Заем шарты және жалпы сипаттамасы
Жоспар
Кіріспе 2
І Тарау. Заем шарты және жалпы сипаттамасы 4
1.1. Заем шарты. қаржы.несиелік міндеттеме ретінде. 4
1.2. Заем шартының пайда болу және даму тарихы 5
1.3 Заем шартының ұғымы және белгілері. 7
ІІ Тарау Заем шартының ерекшеліктері 12
2.1. Заем шартының элементтері. 12
2.2.Заем шартының мазмұны және шарттардың түрлері. 15
2.3 Банк заем шартының ерекшеліктері. 23
ІІІ Тарау. Заем шарты бойынша борышқор жауапкершілігінің негіздері. 25
3.1. Шарт бойынша барышқор жауапкершілігінің негіздері 25
3.2. Борышқор жауапкершілігінің ерекшеліктері. 27
Қорытынды 29
Пайдаланған әдебиеттер тізілімі 30
Кіріспе 2
І Тарау. Заем шарты және жалпы сипаттамасы 4
1.1. Заем шарты. қаржы.несиелік міндеттеме ретінде. 4
1.2. Заем шартының пайда болу және даму тарихы 5
1.3 Заем шартының ұғымы және белгілері. 7
ІІ Тарау Заем шартының ерекшеліктері 12
2.1. Заем шартының элементтері. 12
2.2.Заем шартының мазмұны және шарттардың түрлері. 15
2.3 Банк заем шартының ерекшеліктері. 23
ІІІ Тарау. Заем шарты бойынша борышқор жауапкершілігінің негіздері. 25
3.1. Шарт бойынша барышқор жауапкершілігінің негіздері 25
3.2. Борышқор жауапкершілігінің ерекшеліктері. 27
Қорытынды 29
Пайдаланған әдебиеттер тізілімі 30
Кіріспе
Азаматтық айналымның қатысушылары жасайтын шарттық міндеттемелердің басым көпшілігі өтелмелі қатынастарды көздейді.Әдетте, олар ақшалай міндеттемелерді дүниеге әкеледі, осы міндеттеме бойынша, бірінші тарап зат беруге, қызмет көрсетуге немесе жұмыс атқаруға міндеттенеді, ал екінші тарап– берілген зат үшін, атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін ақы төлеуге міндеттенеді.
Ақша сомасын төлеумен тікелей байланысты ақшалай міндеттеме, әр түрлі шарттарда өзінің орнын табады: заем,сатып алу–сату, тауар жеткізілімі, контрактация, мүлік жалдау, мердігерлік, тасымалдау және т.б. шарттар.
Ал азаматтар туралы айтатын болсақ, олар өз міндеттемелері бойынша қарыздарын өзінің ақшалай заттарымен өтейді және ешбір басқа тұлғалардың көмегіне жүгінбейді. Бірақ кей кездерде, азаматтар олардың қолында бар қаражатпен төлеу мүмкіндігінен айырылған. Осындай кездерде, қаржы ресурстары бар тұлғаларға, солардың ішінде банктерге жүгінуге мәжбүр.
Дәл осындай жағдай ұйымдарда–заңды тұлғаларда пайда болуы мүмкін. Бірақ осы міндеттемелердің мазмұны мен көлемі өзіндік ерекшеліктерге ие, оларға міндеттемеге қатысушы субъектілердің ерекшелігі кіреді.
Айта кететін бір жайт, өзінің мұқтаждықтарын пайда тапқан, яғни жалақыдан ақшалай заттардың көмегімен әр түрлі мүлікті сатып алумен қанағаттандырады.
Мекемелер–заңды тұлғалар өзінің шығындарын коммерциялық пайда есебінен өтейді. Тек әлеуметтік–мәдени мекемелерде ғана шығындарын бюджеттік көздердің көмегімен ғана өтеуі мүмкін.
Аашалай міндеттемелердің субъектілері ақшалай заттардың тапшылығы жағдайында, заем шартының негізінде, үшінші тұлғалардың қаржылай көмегіне жүгінуі мүмкін.
Заем несиеленудің басқа нысандарының негізгі белгілерін сипаттайтын, мейлінше типтік несиелік міндеттеме ретінде ұсынылады.
Нарықтық экономиканың қызмет етуі –тауарлы–ақша айырбастаудың құрылысының ұйымдастырушылық–құқықтық әдістері мен құралдарын іздестіруге талпыныс жасайды. Заем – несиелік міндеттеменің мейлінше типтік және әмбебап түрі болып табылады, ол несиелудің басты нысанадары мен белгілерін анықтьайды. Азаматтық заңнамада заем рим құқығының рецепциясы негізінде пайда болды және ол римдік «mutuum» шартына негізделеді, оның анықтамасы Юстиниан Дигестыларында берілген.
Мемлекет экономикасы дамуының барлық сатыларында несие үлкен рөлге ие болған. Бірақ тек нарықтық экономиканың кезеңінде ғана несие және несиелік қатынастар кең қолданысқа ие болды және жаңа құқықтық бекітілуге ие болды.
Заем шартын қарастыру өзекті болып табылады, себебі мәміленің осы түрі ең көп таралған болып есептеледі, неге десеңіз, осы шарт міндетті жазбаша түрде куәландыруға тиісі емес және ол негізінен тұрмыстық сипатқа ие. Шағын ақша сомалары және жоғары бағасы жоқ заттардың заемы бойынша міндетте негізінен материалдық емес, моральдық сипат алуда себебі адамдар өзінің жақын туыстарына, жолдастарына белгілі бір заттарды ешбір жазбаша түрде куәландырмай , «қарызға беруге» үйренді, осының салдарынан жақыдармен қатынастар нашарлай түседі, себебі қарызға алынған зат немесе ақша сомасы иесіне уақытында немесе мүлдем қайтарылмады.
Біз ойымызша, осындай заемдық шараны, қол қойып куәландыру қажет емес,бірақ мәселе ірі мөлшердегі ақша сомасы немесе бағалы затқа қатысты болса, онда туыстық байланысқа көз жайып, мәмілені (жай жазбаша қолхат түрінде болса да) шарт ретінде куәландыру қажет.
Біздің жұмысымызда қарастырып жатқан мәселелер кешені, тек заңгерлерді ғана қызықтырмай, экономисттерді те толғандырады, ол қарастырылып жатқан институттардың ерекшелігімен байланысты.
Біздің курстық жұмысымыздың мақсаты–заем шартының ұғымын, белгілері мен элементтерін және оның мазмұны мен заем шартын орындау, тоқтату негіздерін зерттеу және оның тәжірибе жүзінде қолдану мәчелелерін қарастыру.
Заем шарты мұқият зерттеу үшін, біз тақырыпты ашатын бірнеше мәселені қарастырамыз:
• заем шартының даму тарихын зерттеу
• заем шартының ұғымы мен белгілерімен танысу
• шарттың элементтерін қарастыру, оларға тараптар, шарт нысанасы, мерзім мен шарт нысаны кіреді
• шарттың мазмұнын терең зерттеу, шарт ережесін бұзу салдарын қарастыру
• заемшының жауапкершілігінің өзекті мәселелерін талдау
Заем шартына қатысты мәселе туралы азаматтық құқық саласының көптеген мамандары пікір жазды, және біз олардың еңбектеріне негізделіп, мәселені талдаған болатынбыз, оларға заң ғылымдарының доценті–Новоселова Л.А., ММУ–нің заң факультетінің аспиранты, залалдар мәселесіне қатысты еңбек жазған В.С.Евтеев, банктік шарттардың құқықтық табиғаты кітабінің авторы Е.Б. Осипов, Сулейменов, Басин , Худяков және т.б.
Біздің курстық жұмысымыздың құрылымы:
–жұмыстың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері кіріспеде айтылған;
–негізгі бөлігінде үш тарау, бірінше тарауда біз заем шартының ұғымы, белгілері туралы мәселені қозғасақ, екінше тарауда біз шарттың мазмұны элементтері туралы мәселені талқындаймыз, ал соңғы үшінші тарауда шарттың өзекті мәселелері, яғни заемшының (борышқордың) жауапкершілігі туралы толғау жасаймыз;
–айтылған мәселелер бойынша қорытынды жасаймыз;
Азаматтық айналымның қатысушылары жасайтын шарттық міндеттемелердің басым көпшілігі өтелмелі қатынастарды көздейді.Әдетте, олар ақшалай міндеттемелерді дүниеге әкеледі, осы міндеттеме бойынша, бірінші тарап зат беруге, қызмет көрсетуге немесе жұмыс атқаруға міндеттенеді, ал екінші тарап– берілген зат үшін, атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін ақы төлеуге міндеттенеді.
Ақша сомасын төлеумен тікелей байланысты ақшалай міндеттеме, әр түрлі шарттарда өзінің орнын табады: заем,сатып алу–сату, тауар жеткізілімі, контрактация, мүлік жалдау, мердігерлік, тасымалдау және т.б. шарттар.
Ал азаматтар туралы айтатын болсақ, олар өз міндеттемелері бойынша қарыздарын өзінің ақшалай заттарымен өтейді және ешбір басқа тұлғалардың көмегіне жүгінбейді. Бірақ кей кездерде, азаматтар олардың қолында бар қаражатпен төлеу мүмкіндігінен айырылған. Осындай кездерде, қаржы ресурстары бар тұлғаларға, солардың ішінде банктерге жүгінуге мәжбүр.
Дәл осындай жағдай ұйымдарда–заңды тұлғаларда пайда болуы мүмкін. Бірақ осы міндеттемелердің мазмұны мен көлемі өзіндік ерекшеліктерге ие, оларға міндеттемеге қатысушы субъектілердің ерекшелігі кіреді.
Айта кететін бір жайт, өзінің мұқтаждықтарын пайда тапқан, яғни жалақыдан ақшалай заттардың көмегімен әр түрлі мүлікті сатып алумен қанағаттандырады.
Мекемелер–заңды тұлғалар өзінің шығындарын коммерциялық пайда есебінен өтейді. Тек әлеуметтік–мәдени мекемелерде ғана шығындарын бюджеттік көздердің көмегімен ғана өтеуі мүмкін.
Аашалай міндеттемелердің субъектілері ақшалай заттардың тапшылығы жағдайында, заем шартының негізінде, үшінші тұлғалардың қаржылай көмегіне жүгінуі мүмкін.
Заем несиеленудің басқа нысандарының негізгі белгілерін сипаттайтын, мейлінше типтік несиелік міндеттеме ретінде ұсынылады.
Нарықтық экономиканың қызмет етуі –тауарлы–ақша айырбастаудың құрылысының ұйымдастырушылық–құқықтық әдістері мен құралдарын іздестіруге талпыныс жасайды. Заем – несиелік міндеттеменің мейлінше типтік және әмбебап түрі болып табылады, ол несиелудің басты нысанадары мен белгілерін анықтьайды. Азаматтық заңнамада заем рим құқығының рецепциясы негізінде пайда болды және ол римдік «mutuum» шартына негізделеді, оның анықтамасы Юстиниан Дигестыларында берілген.
Мемлекет экономикасы дамуының барлық сатыларында несие үлкен рөлге ие болған. Бірақ тек нарықтық экономиканың кезеңінде ғана несие және несиелік қатынастар кең қолданысқа ие болды және жаңа құқықтық бекітілуге ие болды.
Заем шартын қарастыру өзекті болып табылады, себебі мәміленің осы түрі ең көп таралған болып есептеледі, неге десеңіз, осы шарт міндетті жазбаша түрде куәландыруға тиісі емес және ол негізінен тұрмыстық сипатқа ие. Шағын ақша сомалары және жоғары бағасы жоқ заттардың заемы бойынша міндетте негізінен материалдық емес, моральдық сипат алуда себебі адамдар өзінің жақын туыстарына, жолдастарына белгілі бір заттарды ешбір жазбаша түрде куәландырмай , «қарызға беруге» үйренді, осының салдарынан жақыдармен қатынастар нашарлай түседі, себебі қарызға алынған зат немесе ақша сомасы иесіне уақытында немесе мүлдем қайтарылмады.
Біз ойымызша, осындай заемдық шараны, қол қойып куәландыру қажет емес,бірақ мәселе ірі мөлшердегі ақша сомасы немесе бағалы затқа қатысты болса, онда туыстық байланысқа көз жайып, мәмілені (жай жазбаша қолхат түрінде болса да) шарт ретінде куәландыру қажет.
Біздің жұмысымызда қарастырып жатқан мәселелер кешені, тек заңгерлерді ғана қызықтырмай, экономисттерді те толғандырады, ол қарастырылып жатқан институттардың ерекшелігімен байланысты.
Біздің курстық жұмысымыздың мақсаты–заем шартының ұғымын, белгілері мен элементтерін және оның мазмұны мен заем шартын орындау, тоқтату негіздерін зерттеу және оның тәжірибе жүзінде қолдану мәчелелерін қарастыру.
Заем шарты мұқият зерттеу үшін, біз тақырыпты ашатын бірнеше мәселені қарастырамыз:
• заем шартының даму тарихын зерттеу
• заем шартының ұғымы мен белгілерімен танысу
• шарттың элементтерін қарастыру, оларға тараптар, шарт нысанасы, мерзім мен шарт нысаны кіреді
• шарттың мазмұнын терең зерттеу, шарт ережесін бұзу салдарын қарастыру
• заемшының жауапкершілігінің өзекті мәселелерін талдау
Заем шартына қатысты мәселе туралы азаматтық құқық саласының көптеген мамандары пікір жазды, және біз олардың еңбектеріне негізделіп, мәселені талдаған болатынбыз, оларға заң ғылымдарының доценті–Новоселова Л.А., ММУ–нің заң факультетінің аспиранты, залалдар мәселесіне қатысты еңбек жазған В.С.Евтеев, банктік шарттардың құқықтық табиғаты кітабінің авторы Е.Б. Осипов, Сулейменов, Басин , Худяков және т.б.
Біздің курстық жұмысымыздың құрылымы:
–жұмыстың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері кіріспеде айтылған;
–негізгі бөлігінде үш тарау, бірінше тарауда біз заем шартының ұғымы, белгілері туралы мәселені қозғасақ, екінше тарауда біз шарттың мазмұны элементтері туралы мәселені талқындаймыз, ал соңғы үшінші тарауда шарттың өзекті мәселелері, яғни заемшының (борышқордың) жауапкершілігі туралы толғау жасаймыз;
–айтылған мәселелер бойынша қорытынды жасаймыз;
Пайдаланған әдебиеттер тізілімі
1) Гражданский Кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий /Под ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г.Басина. алматы: Жеті жарғы, 2003. С.346.
2)Агарков М.М. Основы банковского права: курс лекций. М.: БЕК, 1994. С.213–218.
3) Гуревич И.С. Очерки советского банковского права. Л., 1959. С. 40–55.
4)Флейшиц Е.А. Расчетные и кредитные отношения. М., 1956. С.176.
5) Ефимова Л.Г. Банковское право. М.: БЕК, 1994. С. 180.
6)Наумова Л.Н. Существенные условия кредитного договора // Хозяйятво и право. 2003. № 12. С. 36–42; Суханов Е.А. Комментарий части второй Гаражданского кодекса Российской Федерации для предпринимателей. М.: Фонд «Правовая культура», 1996. С.166.
7) Гражданский Кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий/Под ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г.Басина. алматы: Жеті жарғы, 2003. С.360.
8) Ефимова Л.Г. Банковское право. М.: БЕК, 1994. С. 184.
9) Законы XII таблиц. Институции Гая. Дигесты Юстиниана (Памятники римского права). - М.: Зерцало, 1997.
10) Римское частное право: Учебник / Под ред. проф. И.Б.Новицкого и проф. И.С. Перетерского. – М.: Юристъ, 1996.- с. 396.
11) Романовская В.Б., Курзенин Э.Б. Основы римского частного права. - Нижний Новгород. – 2000г. – с.85-86
12) Хохлов С. А. Заем и кредит (гл. 42) // Гражданский кодекс Российской Федерации. Часть вторая. Текст, комментарии, алфавитно-предметный указатель. М., 1998 - с. 420.
13) Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий. Изд. 2–е, испр. и доп., с использованием судебной практики. Отв. ред.: М.К. Сулейменов, Ю.Г.Басин. А., 2003. 352–б.
14)ҚР–ның «Төлемдер және ақша аударулары туралы» 29.06.1998 N 237-1 Заңы
15) Брагинский М.И., Витрянский В.В. //uristinfo.com
16гинский М.И., Витрянский В.В. //uristinfo.com
16)Гражданское право: Учебник. Ч. II / Под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. С. 430 (автор гл. 39 - Д.А. Медведев).
17) См.: Гражданское право: Учебник. В 2 т. Т. II. Полутом 2 / Отв. ред. проф. Е.А. Суханов. С. 211 (автор гл. 49 - Е.А. Суханов).
18) Гражданское право. Том ІІ. Учебник для вузов (академический курс). Отв. Ред: М:К: Сулейменов, Ю.Басин 2002 315-316-б.
19) Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 наурыздағы N 2155 «Ұлттық Банкі туралы» Заңы
20)ҚР–ның Азаматтық құқығы. Оқулық. Ерекше бөлім.ІІ том.–Алматы: Заң әдебиеті, 2004.–123–124 б–тер.
21) Правовая природа банковских договоров / Е.Б.Осипов. Алматы: Издательство “ӘдiлетПресс”, 1997.– 187 с http://www.twirpx.com/file/830925/
22) ҚР–ның «Банктер мен банк қызметі туралы» Заңының 35–б.
23) В.С. Евтеев //uristunfo.com
24) «Ресей азаматтық құқығындағы заем шарты» атты диссертацияның авторы Абдуллаев М.К.–ның қатысуымен жазылған ПС Заңгерлік орталықтың ақпараттық заңгерлік бөлімімен дайындалған мақала. //uristinfo.com
1) Гражданский Кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий /Под ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г.Басина. алматы: Жеті жарғы, 2003. С.346.
2)Агарков М.М. Основы банковского права: курс лекций. М.: БЕК, 1994. С.213–218.
3) Гуревич И.С. Очерки советского банковского права. Л., 1959. С. 40–55.
4)Флейшиц Е.А. Расчетные и кредитные отношения. М., 1956. С.176.
5) Ефимова Л.Г. Банковское право. М.: БЕК, 1994. С. 180.
6)Наумова Л.Н. Существенные условия кредитного договора // Хозяйятво и право. 2003. № 12. С. 36–42; Суханов Е.А. Комментарий части второй Гаражданского кодекса Российской Федерации для предпринимателей. М.: Фонд «Правовая культура», 1996. С.166.
7) Гражданский Кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий/Под ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г.Басина. алматы: Жеті жарғы, 2003. С.360.
8) Ефимова Л.Г. Банковское право. М.: БЕК, 1994. С. 184.
9) Законы XII таблиц. Институции Гая. Дигесты Юстиниана (Памятники римского права). - М.: Зерцало, 1997.
10) Римское частное право: Учебник / Под ред. проф. И.Б.Новицкого и проф. И.С. Перетерского. – М.: Юристъ, 1996.- с. 396.
11) Романовская В.Б., Курзенин Э.Б. Основы римского частного права. - Нижний Новгород. – 2000г. – с.85-86
12) Хохлов С. А. Заем и кредит (гл. 42) // Гражданский кодекс Российской Федерации. Часть вторая. Текст, комментарии, алфавитно-предметный указатель. М., 1998 - с. 420.
13) Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий. Изд. 2–е, испр. и доп., с использованием судебной практики. Отв. ред.: М.К. Сулейменов, Ю.Г.Басин. А., 2003. 352–б.
14)ҚР–ның «Төлемдер және ақша аударулары туралы» 29.06.1998 N 237-1 Заңы
15) Брагинский М.И., Витрянский В.В. //uristinfo.com
16гинский М.И., Витрянский В.В. //uristinfo.com
16)Гражданское право: Учебник. Ч. II / Под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. С. 430 (автор гл. 39 - Д.А. Медведев).
17) См.: Гражданское право: Учебник. В 2 т. Т. II. Полутом 2 / Отв. ред. проф. Е.А. Суханов. С. 211 (автор гл. 49 - Е.А. Суханов).
18) Гражданское право. Том ІІ. Учебник для вузов (академический курс). Отв. Ред: М:К: Сулейменов, Ю.Басин 2002 315-316-б.
19) Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 наурыздағы N 2155 «Ұлттық Банкі туралы» Заңы
20)ҚР–ның Азаматтық құқығы. Оқулық. Ерекше бөлім.ІІ том.–Алматы: Заң әдебиеті, 2004.–123–124 б–тер.
21) Правовая природа банковских договоров / Е.Б.Осипов. Алматы: Издательство “ӘдiлетПресс”, 1997.– 187 с http://www.twirpx.com/file/830925/
22) ҚР–ның «Банктер мен банк қызметі туралы» Заңының 35–б.
23) В.С. Евтеев //uristunfo.com
24) «Ресей азаматтық құқығындағы заем шарты» атты диссертацияның авторы Абдуллаев М.К.–ның қатысуымен жазылған ПС Заңгерлік орталықтың ақпараттық заңгерлік бөлімімен дайындалған мақала. //uristinfo.com
Жоспар
Кіріспе 2
І Тарау. Заем шарты және жалпы сипаттамасы 4
1.1. Заем шарты– қаржы-несиелік міндеттеме ретінде. 4
1.2. Заем шартының пайда болу және даму тарихы 5
1.3 Заем шартының ұғымы және белгілері. 7
ІІ Тарау Заем шартының ерекшеліктері 12
2.1. Заем шартының элементтері. 12
2.2.Заем шартының мазмұны және шарттардың түрлері. 15
2.3 Банк заем шартының ерекшеліктері. 23
ІІІ Тарау. Заем шарты бойынша борышқор жауапкершілігінің негіздері. 25
3.1. Шарт бойынша барышқор жауапкершілігінің негіздері 25
3.2. Борышқор жауапкершілігінің ерекшеліктері. 27
Қорытынды 29
Пайдаланған әдебиеттер тізілімі 30
Кіріспе
Азаматтық айналымның қатысушылары жасайтын шарттық міндеттемелердің
басым көпшілігі өтелмелі қатынастарды көздейді.Әдетте, олар ақшалай
міндеттемелерді дүниеге әкеледі, осы міндеттеме бойынша, бірінші тарап зат
беруге, қызмет көрсетуге немесе жұмыс атқаруға міндеттенеді, ал екінші
тарап– берілген зат үшін, атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін
ақы төлеуге міндеттенеді.
Ақша сомасын төлеумен тікелей байланысты ақшалай міндеттеме, әр түрлі
шарттарда өзінің орнын табады: заем,сатып алу–сату, тауар жеткізілімі,
контрактация, мүлік жалдау, мердігерлік, тасымалдау және т.б. шарттар.
Ал азаматтар туралы айтатын болсақ, олар өз міндеттемелері бойынша
қарыздарын өзінің ақшалай заттарымен өтейді және ешбір басқа тұлғалардың
көмегіне жүгінбейді. Бірақ кей кездерде, азаматтар олардың қолында бар
қаражатпен төлеу мүмкіндігінен айырылған. Осындай кездерде, қаржы
ресурстары бар тұлғаларға, солардың ішінде банктерге жүгінуге мәжбүр.
Дәл осындай жағдай ұйымдарда–заңды тұлғаларда пайда болуы мүмкін.
Бірақ осы міндеттемелердің мазмұны мен көлемі өзіндік ерекшеліктерге ие,
оларға міндеттемеге қатысушы субъектілердің ерекшелігі кіреді.
Айта кететін бір жайт, өзінің мұқтаждықтарын пайда тапқан, яғни
жалақыдан ақшалай заттардың көмегімен әр түрлі мүлікті сатып алумен
қанағаттандырады.
Мекемелер–заңды тұлғалар өзінің шығындарын коммерциялық пайда есебінен
өтейді. Тек әлеуметтік–мәдени мекемелерде ғана шығындарын бюджеттік
көздердің көмегімен ғана өтеуі мүмкін.
Аашалай міндеттемелердің субъектілері ақшалай заттардың тапшылығы
жағдайында, заем шартының негізінде, үшінші тұлғалардың қаржылай көмегіне
жүгінуі мүмкін.
Заем несиеленудің басқа нысандарының негізгі белгілерін сипаттайтын,
мейлінше типтік несиелік міндеттеме ретінде ұсынылады.
Нарықтық экономиканың қызмет етуі –тауарлы–ақша айырбастаудың
құрылысының ұйымдастырушылық–құқықтық әдістері мен құралдарын іздестіруге
талпыныс жасайды. Заем – несиелік міндеттеменің мейлінше типтік және
әмбебап түрі болып табылады, ол несиелудің басты нысанадары мен белгілерін
анықтьайды. Азаматтық заңнамада заем рим құқығының рецепциясы негізінде
пайда болды және ол римдік mutuum шартына негізделеді, оның анықтамасы
Юстиниан Дигестыларында берілген.
Мемлекет экономикасы дамуының барлық сатыларында несие үлкен рөлге ие
болған. Бірақ тек нарықтық экономиканың кезеңінде ғана несие және несиелік
қатынастар кең қолданысқа ие болды және жаңа құқықтық бекітілуге ие болды.
Заем шартын қарастыру өзекті болып табылады, себебі мәміленің осы түрі
ең көп таралған болып есептеледі, неге десеңіз, осы шарт міндетті жазбаша
түрде куәландыруға тиісі емес және ол негізінен тұрмыстық сипатқа ие. Шағын
ақша сомалары және жоғары бағасы жоқ заттардың заемы бойынша міндетте
негізінен материалдық емес, моральдық сипат алуда себебі адамдар өзінің
жақын туыстарына, жолдастарына белгілі бір заттарды ешбір жазбаша түрде
куәландырмай , қарызға беруге үйренді, осының салдарынан жақыдармен
қатынастар нашарлай түседі, себебі қарызға алынған зат немесе ақша сомасы
иесіне уақытында немесе мүлдем қайтарылмады.
Біз ойымызша, осындай заемдық шараны, қол қойып куәландыру қажет
емес,бірақ мәселе ірі мөлшердегі ақша сомасы немесе бағалы затқа қатысты
болса, онда туыстық байланысқа көз жайып, мәмілені (жай жазбаша қолхат
түрінде болса да) шарт ретінде куәландыру қажет.
Біздің жұмысымызда қарастырып жатқан мәселелер кешені, тек
заңгерлерді ғана қызықтырмай, экономисттерді те толғандырады, ол
қарастырылып жатқан институттардың ерекшелігімен байланысты.
Біздің курстық жұмысымыздың мақсаты–заем шартының ұғымын, белгілері
мен элементтерін және оның мазмұны мен заем шартын орындау, тоқтату
негіздерін зерттеу және оның тәжірибе жүзінде қолдану мәчелелерін
қарастыру.
Заем шарты мұқият зерттеу үшін, біз тақырыпты ашатын бірнеше мәселені
қарастырамыз:
• заем шартының даму тарихын зерттеу
• заем шартының ұғымы мен белгілерімен танысу
• шарттың элементтерін қарастыру, оларға тараптар, шарт нысанасы,
мерзім мен шарт нысаны кіреді
• шарттың мазмұнын терең зерттеу, шарт ережесін бұзу салдарын
қарастыру
• заемшының жауапкершілігінің өзекті мәселелерін талдау
Заем шартына қатысты мәселе туралы азаматтық құқық саласының көптеген
мамандары пікір жазды, және біз олардың еңбектеріне негізделіп, мәселені
талдаған болатынбыз, оларға заң ғылымдарының доценті–Новоселова Л.А.,
ММУ–нің заң факультетінің аспиранты, залалдар мәселесіне қатысты еңбек
жазған В.С.Евтеев, банктік шарттардың құқықтық табиғаты кітабінің авторы
Е.Б. Осипов, Сулейменов, Басин , Худяков және т.б.
Біздің курстық жұмысымыздың құрылымы:
–жұмыстың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері кіріспеде айтылған;
–негізгі бөлігінде үш тарау, бірінше тарауда біз заем шартының ұғымы,
белгілері туралы мәселені қозғасақ, екінше тарауда біз шарттың мазмұны
элементтері туралы мәселені талқындаймыз, ал соңғы үшінші тарауда шарттың
өзекті мәселелері, яғни заемшының (борышқордың) жауапкершілігі туралы
толғау жасаймыз;
–айтылған мәселелер бойынша қорытынды жасаймыз;
І Тарау. Заем шарты және жалпы сипаттамасы
1.1. Заем шарты– қаржы-несиелік міндеттеме ретінде.
Несие санаты қоғамдық қатынастадың экономикалық жиынтығын
сипаттайды, біріншіден бастап несие берушіден борышқорға ал одан кейін
керісінше, құнның қозғалысын (ақшалай немесе тауарлы нысанда) көрсетеді.
Заем санаты осы қатынастық құқықтық нысанын сипаттайды және осының
шеңберінде заем нысанасын беру және оны қайтару бойынша міндеттеменің пайда
болуымен жүзеге асырылады. Басқаша айтқан, берілген қоғамдық қатынас,
экономикалық тұрғыдан несиелік, ал құқықтық тұрығдан–заемдық болып
саналады. Осында айта кететін бір жайт, банктік операциялардың көпшілік
бөлігі, азаматтық–құқықтық институттармен реттеледі: банк салымы шартымен,
заем шартымен және т.б. [1].
Тәжірибе жүзінде заемдық (несиелік) операциялар шарт нысанында
ресімделеді, ол несиелік шарт деген атқа ие болды, бірақ осы анықтама
берілген қатынастардың құқықтық жан–жақтылығын толық ашпайды.
Несиелік шарттың құқықтық табиғаты көптгеген даулар туғызады.
Авторлардың бірі тобы несиелік шартты заем шартының түріне
жатқызады[2].Басқа бір авторлар несиелік шартты, банктің ерекше рөліне
байланысты құқықтың өзіндік шарты болады деп тұжырымдайды[3].Aл авторлардың
үшінші тобы несиелік шарттың өзіндік сипатқа ие болғанын тұжырымдайды:
банктік ссуда шарты заем шартының өзінді бір түрі болып табылады, ол заем
шартымен тек бір белгіде ғана ұқсас болып келеді–осы шарттардың екеуі де
борышқордың иелігіне түскен ақша сомасын қайтаруды талап етеді[4].
Төртіншілері, несиелік шартты–заем шартының бір түріне жатқызады[5].Бірақ
та, несиенің нысанасы болып тек ақша ғана бола алады [6].
ҚР–ның заңнамасы, Ресейдің заңнамасына қарағанда, несиелік шарт
ұғымын қарастырмайды.Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының банктік
заңнамасында консенсуалды шарт ретінде осы қатынастар банктік заем
ұғымымен анықталады.: осындай шартқа қол қойғаннан бастап, банкте заем
нысананасын беру міндеті пайда болады [7].Банктік қызмет саласындағы
несиелік қатынастар, соынмен қатар заматттық заңнаманың
нормаларымен–банктік заем шартымен де реттеледі. Банктік заем шарты
бойынша бір тарап (заем беруші) басқа тараптың (заемшының) мен шігіне
(шаруашылық жүргізуіне, оралымды басқаруына) ақша немесе тектік белгілермен
айқындалған заттарды береді, ал заемшы заем берушіге дәл осындай ақша
сомасын немесе осы тектегі және сападағы заттардың тең мөлшеріне уақытында
қайтаруға міндеттенеді.
Банктік операциялардың ерекшелігі (банктік заем шартын қосқанда)
олардың жеке–сенімділік сипатымен айқындалады. Осыған сәйкес, заемшы цессия
немесе кепілдік шарты бойынша үшінші тұлғаларға банктіен заем шартын талап
ету құқығын бере алмайды [8]. Келеңсіз жағдайлардың туындамауы мақсатында,
несиелік шарттарды жасағанда, несие беру туралы шарттардың мәтіндеріне
ереже ескеріледі, ол бойынша, заемшы өзінің несие алу құқығын үшінші
тұлғаларға беруге (сатуға ) құқығына шек қояды.
Заемдық операция–бұл ұғым банктік заңнамада қолданылады. Заем
–азаматтық құқықтың құралы. Тәжірибе жүзінде заемшыға банктен ақшаны беру
қайтарымдық, мерзімделік, және ақылы болу ережесімен және оы қатынастар
несиелік деп аталады, ал шарттардың атауы несиелік шарттар атауына ие
болды, бірақ та ол дұрыс емес, себебі бұл атау олардың жан–жақтылығын толық
сипаттамайды, бірақ та өзінің тұрақты болуына байланысты осы ұғым орын
алды.
1.2. Заем шартының пайда болу және даму тарихы
Қазіргі замандық Қазақстанның азаматтық құқығы негізінен, рим
құқығының рецепциясы болып табылатыны жөн, сондықтан заем институтын
қарастырғанда, рим заңгерлерінің зерттеулеріне жүгінуіміз қажет, соның
көмегімен біз заемның табиғатын, оның конструкциясының даму үрдісін
зерделей аламыз.
Рим құқығында, әсіресе Юстинианның Дигестыларында заемға келесі
анықтамалар берілген: Заем(mutuum) ол шарт, ол бойынша бір тарап (заем
беруші) екінші тараптың (заемшының ) меншігіне ақша сомасын немесе тектік
белгілермен айқындалған басқа заттарды (егін, май,шарап) береді,ал заемшы
шартта көзделген жағдайларда оларды қайтаруға міндеттенеді немесе осы
тектегі және сападағы заттардың тең мөлшерін уақытында қайтаруға
міндеттенеді.[9]
Осы анықтамадан көрінетіндей, заем шартының мағынасы, бір тарап
екінші тарапқа затқа меншік құқығын береді, әсіресе міндетті түрде затқа
деген жеке меншіктің тікелей иелік етуіне өтуі және заем ережелерінің
арнайы рұқсаты міндетті болып табылады. Алғашында, ежелгі заманда осы
келісім ынталандырудың ерекше нысанымен айқындалатын(мерекелік уәде берудің
айырбастауы), кейінірек–жай жазбаша нысанда жүзеге асырылды.Заем шартының
заты болып( оның ерекше рим конструкциясында) кез келген зат танылмаған,
тек қана денелік, айналымда бар, тектік белгілермен айқындалған (заем болып
табылмады,мысалы, міндеттемелерге қатысты, сервитуттердің , жеке –арнайы
заттар: белгілі бір шебердің суреті немесе оның мазмұны және т.б.);
заттардың басқа түрлері бойынша басқа заттармен операцияларда заем
қасиеттері сақталмаған.
Заемнан туатын міндеттеме, қатаң түрде біржақты болып келеді: заем
беруші заем алушыдан берілген заттардың дәл сондай қасиеттремен және тектік
белгілермен айқындалған және сондай көлемінде талап етуге құқылы; заем
берушіге онда міндеттеме жүктелмеген. Заем беруші шарт жасалу кезінде, атап
айтқанда, заем алушының меншігіне белгілікті бір мүлікті беріп, осындай
берудің нәтижесінде шартты жасасты.сондықтан шарт бойынша ол тек талап ету
құқығына ие бола алады және ешқандай бір міндеттеме оған жүктелмеген; осы
құқықты жүзеге асыру үшін заем бершінің иелігінде қатал құқықтың шағымдары
бар( actions stricti iuris). Керісінше, заем алушы шарт жасасу кезінде ақша
сомасын немесе басқа ауыстырмалы заттарды алды, сондықтан заем шартының
негізінде ешбір нәрсені талап етуге құқығы жоқ, оған тек заем берушімен
берілген дәл сондай ақша сомасын немесе ауыстырмалы заттардың дәл сондай
мөлшерін қайтару міндеттемесі жүктелген[10].
Борышқордың міндеттемелері тек оған заттың нақты беруімен бірге
туындаған(res)–(заем валютасы); өзінен-өзі заем бойынша келісім (consensus)
ешбір заңдық күшке ие болған жоқ.Заттың берілу кезеңі борышқор
жауапкершілігінің басталу кезі болып саналды, сондықтан заем шарты нақты
мәмілелердің жалпы түрлеріне жатқан болатын[11].
Осылай, mutuum шартының келесі мінездемелік белгілерін белгілеуге
болады:
а)шарттың нысанасы – ақша сомасы немесе тектік белгілермен айқындалған
белгілікті көлемі(салмағымен, санымен, мөлшерімен);
б) заттар заем алушының меншігіне беріледі ал заем алушы дәл сондай ақша
сомасын немесе көлемдегі, дәл сондай тектегі заттарды заем берушіге
қайтаруға міндеттенеді.
Заем шартынан заем алушының қарызға алынған сома бойынша сыйақы төлеу
міндеттемесі пайда болмаған, бірақ та пайыздар туралы ерекше келісім жасау
тәжірибесі кеңінен қолданылған болатын.Пайыздық заемның ежелгі нысаны-
fenus; мысалы, шаруаға қарызға тұқым берлетін болған, ал шаруа өз кезегінде
алынған өнімнің бір бөлігін , сонымен қатар, белгілі бір сыйақыны, яғни
пайыздарды төлеуге мінднтті болды.Fenus ашақ қысымшылықтың нысаны ретінде
кедейлердің арасында үлкен қарама-қайшылықтардың себебі болды. Республика
кезеңінің аяғында fenus қолданыстан шығарыла басталды. Бірақ та бұл жағдай
пайыздық заемдардың жоғалуына әкеліп соққан жоқ; оның тек қана нысаны
өзгерді: заем шартына(mutuum) толықтыру ретінде пайыздар жөнінде ерекше
келісім бекітілген болатын.Пайыздардығ ең жоғарғы деңгейі әр түрлі кезеңде
әр түрлі болды:классикалық құқықта-айына 1%, Юстиниан құқығында- жылына 6 %
(саудагерлер үшін жылына – 8%).Пайыздар үшін қосымша пайыздарды талап етуге
тыйым салынған болатын.
Ал енді заемды мұсылмандық құқық тұрғысынын қарастырайық. Исламдық
заң адамдарға тиесілі болған жеке меншікті иеленудің және оған билік
етудің шектелмеген нысанын қарастырмайды. Осы тұрғыдан шариат екі түрлі
көзқарастың арасында бейтарап позицияны ұстанып отыр. Социализм және
коммунизмге қарағанда, ол жеке меншіктен бас тартпайды және оны зұлымдықтың
көзі деп танымайды.Ал басқа жақтан қарағанда, ол адамдарға осы меншікті
пайдалану және оған билік ету бостындығына шек қояды.Шариатқа сәйкес, бар
мүліктің барлығы толығымен Алланың меншігінде, ал жеке иеленушілер
фактілі түрде сенім білдірілген тұлғалар болып табылады, олар осы мүлікті
пайдалану, инвистициялау, бір-біріне осы мүлікті беру құқықтарына ие, оған
меніп берірлген мүлік нақты иесінің (Алланың) көзделген заңның шеңберінде
осы құқықтарды пайдалана алады.
Жоғарыда айтылып өткендей, исламдық доктрина байлықтың жеке
адамдардың немесе топтың қолында шоғырландаруына шек қояды, оған негіз
болып табылатын Қоранның 59–шы сүресінде былай делінген, Алланың тарапынан
қайымға берілген мүлік, тек байлардың арасында бөлінуі мүмкін емес. Дәл сол
кезде исламнды зерттеушілер қазіргі заман баспалдағында жеке меншікті
қауымның және мемлекеттің экономикалық дамуының басты тетігі болып
табылатынын пайымдайды.Сондықтан мұсылман жеке меншікті сақтауға және оны
көбейтуге ат салысуы қажет, сонымен қатар мүлікті бар қауымның мүддесі үшін
пайдалануы қажет.
Мұсылмандық сунниттік-заңгерлердің азаматтық-құқықтық шарттардың
классификациясында несие (ссуда) шарты атап өтілген.
1.3 Заем шартының ұғымы және белгілері.
Mutuum деп аталатын римдік мәміледен туған заем шарты, бүгінгі таңда
барлық несиелік қатынастарды реттейтін жалпы модельдің мағынасын сақтап
отыр. Заем шарты нақты мәміленің классикалық түрі болып табылады.
Қызықты бір мәселе, өзінің мамандығы бойынша заңтанумен еш байланысы
жоқ,яғни заем ұғымның легалды анықтамасын білмейтін , қатардағы
азаматтардың арасында заем туралы сөз қозғалғанда, олардың саналарында,
бірінше кезекте банктермен байланысы бар экономикалық қатынастар туралы
ойлар туады. Заемге деген онлай қатынастың болуы кездейсоқ емес, себебі,
біз білетіндей, экономика өзінің өзінің қатынастарын заңға негізделіп
құрайды, ал құқық экономикалық қарым-қатынастарды реттейді. Осылай,
мемлекет және оның азаматтарының пайдасы үшін қызмет атқаратын белгілікті
бір шеңбер пайда болады.
Сонымен, экономисттер атап өткендей, нарықтық экономиканың басты
заңының негізінде ақша үздіксіз айналымда болуы қажет. Уақытша бос болып
жатқан ақшалай заттар, несиелік капиталдардың нарығына түсуі міндетті,
қаржы-несиелік мекемелерде жұмыс істеулері қажет, ал одан кейін қосымша
ақша қаражатын қуюды талап ететін экономиканың салаларында қажетті болып
табылатын іс пайдасы үшін қызмет атқаруы қажет.
Заем шарты экономикалық қатынастарды қатынастарды рәсімдейді, ал осы
қатынастар өзінің табиғаты бойынша бірдей болып табылатын несие шарттары
мен факторинг шарты (ақшалай талапты беріп қаржыландыру, осы жұмыста біздің
зерттеуіміздің заты болып табылмайды). Ұсынылып отырған барлық жағдайларда,
бір қатысушының екінші қатысушыға, осындай көлемінде қайтарылуы , сонымен
қатар сыйақы төленуі жағдайымен белгілікті бір мүлікке тауар айналымының
берілуі, яғни экономикалық мағынада несиенің берілуі туралы сөз болып
жатыр. Бірақ та, делдалдықтың экономикалық қатынастары әр түрлі азаматтық-
құқықтық шарттармен куәландырылма, дәл солай да несиелік экономикалық қарым-
қатынастар да әр түрлі куәландыруы мүмкін: бағалы қағаздармен ресімделген –
вексельдің берілуімен немесе облигацияның(эмиссияның) шығарылумен ақшаны
немесе заттың заемға алу туралы шартның көмегімен, немесе несие шартының
көмегімен (сонымен қатар, тауарлы несиенің берілуі туралы шарттар) және
факторинг шартының көмегімен ресімделе алады [12].
Заем шартының легалды анықтамасы ҚР АК-ның 715–б. берілген. Жалпы
тұжырымда : заем шарты бойынша бір тарап (заем беруші) басқа тараптың
(заемшының) меншігіне (шаруашылық жүргізуіне, оралымды басқаруына) ақша
немесе тектік белгілермен айқындалған заттарды береді, ал Азаматтық
Кодексте немесе шарта көзделген жағдайларда оларды беруге міндеттенеді, ал
заемшы заем берушіге дәл сондай ақша сомасын немесе осы тектегі және
сападағы заттардың тең мөлшерін уақытында қайтаруға міндеттенеді.( ҚР-ның
АК-нің 715–б. 1–б.).
Бұрынғы АК бойынша заем шарты тек нақты шарты болып табылатын, мұндай
шарт ақшаны және заттарды берген кезде ғана күшіне енетін. Ал қазіргі АК
заем шартының консенсуалды сипатта болуы мүмкін екендігін аңғартады
(717–б.). Мұндай шарт, тараптар арасында оның барлық елеулі ережелері
бойынша тиісті жағдайларда талап етілетін нысанда келісімге қол жеткен
кезде, жасалды деп есептеледі. Айтылған мәселеге байланысты нақты заем
шарты біржақты шарт, ал консенсуалды заем шарты екіжақты (өзара) шарт болып
табылады.
Заттарды немесе ақшаны бөліп–бөліп беруді көздейтін заем шартының
ерекшеліктері де бар. АК–тің диспозитивтік сипаттағы 717–б. сәйкес мұндай
шарт оның нысанасының бірінші бөлігі берілген кезден бастап жасалған болып
есептеледі. Шарттың ерекшелігі мынада: шарты нысанасын бөліп–бөліп беруді
көздейтін нақты заем шартының өзі, оның бірінше бөлігі берілген соң, заемшы
заешы заем нысанасының қалған бөліктерінің берілуін талап ете алатын
консенсуалды шартқа айналады.
Осылай, заем шартының заты ақшалай заттар, немесе текті белгілермен
айқындалған заттар, яғни тек қана оған сай келетін жеке белгілері жоқ
заттар, сондықтан басқа біртекті заттардан ерекешеленбетін заттар бола
алады.
Өзінің заңгерлік табиғаты бойынша заем шарты классикалық біржақты
және нақты мәміле болып табылады, сонымен қатар шарт ақылы(жалпы ереже
бойынша) және ақысыз болуы мүмкін.
Заем шарты ақылы да, ақысыз да болуы мүмкін. Заем шарты бойынша
төленетін сыйақыға АК–тің 718–б. арналған. Оның 1–т. : Егер заң
актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, заем нысанасын пайдаланғаны
үшін заемшы шартта белгіленген мөлшерде заем берушіге сыйақы төлейді.
Мұнда егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе деген
тұжырымдаманың сыйақыға не сыйақының мөлшеріне жататындығы түсініксіз.
Егер ол сыйақыға қатысты айтылған болса, онда заңда заем шартының ақылы
болу презумпциясы белгіленген деп айта аламыз. Яғни шартта өзгеше
көзделмесе, шарт ақылы болады. Ал егер ол заем шартындағы сыйақының
мөлшеріне қатысты айтылса, онда тіпті түсініксіз жағдай туындайды, яғни
заемшы заем берушіге төлейтін сыйақының мөлшері шартпен анықталады тек сол
уақытта, егер заң актілерінде немесе шартпен өзгеше көзделмесе. Ал бұл өз
кезегінде қайшылық туғызады, яғни шартпен көзделген сыйақы сол шартпен
өзгеше көзделуі мүмкін. Сондықтан аталған тұжырымдама заем шартындағы
сыйақының мөлшеріне емес, сол сыйақының төленуі немесе төленбеуіне
қатысты.Басқаша айтқанда, заем шарты бойынша сыйақы, оның мөлшері шартта
белгіленген жағдайда ғана төленуге тиіс. Тараптар шартты ақылы деп таныған
кезде, бірақ сыйақы мөлшері шартта анықталмаған болса, АК–тің 385–б.
ережелері қолданылмайды, себебі заем шартын ақылы деп тану үшін, онда
сыйақы мөлшері міндетті түрде көзделуі керек. Ақылы заем шартындағы сыйақы
мөлшері оның елеулі ережесіне жатады деген қорытынды шығаруға болады деп
пайымдаймыз. А. И. Худяков қарастырылып отырған жағдайды келесідей
анықтайды. АК–тің жобасын дайындау барысында заем шартында сыйақы туралы
айтылмаған реттерде, ақшалай заемды ақылы деп тауарлық заемды ақысыз деп
ұйғаруды белгілеу ұсынылған болатын. Бірақ АК–тің жобасымен әрі қарай жұмыс
істеу барысында заемшы үшін тиімсіз тиімсіздігі салдарынан сыйақы туралы
ерекше ақша заемына қатысты алынып тасталды. Ендеше ақша заемында сыйақы
туралы айтылмай келгенде, мәселе басқага шешілуі керек: сыйқа туралы мәселе
тараптардың келісімімен шешілетіндіктен, ол туралы шартта айтпай кету ақша
заемының ақысыз ненгізінде берілгендігін білдіреді[13]. Біздің ойымыз А.И.
Худяковтың ойымен тұспа–тас келеді. АК–тің 718–б. 1–т. Заем нысанасы ақаша
болған жағдайларға ғана қолданылады, себебі нысанасы заттар болатын заем
шартында сыйақыны төлеу мәселелері сол баптың 2–т. шешіледі: егер заем
шарты бойынша заемшыға заттар берілсе, сыйақы төлеу олардыдың көлемі мен
нысаны (ақшалай немесе заттай) шартта көзделген жағдайда жүргізіледі.
Мұндай сыйақының қандай кезде төленетіндігі нақты айқындалған.
Заемдық қатынастар ақылы болып тұжырымдалады, егер тек олардың ақысыз
сипаттамасы заңмен немесе нақты шартпен тура көзделмесе. Пайыз мөлшері
шартпен көзделмесе, онда ол Қазақстан Республикасының заңнамасында
айқындалған тәртіппен есептелетін жылдық тиімді сыйақы ставкасының шекті
мөлшерін белгілеу арқылы қамтамасыз етіледі (ҚР-ның АК-нің 718–б. 2–б.).
Егер ақша заемында сыйақы туралы айтылмаса, ол туралы шартта айтпай кету
ақша заемының ақысыз негізде берілгендігін білдіреді.
Заем–ол құқықтық реттелуі дәстүрлі түрде азаматтық заңнамамен
бекітілген азаматтық–құқықтық міндеттемелердің ең көне бір түрі болып
табылады.Азаматтық Кодексте заем бойынша міндеттеме көбінде құқықтық
реттеудің дәстүрлі ережелерін сақтап қалды, осы ережелердің бірі, заем
анықтамасынан келтірілгенедей, заем беруші деп аталатын бір тараптың ,
заем алушы деп аталатын екінше тарапқа ақша немесе тектік белгілермен
айқындалған заттарды, олардың қайтарылуын, уақытын және оның ақылы болуымен
айқындалады.Дәл сол уақытта , бұрынғы заңды күште болған азаматтық
заңнамамен салыстырғанда, мысалы, Қазақ КСР-ның АК-ның нормаларымен және
азаматтық заңнамының негіздерімен салыстырғанда , олардың мазмұнында
түбегейлі жаңашылықтар баршалық. Мысалы, 1963 ж. 28 желтоқсанында
қабылданған және өзінің күшін ҚР-ның 1999 ж. 1 шілдесінде шыққан заңымен өз
күшін жоғалтқан Казақ КСР–ның АК–нде заемға 27–ші тарау бөлінген
болатын.Осы кодексте заем сияқты өте күрделі және көп көлемді, көпжақты
азаматтық-құқықтық шарттың түріне тек 4 бап қана бөлінген болатын. Әрине,
бүгінгі таңда , осындай күрделі мәселені 4 бап көлемінде толығымен ашып,
оны жан-жақты талдау және зерделеу қиынға соғады. Бірақ Кеңес Үкіметі
заңнамаға және соған байланысты экономика бағытында әкімшілдік-әміршілдік
жүйе ұстынып отырғандықтан, темір қақпа саясатын ұстанып отыруына ,
технологияның даму деңгейі төмен және соған сәйкес азаматтық заңнаманың
шеңберіынң тар болуына байланысты осы мәселеге кодексті құрастырған кеңес
заңгерлері осы мәселеге тек бірнеше негізгі нормалар арнаған болатын.
Бірақ ,заем шартының ең негізгі және түбегейлі мәні және мағынасы осы
кодекстің 252–б. 1–б. айқындалған:Заем шарты бойынша бір тарап (заем
беруші) басқа тараптың (заем алушыға) меншігіне, оралымды басқаруына ақша
немесе тектік белгілермен айқындалған затарды береді, ал заем алушы заем
берушіге дәл сондай ақша сомасын немесе дәл сондай тектегі және сападағы
заттарды тең көлемде қайтаруғы міндеттенеді. Егер біз қазіргі таңдағы АК-
тің 715–б. берілген заемның анықтамасымен салыстыратын болсақ, осы екі
норманың бір-біріне тұспа-тас болып келгенін байқай аламыз. Әрине өзгешелік
бар, бірақ менің ойымша, толықтырулар енгізу-ол заман талабы. Ал Қаз КСР
АК–нің дәл осы баптың екінші бөлігіне назар аударсақ, онда : Заем шарты
ақша немесе заттар берілген кезден бастап жасалды деп есептеледі. Дәл
осындай құқықтық норма ҚР-ның АК–нің 717–б. көрсетілген, оған тек Кодексте
немесе таратардың келісімінде өзгеше көзделмесе деген сөздер толықтырылған
болатын. Осы келтірілген салыстырудан, біз қандый үрдісті байқай аламыз,
Кеңес Одағының азаматтық заңнамасы біртекті және біржақты дамыған болатын,
ал қоғамдастықтың , адамдардың саналарының артуына және қазіргі заңнаманың
жан –жақты дамы келе жатқанының әсерінен осында өзгешелікте және жаңа
толықтырулар енгізу кақыт талабына айналды.АК–пен бекітілген заем шартының
құқықтық реттелуі, бұрынғы Кеңес Одағына кірген елдердің заңнамаларына
қарағанда өзгешеліктер бар, біз оған назар аударуымыз қажет, себебі осы
мәселені тәжірибе жүзінде шешкенде, оның маңызы үлкен.Осы өзгешеліктерге
біз қарастырып отырған курстық жұмыста әрі де тоқталамыз.
Осы тарауды қорытындылай келгенде, біз заем шартының пайда болу және
оның даму тарихымен танысып, Рим заманында Юстиниан Дигестыларында берілген
заем шартының түсінігі, шарттың нысанасы туралы сөз қозғадық және осы құқық
нормаларымен танысып, дәл сол кезде қазіргі замандық заем шартының ұғымы,
оның мазмұны мен нысанасынасымен салыстыратын болсақ, осы мәміле өзінің
негізгі мәнін және мағынасын сақтап келгенін аңғарып отырмыз, сонымен қатар
1964 ж. қабылданған Қаз КСР АК–нде заемге арналған тараудың мазмұнын
қазіргі ҚР АК–нің 36–тарауымен салыстырғанда, біз экономиканың бір
жүйесінен екінші жүйесіне ауысуы, заман өзгеруі салдарынан азаматтық
құқыққа әсерін байқай аламыз, себебі құқықтық номалар экономикаға
негізделіп құрастырылады.
Азамат А мен азаматаша М–мен заем шартын жасасты, Азаматша М
заем шартының ережелерін орындамаған. Астана қаласы сотының аппеляциялық
сот коллегиясы: АК–тің 317–б. 1–б., 318–б. негізделіп, мынадай шешім
қабылдалы: аудандық соттың шешімін өзгертусіз қалдырып, Талап арызды
ішінара қанағаттандырып, 36252000 теңге соммасындағы негізгі қарызды,
3000000 теңге соммасындағы тұрақсыздық айыбын және 392 520 теңге
сомасындаңы мемлекеттік бажды өндіріп алу. {1}
Х банкі мен азаматша Д арасында банк заем шарты жасалды. Азаматша
Д заем шартының ережелерін бұзып, заем нысанасын қайтармаған. Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының азаматтық және әкімшілік істер бойынша
қадағалау алқасы: АК–тің 160–б. 2–т. негізделіп, Алматы облыстық сотының
Қарасай аудандық сотының шешімін өзгертусіз қалдырып,азаматша Д–дан Х
банктің пайдасына 99475902 теңгені, 1000 теңге сомасындағы дебиторлық
қарызды және 2984307 теңге сомасындағы мемлекеттік бажды өндіріп алу.{2}
ІІ Тарау Заем шартының ерекшеліктері
2.1. Заем шартының элементтері.
Жоғарыда аталып өткендей, заем шартының тараптары заем беруші және
заемшы болып табылады.Ерекше, айта кететін бір мәселе, АК-те шарт
тараптарының атауының біріне өзгеріс енгізді, Қазақстанның бұрынғы
заңнамасында және қазіргі таңда Ресей Федерациясының заңнамасында
қолданылатын дәл сол тараптың атауы заимодавец болып табылады.Заем
шартының тараптары болып азаматтық құқықтың кез келген субъектілері бола
алады: жеке және заңды тұлғалар, солардың ішінде мемлекет, шетел азаматтары
және азаматтығы жоқ тұлғалар. Мемлекеттік заем туралы айтатын болсақ, мұнда
заемшы жағында мемлекет болады.
Осы мәселеге байланысты, заңда көрсетілген мынадай ережеге назар
аудруымыз қажет: Заңды тұлғалар мен азаматтарға кәсіпкерлік қызмет ретінде
азаматтардан заем түрінде ақша тартуға тыйым салынады және мұндай шарттар
олар жасалған кезден бастап жарамсыз деп танылады.
Бұл тыйым салу заемшылары депозиттер қабылдауға Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің лицензиясы бар банктер болған жағдайларда,
сондай-ақ шығарылуы заңдарда белгіленген тәртіппен тіркелген бағалы
қағаздарға ақшаны айырбасқа қабылдау жағдайларында қолданылмайды (АК–тің
715–б. 3–т.).
Біздің ойымызша, осындай құқықтық норманың азаматтық заңнамаға
енгізілуі–өзекті және дұрыс болып табылады, себебі заңгерлердің ойынша, осы
ереженің басты мақсаты –азаматтарды қауіпті қаржы махинацияларынан және
даулы келеңсіздіктерден қорғау болып табылады.
Заем шартының нысанасы ақша және тектік белгілермен айқындалған
заттар болып табылады, дәл осы жайт берілген міндеттеменің басты және ең
маңызды белгісі болып табылады. Ақша, мүлік ретінде,тектік белгілермен
айқындалған заттарға да жатады және ақшаны заем шартының ерекше нысанасы
ретінде белгілеу бекре емес, заемдық міндеттемелердің нысанасы ретінде
көпшілік жағдайларда ақша қолданылады, ақшалай заемның және заттарды заемға
алу құқықтық реттелуі жағынан бір–бірінен ерекшеленеді (мысалы, заем шарты
бойынша сыйақы алу презумпциясы бойынша). Нысананың ерекше бір белгісі –
оның жекешелігінің (обезличеность) және шарт тараптарында оның
жеке–анықталған қасиеттерінде қызығушылығының жоқтығы болып саналады.
Берілген міндеттеменің тағы бір ерекше белгісі– заем шартының нысанасы
ретінде, әдеттегідей, тек тұтынылатын заттар, яғни пайдаланылуы кезінде
өзінің бастапқы пішінін, түрін, қасиеттерін жоғалтпайтын және өзгертпейтін
заттра ғана болуы мүмкін. Біздің ойымызша, ақшаны тұтынылатын заттар
ретінде , ақшаның болмысы, оны мүліктің ерекше бір түрі ретінде айқындау,
оны– айырбастаудың абстрактілі қаруы және төлеу құралы, оны пайдалану
кезінде мүліктік айналымда оның функционалды қызметімен сәйкес олардың
берілуін үшінші тұлғаларға берілуі, ал айырбас ретінде басқа мүлікті алуды
анықтайды.
Заттардың тұтынылу белгісі немесе оларды тектік белгілермен
айқыдалған заттарға жатқызылуы, немесе жеке–анықталған заттарға жатқызылуы
көпшілік заңгерлік анықтамалар ретінде (мысалы, техникалық прогрестің
дамуының арқасында жылжымайтын заттарды олардың қасиеттерін жағалтуынсыз
жылжытуға мүмкіндік туды, осылай жылжымалы мүлік анықтамасын шартты ұғымғы
айналдырады) түбегейлі шартты болып табылады, және белгіленген мәміледе
мүліктің мақсатымен және осы мәміленің мақсатымен айқындалады.
Жеке–анықталған немесе тұтынылмайтын заттар (мысалы, технгикалық
құрал–жабдықтар, тұрмыстық техника және т.б.) заеның нысанасы бола алмайды.
Осындай жеке–анықталған немесе тұтынылмайтын заттың бір тұлғадан екінші
тұлғаға берілуі, осы берудің шарттарына тәуелді болып келеді ( жеке
меншікке берілуі, келешекте оны сатып алу құқығымен бірге алу немесе
уақытша пайдалануға алу және т.б.) осыған сәйкес сатып алу–сату, мүліктік
наем, мүлікті тегін пайдалану және т.б. шарттардың ережелері қолданылу
қажет. Дәл сол кезде, кейбір жағдайларда азаматтық айналымда
жеке–анықталған немесе тұтынылмайтын ретінде айқындалған зат, мәміленің
мақсаты және тараптардың көзделуіне байланысты , текті белгілермен
айқындалған немесе тұтынылатын зат ретінде қолданылуы мүмкін.Мысалы,
заттарды, яғни жеке- анықталған немесе тұтынылмайтын нәрселерге жататын
заттарды сатумен айналысатын сауда ұйымы үшін бұл заттра тауар болып
табылады және олары үшін тектк белгілермен айқындалған заттар (мысалы,
тұрмыстық техника, автокөлік және т.б.) немесе тұтынылатын заттар болып
табылады, себебі тауарды оның функционалдық қызметі бойынша пайдалану оның
сатылуын және оған қатысты меншік құқығынынң тоқтатылуын көздейді. Сауда
ұйымы екінші сауда ұйымына осындай тауарларды заем ретенде бере алады және
осы қатынастарға заем туралы нормалар қолданылады.
Заем шарты бойынша заемшының меншігіне оның қажеттілігі және
пайдаланылуы үшін кәсіпкерлік немесе кәсіпкерлік емес сипатта заем нысанысы
беріледі. Егер заешы ретінде шаруышылық жүргізі құқығына негізделген
мемлекеттік кәсіпорын, қазыналық кәсіпорын, қазыналық кәсіпорны немесе
мемлекеттік мекеме болса, онда меншік құқығы мемлекетте пайда болады,осыған
байланысты мемлекеттік кәсіпорныда немесе мемлекеттік мекемеде шаруашылық
жүргізу немесе оралымды басқару құқығы пайда болады. Аналогия бойынша,
мемлекеттік емес мекемемен жүзеге асырылатын заем кезінде меншік құқығы
оның құқрылтайшысынла пайда болады, ал мекемеде заем шартының нысанасына
қатысты оралымды басқару құқығы туындайды.
Азаматтық кодесте заем шартының елеулі ережелері туралы арнайы
нормалар жоқ, сондықтан заем шартының елеулі ережелері АК-тің 393-б.
реттелуі қажет. Осы бапқа сәйкес, заңнамамен көзделеген кез келген шарттың
ең басты бір ережесі оның нысанасымен байланысты. Осындай шарттар
келісілген болпы табылады, егер шарт заемге берілген заттардың атауын және
санын анықтауға мүмкіндік берсе.
Заем шартының нысанасы белгілікті бір мөлшердегі ақша сомасы болып
табылса және ол шартта белгіленсе, ол ақшалай заем шартының нысанасын
анықтауда жеткілікті болады. Айта кететін жайт, валюталық және банктік
заңнамаға сәйкес, мемлекет ішіндегі резиденттер арасындағы төлеу құралы
болып тек қазақстанның теңгесі ғана пайдалануы мүмкін. Валюталық заңнама
негізінде, резиденттер арасындағы төлеу кезінде шетел валютасын қолдануға
тыйым салынған, ал қолма–қол ақша айналымы қатал түрде шектелген. Шетел
валютасы тек сыртқы экономикалық төлемдер кезінде ғана ақша ретінде болуы
мүмкін. Осыған сәйкес, валюталық заңнаманың талаптарын сақтай отырып,
шетел валютасы заем нысанасы болып тек сыртқы экономикалық шарттарда ғана
болуы мүмкін.
Мүліктік құқықтар заем шартының нысанасы бола алмайды. Қазақстан
Республикасының Төлемдер және ақша аударулары туралы Заңы [14].
қолма–қол емес ақша қаражатттары түсінігін кеңінен пайдаланады, олар
азаматтық құқықтың дербес объектісі болпы табылмайды, өйткені олар банктен
ақша (ақша бірліктерін) алуға міндеттемелік құқықты ғана сипаттайды.
Сондықтан қолма–қол және қолма–қол емес ақшаларды шартардың объектісі
ретінде бөліп қарастырудың ешқандай тәжірибелік маңызы жоқ. Заем шартының
нысанасы ретінде толық көлемде шетел валютасы бола алмайды, өйткені ол
ҚР–ның Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы Заңының [15].
1–бабымен валюта құндылықтарына (валюталық реттеу объектісіне) жатқызылған,
ал валюталық құндылықтарға меншік құқығы мен өзге де құқықтардың өтуімен
байланысты мәмілелер валюта операцияларына жатқызылған.
Заттарды заемға алғанда, шарттың нысанасын анықтау үшін осы
заттардың атауын міндетті түрде көрсету қажет және олардың саны да
көрсетілуі тиіс.
Заем шартының нысаны
Қарастырып жатқан шарттың нысаны туралы айтатын болсақ, ол АК–тің 151
және 152–баптарында көзделген ережелермен реттеледі. Кәсіпкерлік қызметпен
байланыссыз жасалатын заем шарты (тұрмыстық заем), сонымен қатар 100
АЕК–тен кем мөлшердегі ақшалай заем немесе нысана құны 100 АЕК–тен аспайтын
заем шарты ауызша түрде жасалуы мүмкін. Заем шарты жай жазбаша түрде
жасалуы тиіс, егер ол кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру негізінде жасалса,
бірақ мұнда заем сомасының маңыздылығы жоқ, немесе егер тұрмыстық ақшалай
заем сомасы немесе заем шарты затының сомасы 100 АЕК–тен асатын болса, және
заңнамамен немесе тараптардың келісімімен көзделген басқа да жағдайларда
жасалады. Жалпы ереже бойынша шарттңжай жазбаша нысанын сақтамауы оның
амсыз болуына әкеп соқтырмайды, бірақ дау туған жағдайда, тараптар шарта
жасалу фактісін куәлердің айғақтарымен дәлелдеу құқығынан айырады. Дәл сол
кезде АК–пен және басқа да заңнамалық актілермен заем шартының жеке түрлері
бойынша міндетті жазбаша нысанын сақтамау оларды жарамсыз болу қаупімен
бектітілген, мысалы, мемлекеттік заем шарты және банктік заем шартына
қатысты мәселе болып табылады.
АК–тің мәміленің жазбаша нысаны туралы жалпы ережелерге қарағанда,
АК–тің 716–б. заем үшін ерекшеліктерді қарастырады, оларға сәйкес, заем
шарты қажетті жазбаша түрде жасалды деп саналады егер заемшының қолхаты
немесе оған заем берушінің тарапынан белгілікті бір ақша сомасын немесе
заттар көлемінің берілуін растайтын басқа құжат болса. Қолхатта немесе заем
берушінің заемшыға заем нысанасын берілгенін растайтын басқа да құжатта
заем шарты тараптарының анықтамасы – заемшының және заем алушының, сонымен
қатар заем нысанасының–заттардың тегі және спасы және олардың саны немесе
ақша сомасы көрсетілуі міндетті болып табылады.
Назар аударатын бір мәселе, АК–тің 716–б. 2–б. заем шартының нысаны
ретінде облигация туралы көңіл толмайтындай жазылған. Заем міндеттемесін,
сөзсіз облигация көмегімен де куәландыруға болады. Бірақ облигация бағалы
қағаздардың бір түрі ретінде заем бойынша қатынастарды куәландырудың
шарттық әдісіне баламалы болып табылады.
Облигацияларды сатып алу бойынша қатынастарға заем туралы нормалар
қолданылмай, бағалы қағаздарды сатып алу–сату бойынша нормалар және бағалы
қағаздар айналымының тәртібі туралы, әсіресе облигациялардың айналымы
туралы нормалар қолданылу қажет. Егер заем шарты бойынша, тіпті мәміле
нысаны туралы талаптарды бұзумен жасалған мәміле бойынша, ендігәрі
облигация берілсе, заем шарты новацияға байланысты тоқтатылады– заемдық
қатынастрадың бағалы қағаздан шығатын қатынастармен ауыстырылуы
саладарынан.
Азаматша Қ және азаматша Д нотариалды куәландырған заем шартына
тұрды, азаматша Д шарт бойынша өз міндеттемелерін мүлдем орындамаған және
заем нысанасын қайтармаған. Сот шешімі: АК–тің 349–б. сүйеніп, Азаматша
Д–дан 875 800 теңге қарыз сомасын және осы сомадан әрбір өткізіп алған
ай үшін 5%–ды өндіріп алу.{4}
Азамат Ф және азамат З арасында заем шарты жасалды. Шарт
міндеттемелерін орындамаңан З–тан, Сот шағымды ішінара қанағаттандырды
және борышқорды 2 069 650 теңге сомасын және мемлекттік бажды өндіруге
міндеттенеді{5} .
2.2.Заем шартының мазмұны және шарттардың түрлері.
Кез келген азаматтық–құқықтық шарттың мазмұны (мәміле–шарт
аспектісінде) онаң барлық ережелердің жиынтығы ретінде көрініс табады.
Құқықтық қатынас ретінде шарттың мазмұнында міндеттемелер әдеттегідей
тараптардың құқықтары және міндетері болпы ұғынылады. Бұл мәселе жайында
М.И. Брагинский осындай тұжырым жасайды: Шарттың ережелері өзара құқықтар
мен міндеттемелерді бекітудің әдісі ретінде көрініс табады. Сол себепті,
шарттың мазмұны оның құқықтық қатынас қасиеті тұрғысынан сөз туғанда,
контрагенттердің құқықтары мен міндеттері түсініледі. Осымен салыстырғанда
мәміле –шарттың мазмұнын шарттық ережелер құрайды. Олардың бекітушілік рөлі
белгілікті бір уақыт ішінде заңнамада және әдебиетте кеңінен шарттың
ережелері синоним ретінде оның тармақтарын пайдалануға мүмкіндік берді.
Қазіргі заңгерлік әдебиетте заем шартының мазмұнына қатысты
ой–толғаулар оның біржақты сипатта болуына сілтеме жасауымен шектеледі,
осыған байланысты заем алушыда заем берушіден алынған ақша сомасын немесе
заттардың белгілікті бір санын дәл сондай көлемді қайтаруға, сонымен қатар
соңғы тарапқа оған тиесілі сыйақы мөлшерін төлеуге міндетті, ал заем
берушіде талап ету құқығы бар. Мысалы, Д.А. Медведев осындай тұжырым
жасайды: Заем шартының мазмұны оның біржақты табиғатына байланысты заем
алушының заем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
І Тарау. Заем шарты және жалпы сипаттамасы 4
1.1. Заем шарты– қаржы-несиелік міндеттеме ретінде. 4
1.2. Заем шартының пайда болу және даму тарихы 5
1.3 Заем шартының ұғымы және белгілері. 7
ІІ Тарау Заем шартының ерекшеліктері 12
2.1. Заем шартының элементтері. 12
2.2.Заем шартының мазмұны және шарттардың түрлері. 15
2.3 Банк заем шартының ерекшеліктері. 23
ІІІ Тарау. Заем шарты бойынша борышқор жауапкершілігінің негіздері. 25
3.1. Шарт бойынша барышқор жауапкершілігінің негіздері 25
3.2. Борышқор жауапкершілігінің ерекшеліктері. 27
Қорытынды 29
Пайдаланған әдебиеттер тізілімі 30
Кіріспе
Азаматтық айналымның қатысушылары жасайтын шарттық міндеттемелердің
басым көпшілігі өтелмелі қатынастарды көздейді.Әдетте, олар ақшалай
міндеттемелерді дүниеге әкеледі, осы міндеттеме бойынша, бірінші тарап зат
беруге, қызмет көрсетуге немесе жұмыс атқаруға міндеттенеді, ал екінші
тарап– берілген зат үшін, атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін
ақы төлеуге міндеттенеді.
Ақша сомасын төлеумен тікелей байланысты ақшалай міндеттеме, әр түрлі
шарттарда өзінің орнын табады: заем,сатып алу–сату, тауар жеткізілімі,
контрактация, мүлік жалдау, мердігерлік, тасымалдау және т.б. шарттар.
Ал азаматтар туралы айтатын болсақ, олар өз міндеттемелері бойынша
қарыздарын өзінің ақшалай заттарымен өтейді және ешбір басқа тұлғалардың
көмегіне жүгінбейді. Бірақ кей кездерде, азаматтар олардың қолында бар
қаражатпен төлеу мүмкіндігінен айырылған. Осындай кездерде, қаржы
ресурстары бар тұлғаларға, солардың ішінде банктерге жүгінуге мәжбүр.
Дәл осындай жағдай ұйымдарда–заңды тұлғаларда пайда болуы мүмкін.
Бірақ осы міндеттемелердің мазмұны мен көлемі өзіндік ерекшеліктерге ие,
оларға міндеттемеге қатысушы субъектілердің ерекшелігі кіреді.
Айта кететін бір жайт, өзінің мұқтаждықтарын пайда тапқан, яғни
жалақыдан ақшалай заттардың көмегімен әр түрлі мүлікті сатып алумен
қанағаттандырады.
Мекемелер–заңды тұлғалар өзінің шығындарын коммерциялық пайда есебінен
өтейді. Тек әлеуметтік–мәдени мекемелерде ғана шығындарын бюджеттік
көздердің көмегімен ғана өтеуі мүмкін.
Аашалай міндеттемелердің субъектілері ақшалай заттардың тапшылығы
жағдайында, заем шартының негізінде, үшінші тұлғалардың қаржылай көмегіне
жүгінуі мүмкін.
Заем несиеленудің басқа нысандарының негізгі белгілерін сипаттайтын,
мейлінше типтік несиелік міндеттеме ретінде ұсынылады.
Нарықтық экономиканың қызмет етуі –тауарлы–ақша айырбастаудың
құрылысының ұйымдастырушылық–құқықтық әдістері мен құралдарын іздестіруге
талпыныс жасайды. Заем – несиелік міндеттеменің мейлінше типтік және
әмбебап түрі болып табылады, ол несиелудің басты нысанадары мен белгілерін
анықтьайды. Азаматтық заңнамада заем рим құқығының рецепциясы негізінде
пайда болды және ол римдік mutuum шартына негізделеді, оның анықтамасы
Юстиниан Дигестыларында берілген.
Мемлекет экономикасы дамуының барлық сатыларында несие үлкен рөлге ие
болған. Бірақ тек нарықтық экономиканың кезеңінде ғана несие және несиелік
қатынастар кең қолданысқа ие болды және жаңа құқықтық бекітілуге ие болды.
Заем шартын қарастыру өзекті болып табылады, себебі мәміленің осы түрі
ең көп таралған болып есептеледі, неге десеңіз, осы шарт міндетті жазбаша
түрде куәландыруға тиісі емес және ол негізінен тұрмыстық сипатқа ие. Шағын
ақша сомалары және жоғары бағасы жоқ заттардың заемы бойынша міндетте
негізінен материалдық емес, моральдық сипат алуда себебі адамдар өзінің
жақын туыстарына, жолдастарына белгілі бір заттарды ешбір жазбаша түрде
куәландырмай , қарызға беруге үйренді, осының салдарынан жақыдармен
қатынастар нашарлай түседі, себебі қарызға алынған зат немесе ақша сомасы
иесіне уақытында немесе мүлдем қайтарылмады.
Біз ойымызша, осындай заемдық шараны, қол қойып куәландыру қажет
емес,бірақ мәселе ірі мөлшердегі ақша сомасы немесе бағалы затқа қатысты
болса, онда туыстық байланысқа көз жайып, мәмілені (жай жазбаша қолхат
түрінде болса да) шарт ретінде куәландыру қажет.
Біздің жұмысымызда қарастырып жатқан мәселелер кешені, тек
заңгерлерді ғана қызықтырмай, экономисттерді те толғандырады, ол
қарастырылып жатқан институттардың ерекшелігімен байланысты.
Біздің курстық жұмысымыздың мақсаты–заем шартының ұғымын, белгілері
мен элементтерін және оның мазмұны мен заем шартын орындау, тоқтату
негіздерін зерттеу және оның тәжірибе жүзінде қолдану мәчелелерін
қарастыру.
Заем шарты мұқият зерттеу үшін, біз тақырыпты ашатын бірнеше мәселені
қарастырамыз:
• заем шартының даму тарихын зерттеу
• заем шартының ұғымы мен белгілерімен танысу
• шарттың элементтерін қарастыру, оларға тараптар, шарт нысанасы,
мерзім мен шарт нысаны кіреді
• шарттың мазмұнын терең зерттеу, шарт ережесін бұзу салдарын
қарастыру
• заемшының жауапкершілігінің өзекті мәселелерін талдау
Заем шартына қатысты мәселе туралы азаматтық құқық саласының көптеген
мамандары пікір жазды, және біз олардың еңбектеріне негізделіп, мәселені
талдаған болатынбыз, оларға заң ғылымдарының доценті–Новоселова Л.А.,
ММУ–нің заң факультетінің аспиранты, залалдар мәселесіне қатысты еңбек
жазған В.С.Евтеев, банктік шарттардың құқықтық табиғаты кітабінің авторы
Е.Б. Осипов, Сулейменов, Басин , Худяков және т.б.
Біздің курстық жұмысымыздың құрылымы:
–жұмыстың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері кіріспеде айтылған;
–негізгі бөлігінде үш тарау, бірінше тарауда біз заем шартының ұғымы,
белгілері туралы мәселені қозғасақ, екінше тарауда біз шарттың мазмұны
элементтері туралы мәселені талқындаймыз, ал соңғы үшінші тарауда шарттың
өзекті мәселелері, яғни заемшының (борышқордың) жауапкершілігі туралы
толғау жасаймыз;
–айтылған мәселелер бойынша қорытынды жасаймыз;
І Тарау. Заем шарты және жалпы сипаттамасы
1.1. Заем шарты– қаржы-несиелік міндеттеме ретінде.
Несие санаты қоғамдық қатынастадың экономикалық жиынтығын
сипаттайды, біріншіден бастап несие берушіден борышқорға ал одан кейін
керісінше, құнның қозғалысын (ақшалай немесе тауарлы нысанда) көрсетеді.
Заем санаты осы қатынастық құқықтық нысанын сипаттайды және осының
шеңберінде заем нысанасын беру және оны қайтару бойынша міндеттеменің пайда
болуымен жүзеге асырылады. Басқаша айтқан, берілген қоғамдық қатынас,
экономикалық тұрғыдан несиелік, ал құқықтық тұрығдан–заемдық болып
саналады. Осында айта кететін бір жайт, банктік операциялардың көпшілік
бөлігі, азаматтық–құқықтық институттармен реттеледі: банк салымы шартымен,
заем шартымен және т.б. [1].
Тәжірибе жүзінде заемдық (несиелік) операциялар шарт нысанында
ресімделеді, ол несиелік шарт деген атқа ие болды, бірақ осы анықтама
берілген қатынастардың құқықтық жан–жақтылығын толық ашпайды.
Несиелік шарттың құқықтық табиғаты көптгеген даулар туғызады.
Авторлардың бірі тобы несиелік шартты заем шартының түріне
жатқызады[2].Басқа бір авторлар несиелік шартты, банктің ерекше рөліне
байланысты құқықтың өзіндік шарты болады деп тұжырымдайды[3].Aл авторлардың
үшінші тобы несиелік шарттың өзіндік сипатқа ие болғанын тұжырымдайды:
банктік ссуда шарты заем шартының өзінді бір түрі болып табылады, ол заем
шартымен тек бір белгіде ғана ұқсас болып келеді–осы шарттардың екеуі де
борышқордың иелігіне түскен ақша сомасын қайтаруды талап етеді[4].
Төртіншілері, несиелік шартты–заем шартының бір түріне жатқызады[5].Бірақ
та, несиенің нысанасы болып тек ақша ғана бола алады [6].
ҚР–ның заңнамасы, Ресейдің заңнамасына қарағанда, несиелік шарт
ұғымын қарастырмайды.Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының банктік
заңнамасында консенсуалды шарт ретінде осы қатынастар банктік заем
ұғымымен анықталады.: осындай шартқа қол қойғаннан бастап, банкте заем
нысананасын беру міндеті пайда болады [7].Банктік қызмет саласындағы
несиелік қатынастар, соынмен қатар заматттық заңнаманың
нормаларымен–банктік заем шартымен де реттеледі. Банктік заем шарты
бойынша бір тарап (заем беруші) басқа тараптың (заемшының) мен шігіне
(шаруашылық жүргізуіне, оралымды басқаруына) ақша немесе тектік белгілермен
айқындалған заттарды береді, ал заемшы заем берушіге дәл осындай ақша
сомасын немесе осы тектегі және сападағы заттардың тең мөлшеріне уақытында
қайтаруға міндеттенеді.
Банктік операциялардың ерекшелігі (банктік заем шартын қосқанда)
олардың жеке–сенімділік сипатымен айқындалады. Осыған сәйкес, заемшы цессия
немесе кепілдік шарты бойынша үшінші тұлғаларға банктіен заем шартын талап
ету құқығын бере алмайды [8]. Келеңсіз жағдайлардың туындамауы мақсатында,
несиелік шарттарды жасағанда, несие беру туралы шарттардың мәтіндеріне
ереже ескеріледі, ол бойынша, заемшы өзінің несие алу құқығын үшінші
тұлғаларға беруге (сатуға ) құқығына шек қояды.
Заемдық операция–бұл ұғым банктік заңнамада қолданылады. Заем
–азаматтық құқықтың құралы. Тәжірибе жүзінде заемшыға банктен ақшаны беру
қайтарымдық, мерзімделік, және ақылы болу ережесімен және оы қатынастар
несиелік деп аталады, ал шарттардың атауы несиелік шарттар атауына ие
болды, бірақ та ол дұрыс емес, себебі бұл атау олардың жан–жақтылығын толық
сипаттамайды, бірақ та өзінің тұрақты болуына байланысты осы ұғым орын
алды.
1.2. Заем шартының пайда болу және даму тарихы
Қазіргі замандық Қазақстанның азаматтық құқығы негізінен, рим
құқығының рецепциясы болып табылатыны жөн, сондықтан заем институтын
қарастырғанда, рим заңгерлерінің зерттеулеріне жүгінуіміз қажет, соның
көмегімен біз заемның табиғатын, оның конструкциясының даму үрдісін
зерделей аламыз.
Рим құқығында, әсіресе Юстинианның Дигестыларында заемға келесі
анықтамалар берілген: Заем(mutuum) ол шарт, ол бойынша бір тарап (заем
беруші) екінші тараптың (заемшының ) меншігіне ақша сомасын немесе тектік
белгілермен айқындалған басқа заттарды (егін, май,шарап) береді,ал заемшы
шартта көзделген жағдайларда оларды қайтаруға міндеттенеді немесе осы
тектегі және сападағы заттардың тең мөлшерін уақытында қайтаруға
міндеттенеді.[9]
Осы анықтамадан көрінетіндей, заем шартының мағынасы, бір тарап
екінші тарапқа затқа меншік құқығын береді, әсіресе міндетті түрде затқа
деген жеке меншіктің тікелей иелік етуіне өтуі және заем ережелерінің
арнайы рұқсаты міндетті болып табылады. Алғашында, ежелгі заманда осы
келісім ынталандырудың ерекше нысанымен айқындалатын(мерекелік уәде берудің
айырбастауы), кейінірек–жай жазбаша нысанда жүзеге асырылды.Заем шартының
заты болып( оның ерекше рим конструкциясында) кез келген зат танылмаған,
тек қана денелік, айналымда бар, тектік белгілермен айқындалған (заем болып
табылмады,мысалы, міндеттемелерге қатысты, сервитуттердің , жеке –арнайы
заттар: белгілі бір шебердің суреті немесе оның мазмұны және т.б.);
заттардың басқа түрлері бойынша басқа заттармен операцияларда заем
қасиеттері сақталмаған.
Заемнан туатын міндеттеме, қатаң түрде біржақты болып келеді: заем
беруші заем алушыдан берілген заттардың дәл сондай қасиеттремен және тектік
белгілермен айқындалған және сондай көлемінде талап етуге құқылы; заем
берушіге онда міндеттеме жүктелмеген. Заем беруші шарт жасалу кезінде, атап
айтқанда, заем алушының меншігіне белгілікті бір мүлікті беріп, осындай
берудің нәтижесінде шартты жасасты.сондықтан шарт бойынша ол тек талап ету
құқығына ие бола алады және ешқандай бір міндеттеме оған жүктелмеген; осы
құқықты жүзеге асыру үшін заем бершінің иелігінде қатал құқықтың шағымдары
бар( actions stricti iuris). Керісінше, заем алушы шарт жасасу кезінде ақша
сомасын немесе басқа ауыстырмалы заттарды алды, сондықтан заем шартының
негізінде ешбір нәрсені талап етуге құқығы жоқ, оған тек заем берушімен
берілген дәл сондай ақша сомасын немесе ауыстырмалы заттардың дәл сондай
мөлшерін қайтару міндеттемесі жүктелген[10].
Борышқордың міндеттемелері тек оған заттың нақты беруімен бірге
туындаған(res)–(заем валютасы); өзінен-өзі заем бойынша келісім (consensus)
ешбір заңдық күшке ие болған жоқ.Заттың берілу кезеңі борышқор
жауапкершілігінің басталу кезі болып саналды, сондықтан заем шарты нақты
мәмілелердің жалпы түрлеріне жатқан болатын[11].
Осылай, mutuum шартының келесі мінездемелік белгілерін белгілеуге
болады:
а)шарттың нысанасы – ақша сомасы немесе тектік белгілермен айқындалған
белгілікті көлемі(салмағымен, санымен, мөлшерімен);
б) заттар заем алушының меншігіне беріледі ал заем алушы дәл сондай ақша
сомасын немесе көлемдегі, дәл сондай тектегі заттарды заем берушіге
қайтаруға міндеттенеді.
Заем шартынан заем алушының қарызға алынған сома бойынша сыйақы төлеу
міндеттемесі пайда болмаған, бірақ та пайыздар туралы ерекше келісім жасау
тәжірибесі кеңінен қолданылған болатын.Пайыздық заемның ежелгі нысаны-
fenus; мысалы, шаруаға қарызға тұқым берлетін болған, ал шаруа өз кезегінде
алынған өнімнің бір бөлігін , сонымен қатар, белгілі бір сыйақыны, яғни
пайыздарды төлеуге мінднтті болды.Fenus ашақ қысымшылықтың нысаны ретінде
кедейлердің арасында үлкен қарама-қайшылықтардың себебі болды. Республика
кезеңінің аяғында fenus қолданыстан шығарыла басталды. Бірақ та бұл жағдай
пайыздық заемдардың жоғалуына әкеліп соққан жоқ; оның тек қана нысаны
өзгерді: заем шартына(mutuum) толықтыру ретінде пайыздар жөнінде ерекше
келісім бекітілген болатын.Пайыздардығ ең жоғарғы деңгейі әр түрлі кезеңде
әр түрлі болды:классикалық құқықта-айына 1%, Юстиниан құқығында- жылына 6 %
(саудагерлер үшін жылына – 8%).Пайыздар үшін қосымша пайыздарды талап етуге
тыйым салынған болатын.
Ал енді заемды мұсылмандық құқық тұрғысынын қарастырайық. Исламдық
заң адамдарға тиесілі болған жеке меншікті иеленудің және оған билік
етудің шектелмеген нысанын қарастырмайды. Осы тұрғыдан шариат екі түрлі
көзқарастың арасында бейтарап позицияны ұстанып отыр. Социализм және
коммунизмге қарағанда, ол жеке меншіктен бас тартпайды және оны зұлымдықтың
көзі деп танымайды.Ал басқа жақтан қарағанда, ол адамдарға осы меншікті
пайдалану және оған билік ету бостындығына шек қояды.Шариатқа сәйкес, бар
мүліктің барлығы толығымен Алланың меншігінде, ал жеке иеленушілер
фактілі түрде сенім білдірілген тұлғалар болып табылады, олар осы мүлікті
пайдалану, инвистициялау, бір-біріне осы мүлікті беру құқықтарына ие, оған
меніп берірлген мүлік нақты иесінің (Алланың) көзделген заңның шеңберінде
осы құқықтарды пайдалана алады.
Жоғарыда айтылып өткендей, исламдық доктрина байлықтың жеке
адамдардың немесе топтың қолында шоғырландаруына шек қояды, оған негіз
болып табылатын Қоранның 59–шы сүресінде былай делінген, Алланың тарапынан
қайымға берілген мүлік, тек байлардың арасында бөлінуі мүмкін емес. Дәл сол
кезде исламнды зерттеушілер қазіргі заман баспалдағында жеке меншікті
қауымның және мемлекеттің экономикалық дамуының басты тетігі болып
табылатынын пайымдайды.Сондықтан мұсылман жеке меншікті сақтауға және оны
көбейтуге ат салысуы қажет, сонымен қатар мүлікті бар қауымның мүддесі үшін
пайдалануы қажет.
Мұсылмандық сунниттік-заңгерлердің азаматтық-құқықтық шарттардың
классификациясында несие (ссуда) шарты атап өтілген.
1.3 Заем шартының ұғымы және белгілері.
Mutuum деп аталатын римдік мәміледен туған заем шарты, бүгінгі таңда
барлық несиелік қатынастарды реттейтін жалпы модельдің мағынасын сақтап
отыр. Заем шарты нақты мәміленің классикалық түрі болып табылады.
Қызықты бір мәселе, өзінің мамандығы бойынша заңтанумен еш байланысы
жоқ,яғни заем ұғымның легалды анықтамасын білмейтін , қатардағы
азаматтардың арасында заем туралы сөз қозғалғанда, олардың саналарында,
бірінше кезекте банктермен байланысы бар экономикалық қатынастар туралы
ойлар туады. Заемге деген онлай қатынастың болуы кездейсоқ емес, себебі,
біз білетіндей, экономика өзінің өзінің қатынастарын заңға негізделіп
құрайды, ал құқық экономикалық қарым-қатынастарды реттейді. Осылай,
мемлекет және оның азаматтарының пайдасы үшін қызмет атқаратын белгілікті
бір шеңбер пайда болады.
Сонымен, экономисттер атап өткендей, нарықтық экономиканың басты
заңының негізінде ақша үздіксіз айналымда болуы қажет. Уақытша бос болып
жатқан ақшалай заттар, несиелік капиталдардың нарығына түсуі міндетті,
қаржы-несиелік мекемелерде жұмыс істеулері қажет, ал одан кейін қосымша
ақша қаражатын қуюды талап ететін экономиканың салаларында қажетті болып
табылатын іс пайдасы үшін қызмет атқаруы қажет.
Заем шарты экономикалық қатынастарды қатынастарды рәсімдейді, ал осы
қатынастар өзінің табиғаты бойынша бірдей болып табылатын несие шарттары
мен факторинг шарты (ақшалай талапты беріп қаржыландыру, осы жұмыста біздің
зерттеуіміздің заты болып табылмайды). Ұсынылып отырған барлық жағдайларда,
бір қатысушының екінші қатысушыға, осындай көлемінде қайтарылуы , сонымен
қатар сыйақы төленуі жағдайымен белгілікті бір мүлікке тауар айналымының
берілуі, яғни экономикалық мағынада несиенің берілуі туралы сөз болып
жатыр. Бірақ та, делдалдықтың экономикалық қатынастары әр түрлі азаматтық-
құқықтық шарттармен куәландырылма, дәл солай да несиелік экономикалық қарым-
қатынастар да әр түрлі куәландыруы мүмкін: бағалы қағаздармен ресімделген –
вексельдің берілуімен немесе облигацияның(эмиссияның) шығарылумен ақшаны
немесе заттың заемға алу туралы шартның көмегімен, немесе несие шартының
көмегімен (сонымен қатар, тауарлы несиенің берілуі туралы шарттар) және
факторинг шартының көмегімен ресімделе алады [12].
Заем шартының легалды анықтамасы ҚР АК-ның 715–б. берілген. Жалпы
тұжырымда : заем шарты бойынша бір тарап (заем беруші) басқа тараптың
(заемшының) меншігіне (шаруашылық жүргізуіне, оралымды басқаруына) ақша
немесе тектік белгілермен айқындалған заттарды береді, ал Азаматтық
Кодексте немесе шарта көзделген жағдайларда оларды беруге міндеттенеді, ал
заемшы заем берушіге дәл сондай ақша сомасын немесе осы тектегі және
сападағы заттардың тең мөлшерін уақытында қайтаруға міндеттенеді.( ҚР-ның
АК-нің 715–б. 1–б.).
Бұрынғы АК бойынша заем шарты тек нақты шарты болып табылатын, мұндай
шарт ақшаны және заттарды берген кезде ғана күшіне енетін. Ал қазіргі АК
заем шартының консенсуалды сипатта болуы мүмкін екендігін аңғартады
(717–б.). Мұндай шарт, тараптар арасында оның барлық елеулі ережелері
бойынша тиісті жағдайларда талап етілетін нысанда келісімге қол жеткен
кезде, жасалды деп есептеледі. Айтылған мәселеге байланысты нақты заем
шарты біржақты шарт, ал консенсуалды заем шарты екіжақты (өзара) шарт болып
табылады.
Заттарды немесе ақшаны бөліп–бөліп беруді көздейтін заем шартының
ерекшеліктері де бар. АК–тің диспозитивтік сипаттағы 717–б. сәйкес мұндай
шарт оның нысанасының бірінші бөлігі берілген кезден бастап жасалған болып
есептеледі. Шарттың ерекшелігі мынада: шарты нысанасын бөліп–бөліп беруді
көздейтін нақты заем шартының өзі, оның бірінше бөлігі берілген соң, заемшы
заешы заем нысанасының қалған бөліктерінің берілуін талап ете алатын
консенсуалды шартқа айналады.
Осылай, заем шартының заты ақшалай заттар, немесе текті белгілермен
айқындалған заттар, яғни тек қана оған сай келетін жеке белгілері жоқ
заттар, сондықтан басқа біртекті заттардан ерекешеленбетін заттар бола
алады.
Өзінің заңгерлік табиғаты бойынша заем шарты классикалық біржақты
және нақты мәміле болып табылады, сонымен қатар шарт ақылы(жалпы ереже
бойынша) және ақысыз болуы мүмкін.
Заем шарты ақылы да, ақысыз да болуы мүмкін. Заем шарты бойынша
төленетін сыйақыға АК–тің 718–б. арналған. Оның 1–т. : Егер заң
актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, заем нысанасын пайдаланғаны
үшін заемшы шартта белгіленген мөлшерде заем берушіге сыйақы төлейді.
Мұнда егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе деген
тұжырымдаманың сыйақыға не сыйақының мөлшеріне жататындығы түсініксіз.
Егер ол сыйақыға қатысты айтылған болса, онда заңда заем шартының ақылы
болу презумпциясы белгіленген деп айта аламыз. Яғни шартта өзгеше
көзделмесе, шарт ақылы болады. Ал егер ол заем шартындағы сыйақының
мөлшеріне қатысты айтылса, онда тіпті түсініксіз жағдай туындайды, яғни
заемшы заем берушіге төлейтін сыйақының мөлшері шартпен анықталады тек сол
уақытта, егер заң актілерінде немесе шартпен өзгеше көзделмесе. Ал бұл өз
кезегінде қайшылық туғызады, яғни шартпен көзделген сыйақы сол шартпен
өзгеше көзделуі мүмкін. Сондықтан аталған тұжырымдама заем шартындағы
сыйақының мөлшеріне емес, сол сыйақының төленуі немесе төленбеуіне
қатысты.Басқаша айтқанда, заем шарты бойынша сыйақы, оның мөлшері шартта
белгіленген жағдайда ғана төленуге тиіс. Тараптар шартты ақылы деп таныған
кезде, бірақ сыйақы мөлшері шартта анықталмаған болса, АК–тің 385–б.
ережелері қолданылмайды, себебі заем шартын ақылы деп тану үшін, онда
сыйақы мөлшері міндетті түрде көзделуі керек. Ақылы заем шартындағы сыйақы
мөлшері оның елеулі ережесіне жатады деген қорытынды шығаруға болады деп
пайымдаймыз. А. И. Худяков қарастырылып отырған жағдайды келесідей
анықтайды. АК–тің жобасын дайындау барысында заем шартында сыйақы туралы
айтылмаған реттерде, ақшалай заемды ақылы деп тауарлық заемды ақысыз деп
ұйғаруды белгілеу ұсынылған болатын. Бірақ АК–тің жобасымен әрі қарай жұмыс
істеу барысында заемшы үшін тиімсіз тиімсіздігі салдарынан сыйақы туралы
ерекше ақша заемына қатысты алынып тасталды. Ендеше ақша заемында сыйақы
туралы айтылмай келгенде, мәселе басқага шешілуі керек: сыйқа туралы мәселе
тараптардың келісімімен шешілетіндіктен, ол туралы шартта айтпай кету ақша
заемының ақысыз ненгізінде берілгендігін білдіреді[13]. Біздің ойымыз А.И.
Худяковтың ойымен тұспа–тас келеді. АК–тің 718–б. 1–т. Заем нысанасы ақаша
болған жағдайларға ғана қолданылады, себебі нысанасы заттар болатын заем
шартында сыйақыны төлеу мәселелері сол баптың 2–т. шешіледі: егер заем
шарты бойынша заемшыға заттар берілсе, сыйақы төлеу олардыдың көлемі мен
нысаны (ақшалай немесе заттай) шартта көзделген жағдайда жүргізіледі.
Мұндай сыйақының қандай кезде төленетіндігі нақты айқындалған.
Заемдық қатынастар ақылы болып тұжырымдалады, егер тек олардың ақысыз
сипаттамасы заңмен немесе нақты шартпен тура көзделмесе. Пайыз мөлшері
шартпен көзделмесе, онда ол Қазақстан Республикасының заңнамасында
айқындалған тәртіппен есептелетін жылдық тиімді сыйақы ставкасының шекті
мөлшерін белгілеу арқылы қамтамасыз етіледі (ҚР-ның АК-нің 718–б. 2–б.).
Егер ақша заемында сыйақы туралы айтылмаса, ол туралы шартта айтпай кету
ақша заемының ақысыз негізде берілгендігін білдіреді.
Заем–ол құқықтық реттелуі дәстүрлі түрде азаматтық заңнамамен
бекітілген азаматтық–құқықтық міндеттемелердің ең көне бір түрі болып
табылады.Азаматтық Кодексте заем бойынша міндеттеме көбінде құқықтық
реттеудің дәстүрлі ережелерін сақтап қалды, осы ережелердің бірі, заем
анықтамасынан келтірілгенедей, заем беруші деп аталатын бір тараптың ,
заем алушы деп аталатын екінше тарапқа ақша немесе тектік белгілермен
айқындалған заттарды, олардың қайтарылуын, уақытын және оның ақылы болуымен
айқындалады.Дәл сол уақытта , бұрынғы заңды күште болған азаматтық
заңнамамен салыстырғанда, мысалы, Қазақ КСР-ның АК-ның нормаларымен және
азаматтық заңнамының негіздерімен салыстырғанда , олардың мазмұнында
түбегейлі жаңашылықтар баршалық. Мысалы, 1963 ж. 28 желтоқсанында
қабылданған және өзінің күшін ҚР-ның 1999 ж. 1 шілдесінде шыққан заңымен өз
күшін жоғалтқан Казақ КСР–ның АК–нде заемға 27–ші тарау бөлінген
болатын.Осы кодексте заем сияқты өте күрделі және көп көлемді, көпжақты
азаматтық-құқықтық шарттың түріне тек 4 бап қана бөлінген болатын. Әрине,
бүгінгі таңда , осындай күрделі мәселені 4 бап көлемінде толығымен ашып,
оны жан-жақты талдау және зерделеу қиынға соғады. Бірақ Кеңес Үкіметі
заңнамаға және соған байланысты экономика бағытында әкімшілдік-әміршілдік
жүйе ұстынып отырғандықтан, темір қақпа саясатын ұстанып отыруына ,
технологияның даму деңгейі төмен және соған сәйкес азаматтық заңнаманың
шеңберіынң тар болуына байланысты осы мәселеге кодексті құрастырған кеңес
заңгерлері осы мәселеге тек бірнеше негізгі нормалар арнаған болатын.
Бірақ ,заем шартының ең негізгі және түбегейлі мәні және мағынасы осы
кодекстің 252–б. 1–б. айқындалған:Заем шарты бойынша бір тарап (заем
беруші) басқа тараптың (заем алушыға) меншігіне, оралымды басқаруына ақша
немесе тектік белгілермен айқындалған затарды береді, ал заем алушы заем
берушіге дәл сондай ақша сомасын немесе дәл сондай тектегі және сападағы
заттарды тең көлемде қайтаруғы міндеттенеді. Егер біз қазіргі таңдағы АК-
тің 715–б. берілген заемның анықтамасымен салыстыратын болсақ, осы екі
норманың бір-біріне тұспа-тас болып келгенін байқай аламыз. Әрине өзгешелік
бар, бірақ менің ойымша, толықтырулар енгізу-ол заман талабы. Ал Қаз КСР
АК–нің дәл осы баптың екінші бөлігіне назар аударсақ, онда : Заем шарты
ақша немесе заттар берілген кезден бастап жасалды деп есептеледі. Дәл
осындай құқықтық норма ҚР-ның АК–нің 717–б. көрсетілген, оған тек Кодексте
немесе таратардың келісімінде өзгеше көзделмесе деген сөздер толықтырылған
болатын. Осы келтірілген салыстырудан, біз қандый үрдісті байқай аламыз,
Кеңес Одағының азаматтық заңнамасы біртекті және біржақты дамыған болатын,
ал қоғамдастықтың , адамдардың саналарының артуына және қазіргі заңнаманың
жан –жақты дамы келе жатқанының әсерінен осында өзгешелікте және жаңа
толықтырулар енгізу кақыт талабына айналды.АК–пен бекітілген заем шартының
құқықтық реттелуі, бұрынғы Кеңес Одағына кірген елдердің заңнамаларына
қарағанда өзгешеліктер бар, біз оған назар аударуымыз қажет, себебі осы
мәселені тәжірибе жүзінде шешкенде, оның маңызы үлкен.Осы өзгешеліктерге
біз қарастырып отырған курстық жұмыста әрі де тоқталамыз.
Осы тарауды қорытындылай келгенде, біз заем шартының пайда болу және
оның даму тарихымен танысып, Рим заманында Юстиниан Дигестыларында берілген
заем шартының түсінігі, шарттың нысанасы туралы сөз қозғадық және осы құқық
нормаларымен танысып, дәл сол кезде қазіргі замандық заем шартының ұғымы,
оның мазмұны мен нысанасынасымен салыстыратын болсақ, осы мәміле өзінің
негізгі мәнін және мағынасын сақтап келгенін аңғарып отырмыз, сонымен қатар
1964 ж. қабылданған Қаз КСР АК–нде заемге арналған тараудың мазмұнын
қазіргі ҚР АК–нің 36–тарауымен салыстырғанда, біз экономиканың бір
жүйесінен екінші жүйесіне ауысуы, заман өзгеруі салдарынан азаматтық
құқыққа әсерін байқай аламыз, себебі құқықтық номалар экономикаға
негізделіп құрастырылады.
Азамат А мен азаматаша М–мен заем шартын жасасты, Азаматша М
заем шартының ережелерін орындамаған. Астана қаласы сотының аппеляциялық
сот коллегиясы: АК–тің 317–б. 1–б., 318–б. негізделіп, мынадай шешім
қабылдалы: аудандық соттың шешімін өзгертусіз қалдырып, Талап арызды
ішінара қанағаттандырып, 36252000 теңге соммасындағы негізгі қарызды,
3000000 теңге соммасындағы тұрақсыздық айыбын және 392 520 теңге
сомасындаңы мемлекеттік бажды өндіріп алу. {1}
Х банкі мен азаматша Д арасында банк заем шарты жасалды. Азаматша
Д заем шартының ережелерін бұзып, заем нысанасын қайтармаған. Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының азаматтық және әкімшілік істер бойынша
қадағалау алқасы: АК–тің 160–б. 2–т. негізделіп, Алматы облыстық сотының
Қарасай аудандық сотының шешімін өзгертусіз қалдырып,азаматша Д–дан Х
банктің пайдасына 99475902 теңгені, 1000 теңге сомасындағы дебиторлық
қарызды және 2984307 теңге сомасындағы мемлекеттік бажды өндіріп алу.{2}
ІІ Тарау Заем шартының ерекшеліктері
2.1. Заем шартының элементтері.
Жоғарыда аталып өткендей, заем шартының тараптары заем беруші және
заемшы болып табылады.Ерекше, айта кететін бір мәселе, АК-те шарт
тараптарының атауының біріне өзгеріс енгізді, Қазақстанның бұрынғы
заңнамасында және қазіргі таңда Ресей Федерациясының заңнамасында
қолданылатын дәл сол тараптың атауы заимодавец болып табылады.Заем
шартының тараптары болып азаматтық құқықтың кез келген субъектілері бола
алады: жеке және заңды тұлғалар, солардың ішінде мемлекет, шетел азаматтары
және азаматтығы жоқ тұлғалар. Мемлекеттік заем туралы айтатын болсақ, мұнда
заемшы жағында мемлекет болады.
Осы мәселеге байланысты, заңда көрсетілген мынадай ережеге назар
аудруымыз қажет: Заңды тұлғалар мен азаматтарға кәсіпкерлік қызмет ретінде
азаматтардан заем түрінде ақша тартуға тыйым салынады және мұндай шарттар
олар жасалған кезден бастап жарамсыз деп танылады.
Бұл тыйым салу заемшылары депозиттер қабылдауға Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің лицензиясы бар банктер болған жағдайларда,
сондай-ақ шығарылуы заңдарда белгіленген тәртіппен тіркелген бағалы
қағаздарға ақшаны айырбасқа қабылдау жағдайларында қолданылмайды (АК–тің
715–б. 3–т.).
Біздің ойымызша, осындай құқықтық норманың азаматтық заңнамаға
енгізілуі–өзекті және дұрыс болып табылады, себебі заңгерлердің ойынша, осы
ереженің басты мақсаты –азаматтарды қауіпті қаржы махинацияларынан және
даулы келеңсіздіктерден қорғау болып табылады.
Заем шартының нысанасы ақша және тектік белгілермен айқындалған
заттар болып табылады, дәл осы жайт берілген міндеттеменің басты және ең
маңызды белгісі болып табылады. Ақша, мүлік ретінде,тектік белгілермен
айқындалған заттарға да жатады және ақшаны заем шартының ерекше нысанасы
ретінде белгілеу бекре емес, заемдық міндеттемелердің нысанасы ретінде
көпшілік жағдайларда ақша қолданылады, ақшалай заемның және заттарды заемға
алу құқықтық реттелуі жағынан бір–бірінен ерекшеленеді (мысалы, заем шарты
бойынша сыйақы алу презумпциясы бойынша). Нысананың ерекше бір белгісі –
оның жекешелігінің (обезличеность) және шарт тараптарында оның
жеке–анықталған қасиеттерінде қызығушылығының жоқтығы болып саналады.
Берілген міндеттеменің тағы бір ерекше белгісі– заем шартының нысанасы
ретінде, әдеттегідей, тек тұтынылатын заттар, яғни пайдаланылуы кезінде
өзінің бастапқы пішінін, түрін, қасиеттерін жоғалтпайтын және өзгертпейтін
заттра ғана болуы мүмкін. Біздің ойымызша, ақшаны тұтынылатын заттар
ретінде , ақшаның болмысы, оны мүліктің ерекше бір түрі ретінде айқындау,
оны– айырбастаудың абстрактілі қаруы және төлеу құралы, оны пайдалану
кезінде мүліктік айналымда оның функционалды қызметімен сәйкес олардың
берілуін үшінші тұлғаларға берілуі, ал айырбас ретінде басқа мүлікті алуды
анықтайды.
Заттардың тұтынылу белгісі немесе оларды тектік белгілермен
айқыдалған заттарға жатқызылуы, немесе жеке–анықталған заттарға жатқызылуы
көпшілік заңгерлік анықтамалар ретінде (мысалы, техникалық прогрестің
дамуының арқасында жылжымайтын заттарды олардың қасиеттерін жағалтуынсыз
жылжытуға мүмкіндік туды, осылай жылжымалы мүлік анықтамасын шартты ұғымғы
айналдырады) түбегейлі шартты болып табылады, және белгіленген мәміледе
мүліктің мақсатымен және осы мәміленің мақсатымен айқындалады.
Жеке–анықталған немесе тұтынылмайтын заттар (мысалы, технгикалық
құрал–жабдықтар, тұрмыстық техника және т.б.) заеның нысанасы бола алмайды.
Осындай жеке–анықталған немесе тұтынылмайтын заттың бір тұлғадан екінші
тұлғаға берілуі, осы берудің шарттарына тәуелді болып келеді ( жеке
меншікке берілуі, келешекте оны сатып алу құқығымен бірге алу немесе
уақытша пайдалануға алу және т.б.) осыған сәйкес сатып алу–сату, мүліктік
наем, мүлікті тегін пайдалану және т.б. шарттардың ережелері қолданылу
қажет. Дәл сол кезде, кейбір жағдайларда азаматтық айналымда
жеке–анықталған немесе тұтынылмайтын ретінде айқындалған зат, мәміленің
мақсаты және тараптардың көзделуіне байланысты , текті белгілермен
айқындалған немесе тұтынылатын зат ретінде қолданылуы мүмкін.Мысалы,
заттарды, яғни жеке- анықталған немесе тұтынылмайтын нәрселерге жататын
заттарды сатумен айналысатын сауда ұйымы үшін бұл заттра тауар болып
табылады және олары үшін тектк белгілермен айқындалған заттар (мысалы,
тұрмыстық техника, автокөлік және т.б.) немесе тұтынылатын заттар болып
табылады, себебі тауарды оның функционалдық қызметі бойынша пайдалану оның
сатылуын және оған қатысты меншік құқығынынң тоқтатылуын көздейді. Сауда
ұйымы екінші сауда ұйымына осындай тауарларды заем ретенде бере алады және
осы қатынастарға заем туралы нормалар қолданылады.
Заем шарты бойынша заемшының меншігіне оның қажеттілігі және
пайдаланылуы үшін кәсіпкерлік немесе кәсіпкерлік емес сипатта заем нысанысы
беріледі. Егер заешы ретінде шаруышылық жүргізі құқығына негізделген
мемлекеттік кәсіпорын, қазыналық кәсіпорын, қазыналық кәсіпорны немесе
мемлекеттік мекеме болса, онда меншік құқығы мемлекетте пайда болады,осыған
байланысты мемлекеттік кәсіпорныда немесе мемлекеттік мекемеде шаруашылық
жүргізу немесе оралымды басқару құқығы пайда болады. Аналогия бойынша,
мемлекеттік емес мекемемен жүзеге асырылатын заем кезінде меншік құқығы
оның құқрылтайшысынла пайда болады, ал мекемеде заем шартының нысанасына
қатысты оралымды басқару құқығы туындайды.
Азаматтық кодесте заем шартының елеулі ережелері туралы арнайы
нормалар жоқ, сондықтан заем шартының елеулі ережелері АК-тің 393-б.
реттелуі қажет. Осы бапқа сәйкес, заңнамамен көзделеген кез келген шарттың
ең басты бір ережесі оның нысанасымен байланысты. Осындай шарттар
келісілген болпы табылады, егер шарт заемге берілген заттардың атауын және
санын анықтауға мүмкіндік берсе.
Заем шартының нысанасы белгілікті бір мөлшердегі ақша сомасы болып
табылса және ол шартта белгіленсе, ол ақшалай заем шартының нысанасын
анықтауда жеткілікті болады. Айта кететін жайт, валюталық және банктік
заңнамаға сәйкес, мемлекет ішіндегі резиденттер арасындағы төлеу құралы
болып тек қазақстанның теңгесі ғана пайдалануы мүмкін. Валюталық заңнама
негізінде, резиденттер арасындағы төлеу кезінде шетел валютасын қолдануға
тыйым салынған, ал қолма–қол ақша айналымы қатал түрде шектелген. Шетел
валютасы тек сыртқы экономикалық төлемдер кезінде ғана ақша ретінде болуы
мүмкін. Осыған сәйкес, валюталық заңнаманың талаптарын сақтай отырып,
шетел валютасы заем нысанасы болып тек сыртқы экономикалық шарттарда ғана
болуы мүмкін.
Мүліктік құқықтар заем шартының нысанасы бола алмайды. Қазақстан
Республикасының Төлемдер және ақша аударулары туралы Заңы [14].
қолма–қол емес ақша қаражатттары түсінігін кеңінен пайдаланады, олар
азаматтық құқықтың дербес объектісі болпы табылмайды, өйткені олар банктен
ақша (ақша бірліктерін) алуға міндеттемелік құқықты ғана сипаттайды.
Сондықтан қолма–қол және қолма–қол емес ақшаларды шартардың объектісі
ретінде бөліп қарастырудың ешқандай тәжірибелік маңызы жоқ. Заем шартының
нысанасы ретінде толық көлемде шетел валютасы бола алмайды, өйткені ол
ҚР–ның Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы Заңының [15].
1–бабымен валюта құндылықтарына (валюталық реттеу объектісіне) жатқызылған,
ал валюталық құндылықтарға меншік құқығы мен өзге де құқықтардың өтуімен
байланысты мәмілелер валюта операцияларына жатқызылған.
Заттарды заемға алғанда, шарттың нысанасын анықтау үшін осы
заттардың атауын міндетті түрде көрсету қажет және олардың саны да
көрсетілуі тиіс.
Заем шартының нысаны
Қарастырып жатқан шарттың нысаны туралы айтатын болсақ, ол АК–тің 151
және 152–баптарында көзделген ережелермен реттеледі. Кәсіпкерлік қызметпен
байланыссыз жасалатын заем шарты (тұрмыстық заем), сонымен қатар 100
АЕК–тен кем мөлшердегі ақшалай заем немесе нысана құны 100 АЕК–тен аспайтын
заем шарты ауызша түрде жасалуы мүмкін. Заем шарты жай жазбаша түрде
жасалуы тиіс, егер ол кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру негізінде жасалса,
бірақ мұнда заем сомасының маңыздылығы жоқ, немесе егер тұрмыстық ақшалай
заем сомасы немесе заем шарты затының сомасы 100 АЕК–тен асатын болса, және
заңнамамен немесе тараптардың келісімімен көзделген басқа да жағдайларда
жасалады. Жалпы ереже бойынша шарттңжай жазбаша нысанын сақтамауы оның
амсыз болуына әкеп соқтырмайды, бірақ дау туған жағдайда, тараптар шарта
жасалу фактісін куәлердің айғақтарымен дәлелдеу құқығынан айырады. Дәл сол
кезде АК–пен және басқа да заңнамалық актілермен заем шартының жеке түрлері
бойынша міндетті жазбаша нысанын сақтамау оларды жарамсыз болу қаупімен
бектітілген, мысалы, мемлекеттік заем шарты және банктік заем шартына
қатысты мәселе болып табылады.
АК–тің мәміленің жазбаша нысаны туралы жалпы ережелерге қарағанда,
АК–тің 716–б. заем үшін ерекшеліктерді қарастырады, оларға сәйкес, заем
шарты қажетті жазбаша түрде жасалды деп саналады егер заемшының қолхаты
немесе оған заем берушінің тарапынан белгілікті бір ақша сомасын немесе
заттар көлемінің берілуін растайтын басқа құжат болса. Қолхатта немесе заем
берушінің заемшыға заем нысанасын берілгенін растайтын басқа да құжатта
заем шарты тараптарының анықтамасы – заемшының және заем алушының, сонымен
қатар заем нысанасының–заттардың тегі және спасы және олардың саны немесе
ақша сомасы көрсетілуі міндетті болып табылады.
Назар аударатын бір мәселе, АК–тің 716–б. 2–б. заем шартының нысаны
ретінде облигация туралы көңіл толмайтындай жазылған. Заем міндеттемесін,
сөзсіз облигация көмегімен де куәландыруға болады. Бірақ облигация бағалы
қағаздардың бір түрі ретінде заем бойынша қатынастарды куәландырудың
шарттық әдісіне баламалы болып табылады.
Облигацияларды сатып алу бойынша қатынастарға заем туралы нормалар
қолданылмай, бағалы қағаздарды сатып алу–сату бойынша нормалар және бағалы
қағаздар айналымының тәртібі туралы, әсіресе облигациялардың айналымы
туралы нормалар қолданылу қажет. Егер заем шарты бойынша, тіпті мәміле
нысаны туралы талаптарды бұзумен жасалған мәміле бойынша, ендігәрі
облигация берілсе, заем шарты новацияға байланысты тоқтатылады– заемдық
қатынастрадың бағалы қағаздан шығатын қатынастармен ауыстырылуы
саладарынан.
Азаматша Қ және азаматша Д нотариалды куәландырған заем шартына
тұрды, азаматша Д шарт бойынша өз міндеттемелерін мүлдем орындамаған және
заем нысанасын қайтармаған. Сот шешімі: АК–тің 349–б. сүйеніп, Азаматша
Д–дан 875 800 теңге қарыз сомасын және осы сомадан әрбір өткізіп алған
ай үшін 5%–ды өндіріп алу.{4}
Азамат Ф және азамат З арасында заем шарты жасалды. Шарт
міндеттемелерін орындамаңан З–тан, Сот шағымды ішінара қанағаттандырды
және борышқорды 2 069 650 теңге сомасын және мемлекттік бажды өндіруге
міндеттенеді{5} .
2.2.Заем шартының мазмұны және шарттардың түрлері.
Кез келген азаматтық–құқықтық шарттың мазмұны (мәміле–шарт
аспектісінде) онаң барлық ережелердің жиынтығы ретінде көрініс табады.
Құқықтық қатынас ретінде шарттың мазмұнында міндеттемелер әдеттегідей
тараптардың құқықтары және міндетері болпы ұғынылады. Бұл мәселе жайында
М.И. Брагинский осындай тұжырым жасайды: Шарттың ережелері өзара құқықтар
мен міндеттемелерді бекітудің әдісі ретінде көрініс табады. Сол себепті,
шарттың мазмұны оның құқықтық қатынас қасиеті тұрғысынан сөз туғанда,
контрагенттердің құқықтары мен міндеттері түсініледі. Осымен салыстырғанда
мәміле –шарттың мазмұнын шарттық ережелер құрайды. Олардың бекітушілік рөлі
белгілікті бір уақыт ішінде заңнамада және әдебиетте кеңінен шарттың
ережелері синоним ретінде оның тармақтарын пайдалануға мүмкіндік берді.
Қазіргі заңгерлік әдебиетте заем шартының мазмұнына қатысты
ой–толғаулар оның біржақты сипатта болуына сілтеме жасауымен шектеледі,
осыған байланысты заем алушыда заем берушіден алынған ақша сомасын немесе
заттардың белгілікті бір санын дәл сондай көлемді қайтаруға, сонымен қатар
соңғы тарапқа оған тиесілі сыйақы мөлшерін төлеуге міндетті, ал заем
берушіде талап ету құқығы бар. Мысалы, Д.А. Медведев осындай тұжырым
жасайды: Заем шартының мазмұны оның біржақты табиғатына байланысты заем
алушының заем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz