Қазақ тіл біліміндегі сөйлем мүшелерін оқыту

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І тарау. Сөйлем мүшелері . синтаксистің зерттеу объектісі
1.1. Сөйлем мүшелерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Сөйлем мүшелерінің орын тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ тарау. Сөйлем мүшелерін оқытудың әдістемелік жүйесі
ІІ.1. Сөйлем мүшелерін модульді.интерактивтік технология арқылы оқыту
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ.2. Сөйлем мүшелерін оқытуда тірек белгілерді қолдану ... ... ... ... ... ... ... ..
Сөйлем мүшелерін оқытуда ойын түрлерін ұтымды қолдану ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша беттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Кіріспе. Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тілі пәнінен берілетін білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгертуде модульді-интерактивтік технология арқылы оқыту ерекше орын алады. Ғылым мен техниканың қарыштап дамыған кезеңі сөйлем мүшелерін меңгертудің жаңа түрін қажет етеді.
Модульді-интерактивтік технология арқылы сөйлем мүшелерін оқытудың басты ерекшелігі білімгерлердің өз бетімен білім алуына, олардың ізденімдік - зерттеу дағдыларының қалыптасуына бағытталады.
Модульді-интерактивтік технология арқылы оқыту білімдерін жүйелеу және талдап, бағалауда сабақтың сапасын жақсартумен бірге олардың өзіндік ізденісін арттырып, шығармашылық қабілетін дамытады. Бұл тұста мұғалімнің басты міндеті оқушыларға модульді-интерактивтік технологияны қолдана отырып, сабақ барысында орындалатын тапсырмаларды, оқушының білім деңгейін дұрыс анықтау, пәнге деген қызығушылығын арттыру болып табылады. Оқытудың дәстүрлі әдістемесінен модульді-интерактивтік технологияға өту оқушыны сабақ үстінде ойландыра білуге, сөйлем мүшелерін толық меңгеруге жетелейді.
Зерттеу мақсаты:
Сөйлем мүшелерін модульді-интерактивтік технология арқылы меңгертудің ұтымды ғылыми-теориялық әдістемесін ұсыну; сөйлем мүшелерін игертудің тиімді амал-тәсілдерін айқындау.
Зерттеудің міндеттері:
- модульді-интерактивтік технология арқылы сөйлем мүшелерін оқытудың ғылыми-теориялық негіздерін дәйектеу;
- сөйлем мүшелерін модульді-интерактивтік технология арқылы оқытудың тиімді жолдарын ұсыну;
- сөйлем мүшелерін меңгертуге модульді-интерактивтік технологияның бір түрі – тірек белгілерін қолданудың ұтымдылығын дәлелдеу;
- сөйлем мүшелерін игертуде ойын элементтерінің тиімділігін көрсету.

Зерттеудің болжамы:
Сөйлем мүшелерін оқыту барысында модульді-интерактивтік технологияны қолдану қазақ тілінен алған білімді жүйелеп, оны сапалы да терең меңгеруге көмектеседі. Модульді-интерактивті технология арқылы қазақ тілінің сөйлем мүшелерін меңгерту әрбір оқушының жеке қабілеттерін ескеріп, өз әрекетін нәтиже ретінде тануға мүмкіндік туғыза отырып, оның жан-жақты рухани дамуына бағдар береді.
Зерттеудің әдістері: теориялық әдістер, баяндау, салыстыру, жүйелеу, талдау, сараптау, қорыту, бақылау және тәжірибеден өткізу.
Зерттеу пәні: қазақ тілін оқыту әдістемесі.
Зерттеу орны: №36 орта мектеп , 8 «ә» сыныбы
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
1. Тақырып таңдап алу, сол бойынша іздену.
2. Бекітілген тақырыпқа байланысты материал жинақтап, жұмыстың жоспарын құру.
3. Жоспарға сәйкес курстық жұмыстың І бөлімін жазу.
4.Диплом алдындағы тәжірибе жинақтау, курстық жұмыстың практикалық бөлімін жазып, жұмысты аяқтау және қорғау.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. Алматы, 1995.
2. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. – А., 1996.
3. Әміров Р. С. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1997 жыл.
4.Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. Алматы, 2001 жыл.
5. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. А., 1997.
6. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. Жай сөйлем синтаксисі. А., 1991.
7. Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. Алматы, 1991.
8. Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі және жай сөйлем синтаксисі. А., 1992.
9. Қасымова Т., Дәулетбекова Ж. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2000 ж.
10. Құлмағанбетова Б. Қазақ тілін оқыту методикасы.А., «Мектеп» 1998 ж.
11. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары –А. 2001
12. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы. 1966.
13.Қазақ тілінің грамматикасы. Синтаксис. 2-том. Алматы, 2003 ж.
14. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. Алматы, Ана тілі, 1992.
15. Оразбаева Ф., Сағидулла Г. Қазіргі қазақ тілі оқу құралы.
ЖШС « PRINT-S» А., 2005 ж.
16. Оралбаева Н., Жақсылықова Қ. Қазақ тілін оқыту әдістемесі.
А., «Ана тілі» 1996 ж.
17. Қазақ тілі мен әдебиеті, №3, 2011 жыл
18. Қазақ тілі мен әдебиеті, №5,2011 жыл.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Абай атындағы Жамбыл гуманитарлық колледжі

Гуманитарлық пәндер бөлімі
Қазақ тілі мен әдебиеті ПЦК

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Қазақ тіл біліміндегі сөйлем мүшелерін оқыту
Орындаған: Қарақыстақ Ж.
Тобы: К - 2 - 08
Пәні: қазақ тілін оқыту әдістемесі
Жетекші: Елібаева Л.

Тараз - 2013
Қазақ тіл біліміндегі сөйлем мүшелерін оқыту

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І тарау. Сөйлем мүшелері - синтаксистің зерттеу объектісі
1.1. Сөйлем мүшелерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Сөйлем мүшелерінің орын тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ тарау. Сөйлем мүшелерін оқытудың әдістемелік жүйесі
ІІ.1. Сөйлем мүшелерін модульді-интерактивтік технология арқылы оқыту
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ.2. Сөйлем мүшелерін оқытуда тірек белгілерді қолдану ... ... ... ... ... ... ... ..
Сөйлем мүшелерін оқытуда ойын түрлерін ұтымды қолдану ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша беттер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Кіріспе. Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тілі пәнінен берілетін білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгертуде модульді-интерактивтік технология арқылы оқыту ерекше орын алады. Ғылым мен техниканың қарыштап дамыған кезеңі сөйлем мүшелерін меңгертудің жаңа түрін қажет етеді.
Модульді-интерактивтік технология арқылы сөйлем мүшелерін оқытудың басты ерекшелігі білімгерлердің өз бетімен білім алуына, олардың ізденімдік - зерттеу дағдыларының қалыптасуына бағытталады.
Модульді-интерактивтік технология арқылы оқыту білімдерін жүйелеу және талдап, бағалауда сабақтың сапасын жақсартумен бірге олардың өзіндік ізденісін арттырып, шығармашылық қабілетін дамытады. Бұл тұста мұғалімнің басты міндеті оқушыларға модульді-интерактивтік технологияны қолдана отырып, сабақ барысында орындалатын тапсырмаларды, оқушының білім деңгейін дұрыс анықтау, пәнге деген қызығушылығын арттыру болып табылады. Оқытудың дәстүрлі әдістемесінен модульді-интерактивтік технологияға өту оқушыны сабақ үстінде ойландыра білуге, сөйлем мүшелерін толық меңгеруге жетелейді.
Зерттеу мақсаты:
Сөйлем мүшелерін модульді-интерактивтік технология арқылы меңгертудің ұтымды ғылыми-теориялық әдістемесін ұсыну; сөйлем мүшелерін игертудің тиімді амал-тәсілдерін айқындау.
Зерттеудің міндеттері:
- модульді-интерактивтік технология арқылы сөйлем мүшелерін оқытудың ғылыми-теориялық негіздерін дәйектеу;
- сөйлем мүшелерін модульді-интерактивтік технология арқылы оқытудың тиімді жолдарын ұсыну;
- сөйлем мүшелерін меңгертуге модульді-интерактивтік технологияның бір түрі - тірек белгілерін қолданудың ұтымдылығын дәлелдеу;
- сөйлем мүшелерін игертуде ойын элементтерінің тиімділігін көрсету.

Зерттеудің болжамы:
Сөйлем мүшелерін оқыту барысында модульді-интерактивтік технологияны қолдану қазақ тілінен алған білімді жүйелеп, оны сапалы да терең меңгеруге көмектеседі. Модульді-интерактивті технология арқылы қазақ тілінің сөйлем мүшелерін меңгерту әрбір оқушының жеке қабілеттерін ескеріп, өз әрекетін нәтиже ретінде тануға мүмкіндік туғыза отырып, оның жан-жақты рухани дамуына бағдар береді.
Зерттеудің әдістері: теориялық әдістер, баяндау, салыстыру, жүйелеу, талдау, сараптау, қорыту, бақылау және тәжірибеден өткізу.
Зерттеу пәні: қазақ тілін оқыту әдістемесі.
Зерттеу орны: №36 орта мектеп , 8 ә сыныбы
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
1. Тақырып таңдап алу, сол бойынша іздену.
2. Бекітілген тақырыпқа байланысты материал жинақтап, жұмыстың жоспарын құру.
3. Жоспарға сәйкес курстық жұмыстың І бөлімін жазу.
4.Диплом алдындағы тәжірибе жинақтау, курстық жұмыстың практикалық бөлімін жазып, жұмысты аяқтау және қорғау.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.

І тарау. Сөйлем мүшелері - синтаксистің зерттеу объектісі
І.1. Сөйлем мүшелерінің зерттелуі

Сөйлемге коммуникативтік және құрылымдық синтаксистік тұрғыдан талдау жасау сөйлем мүшелері ұғымдарымен (бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш) тікелей байланысты. Тіл білімі тарихында осы әдіс ертеден-ақ қалыптасып, дәстүрге айналып отыр.
Лингвистикалық ой-пікірлер тарихы үшін сөйлем мүшелері жөніндегі тұжырымдардың қызғылықты нәрсе екені сөзсіз. Революцияға дейінгі түркі тілдерге арналған еңбектің қайсысында болмасын логикалық, психологиялық байымдаумен ұштасып, қатарласып қаралғандығын көреміз. Сондықтан да сөйлемнің негізгі шарты бастауыш пен баяндауыштың болуы деген сөз - логикалық байымдау үшін субъект пен объект предикаттың керектігі. Сөйлемге осылай психологиялық, логикалық көзқараспен қарау сөйлемнің грамматикалық функциясын ашуға зиянын тигізді. Логикалық байымдау грамматикалық сөйлемге көшіріліп, синтаксистің көптеген негізгі мәселелері дұрыс шешілмеді. Осының нәтижесінде тұрлаулы мүшенің бір-бірімен айтылатын жақты, жақсыз, толымсыз, атаулы сияқты жай сөйлем түрлері де зерттелмеді. Бұл жағдай ХІХ ғасыр үшін өте маңызды, өйткені Аристотель дәуірінен бастап соңғы кездерге дейін сөйлем логикалық байымдаумен өте тығыз байланыста қаралған еді. Сондықтан да бұл дәуірдегі орыс тілі ғылымын зерттеушілер байымдаудың сөздер арқылы берілуі - сөйлем деп қараған еді. Мұны қолдаушылар - Ф. И. Буслаев, неміс лингвистері К.Ф. Беккер, Г. Пауль, т.б. болды.
Ф.И. Буслаевтің Орыс тілінің тарихи грамматикасының тәжірибесі (1858) деген еңбегі көпшілік назарын өзіне ерекше аударды. Өйткені көптеген ғалымдар ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қалыптасқан тұжырымдарды алып қарастырып, грамматика мен логика арасындағы ара жікті ажыратады. Синтаксистік құрылыс жөніндегі Ф.И. Буслаевтің өзгертулері мен енгізгендері көп емес, бірақ олардың барлығы принципті, ғылыми негізделген өзгертулер. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында грамматикалық бастауыш логикалық бастауыштың басты сөзі делініп келсе, Буслаев бұл түсінікті кеңейтеді. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері негізінен семантикалық өлшемге (критерийге) қарсы анықталды және топтастырылды. Топтастырудың бұл принципін Буслаев та сақтады.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында тұжырымдар қалыптасқанға дейін ол бүтін және бірыңғай болған жоқ. Тек басқалардың орнын ауыстыратын балама варианттары ретінде қолданылып келді.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында орыс тіл біліміндегі сөйлем мүшелері тұжырымының мазмұнын қорытындыласақ, лингвистер өздерінің міндетін тұтас және осы бір теорияның жалпы жағдайын белгілеуден аса алмады. ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы синтаксис туралы ілім кемшіліктерден ада емес еді. Оны ХІХ ғасырдың екінші жартысында осы саланы зерттеуші ғалымдар да анық байқады. Дегенмен, бұл тұжырымдар сөйлемнің синтаксистік құрылысы жөніндегі ілімді ілгері дамытқанын жоққа шығаруға болмайды.
Аталған кездегі бұл ілімнің ілгері дамуын, ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қалыптасқан сөйлем мүшелері жайындағы концепцияларды зерттей келіп, олардың қайсысының қай ғалымның творчестволық еңбегінде қалай дамығанын сараптаймыз. Қайсысының үлкен сынға ұшырағанын, нәтижесінде ХІХ ғасыр соңындағы сөйлем мүшелері жөніндегі ілімнің ХІХ ғасыр ортасындағы ілімнен қандай айырмашылығы бар екенін ажыратамыз.
Дәлірек айтсақ, ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы сөйлем мүшелері жөніндегі тұжырымдар ұсынылған анкета сұрақтарына жауап берумен бірдей болды. Біз енді сөз ететін ғалымдардың еңбегіне сүйеніп, олардың қандай сұрақ, жауаппен келіспейтінін және неге келіспейтінін, оған қандай жауаптар тапқанын сөз етеміз.
А.А. Потебня грамматикалық сөйлем логикалық байымдаумен бірдей де, паралель емес деп көрсетті.
А.А. Дмитриевский сөйлемнің анықтамасына көп көңіл бөлді. Оның өзіндік соны пікірі сөйлем мүшелерінің иерархиялығы жөнінде еді. Оның айтуынша, сөйлемде бастауыш пен баяндауыш тұрлаулы мүше болмайды, тек баяндауыш қана тұрлаулы. Ал бастауыш толықтаушы мүшелердің бірі дейді.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында сөйлем мүшелерін зерттеуде өз үлестерін қосқан А.А. Потебняның шәкірті Д.Н. Овсяннико-Куликовский, академик Ф.Ф.Фортунатов сияқты ғалымдардың еңбектерінің өзіндік орны бар.
Міне, бұл еңбектер түркі тілдерінің синтаксисін зерттеушілерге арналған еңбектердің ең алғашқысы - М.А. Казем-Бектің Түркі-татар тілінің жалпы грамматикасы (1846) кітабы. Бұдан соң әйгілі Алтай тілінің грамматикасы (1869) деген еңбекте сөйлемнің бас мүшелері бастауыш, баяндауыш және оның функциялары қандай сөз таптарынан жасалатындығы, сөйлемнің орны қаралады. Бұл еңбек түркі тілдері синтаксисінің зерттеу объектісін анықтап, белгілі жүйеге түсірді.
Қазақ тілін алғашқы зерттеген ғалымдардың бірі - М.П. Мелиоранскийдің Қазақ-қырғыз тілінің қысқаша грамматикасы (1894) деген еңбегінің екінші бөлімі синтаксис мәселелеріне арналған. Бұл еңбектің синтаксис бөлімінде мынадай тараулар қаралады:
1. Жай сөйлемнің кейбір мәселелері.
2. Етістіктердің қызметі, олардың көсемшеге айналуы.
3. Есімшелердің анықтауыш болуы және қимылды білдіріп келуі. Сондай-ақ
тұйық райлы етістіктің қолданылу.
4. Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі, жалпы морфологиялық категориялар-
дың синтаксистік қызметі есепке алынады.
М.П. Мелиоранский сөйлем туралы былай дейді: При плавной спокойной речи (напр.:при неторопливом рассказе о чем-нибудь) простые предложения состоят по крайней мере из двух членов: подлежащего и сказуемого, как подлежащего так и именно стоит в иминительном падеже и подлежащее стоит обыкновенно перед сказуемым.
Автор бұдан соң бастауыш пен баяндауыштың бір-бірімен байланысу тәсілі, қандай сөз таптарынан жасалатыны туралы мағлұмат береді. Осымен қатар бұл тарауда септік жалғауларының да синтаксистік қызметіне тоқтайды. Мұнда сөйлемнің және сөз тізбектерінің анықтамасы жоқ. Автордың пікіріндше, бастауыш пен баяндауыштың қатар келуі жай сөйлемнің негізгі өлшемі (критериясы) болып есептеледі. Сондықтан анықтауыштан басқа сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері жөнінде де еш нәрсе айтылмаған. Өйткені, М.П.Мелиоранскийдің өзі кіріспеде айтып кеткендей, бұл еңбек (11-бөлім) оқушыны қазақ тілі синтаксисі құрылысымен ықшам ғана түрде таныстырып өтуді мақсат еткен.
Қазақ тілі біліміндегі сөйлем мүшелерінің зерттелу тарихына үңілсек, сөйлем мүшелерінің анықтамасы туралы ғалымдардың арасында түрліше көзқарастар болып келді.
Сөйлем мүшелері синтаксисте, оның ішінде жай сөйлемнің синтаксисінде басты қызмет атқарады. Сондықтан сөйлем мүшелеріне ерте кезден-ақ басты назар аударушылық басым болды.
Қазақ тілі біліміндегі сөйлем мүшелерінің зерттелуін екі кезеңге бөліп қарауға болады:
1. Жиырмасыншы, отызыншы жылдар арасындағы айтылған ойлар, оқулық
пен ғылыми еңбектерде жарияланған пікірлер.
2. Қырықыншы жылдардан бастап осы кезеңге дейінгі көзқарастар.
Синтаксис, оның негізгі объектілері қазақ тіл білімінде Қазан революциясына дейін және онан кейінгі уақыттан бері зерттеліп келеді. Сөйлем мүшелерінің негізгі белгілері, жасалуы, тыныс белгілері туралы ғылыми тұжырымдар бірінші кезеңде жақсы қаралған еді. Бұл кезеңдегі сөйлем мүшелерінің жасалуы жайлы А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Х.Басымов, І. Бәйтенов, т.б. ғалымдар алғаш сөз етті. Ол уақытта сөйлем мүшелері туралы айтыстар да, негізінен, оларды топтау мәселесіне, жасалуына қатысты ойлар жан-жақты айтылып отырды. Синтаксис саласындағы алғашқы мағлұматтарды осы бірінші кезеңнен аламыз.
Қазақ тіл білімінің негізін құрған 20-30 жылдардағы еңбектерді оқып отырғанымызда онда сөйлем мүшелері жасалу жағынан ғана сөз болған жоқ, сонымен бірге оның қалыптасу, таптастыру, тұрақтану мәселесіне көп көңіл бөлінгенін байқаймыз. Қазақ тілі лингвистикалық терминдердің жасалуын, соның ішінде сөйлем мүшелері ұғымдарының алғаш рет аталып, қалыптасуы жиырмасыншы жылдардағы А. Байтұрсыновтың еңбектерінен басталады. Ал осы дәстүрдің әрі қарай толысып, ғылыми негізге келуі отызыншы жылдардағы Қ.Жұбанов пен С. Аманжолов еңбектерінен айқын көрінеді.
А.Байтұрсыновтың 1923-1928 жылдары бірнеше рет басылып шыққан Тіл-құралының сөйлем жүйесіне арналған үшінші кітабында сөйлем мүшелеріне біршама тоқтаған. Дегенмен, мұнда анықтама, ережелер тиянақты бекітілмеген, ғылыми негізделмеген еді. Бұдан соң сөйлем мүшелеріне қатысты Қ. Жұбановтың 1936 жылғы Қазақ тілінің грамматикасы деген орта мектеп оқулығының бір тарауы мен Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан (Ауыл мұғалімі, 1937 №1-2) деген мақаласын атай аламыз.
Қазақ тіл білімінің негізін салушылардың бірі - С. Аманжолов 1936 жылы Сөйлем мүшілірін таптастыру мәселелері атты мақаласын бастырып, онда біршама тың ойлар айтқан еді. (Тіл мәселелері, 2-жинақ).
С. Аманжолов 1932 жылдан бастап синтаксис мәселесін зерттеді. Мысалы, Төрт жылдық тіл кітабы (1932), орта мектепке арналған Қазақ тілінің грамматикасы (І-ІІ бөлімдері), жоғары мектеп үшін жазылған тұңғыш оқулық - Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқа курсы (1940) деген еңбектері сөйлем мүшелерін жан-жақты зерттеп, ғылыми жүйеге түсірудің үлгісі, құнды тәжірибесі болды.
Қазіргі кезде синтаксисті зерттеушілер осы аталған алғашқы еңбектерді басшылыққа алып, одан үйреніп, содан-соң сөйлем мүшелері проблемасын, сондай-ақ синтаксистің басқа көптеген мәселелерін түбегейлі зерттеп, дамыту ісіне лайықты үлестерін қосып келеді.

І.2. Сөйлем мүшелерінің орын тәртібі
Сөйлем құрылысын жіптіктей етіп айтудың бір амалы -- сөйлем мүшелерін дұрыс орналастыру. Өз орнында тұрмаған сөз оқушыға оғаш көрініп тұрады немесе сөйлем мағынасы өзгеріліп кетеді. Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібінің қалай болуы жазушының, сөйлеушінің ықтиярындағы нәрсе емес. Ол жайында әрбір тілдің өзіне тән ішкі заңы, ережелері болады. Сөйлем құрағанда, соларды ескеріп, әр сөзді орнына қойып айтуда үлкен мән бар. Дұрыс құралған сөйлемнің түсінігі де дұрыс, кісіге етер әсері де өзгеше болады.
Сөйлем құрауда сөзді дұрыс орналастыруды шеберлік деп тану үшін де, сөздердің орын тәртібін дұрыс сақтап жазу үшін де бұл жайында қазақ әдеби тілінің ережелерін білу керек.
Қазақ тілінде сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі, жалпы алғанда, тұрақты, орыстіліндегідей еркін емес, жалпы ереже бойынша баяндауыш сөйлемнің ең соңында, бастауыш одан бұрын, анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш өздері қатысты сөздерден бұрын тұрады. Ауызекі сөзде, көркем әдебиетте сөйлем мүшелерінің бұл орын тәртібі, әрдайым жоғарыда айтқандай болып келе бермейді, инверсия жасалып (орын ауысып) та орналаса береді. Бірақ осылай етудің стильдік мәні болады. Мысалы, грамматикаларда "анықтауыш анықтайтын сөзінен соң тұрмайды",-десе, Ғ. Мүсірепов "Қазақ солдатында": "Осындай да табан бола ма екен қырық тесік",- деп анықтауышты (қырық тесік) анықтайтын сөзінен (табан) кейін қойған. Дәл осы арада автордың бұлай етуі өте орынды. Ол солай ету арқылы Бораштың тілім-тілім жаралы аяғын көріп, Шегеннің таңданғанын, сол айтқан сөздерінің интонациялық өңі қалай екенін білдірген. Сол сияқты, Қолыңды тарт дегенді, айтушының ашулана, көтеріңкі дауыспен айтқанын білдіру үшін М.Әуезов Тарт қолыңды! деп жазған.
Сөйлем мүшелерін қалай болса солай орналастыру жазушының өз еркіндегі нәрсе емес. Сөйлемнің бастауышын қай жерге қойып айту кісінің, субъективті көзқарасымен емес, тілдің белгілі бір нормасымен, заңдылығымен байланысты. Сондықтан сол заңды жете білмесе де, тілдің табиғатынан тыс, құлаққа жат естілетін үнін сезетін кісілер сөйлем мүшелерін дұрыс орналастырады.
Бастауышты жайылма сөйлемдегі қалыпты орны үш түрлі болады:
1. Жайылма сөйлемдегі тұрлаусыз мүшелер баяндауышқа қатысты болса, бастауыш сөйлемнің басында тұрады. Мысалы, Жігіттер білектерін сыбанып жұмысқа кірісті. Осындағы бастауыш -- жігіттер^ баяндауыш -- кірісті. Сол екеуінің ортасындағы сөздер -- тұрлаусыз мүшелер. Олар баяндауышқа қатысты: баяндауышты пысықтайды (білектерін сыбанып), баяндауышты толықтайды (жұмысқа). Ал осы қалыпты орнын өзгертіп, сөйлем мүшелерінін, орындарын ауыстырып айтуға да болады. Мысалы, Білектерін сыбанып жігіттер жұмысқа кірісті, білектерін сыбанып жұмысқа жігіттер кірісті. Бұлар қай уақытта осылай айтылуы мүмкін. Бастауышқа ой екпіні түсіп, оны басқа сөзден гөрі басым мағынада айту үшін осылай болуы мүмкін.
2. Сөйлемде бастауыштың да, баяндауыштың да маңында тұрлаусыз мүшелер болса, бастауыштың қалыпты орны сөйлемнің ортасы болады. Мысалы, Университетте оқып жүрген жігіттер білектерін сыбанып жұмысқа кірісті. Бұл сөйлемдегі сөздердің орнын ауыстырып айтуға болғанымен, онша жатық болмайды. Дегенмен, былай десек: Білектерін сыбанып университетте оқып жүрген жігіттер жұмысқа кірісті. Мұнда білектерін сыбанып -- оқып жүргенге қатысты болады, сөйлемнін мағынасы өзгеріледі.
3. Тұрлаусыз мүше (мүшелер) тек бастауыштың маңында болып, баяндауышқа қатыспайтын болса, онда бастауыш баяндауыштың дәл алдында тұрады. Мысалы, Университеттс оқып жүрген жігіттер көмектесті десек, сөйлем мүшелерінің орнын ауыстырып айтуға көнбейді (өлеңді сөйлемнің жөні бір басқа).
Осылардан аңғаратынымыз: 1) Бір мүшенің сөйлемдегі орны басқа мүшелердің сөйлемдегі орнына қарап белгіленеді; 2) Сөйлем мүшелерінін, қалыпты орнын өзгертіп айтуға болатын болса, солай еткенде, қалай да сөйлемнің бұрынғы мағынасына өзгеріс енеді.

Сөйлем мағынасын осылай түрлендіріп, ондағы жеке мүшеге ерекше стильдік қызмет арту үшін, оны басқа сөзбен орын ауыстырып айтуды и н в е р с и я дейміз. Инверсия мақсатты болу керек. Олай етпей, сөйлеу тілінде кездеседі екен деп немесе сөйлем құрылысы әр алуан болсын деп, сөйлемді шәлкес, теріс құруға болмайды. Бұл жөнінде де тілдің нәзіктігін ескеріңіз: анықтауыш, жалпы ереже бойынша, анықтайтын сөзінің дәл алдында тұрады. Егер бір заттың бірнеше, әр алуан анықтауышы болса, оның қайсысы бұрын, қайсысы соң тұру керек? Мұнда да тиянақты ереже бар: заттың түпкілікті, ең негізгі сапасын білдіретін анықтауыш сол заттың дәл қасында тұрады да, өзгелері одан бұрын орналасады. Мысалы, торы, ақсак деген сындарды бие сөзінің анықтауыштары етіп айтқымыз келсе, ақсақ торы бие дейміз, керісінше, торы ақсақ бие демейміз. Себебі биенің, торылығы жусаң да кетпейтін түпкілікті, негізгі сапасы, ал ақсақтығы -- қосымша, көлденең міні.
Бастауыштың кейде сөйлемнің ең соңында тұратын да орайы болады:
1. Диалогты сөйлемге автордың, берген түсінігінде бастауыш сөйлемнің соңында да, диалогтың алдында да түра береді, мысалы:
-- Жастардың саяси тәрбиесіне партия алдында комсомол жауапты, -- деді Әбдікәрім.
-- Самолет ұшуға әзір! -- деді звено технигі Таися Вахрамиевна (X. Досп.).
Аман ішіп отырған асын тастай сала:
-Мынау әншіні көріп қалайықшы, -- деп тұра жүгірді (Ғ. Мұстафин).
Асан:
- Әкем көп жылдан бері колхоздың жылқысын бақты, - деді
(С. Бақбергенов).
Төл сөз бен автор сөзінің осылай орналасып, бастауыштың сөйлемнің соңында не басында тұруы -- оның үйреншікті қалыпты орны. Мұндайға инверсия жасау үшін төл сөздің арасына автор сөзі қыстырылады:
-- Тоқта! -- деді ол, -- Үшқұмбезден кетерде, -- мен не деп едім, есіңде ме?
-- Мен, -- деді Асқар, -- сені жақсы көремін. (С. Мұқанов).
2. Қынжыла, күйіне айтылған лепті, сұраулы сөйлемдердің бастауыштарын соңына шығарып айтуға болады: Келмей қойды бүгін ол! Айтып едім ғой саған мен! (Айтпап па едім саған мен?!) Үміттен айрылса, не болар еді адам?
(С. Мұқанов).
Хабарлы сөйлемдерде, осы тәрізді, бастауыштарға екпін түсіре, оларға ерекше мән бере айту үшін олардың орнын басқа мүшелермен ауыстырамыз.
Бастауыш қалыпты
орнында
Баяндауышқа
инверсия жасалған
Қарымсақ Зылиханы іздеуге
шықпақшы болды.

Қарымсақ інісінің үйіне қарай жүгірді.

Келіні пештің мұржасын
ашып жүр екен. (Б. Майлин ).

Абай Ойқұдықтағы аулына
салқын түсе жетті.
Зылиханы іздеуге Қарымсақ шықпақшы болды.

Інісінің үйіне қарай Қарымсақ жүгірді.

Пештің мұржасын келіні ашып жүр екен.

Ойқұдықтағы аулына Абай салқын түсе жетті.

Бастауыштың керегінде орнын өзгертіп айтудың үлкен мәні бар. Ол қалыпты орнын өзгертіп, баяндауыштың жетегіндегі сөздің орнында тұрғанда, оған логикалық екпін түседі де, бастауыштың бұрынғы орнына қойылған сөздер де бұрынғысына қарағанда, басым мағынада айтылады. Ал өз орнында тұрған сөздердің ешқайсысы, әдейілеп дауысты құбылтып, көтеріңкі дауыспен айтқанда болмаса, оларға ой екпіні түсіп, сөйлемдегі басқа сөздер шумағынан бөлектенбейді. Олардың құрылысын өзгертіп бастауышты баяндауыштың жетегіндегі тұрлаусыз мүшелердің орнына қойғанда, орын ауысқан сөздердің айтылу ырғағы да, логикалық екпіні де өзгертіледі. Сонда баяндауыштың қасында тұрған бастауыш ерекше басым әнуенмен айтылады.
Баяндауыштың үйреншікті орны -- сөйлемнің соңы. Сол орнын, өлеңді сөйлемдерде болмаса, көп өзгертпейді. Дегенмен, оған да инверсия жасауға болады.
Баяндауышқа ой екпінін түсіре, басқа сөздерден басым мағынада айту үшін, кейбір ұранды, лепті сөйлемдерде оны бірінші орынға қойып айтуға болады.
Жойылсын жауыздар! Жасасын сүйікті Отанымыз! Жоғалсын өлім! Жасасын
өмір! (3. Шашкин).
-- Тарт қолыңды!
-- Отыр орныңа!
-- Көне алмаймын оның зорлығына! (М. Әуезов).
-- Тарт тіліңді! Жоғал көзіме көрінбей!- деп Ысқақ кимелеп кетті (С. Ерубаев).
-- Өшір үніңді, оңбағанның баласы! (Ә. Сәрсенбаев).
-- Қой әрі балалықты! (Ғ. Мұстафин).
-- Қайтейін бұрын кім болғанын? (С. Мұқанов).
Толықтауыштардың сөйлемдегі қалыпты орны -- баяндауыштың алды. Бұлардың да ол орнын басқа мүшелермен ауыстыруга болады.
Толықтауыштар бұйрықты, лепті, сұраулы сөйлемдерде болмаса, хабарлы сөйлемде баяндауыштармен орын ауысып, баяндауыштың соңында келе бермейді. Келе жатыр ол үйден. Ол отыра кетті орындыққа. Қатты сағындым қарындасымды дегендей сөйлемдер әдебиетте кездеседі, бірақ оларда пәлендей стильдік қызмет жоқ.
Бұйрықты, лепті, сұраулы сөйлемдерде баяндауышты күшті екпінмен, көтеріңкі дауыспен айту үшін сөйлемнің басына, ал толықтауыш, пысықтауыштарды одан кейін қоямыз. Ондайда баяндауышпен орын ауысқан толықтауыштар да бұрынғы мағынасында қалмайды:
Бар, осынымды айт дегендегі толықтауышты баяндауышпен орнын ауыстырып: Бар, айт осынымды! деуге болады. Алдыңғы сөйлем жай хабар ретінде айтылса, соңғы сөйлем ерекше ырғақты әуенмен күйіне сөйлеген кісінің сөзі болып ұғынылады. Ол айырмашылық толықтауыш пен баяндауыштың орын ауысуынан болып отыр. Ондайда толықтауыштардың да ерекше екпінмен басым мағынада айтылатынын мына мысалдардан көруге болады:
-- Не ақысы бар менде? Дұшпан сөзіне еріп дұшпан боламысың Нұржанға? Бердім атты! (С. Мұқанов). Қөрсетпе көз жасыңды! (М. Әуезов).
Толықтауыштарға көбірек инверсия жасалатын сөйлем -- диа-логты сөйлем. Диалогты сұраулы сөйлемнің мазмұнына лайық оғаш берілетін жауап толықтауыштан басталса, онда оған инверсия жасалып, басқа сөздерден гөрі басым мағынада айтылғандағысы.
-- Кімді күтіп отырсың?
-- Амантайды күтіп отырмын.
-- Бұл ақшаны кімге берейін?
-- Рабиғаға бере гой.
Анықтауыш, пысықтауыштар көбінесе басқа сөздермен қатар тұру арқылы байланысатындықтан, оларды әрі-бері жылжытуға болмайды, болса да, ондай мысал көп кездеспейді. Ал ілік жалғауы жалғанған анықтауыштар мен барыс, шығыс, жатыс, көмектес жалғауларындағы пысықтауыштарға толықтауыштардай инверсия жасауға болады. Сондай-ақ инверсия жасай беруге көнгіш пысықтауыш -- мезгіл үстеулері мен көсемшелерден жасалған пысықтауыштар:
1. Үлкен кісісің ғой, апа, көпті көрген (С. Мұқанов).
Осындай да табан бола ма екен қырық тесік! (Ғ. Мүсірепов). Сақижан, жүр тезірек! (Ғ. Сланов).
Бүгін, міне, қарасам, бір көш кетіп барады (Жамбыл).
Тәңірі сұлулықтың, ақын Сара, үйректің сұңқарындай тудың дара (X. Жұмалиев). Ақырындап ат қозғалды (Б. Майлин). Кетерде Боржадай маған амандасқан жоқ, мен оған амандасқаным жоқ (С Мұқанов).
Заттың түрін, түсін білдіретін бірыңғай анықтауыштардың орындарын өзгертіп айтуда мән болмайды. Сондықтан қайсысын бұрын койсам екен? деп қиналмайсың. Мысалы: сары, көк, жасыл түс (жасыл, көк сары түс), күшті, қарулы, епті жігіт (қарулы, епті, күшті жігіт), түлкі тымақты, барқыт қамзолды, ақ сақалды кісі (ақ сақалды, түлкі тымақты, барқыт қамзолды кісі).
Егер бірыңғай анықтауыш біркелкі болмай, түрлі-түрлі сапа болса және бір заттың маңында әр түрлі бірнеше анықтауышы болса, олардың ішіндегі заттың ең негізгі сыны болатыны басқа анықтауыштардан кейін, анықталатын сөздің қасында тұрады: Дередей үлкен жұп-жұмыр ақ тай -- қысырдың тайы. Сары қыз әдемі сары келіншек болыпты. Жасында ат жақтылау, қыр мұрындылау сияқты еді, қазір дөңгелек көзді, май мұрындылау, ет-жеңді, толық әйел болуға бет алыпты (Ғ.Мұстафин).
Оң жақ бұрышта ешбір сәнсіз, ретсіз үйіле салған үлкен пеш тұр ... Үстінде ыждаһатты қолмен жиылған сұрғылт түсті, көнетоздау екі-үш көрпе, жастық (М. Әуезов).
Сөзді дұрыс орналастырудың стильдік қызметі ерекше.

Қорытынды

Қазақ тілі пәнінен берілетін білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгертуде модульді-интерактивтік технология арқылы оқыту ерекше орын алады. Ғылым мен техниканың қарыштап дамыған кезеңі сөйлем мүшелерін меңгертудің жаңа түрін қажет етеді.
Модульді-интерактивтік технология арқылы сөйлем мүшелерін оқытудың басты ерекшелігі білімгерлердің өз бетімен білім алуына, олардың ізденімдік - зерттеу дағдыларының қалыптасуына бағытталады.
Модульді-интерактивтік технология арқылы оқыту білімдерін жүйелеу және талдап, бағалауда сабақтың сапасын жақсартумен бірге олардың өзіндік ізденісін арттырып, шығармашылық қабілетін дамытады. Бұл тұста мұғалімнің басты міндеті оқушыларға модульді-интерактивтік технологияны қолдана отырып, сабақ барысында орындалатын тапсырмаларды, оқушының білім деңгейін дұрыс анықтау, пәнге деген қызығушылығын арттыру болып табылады. Оқытудың дәстүрлі әдістемесінен модульді-интерактивтік технологияға өту оқушыны сабақ үстінде ойландыра білуге, сөйлем мүшелерін толық меңгеруге жетелейді.

ІІ тарау. Сөйлем мүшелерін оқытудың әдістемелік жүйесі
ІІ.1. Сөйлем мүшелерін модульді-интерактивтік технология арқылы оқыту әдістемесі
Сөйлем мүшелерін модульді-интерактивтік технология арқылы оқыту мемлекеттік тілді қатысымдық тұрғыдан меңгерте отырып, оқушылардың пәнге қызығуын, ынтасын арттыратын әлеуметтік, танымдық мотивтердің қалыптасуына жол ашады, дүниетанымдық көзқарасын тереңдетеді, сапалы білім мен іскерлік дағдысын қалыптастырады. Сөйлем мүшелерін модульді-интерактивті технология арқылы оқыту қағидалары кешенді жаттығулар мен тапсырмалар арқылы пысықталып, оқушының алған білімін бекітеді, сауаттылығын арттырады.
Сөйлеу тілін жетілдіруге бағыттайтын практикалық жұмыстарды мейлінше жиі әрі жүйелі орындатудың маңызы үлкен. Оқушының ойы нақты берілуі үшін сөйлемнің негізі дұрыс қалануы керек. Олай болса, сөйлемнің дұрыс құрылуы оны құрайтын сөйлем мүшелерінің орын тәртібіне, оның өзіндік белгілеріне тікелей байланысты. Сөйлем мүшелері синтаксистік категория ретінде өзінің грамматикалық мағынасымен, морфологиялық табиғатымен анықталады. Сөйлемге негізгі материал болатын сөз бен сөз тіркесі сөйлем құрамына енгенде жаңа сипатқа ие болады. Ондағы әрбір сөз морфологиялық тұлғаға еніп, грамматикалық құрылымға түскенде, оның тілдегі атқаратын қызметі айқындалады, яғни сөйлем құрамында сөйлем мүшелерінің өзінің нақты атқаратын синтаксистік қызметі бар.
Модульді-интерактивтік технология арқылы сөйлем мүшелерін оқытуда оқушыларға алдымен синтаксистік талдауға берілген сөйлемнің мағынасын меңгертіп, сөйлемдегі әр сөздің жеке мағынасына түсінік беріледі.Тілші Г.Қосымова сөздің дәлдігі ойдың айқындылығын көрсететіндігін, сөз қолданыстағы дәлдік сөйлеушінің ойлау жүйесінің тереңдігімен, қазақ әдеби тілінің байлығы мен нормасын жетік білуімен өлшенетіндігін айтады . Тілдің ішкі даму заңдылықтарын жетік білген оқушы сөйлем құрастыруда әр сөздің мағынасын айқын түсініп, синтаксистік талдау барысында сөйлем мүшелерінің қызметіне нақтылы сипаттама беріп, объективті саралай алады.
Қазақ тілі сабақтарында модульді-интерактивтік технология арқылы сөйлем мүшелерін меңгерту ғалымдар (С.Жиенбаев, Н.Сауранбаев, М.Балақаев, Р.Әміров, О.Төлегенов, Т.Сайрамбаев еңбектерін негізге ала отырып, профессор З.С.Күзекова) еңбектеріндегі грамматиканың ғылыми теориялық негізіне, тіл фактілеріне сүйене отырып жүргізіледі. Сөйлем мүшелерін оқытуда көркем әдебиеттерден үзінді ретінде алынған, тәрбиелік мәні бар мәтіндерді бірте-бірте күрделендіре жеңілден-ауырға, оңайдан-қиынға ұстанымымен жүйелі ұйымдастыру оқушылардың тілін ұстарта отырып, ойлау қабілетін де шыңдайды. Сабақта қазақ тілінің өзіндік ерекшеліктері туралы қосымша мағлұмат көзі ретінде дидактикалық тапсырмалар топтамасында арнайы іріктелген танымдық мәтіндермен қатар, тілші ғалымдардың өмір жолынан, шығармашылығынан хабардар ететін мәтіндер де ұсынылады.
Дәстүрлі оқыту жүйесінде жазбаша тілдік қатынас оқушы үшін басым түрде қолданылып, ауызша тілдік қатынас көбіне мұғалімнің іс-әрекеті ғана болып келсе, модульді-интерактивтік технологияда оқушы белсенді субъектіге айналып, ауызша тілдік қатынас та, жазбаша тілдік қатынас та қатар жүзеге асады. Әрі бұл белсенді оқытудың дамытушылық серпіні материалды меңгерту барысында сөйлем мүшелеріне талдауды жүйелі жүргізу үшін де қажет.
Әдіскер-ғалым Х.Арғынов сөйлем мүшесін меңгертуде сөйлем мүшесі болатын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.