Нұра алабы өзендерінің ағындысының қалыптасуындағы табиғи және антропогендік фаторларының рөлі

Жоспар
Кіріспе

Мазмұны

Кіріспе

1. Нұра өзені алабының физико . географиялық сипаттамасы
1.1. Жер бедері
1.2. Геологиялық құрылымы
1.3. Ауданның метеоклиматтық жағдайы
1.3.1. Радиациялық теңдестік
1.3.2. Ауа температурасы
1.3.3. Жауын . шашын
1.3.4. Қар жамылғысы
1.3.5. Ауа ылғалдығы
1.3.6. Жел режимі
1.4. Топырақ жамылғысы
1.5. Өсімдік жамылғысы

2. Нұра өзені алабының гидрологиялық зерттелуі және су режимі
2.1. Гидрологиялық зерттелу
2.2. Гидрографиялық сипаттамасы
2.2.1. Нұра өзені . с.Сергиопольское бекетінің сипаттамасы
2.3. Су режимі
2.3.1. Қоректену көздері
2.3.2. Су деңгейі режимі
2.3.3. Су өтімі режимі

3. Ағынды сипаттамаларын есептеу
3.1. Қатарды толықтыру
3.2. Қатарды Стьюдент, Фишер және Колмогоров . Смирнов
критерийлері бойынша біртектілікке тексеру
3.3. Жылдық ағындыны анықтау
3.3.1. Гидрометриялық бақылау деректері жетқілікті болған жағдайда
қалыпты жылдық ағындыны анықтау
3.3.2. Есептік кезеңді таңдау
3.3.3. Жылдық ағындының өзгергіштігі және оның мәндерінің есептік қамтамасыздықтарын анықтау әдістері
3.4. Ықтималдық үлестірім қисықтарыньщ параметрлері

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе

Нұра өзені Орталық Қазақстанның ең ірі су артериясының бірі. Нұра өзені Қарқаралы таулы тізбегінен теңіз деңгейінен мыңнан астам биіктіктен екі бастау - Ақбастау және Қоңыртөбе өзендерінен алады. Жалпы ұзындығы 910 км. Нұра Орталық Қазақстанның ең ірі көлдерінің бірі - Қорғалжынға құяды.
Өзен тұрғылықты жерді сумен қамтамасыз етуге, суландыруға, жер суғаруға және өндірісті сумен қамтамасыздандырады.
Нұра өзенінің су қорын нәтижелі пайдалану, тек оның гидрологиялық режимін, жылдық ағынды үлестірімін бөліктеп зерттеу негізінде ғана іске асады.
Берілген курстық жұмыстың мақсаты: Нұра өзенінің негізгі сипаттамаларын, жылдық ағындыны, вариация және асимметрия коэффициенттерін, жылішілік үлестірімін анықтау және су сапасын бағалау.
Бұл мақсаттан келесі шешімдер шығады:
а) Нұра өзені өзені алабының физико - географиялық жаңдайын сипаттау;
б) гидрографиялық зерттелуі;
в) су режимін зерттеу;
г) ағынды параметрлерін анықтау;
д) өзеннің су сапасын бағалау.
Жұмыста Казгидромет торының тұрақты бақылу деректері қолданылды: «Ресурсы поверхностных вод». Т 13. мәліметтері және басқа деректер.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

География факультеті

Құрлық гидрологиясы кафедрасы

К У Р С Т Ы Қ Ж Ұ МЫ С

Тақырыбы: Нұра Алабы өзендерінің ағындысының қалыптасуындағы табиғи және
антропогендік фаторларының рөлі

Орындаған:
4-ші курс студенті

Ғылыми жетекші:

Норма бақылаушы:

Қорғауға жіберілді

Құрлық гидрология кафедрасының

Меңгерішісі т.ғ.к., доцент

____ ____________________ ж.

Мазмұны
Кіріспе

1. Нұра өзені алабының физико - географиялық сипаттамасы
1.1. Жер бедері

1.2. Геологиялық құрылымы

1.3. Ауданның метеоклиматтық жағдайы
1.3.1. Радиациялық теңдестік

1.3.2. Ауа температурасы

1.3.3. Жауын - шашын

1.3.4. Қар жамылғысы
1.3.5. Ауа ылғалдығы
1.3.6. Жел режимі
1.4. Топырақ жамылғысы
1.5. Өсімдік жамылғысы
2. Нұра өзені алабының гидрологиялық зерттелуі және су режимі
2.1. Гидрологиялық зерттелу
2.2. Гидрографиялық сипаттамасы
2.2.1. Нұра өзені - с.Сергиопольское бекетінің сипаттамасы

2.3. Су режимі

2.3.1. Қоректену көздері
2.3.2. Су деңгейі режимі

2.3.3. Су өтімі режимі
3. Ағынды сипаттамаларын есептеу
3.1. Қатарды толықтыру
3.2. Қатарды Стьюдент, Фишер және Колмогоров - Смирнов
критерийлері бойынша біртектілікке тексеру
3.3. Жылдық ағындыны анықтау

3.3.1. Гидрометриялық бақылау деректері жетқілікті болған жағдайда
қалыпты жылдық ағындыны анықтау

3.3.2. Есептік кезеңді таңдау
3.3.3. Жылдық ағындының өзгергіштігі және оның мәндерінің есептік
қамтамасыздықтарын анықтау әдістері
3.4. Ықтималдық үлестірім қисықтарыньщ параметрлері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе

Нұра өзені Орталық Қазақстанның ең ірі су артериясының бірі. Нұра
өзені Қарқаралы таулы тізбегінен теңіз деңгейінен мыңнан астам биіктіктен
екі бастау - Ақбастау және Қоңыртөбе өзендерінен алады. Жалпы ұзындығы 910
км. Нұра Орталық Қазақстанның ең ірі көлдерінің бірі - Қорғалжынға құяды.
Өзен тұрғылықты жерді сумен қамтамасыз етуге, суландыруға, жер
суғаруға және өндірісті сумен қамтамасыздандырады.
Нұра өзенінің су қорын нәтижелі пайдалану, тек оның гидрологиялық
режимін, жылдық ағынды үлестірімін бөліктеп зерттеу негізінде ғана іске
асады.
Берілген курстық жұмыстың мақсаты: Нұра өзенінің негізгі
сипаттамаларын, жылдық ағындыны, вариация және асимметрия коэффициенттерін,
жылішілік үлестірімін анықтау және су сапасын бағалау.
Бұл мақсаттан келесі шешімдер шығады:
а) Нұра өзені өзені алабының физико - географиялық жаңдайын сипаттау;
б) гидрографиялық зерттелуі;

в) су режимін зерттеу;
г) ағынды параметрлерін анықтау;
д) өзеннің су сапасын бағалау.
Жұмыста Казгидромет торының тұрақты бақылу деректері қолданылды:
Ресурсы поверхностных вод. Т 13. мәліметтері және басқа деректер.

1 Н¥РА ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКО – ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

Экогеохимиялық зерттеулердің негізгі полигоны болып табылатын Нұра
өзені алабының орталық бөлігі Қарағанды мен Ақмола облыстарының шегінде
орналасқан. Алаптың территориясы ландшафты-географиялық құрылымның
бірқалыпсыздығымен сипатталады.
Қарағанды және Ақмола облыстары Қазақстан Республикасының орталық
бөлігінде орналасқан. Орталық Қазақстан солтүстіктен оңтүстікке қарай 600
км, шығыстан батысқа қарай 1100 км-ге созылып жатыр. Территорияның ауданы
402,4 мың шаршы км.Солтүстікте Қостанай, Ақмола және Павлодар облыстарымен,
оңтүстікте Алматы, Жамбыл, Шымкент және Қызылорда облыстарымен, шығыста
Семей облысымен, ал батыста Ақтөбе облысымен шектеседі. Қарағанды облысының
шекарасының жалпы ұзындығы шамамен 4 мың км.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп үш зона алмасады: қуаң
(дала), жартылай құрғақ (жартылай шол) және құрғақ (солтүстік шөл).
Территорияны кесіп өтетін өзендер: Сарысу, Нұра, Торғай, ¥лыжыланшық,
Тоқырау, Қалмаққырған ( Белеуті ) және т.б. олардың барлығы Орталық
Қазақстанның тұйық көлдер алабына жатады.
Зерттеліп отырған аудан Орталык Қазақстан территориясының Теңіз
-Қорғалжын ойпатына жатады, әрі құрғақ шөл зонасында, көп бөлігі Қазақ ұсақ
шоқысының орталық бөлігінде орналасқан.
Нұра өзені Қарқаралы таулы тізбегінен теңіз деңгейінен мыңнан астам
биіктіктен екі бастау - Ақбастау және Қоңыртөбе өзендерінен алады. Жалпы
ұзындығы 910 км. Нұра Орталық Қазақстанның ең ірі көлдерінің бірі
-Қорғалжынға құяды.

1. Жер бедері

Қарастырып отырған территорияның жер беті көбнесе төбелі: оның көп
бөлігін Орталық Қазақстан ұсақ шоқысы алып жатыр.
Орталық Қазақстан ұсақ шоқысы геруиндік және альпілік орогенезінің
каледондық қатпарының нәтижесінде пайда болған. ¥сақ шоқының қазіргі жер
бедері генун тауларының ұсақ денудациясының арқасында пенеплена-жазық
жағдайына (қалдық таулар және шоқылардан) жетуіне дейінгі әсерінен
қалыптасқан. Күмбез және конустәріздес шыңды шоқылар жапсарлас жазықтан 30
бен 40 м, ал кейде 80 мен 100 м-ге көтеріледі.
Аймақтың батыс бөлігінде аласа таулы массив биіктігі 1135м абс.
Ұлытау тауы болып табылады.
Аймақтың орталық бөлігінде биіктігі 1000 м-ден 1000 м-ге дейін
жететін Ақтау тауы орналасқан. Олар Қарқаралы-Ақтауының аласа таулы массиві
болып табылады. Ең жоғарғы тау тізбек массиві аймақтың шығысында орналасқан
және негізгі Балқаш-Есіл-Нұра суайрығы болып табылады. Бұл тау тізбек ірі
және көптеген тау қыраттарынан тұрады.
Олардың ішіндегі ең биігі Қарқаралы және Қызыл-Рай таулары. Олар 1400
м абс. биіктіктен асып, аймақтың және Орталық Қазақстан ұсақ шоқысының ең
биік нүктесі болып табылады.
Бетпақдала платасы территория шегіне тек солтүстік бөлігімен кіреді.
Бұл жердің басым көпшілігін тегіс жазық жер алып жатыр. Оның бетінен аласа
сазды доңғалдар мен кішкене құмды массивтер көтеріліп жатыр.
Тұран ойпатының басым бөлігі Бетпақдала сияқты тегіс және доңғалды
саз немесе құм жазықтарымен баянды етілген. Ойпаттың абсолюттік биіктігі
шығыстан батысқа қарай Орталық Қазақстан ұсақ шоқысының батыс бөлігі
жанында 200 ден 250 м-ге дейін, ла Аралмаңы Қарақұмда 80 нен 100 м-ге дейін
төмендейді.

2. Геологиялық құрылымы

Қарастырып отырған территория күрделі геологиялық құрылыммен
ерекшеленеді. Мұнда барлық геологиялық жасындағы полезойға дейінгі төрттік
шөгінділерге дейін жыныстар таралған. Барлық көптеген шөгінділерден басым
рөл шөгінді және эффизивті кешенге тән. Инрузивті және метаморфизикалық
құрылымдар мардымсыз дамыған.
Сарысу өзені алабының жоғарғы және орта бөлігінде қатты жарықталған
және оқпаланған әктастар кездеседі. Бұл өзен алабының басым бөлігін силур
және девон шөгінділер алып жатыр. Интрузивті жыныстар Нұра, Тоқырау және
басқа өзендердің жоғарғы жағында кездеседі.
Нұра өзенінің алабында карбон жынысының шөгіндісі негізінде Қарағанды
облысында таралған. Мұнда олардың ішінде аз тілімденген құм тас, саздақ
және алевролиттер басым. Нұра өзенінің жоғарғы бөлігнде қатты тілімденген
карбонның эффузивті қатпары кездеседі.
Зерттеліп отырған территорйяның өзен аңғарынан көл қазаншұңқырлары
күшті қалың аллювиалді және аллювиалді-аллювиалдіден кейін төрттік
шөгінділерінен құралған. Сарысу, Нұра, Торғай және басқа өзендердің қазіргі
аңғарларындағы құмтас, малта тас, қой тас шөгінділерінің қалыңдығы 15 тен
2в м-ге жетеді және одан да үлкен.

3. Ауданның метеоклиматтык жағдайы

Қарастырып отырған территория шұғыл континентальді және құрғақшылық
климатымен сипаттайды. Бұл террриторияның үлкен су кеңістігінен
алыстығымен, сонымен катар территория шегінде Орта Азия шөлінен жылы,
құрғақ субтропикалық ауаның және меридиан бағытымен ауысатын суық, ылғалға
кедей арктикалық ауаның еркін келуімен байланысты. Жылы жартыжылдық үшін
ауаның жоғарғы температурасы, мардымсыз жауын-шашын және едәуір үлкен
салыстырмалы ауаның құрғақтығы, ал суық жартыжылдык үшін тұрақты қар
жамылғысымен сипатты созылмалы қатаң қыс, едәуір жылдамдықты жел және жиі
борандар тән.
Көктем наурыз айының соңында - сәуірдің басында басталады және небәрі
бір - екі айға созылада. Жаздың ұзақтығы төрт - бес ай. Күз көктем сияқты
қысқа. Күз қараша айында басталып, наурызда аяқталады.

1.3.1 Радиациялық

Территория облысында радиациялық теңдестіктің кіріс бөлігін
құраушылардың өзгерісі жергілікті жердің ендігіне байланысты өзгереді. Күн
шуағының ұзақтығы территорияның оңтүстігінде солтүстігіне қарағанда едәуір
үлкен, бүл түрлі бұлттылықтың дамуымен байланысты. Қарағандыда ашық күн
саны 80, ал Бетпақдалада 113 күнді құрайды. Жыл ішіндегі бұлтты күндердің
саны жартыдылдықтың суық кезеңінде байқалады. Бұлтты күндерің ықтималды
саны бұл кезде 40-70%. Жыды мезгіл; әсіресе жаз үшін аз бұлттылық тән жазда
ашық күндердің ықтималды саны облыстың солтүстігінде 40 - 50 %, ал
оңтүстікте 50 - 70 %. Жыл ішіндегі күн радиациясының жиынтық кірісі
солтүстіктен оңтүстікке қарай 110 - нан 130 Втсм ай өседі. Желтоқсанда 2 -
3, ал шілдеде 16-18 Втсм айға жетеді.
Шашыранды радиацияға жылыпа-45 Втсм келеді, қаңтарда 1-2, ал шілдеде
0-6 Втсм ай. Жылы кезенде альбедо шамасы 20-28 % аралығында өзгереді, ал
ыста қар жамылғысы бар кезде альбедо солтүстікте 70 %-ға, оңтүстікте 40 %-
ға дейін азаяды.
Радиациялық теңцестіктің жиынтық жылдық шамасы территорияның
солтүстігінде 40 пен 42 Втсм шаршыдан, оңтүстігінде 45 пен 48 Втсм
шаршыға дейін өзгереді.
Максимальді радиациялық теңдестік жазда (маусым - шілде) байқалады
және 6-9 Втсм-ді құрайды. Зерттеліп отырған территорияның жылдық
радиациялық теңдестігінің амплитудасы 9,0 - 9,5 Втсм барлығында.

1.3.2 Ауа температурасы

Қарастырып отырған территорияның орташа жылдық температурасы
солтүстікте 2 С тан 5 С қа дейін, оңтүстікте 5 °С тан 7 °С қа дейін
өзгереді. Қарағанды облысында жергілікті жердің жер бедерінің
бірқалыпсыздығына байланысы ауа температурасының солтүстіктен оңтүстікке
қарай өсу заңдылығы жиі бұзылады. ¥сақ шокының биік жерлерінде орташ жылдық
температура 0 °С тан 2 °С аралығында тербеледі.
Жыл ішіндегі ауа температурасының жүрісі қыс кезінде тұрақты қатты
аязбен, көктемде жылудың қарқынды өсуімен және жаз кезіндегі ыстықтың
ұзақтығымен сипатталады.
Ең суық айдың - қаңтардың - орташа температурасы территорияның
солтүстігінде минус 16 °С мен 17 °С', ал оңтүстік белігінде минус 13 °С
пен 15 °С. Жеке жылдары абсолюттік минимум территорияның оңтүстігінде
минус 40 °С қа, ал солтүстікте минус 50 °С қа жетеді (кесте 1).

Кесте 1- Көпжылдық орташа айлық және орташа жылдық ауа температурасы

I II III IV
Пролетарское 200 719 8320
Сергиопольское 255 650 12300
Волковское 345 690 30700
Романовское 584 606 48100
Преображенское 48100

Сағадан 714 және 696 км аралығында Самарханд суқоймасы орналасқан; 125
тен 100 км учаскесінде өзен бір топ көл арқылы өтеді, ал 54 және 23 км-де
Қорғалжын көлі арқылы.
Ақмола облысы шегінде өзеннің ірі салалары жоқ; облыс сыртында
негізінен Нұра өзенінің ағындысы қалыптасатын жоғарғы және орта бөлігінің
алабында негізгі салалардың торы орналасқан. Көптеген салаларының ұзындығы
20 мбн 60 км аралығында. Олардың ішіндегі ең ірілері: Ащысу өзені (92 км),
Шерубай - Нұра өзені (289 км), Үлкен -Құндызды өзені (117 км). Алаптағы
өзендердің жалпы ұзындығы 8660 км, өзен торының жиілігі - 0,16.
Өзенннің су жинау алабы ағынсыз Теңіз көліне жатады.
Өзен алабының көлділігі елеусіз. Сондықтан Нұра өзенінде көлдер тек 5
%-ын ғана алады. Оның аңғарларының ені 5 тен 10 км-ге жетеді.

Сурет 1 – Нұра –Есіл алабынын схемасы

Арнасының иректілігі қалыпты, әдетте ағыс бйынша төмен қарай ұлғаяды.
Арнаның қолтықтануы тек орта және төменгі ағысында байқалады[3].

2.2.1 Нұра өзені - с.Сергиопольское бекетінің сипаттамасы

Бекет ауылдан 4 км оңтүстікте, теміржол көпірден 500 м жоғары,
Самарханд суқоймасынан 7 км жоғары орналасқан.
Өзен аңғары жайылмалы. Жайылмасы ашық, екі жақты, саздақты, уақытша
ағындысы бар арналы және ескі арналы. Оң жақ жайылмасының ені - 5,0 км, сол
жақтікі - 6,5 км. Жайылма тек суы мол жылдары ғана толады.
Өзен арнасы бекет телімінде әлсіз иілген, құмды әрі
деформацияланатын. Жағасының биіктігі 4 м, саз топырақты.
1973 жылыдың қазан айынан бастап өзеннің режимі оған бекеттен 1,5 мен
2,0 км жоғарыдан құятын Ертіс - Қарағанды каналының іс - әрекетінен
бұзылған.

Қыста өзен қайраңдарында, ал қатты қыста бекеттің тұстамаларында да
қатады, жазда жағасына қамыс және басқа су өсімдіктері өсіп кетеді.
Бекет қада типті, оң жақ жағалауда орналасқан.
1973 жылы бекете Балтық биіктік жүйесі қабылданған. Ол Қазақ УГКС 4
класты нивилирлеумен берілген.
Нөл бекеттің белгісі 488, 17 м БЖ.
№2 гидротұстама бекеттің тұстамасымен қосылған және қайықтық өткелмен
жабдықталған. Су сабасына түскен кезде гидртұстамада қисық ағу байқалады,
ралшалар пайда болады жасу өтімі уақытша тұстамада өлшенеді.
Лайлылыққа бірлік су сынамалары № 2 гидротұстамада санақ басынан 120
м-де бір нүктелік әдіспен батометр - бөтелкемен штангіде алынады.
Су температурасы бекет тұстамасындағы жағалауда, мұз қалыңдығы бекет
тұстамасында өзеннің ортасында өлшенеді.
Берілген өзен телімінде бекет 01.09.1934 жылдан 30.06.1941 жылдарда
жұмыс істеді. 13.05.1958 жылы мұнда Мосгипед экспедициясының бекеті ашылды,
кейін (1973 ж.) одан Қазақ УГКС тан алынған. Деңгейлік бақылаулар бұл
бекетте байланған. 01.01.1941 жылдан 31.12.1959 жылдарда қазір бар бекеттен
1,3 км жоғарыда жұмыс істеді. Деңгейлер түрлі ағу жағдайларына байланысты
байланбаған [4].

2.3 Су режимі

Су режимі бір - бірімен байланысты екі элементті сипаттайды:
су деңгейі - салыстырмалы көлденең беткейдің үстіндегі су бетінің биіктігі.
су өтімі - бірлік уақыт аралығында қимыл қима арқылы өтетін су көлемі.
Облыстың су режимінің негізгі ерекшелігі күрт анықталған көктемгі су
тасу болып табылады. Көктемгі су тасудан кейін жазғы су сабасына түсу, осы
кезде көптеген ағын сулар кеуіп қалады. Қыста бұл көпшілік кеуіп қалатын
өзендер иірімдерінде қатып қалады.

2.3.1 Қоректену көздері

Облыс өзендерінің негізгі қоректену көзі қар жамылғысы болып
табылады. Қар жамылғысы су қоры карқьшды қар ерудің басында көктемгі
және жылдық ағындының қалыптасуына басты рөл атқарады. Сұйық жауын - шашын
жер беті ағындысының қалыптасуына тек су тасу кезінде ғана елеулі әсер
етеді. Жазғы жауын - шашынның рөлі өзен ағындысының
қалыптасуына, олардың су алабының биіктігіне байланысты өседі. Көктемгі
және жылдық ағындының қалыптасуына топырақтың күзгі кезеңде
ылғалдануының үлкен маңызы бар.
Қарағанды облысының көптеген өзендері негізгі қоректі аласа таулы
дөңдерден және ұсақ шоқының көтеріңкі аудандарынан алады. ¥сақ
шоқының көтеріңкі жақтарында қар қамылғысының
қуаттылығы және
қардағы су қоры көбірек жергілікті жердің биіктеуімен өседі. Ұсақ шоқының
көтеріңкі жерлерінде жиі нөмерлер қаталанады. Жергілікті жердің еңістігінің
мәні ағындыға әсер етеді, соның арқасында су алабының төмен жерлерінде
ақпайтын сулардың аккумуляциясы төмендейді. Сондықтан Үсақ шоқының
көтеріңкі бөлігі ағындының қалыртасуына ыңғайлы жағдай
туғызады.
Зерттеп отырған територияда ағынды қалыптастырушы факторлардың ең қолайсыз
жағдайлары жазық жерлер - оңтүстік және батыс аймақтарда. Тұрақсыз қыс,
жылымықтардың жиі болуы кейде қардың толық еруіне әкеліп соқтырады, құм
- топрақтың инфильтрациялық мүмкіндігінің
жоғарылығы, жергілікті жердің кішкене еңістігі және түйық ойпаттардың
көптігі жергілікті ағындының қалыптасуына мүмкіндік туғызбайды,
ал гидрографиялық тор мұнда транзиттк өзендер телімімен
көрсетілген. Бұл телімдер үшін жоғарғы инфильтрация,
арнада аллювиальді шөгіндінің
қалыптасу мүмкіндігі, трлық және жартылай толмаған арналық ыдыстардың
көптігі, қайырдың кебуінен кейінгі, олардың жерасты суларымен қоректенуінің
әлсіздігі тән. Осыған карап облыс өзендерінде қалыптасу, транзит және
жоғалту ағындылары зоналарын бөліп алуға болады. Қалыптасу зонасы - бұл
Ұсақ шоқының көтеріңкі бөліктерінде орналасқан өзеннің жоғарғы телімі, ал
жоғалту зонасы өзеннің жазыққа шығу жерінде басталады.
Облыс шегінде солтүстікке қарай ағатын өзендерде тек қалыптасу және транзит
ағындысы орналасады (Нұра, Құланөтпес, Кон, Терісаққан, Торғай және
Ұлыжыланшық).

2.3.2 Су деңгейі режимі

Су режимінің негізгі үш кезеңі ажыратылады: су тасу, су тасқыны және
су сабасына түсу.
Облыс өзендерінің су тасқынының тоқынының көтерілу биіктігі елеулі.
Нұра өзні Сергиопольское бетіндегі су тасу кезеңінде су деңгейінің тербеліс
амплитудасы суы аз жылы - 120 см, суы мол жылы - 400 см және сулылығы
орташа жылы - 180 см-ді құрайды.
Зерттеліп отырган өзенде ең жоғарғы деңгей тербелісінің амплитудасы
773 см-ді құрайды.
Ең төменгі су деңгейі жазғы-күзгі және қысқы су сабасына түсу кезінде
байқалады. Олардың мәні сулылығы түрлі жылдары әртүрлі болады.
Қыста су сабасына түскен кезде ең төменгі деңгей суы аз жылы (1967
ж.) - 271 см, сулылығы орташа жылы (1984 ж.) - 283 см. Қыста өзен көп
жағдайда қатпайды, тек 1948 жылы өзен түбіне дейін қатып қалған (24ІІ-
23ІІІ).
Жазда су сабасына түскен кезде су, деңгейінің мәні 247 см-ден 377 см
аралығында тербеледі.
Күзде жауын жауудың әсерінен су деңгейі елеусіз көтеріледі. Оның мәні
суы мол жылы 345 пен 360 см, суы аз жылы 259 бен 281 см және орташа сулы
жылы 294 пен 325 см аралығында.
Су тасу кезінде су деңгейі мен су өтімінің арасындағы байланыс кейде
күрделі сипатқа ие болады. Су деңгейінің режимі өзен сулылығының өзгерісін
әрқашан бейнелей бермейді. Ең жоғарғы су деңгйі мен ағындының арасындағы
айырмашылық көктемгі су тасу кезінде байқалады [5,6].

2.3.3 Су өтімі режимі

Облыстың барлық ағындыларыньій көктемгі су тасу сипаты негізінен
біркелкі. Су тасу қарқынды қар еру кезінде басталады. Алғашқы кезеңде су
арнада жиналып, ондағы мұзды бұзады, ал кеуіп қалған арналарда су қардың
үстімен өтеді.
Нұра өзені Сергиопольское бекетінде үш жыл: суы мол - 1948 ж, суы аз
жыл - 1967 ж және сулылығы орташа - 1984 ж анықталды. Көтемгі су тасу
шамамен 11IV басталады. Су тасу ұзақтығы әр жыл үшін әртүрлі: 1967 жылы -
51, 1984 жылы 38 және 1948 жылы 42 күнді құрайды.
Көктемгі су тасу шамамен 3 - 19V аяқталады. Су тасудың ең жоғарғы
мәні әр жылда әр уақытта байқалады. Біздің жағдайда 1967 жылы 17ІV 1984
жылы ІОІҮ 1948 жылы - 15ЛҮ өткен. Ал оның көтерілу қарқындылығы шамамен 15
күн аралығында.
Көктемгі су тасудан кейін жазғы су сабасына түсу басталады. Кейбір
кіші өзендер бұл кезде кеуіп қалады. Тек ірі өзендер ғана кеппейді. Нұра
өзенініде барлық бақылау кезеңдерінде тек 1951 жылы өзеннің кеуіп қалғаны
байқалды.
Кейде жазғы су сабасына түскен кезде кейбір өзендердің суының
көтерілгені байқалады. Бұл жазғы жауын - шашын әсері. Нұра өзені
Сергиопольское бекетінде жүргізілген бақылаулар кезеңінде жеті рет жауындық
су тасқыны болған. Соның үшеуі 1958 жылы өткен. Ал 1987 жылы оның өтімі
29,0 текшк мс-ге жеткен. Оның тасқынының ұзақтығы 55 күн болған.
Жазғы су сабасына түсуден кейін күзгі су сабасына түсу басталады. Су
тасу шамамен 2 - 10ІХ басталады. Оның ұзақтығы 24 күннен 56 күн
аралығында.

3 АҒЫНДЫ СИПАТТАМАЛАРЫН ЕСЕПТЕУ

3.1 Қатарды толықтыру

Берілген жұмыста Нұра өзенінің Сергиопольское бекетінде 1934 жылдан
2000 жыл аралығында орташа айлық және жылдық су өтімі қолданылды. Бұл
қатардың кейбір жылдарында бізге белгісіз түрлі себептерге байланысты айлық
мәндері өлшенбеген. Осыған орай қатарды толықтыру жұмыстары жасалды. Осы
мақсатты іске асыру үшін жылдық ағынды мен орташа айлық ағынды арасындағы
байланыстар тұрғызылды. Байланыс тығыздығы 0.70 шартын
қаңағаттандырады. Біз дипломдық жұмыстың көлемі шектеулі болғандықтан бұл
байланыстардың тек екеуін ғана мысал ретінде келтірдік (Сурет 4 - Сурет 5).

3.2 Қатарды Стьюдент, Фищер және Колмогоров - Смирнов
критерийлері бойынша біртектілікке тексеру

Бұл критерий екі таралу ортасынның (немесе екі орташаның)
біртектілігін тексеруге арналған. Нөлдік гипотеза бойынша X және Ү
қатарларының математикалық күтімі өзара тең деп алынады. Стьюдент критерийі
келесі түрде жазылады:

мұнда
t- Стьюдент критерийі;
у - қатардың орташа мәні;
х - қатардың орташа мәні;
пх - X қатарның саны;
пу- Х қатарныңсаны;
х- қатарының орташа квадраттық ауытқуы;
- Ү қатарының орташа квадраттық ауытқуы.
Статистиканың алынған мәні t олардың шектік мәндерімен
салыстырылады. Ол келесі формула бойынша есептеледі:
t
мұнда
-Стьюдент статистикасының шектік мәні;
Сt - өту коэффициенті;
tа- кездейсоқ жиын статистикасының шектік мәні (r(1) = 0, R= 0).

Сурет 4 - Нұра өзені Сергиопольское бекетінің жылдық және сәуір айындағы
ағындыларының арасындағы байланыс графигі (r=0.90)

Сурет 5 - Нұра өзені Сергиопольское бекетінің жылдық және сәуір айындағы
ағындыларының арасындағы байланыс графигі (r=0.89)

Сt мәні 3-кесте бойынша есептеледі [7]. Егер гипотеза орындалады,
яғни сенімді аймаққа түседі. Егер tt болса, онда шектік аймаққа
түсіп, нөлдік гипотеза қабылданбайды.
Есептеу кесте 4-те көрсетілген. Біздің жағдайда r=2,74 тең, ал
t=3,18
яғни tt қатар біртекті.
Фишер критерийі екі дисперсияның біртектілігін тексеруге арналған
және келесі түрде жазылады:

мұнда
F - дисперсиялық қатынасты біліретін Фишер статистикасы;
х және Х және Y қатарлары бойынша есептелген орташа
квадраттық ауытқуы.
Таңдама дисперсиялрының біртектілігі туралы гипотеза қабыланбайды,
егер FFа болса, мұнда Ға-шектік мәні. Ол FFа болса ғана қабылданады.
Есептеу мысалы кесте 5-те келтірілді. Ол бойынша Ғ =0,88, ал Ға=1,41
яғни қойылған мақсат қанағаттандырылады.
Эмпирикалық деректерді теориялық үлестірім функциясынан ажырату үшін
Колмогоров эмпирикалық және теориялық үлестірім функцияларының абсолюттік
айырым мәндерінің ең үлкен мәнін қабылдайды
D=mах
мұнда
F*(х)- эмпирикалық үлесnірім функциясы,
Ғ(х)- теориялық үлестірін функциясы.
Ғ*(х) және Ғ(х) функцияларын гидрологилық терминологияда Р*(х) және р(х)
үлестірім қисықтары арқылы белгілейді.
Бұл критерийдің есепті сұлбасы статистикасын анықтауға
бағытталған. Ол келесі формуламен есептеледі:

Колмогоров үлестірім кестесі бойынша шектік мән анықталады.
Егер болса, онда нөлдік гипотеза қабылданды, ал керісінше жағдай
болса, яғни , онда нөлдік гипотеза қабылданбайды.
Есептеу кестесі кесте 6-да көрсетілген. Жоғарыдағы формула бойынша
=1.02, ал а=24,9 яғни теңсіздігін қанағаттандырады.

3.3 Жылдық ағындыны анықтау

Жылдық ағынды басты гидрологиялық сипаттамалардың бірі. Жылдық
ағындының уақыт және кеңістік бойынша өзгерісін зерттеу, беткі суларды
халық шаруашылығында пайдалану: су электр станциялары үшін бөгендер
жобалау, суармалау, сумен қамту, ағындыны аймақ ішінде қайта үлестіру
мүмкіндігін және орындылығын бағалауға мүмкіндік береді. Жылдық ағынды
математикалық статистика және ықтималдық теориясы, жүйелік талдау және
басқа да математикалық әдістерді пайдаланудың негізінде гидрологиялық
есептеулердің жаңа әдістерін әзірлеу кезінде негізге алынатын басты
сипаттама. Ағыңдының басқа сипаттамалары, мысалы, қамтамасыздығы әртүрлі
ағындының жылдық шамалары, маусымдық және айлық шамалар жылдық ағындының
негізінде анықталады.
Қолда өзен ағындысы режимі жөнінде ақпараттың бар-жоқтығына және
көлеміне қарай қалыпты жылдық ағынды төмендегі үш тәсілдің біреуімен
есептеледі:
а) қалыпты жылдық ағындыны есептеу талаптарын қанағаттандыратындай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.