта берілген суреттердің мазмұнына қарай жүйелі ойды білдіретін сөйлемде шағын шығарма әңгіме құрап айтуға және жазуға жаттықтыру. Оқушылар сурет мазмұнына байланысты сөйлемдер құрайды, шағын әңгіме жазып шығады. Біздің сынып тақырыбына шығарма жаздыру мұнда ешқандай сурет қолданылмайды. Бірақ ауызша әңгіме өткізіледі. Сұрақ-жауап арқылы сынып ішіндегі заттардың атын сұраймын. Оқушының жазған шығармасынан.
Біздің сынып
Біздің сыныпта парта, стол, орындық, тақта, есепшот бар. Сынып іші кең, жарық. Тақтаның үстіңгі жағында Ыбырай мен Абай атамыздың суреті ілулі тұр. Суреттің астында аталарымыздың өсиет сөздері жазылған. Сыныптағы парталар 3 қатар етіп қойылған. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.