Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗГІ ЭЛЕМЕНТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Банктік тәуекелдер негізі және оның жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Несиелік тәуекелдер туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Несиелік тәуекелддерді басқарудың негізгі элементтері және оны талдаудағы шетел тәжірибиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2 «ХАЛЫҚ БАНКІ» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ МЫСАЛЫНДА НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ АЗАЙТУ ӘДІСТЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 «Халық банкі» АҚ тәуекелдерді басқару тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 «Халық банкі» АҚ несиелік тәуекелдері және оларды азайту әдістерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.3 «Халық банкі» АҚ клиенттерінің несиелік қабілетін несиелік тәуекелді азайту әдісі ретінде бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ АЗАЙТУ ӘДІСТЕРІН ҚАРІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.1 Несиелік тәуекелді азайту әдісі негізіндегі олардың қазіргі жағдайы ... ... ...47
3.2 Банктің несиелік қоржынының диверсификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.3 Несиенің қайтарылуын қамтамасыз етудің алуан түрлі формаларын қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗГІ ЭЛЕМЕНТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Банктік тәуекелдер негізі және оның жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Несиелік тәуекелдер туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Несиелік тәуекелддерді басқарудың негізгі элементтері және оны талдаудағы шетел тәжірибиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2 «ХАЛЫҚ БАНКІ» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ МЫСАЛЫНДА НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ АЗАЙТУ ӘДІСТЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 «Халық банкі» АҚ тәуекелдерді басқару тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 «Халық банкі» АҚ несиелік тәуекелдері және оларды азайту әдістерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.3 «Халық банкі» АҚ клиенттерінің несиелік қабілетін несиелік тәуекелді азайту әдісі ретінде бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ АЗАЙТУ ӘДІСТЕРІН ҚАРІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.1 Несиелік тәуекелді азайту әдісі негізіндегі олардың қазіргі жағдайы ... ... ...47
3.2 Банктің несиелік қоржынының диверсификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.3 Несиенің қайтарылуын қамтамасыз етудің алуан түрлі формаларын қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Бүгінгі таңда несиелік тәуекелділіктің мақсаты республиканың дағдарысты жағдайдан шығу үшін экономикадағы туындаған түйінді проблемаларды шешудің жолдарын табуға, соның ішінде банк жүйесінің тұрақтылығын нығайтуға келіп соғады.
Қазіргі кезде республикадағы банктердің жұмыс істейтін активтерінің негізгі бөлігін қысқа мерзімді салымдар құрайтын боғандықтан, банктер енжар инвестициялық саясат жүргізуге мәжбүр. Бұл өткен жылдарғы несиелердің ұдайы қайтарылмауына, сондай-ақ корпоративтік құнды қағаздардың іс жүзіндегі өтімсіздігі секілді объективті жағдайлармен байланысты. Мұндай жағдай экономканың тұрақтану мен отандық тауар өндірушілерді едәуір келеңсіз ықпал етеді.
Несие операциялары коммерциялық банктердің активті қызметінің негізін біріктіреді, Біріншіден, банктің тұрақтылығымен сенімділігін жоғарлатуы олардың негізгі пайданы алуға әкеледі, ал несиелендірудегі сәтсіздік олардың ойсырауына және банкроттыққа әкеліп соғады. Екіншіден, банктер елдің экономикасын дамытуда инвестицияны несиелендіруге жекеменшік және тартылған ресурстарды шоғырлауға шақырылады. Үшіншіден, бұл істі табысты жүзеге асырғанда оның қатысушыларына: несие ұйымдарына, несие алушыға және барлық қоғамға пайда әкеледі.
Барлық экономикалық субъектілер, оның ішінде несие ұйымдары табыстылықпен инфляцияның төмен жағдайында жағдайында адаптация процесін күйзеле басынан кешіреді.
Несиелік талдау дегеніміз – қаржы операциясында ірі тәуекелділік деңгейін айқындау процесі, ол несие алушының қаржылық мәліметтерін қарастырудан және оның сипатынан субъективтік баға беруден тұрады.
Клиенттің несие сұраған өтініші түсісімен-ақ банк қызметкерлері сол несиенің пайда беру мүмкіндігімен тәуекелділік деңгейі қандай болатынын айқындау мақсатымен қолда бар ақпаратқа егжей-тегжейлі талдау жасайды. Түптен келгенде, несиелік талдаудың өзі борыштың төленбеу мүмкіндігіне жасалатын талдау болып шығады.
Бүгінде несие алушының қарызын өтеу қабілетін талдау банк қызметінің негізіне айналып келеді. Әзірге банк активтерінің құрылымында несие операциялары жетекші орында тұр. Бір жағынан, табыстың ең елеулі бөлігі банк несиесі арқылы келеді. Сонымен бірге несиенің уақтылы қайтарылмауы мүмкіндігіне байланысты ол ең үлкен қауіп көзі екендігіне де ешқандай дау жоқ.
Осы несиелік тәуекелділікті басқару және талдау тақырыбындағы курстық жұмысымда, банктік тәуекел классификациясы, несие тәуекелділікті төмендету шараларын және несие тәуекелділіктерін қарастырдым.
Диплом жұмысын жазуда коммерциялық банктердің халыққа қызмет көрсету проблемасының маңыздылығы “Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру” тақырыбын таңдауға себепші болды.
Сондықтан мақсатым бұл тақырып, өзектілігін жоймайды деп айта отыра, осы мәселелерді нақты іс жүзінде іске асырудың қиыншылығына, күрделілігіне, тиімділігіне көз жеткізу болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстырудағы шешілу керек мәселелер. Оларды ұйымдастырып іске асыру күрделілігі тек қана банк қызметі заңдылықтарын жете меңгерген, әлемдік жүйе үшін кадр дайындауға қатысады, банк жұмысшыларына әдітемелік көмек көрсетеді.
Зерттеу нысаны Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктері және «Халық банкі» АҚ болып табылады.
Зерттеу пәні коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру жүйесі.
Диплом жұмысымның негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
- Несиелік тәуекелдердің жітелуін, басқарылуын, әдістерін, құрылымын, сонымен қатар банктің клиенттеріне байланысты тәуекелдер, пассивтік және активтік операциялар тәуекелдері негіздерін қарастыру;
- Несиелік тәуекелдерге байланысты сұрақтарды шешуде жаңадан тәжірибиелерді алуы;
- Қазақстан Республикасында коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстырудың және шетелдік тәжірибені қолданудың жолдарын табу.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттеудің әдістемелік негізін жалпығылыми таным әдістері: диалектикалық, қисындық әдістер, құжаттарды зерделеу құрайды.
Зерттеудің теориялық негіздері болып әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғылымдардың, экономистердің, банк мамандардың монографиялары мен баспасөз мақалалары, коммерциялық банктерде несиелік тәуекелдер ретіндегі басқару жүйесін реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық құжаттар қолданылды.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттелу деңгейі. Осы жұмыстың ғылыми аспектілері отандық және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және қайта ой-елегінен өткізу негізінде қалыптасқан.
Ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік экономистердің ғылыми еңбектері (О.И.Лаврушин, В.А. Кудрявцев, Е.В. Кудрявцева, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков, В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Э.А.Уткин, Е.Б.Ширинская және т.б.) және отандық экономист-ғалымдардың (Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Ұ.М. Искаков, О.Б. Баймұратов, Ш.Р. Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Л.П. Корнилова, И. Новиков және т.б.) еңбектері пайдаланылды.
Банк қызметінің несиелік тәуекелдері оларды талдау және басқарудың ақша-несие жуйесінің құрамдас бөлігі ретінде ресейлік ғалымдардың: И.В. Ларионова, О.И. Лаврушин, В.М. Усоскин, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробова, М.А. Поморина, Ю.С. Масленченков, Н.Е. Егорова, И.Т. Балабанов, И.А. Бланк, Е.С. Стоянова, В.В. Ковалев, В.И. Колесников, О.М. Марков, Е.Ф. Жуков, Э.А. Уткин, Е.Б. Ширинская, О.В. Ефимова, В.В. Ковалев және т.б.еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазақстанның қазіргі экономикалық даму жағдайында банк қызметінің несиелік тәуекелдері оларды талдау және басқару жүйесінің теориялық және тәжірибелік аспектілері отандық экономист-ғалымдардың: Ғ.С. Сейітқасымов, О.Б. Баймұратов, Н.К. Кучукова, Ш.Р. Әбділманова, К.Ш. Дүйсенбаев, А.Б. Зейнелғабдин, Ұ.М. Искаков, Р.Е. Елемесов, С.Ж. Интыкбаева, С.С. Арыстанбаева, Н.Н. Хамитов, З.Д. Искакова, Ә.Д. Шелекбай, Г.Т. Абдрахманова, А.А. Мусина және т.б. еңбектерінде кездеседі.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және статистикалық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау қағидаларымен жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру сапасын жақсартуға, сондай-ақ оның тиімділігін жоғарылатуға бағытталған міндеттер кешенін шешу қажеттілігі мәселесін қарастыру және оны теориялық негіздеу болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық маңыздылығы экономикалық-әлеуметтік мемлекет қалыптастыру жолындағы коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру проблемаларын шешуді жүзеге асырудың қазіргі заманғы қағидалары еліміздің алға қарай даму ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған әрі қаржылық мемлекет қалыптастырған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген болжамға негізделген.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру жолдары анықталып ұсынылған. Оның негізгі ережелерін, қорытындылары мен ұсыныстарын іске асыру банкті басқару аппаратына (ішкі бақылау жүйесіне) тәуекелдердің алдын алу процесінің сапасы мен тиімділігін арттыруға септігін тигізеді, сондай-ақ жалпы банк жүйесінің тұрақтылығын нығайтуға және сенімділігін қолдауға ықпал етеді.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар кестелерде, суреттерде және қосымшаларда келтірілген.
Диплом жұмысының көлемі. Дипломдық жұмыс компьютерде терілген 68 бетте, оның ішінде 10 кестелер, 1 суреттер, 3 қосымшада баяндалған.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Бүгінгі таңда несиелік тәуекелділіктің мақсаты республиканың дағдарысты жағдайдан шығу үшін экономикадағы туындаған түйінді проблемаларды шешудің жолдарын табуға, соның ішінде банк жүйесінің тұрақтылығын нығайтуға келіп соғады.
Қазіргі кезде республикадағы банктердің жұмыс істейтін активтерінің негізгі бөлігін қысқа мерзімді салымдар құрайтын боғандықтан, банктер енжар инвестициялық саясат жүргізуге мәжбүр. Бұл өткен жылдарғы несиелердің ұдайы қайтарылмауына, сондай-ақ корпоративтік құнды қағаздардың іс жүзіндегі өтімсіздігі секілді объективті жағдайлармен байланысты. Мұндай жағдай экономканың тұрақтану мен отандық тауар өндірушілерді едәуір келеңсіз ықпал етеді.
Несие операциялары коммерциялық банктердің активті қызметінің негізін біріктіреді, Біріншіден, банктің тұрақтылығымен сенімділігін жоғарлатуы олардың негізгі пайданы алуға әкеледі, ал несиелендірудегі сәтсіздік олардың ойсырауына және банкроттыққа әкеліп соғады. Екіншіден, банктер елдің экономикасын дамытуда инвестицияны несиелендіруге жекеменшік және тартылған ресурстарды шоғырлауға шақырылады. Үшіншіден, бұл істі табысты жүзеге асырғанда оның қатысушыларына: несие ұйымдарына, несие алушыға және барлық қоғамға пайда әкеледі.
Барлық экономикалық субъектілер, оның ішінде несие ұйымдары табыстылықпен инфляцияның төмен жағдайында жағдайында адаптация процесін күйзеле басынан кешіреді.
Несиелік талдау дегеніміз – қаржы операциясында ірі тәуекелділік деңгейін айқындау процесі, ол несие алушының қаржылық мәліметтерін қарастырудан және оның сипатынан субъективтік баға беруден тұрады.
Клиенттің несие сұраған өтініші түсісімен-ақ банк қызметкерлері сол несиенің пайда беру мүмкіндігімен тәуекелділік деңгейі қандай болатынын айқындау мақсатымен қолда бар ақпаратқа егжей-тегжейлі талдау жасайды. Түптен келгенде, несиелік талдаудың өзі борыштың төленбеу мүмкіндігіне жасалатын талдау болып шығады.
Бүгінде несие алушының қарызын өтеу қабілетін талдау банк қызметінің негізіне айналып келеді. Әзірге банк активтерінің құрылымында несие операциялары жетекші орында тұр. Бір жағынан, табыстың ең елеулі бөлігі банк несиесі арқылы келеді. Сонымен бірге несиенің уақтылы қайтарылмауы мүмкіндігіне байланысты ол ең үлкен қауіп көзі екендігіне де ешқандай дау жоқ.
Осы несиелік тәуекелділікті басқару және талдау тақырыбындағы курстық жұмысымда, банктік тәуекел классификациясы, несие тәуекелділікті төмендету шараларын және несие тәуекелділіктерін қарастырдым.
Диплом жұмысын жазуда коммерциялық банктердің халыққа қызмет көрсету проблемасының маңыздылығы “Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру” тақырыбын таңдауға себепші болды.
Сондықтан мақсатым бұл тақырып, өзектілігін жоймайды деп айта отыра, осы мәселелерді нақты іс жүзінде іске асырудың қиыншылығына, күрделілігіне, тиімділігіне көз жеткізу болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстырудағы шешілу керек мәселелер. Оларды ұйымдастырып іске асыру күрделілігі тек қана банк қызметі заңдылықтарын жете меңгерген, әлемдік жүйе үшін кадр дайындауға қатысады, банк жұмысшыларына әдітемелік көмек көрсетеді.
Зерттеу нысаны Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктері және «Халық банкі» АҚ болып табылады.
Зерттеу пәні коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру жүйесі.
Диплом жұмысымның негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
- Несиелік тәуекелдердің жітелуін, басқарылуын, әдістерін, құрылымын, сонымен қатар банктің клиенттеріне байланысты тәуекелдер, пассивтік және активтік операциялар тәуекелдері негіздерін қарастыру;
- Несиелік тәуекелдерге байланысты сұрақтарды шешуде жаңадан тәжірибиелерді алуы;
- Қазақстан Республикасында коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстырудың және шетелдік тәжірибені қолданудың жолдарын табу.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттеудің әдістемелік негізін жалпығылыми таным әдістері: диалектикалық, қисындық әдістер, құжаттарды зерделеу құрайды.
Зерттеудің теориялық негіздері болып әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғылымдардың, экономистердің, банк мамандардың монографиялары мен баспасөз мақалалары, коммерциялық банктерде несиелік тәуекелдер ретіндегі басқару жүйесін реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық құжаттар қолданылды.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттелу деңгейі. Осы жұмыстың ғылыми аспектілері отандық және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және қайта ой-елегінен өткізу негізінде қалыптасқан.
Ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік экономистердің ғылыми еңбектері (О.И.Лаврушин, В.А. Кудрявцев, Е.В. Кудрявцева, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков, В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Э.А.Уткин, Е.Б.Ширинская және т.б.) және отандық экономист-ғалымдардың (Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Ұ.М. Искаков, О.Б. Баймұратов, Ш.Р. Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Л.П. Корнилова, И. Новиков және т.б.) еңбектері пайдаланылды.
Банк қызметінің несиелік тәуекелдері оларды талдау және басқарудың ақша-несие жуйесінің құрамдас бөлігі ретінде ресейлік ғалымдардың: И.В. Ларионова, О.И. Лаврушин, В.М. Усоскин, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробова, М.А. Поморина, Ю.С. Масленченков, Н.Е. Егорова, И.Т. Балабанов, И.А. Бланк, Е.С. Стоянова, В.В. Ковалев, В.И. Колесников, О.М. Марков, Е.Ф. Жуков, Э.А. Уткин, Е.Б. Ширинская, О.В. Ефимова, В.В. Ковалев және т.б.еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазақстанның қазіргі экономикалық даму жағдайында банк қызметінің несиелік тәуекелдері оларды талдау және басқару жүйесінің теориялық және тәжірибелік аспектілері отандық экономист-ғалымдардың: Ғ.С. Сейітқасымов, О.Б. Баймұратов, Н.К. Кучукова, Ш.Р. Әбділманова, К.Ш. Дүйсенбаев, А.Б. Зейнелғабдин, Ұ.М. Искаков, Р.Е. Елемесов, С.Ж. Интыкбаева, С.С. Арыстанбаева, Н.Н. Хамитов, З.Д. Искакова, Ә.Д. Шелекбай, Г.Т. Абдрахманова, А.А. Мусина және т.б. еңбектерінде кездеседі.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және статистикалық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау қағидаларымен жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру сапасын жақсартуға, сондай-ақ оның тиімділігін жоғарылатуға бағытталған міндеттер кешенін шешу қажеттілігі мәселесін қарастыру және оны теориялық негіздеу болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық маңыздылығы экономикалық-әлеуметтік мемлекет қалыптастыру жолындағы коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру проблемаларын шешуді жүзеге асырудың қазіргі заманғы қағидалары еліміздің алға қарай даму ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған әрі қаржылық мемлекет қалыптастырған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген болжамға негізделген.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру жолдары анықталып ұсынылған. Оның негізгі ережелерін, қорытындылары мен ұсыныстарын іске асыру банкті басқару аппаратына (ішкі бақылау жүйесіне) тәуекелдердің алдын алу процесінің сапасы мен тиімділігін арттыруға септігін тигізеді, сондай-ақ жалпы банк жүйесінің тұрақтылығын нығайтуға және сенімділігін қолдауға ықпал етеді.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар кестелерде, суреттерде және қосымшаларда келтірілген.
Диплом жұмысының көлемі. Дипломдық жұмыс компьютерде терілген 68 бетте, оның ішінде 10 кестелер, 1 суреттер, 3 қосымшада баяндалған.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Анализ деятелности коммерческого банка. Под ред. С.И. Кумок.-М., Вече, 1994г.
2. «Роль и место страхования в системе управления рисками банков». Материалы международного семинара по управлению рисками и банковскому страхованию, Москва, 5 февраля
3. Лаврушин О.И. Основы банковского менеджмента, М. ИНФРА – М, 1995
4. Ларионова И.Р. Кредитные риски. // Экономика и жизнь.-1994.-N 41
5. Овчаров А.О. Методы управления банковскими рисками, Банковские услуги М. 1998г.
6. Жуйриков К.К. «Рынок и бизнес: страхование рисков», Алматы – 1997
7. Соколов Ю.А., Амосова Н.А. «Система страхования банковских рисков», Москва «Элит» - 2003
8. Новиков И.А. Стратегия управления банковскими рисками, Алматы Каржы-каражат, 1998г.
9. Корнилова Л.П. Влияние рисков на надежность банков, автореф. на соиск. учен. степени канд. эконом. наук, Алматы 1999
10. Виниченко И.О. Риск процентной ставки, Банковские технологии, М. 1998
11. Аленичев Д.В. Страхование валютных рисков, банковских и экспортных коммерческих кредитов.-М.: Издательство "Ист Сервис".- М.:1994
12. Корнилова Л.П. Причины возникновения и сущность банковских рисков, Тауар, Алматы, 1998-2
13. Полищук А.И. Новые банковские услуги и продукты, Банковское дело, 2001
14. Бор М.З., Пятенко В.В. Менеджмент банков. Организация, стратегия, планирование, М. ИКЦ «ДИС», 1997
15. Белых Л.П. Устойчивость коммерческих банков. Как избежать банкротства, М.ЮНИТИ, 1996
16. «Анализ рисков банковского сектора Республики Казахстан» // Рынок ценных бумаг Казахстана, по материалам аналитического обзора компании «Standard & Poor’s», 2006, №5-6
17. Севрук Велисова Т. Банковские риски, Б.м. Дело лтд., 1994
18. Тренев Н.Н. Управление финансами. –М., Финансы и Статистика, 2000г.
19. Жуков Е.Ф. Деньги, кредит, банки. М-2001г.
20. Черкасов В.Е. Финансовый анализ в коммерческом банке. М.,-Инфра-М, 1995г.
21. “Халық банкі” АҚ Атырау филиалы 2013 жылғы есебі
22. «Қ.Р. Халық банкі туралы» 1995 жылғы 1 шілдесіндегі Қ.Р. Президентінің жарлығы.
23. Методология построение и оценки интегрированной системы риски – Менеджмент в финансы инст. Банки Казакстан 2012г. №5 23 стр..
24. Тәуекелдерді басқару бойынша Қазақстан тәжірибиесі. Банки Казакстана 2012/№7
25. Сатубалдин М.С. «Проблемы страхования банковских рисков в Республике Казахстан» // Банки Казахстана, 2005, №1
26. Сатубалдин М.С. «Страхование банковских рисков: проблемы и пути решения» // Алматы – 2006
27. «Международный опыт страхования банковских рисков» // Банки Казахстана, 2012, №2
28. Қазақстан қаржы тұрақтылығы, 2013 жыл
29. Сборник нормативных правовых актов Национального Банка Республики Казахстан, по состоянию на 1 января 2013 г., Алматы
30. Мишкин Ф. Экономическая теория денег, банковская дело и финансовых рынков, М., Аспент Пресс 1999 г.
31. Роджер Л. Миллер, Девид Д. Ван Вуз. Современные деньги и банковское дело М., ИНФРА-М, 2000 г.
32. Михайлов Д.Н. Современные тенденции развития мирового рынка ссудных капиталов Диссертация
33. Методология построение и оценки интегрированной системы риски – Менеджмент в финансы инст. Банки Казакстан 2002г. №5 23 стр.
34. Смирнов А.В., Риск-менеджмент и управление ресурсами коммерческого банка Банки казахстана-№11 2002г. 45 с.
35. Соколинская Н.Э. Экономический риск в деятельности коммерческого банка М. 1999г. 78 с.
1. Анализ деятелности коммерческого банка. Под ред. С.И. Кумок.-М., Вече, 1994г.
2. «Роль и место страхования в системе управления рисками банков». Материалы международного семинара по управлению рисками и банковскому страхованию, Москва, 5 февраля
3. Лаврушин О.И. Основы банковского менеджмента, М. ИНФРА – М, 1995
4. Ларионова И.Р. Кредитные риски. // Экономика и жизнь.-1994.-N 41
5. Овчаров А.О. Методы управления банковскими рисками, Банковские услуги М. 1998г.
6. Жуйриков К.К. «Рынок и бизнес: страхование рисков», Алматы – 1997
7. Соколов Ю.А., Амосова Н.А. «Система страхования банковских рисков», Москва «Элит» - 2003
8. Новиков И.А. Стратегия управления банковскими рисками, Алматы Каржы-каражат, 1998г.
9. Корнилова Л.П. Влияние рисков на надежность банков, автореф. на соиск. учен. степени канд. эконом. наук, Алматы 1999
10. Виниченко И.О. Риск процентной ставки, Банковские технологии, М. 1998
11. Аленичев Д.В. Страхование валютных рисков, банковских и экспортных коммерческих кредитов.-М.: Издательство "Ист Сервис".- М.:1994
12. Корнилова Л.П. Причины возникновения и сущность банковских рисков, Тауар, Алматы, 1998-2
13. Полищук А.И. Новые банковские услуги и продукты, Банковское дело, 2001
14. Бор М.З., Пятенко В.В. Менеджмент банков. Организация, стратегия, планирование, М. ИКЦ «ДИС», 1997
15. Белых Л.П. Устойчивость коммерческих банков. Как избежать банкротства, М.ЮНИТИ, 1996
16. «Анализ рисков банковского сектора Республики Казахстан» // Рынок ценных бумаг Казахстана, по материалам аналитического обзора компании «Standard & Poor’s», 2006, №5-6
17. Севрук Велисова Т. Банковские риски, Б.м. Дело лтд., 1994
18. Тренев Н.Н. Управление финансами. –М., Финансы и Статистика, 2000г.
19. Жуков Е.Ф. Деньги, кредит, банки. М-2001г.
20. Черкасов В.Е. Финансовый анализ в коммерческом банке. М.,-Инфра-М, 1995г.
21. “Халық банкі” АҚ Атырау филиалы 2013 жылғы есебі
22. «Қ.Р. Халық банкі туралы» 1995 жылғы 1 шілдесіндегі Қ.Р. Президентінің жарлығы.
23. Методология построение и оценки интегрированной системы риски – Менеджмент в финансы инст. Банки Казакстан 2012г. №5 23 стр..
24. Тәуекелдерді басқару бойынша Қазақстан тәжірибиесі. Банки Казакстана 2012/№7
25. Сатубалдин М.С. «Проблемы страхования банковских рисков в Республике Казахстан» // Банки Казахстана, 2005, №1
26. Сатубалдин М.С. «Страхование банковских рисков: проблемы и пути решения» // Алматы – 2006
27. «Международный опыт страхования банковских рисков» // Банки Казахстана, 2012, №2
28. Қазақстан қаржы тұрақтылығы, 2013 жыл
29. Сборник нормативных правовых актов Национального Банка Республики Казахстан, по состоянию на 1 января 2013 г., Алматы
30. Мишкин Ф. Экономическая теория денег, банковская дело и финансовых рынков, М., Аспент Пресс 1999 г.
31. Роджер Л. Миллер, Девид Д. Ван Вуз. Современные деньги и банковское дело М., ИНФРА-М, 2000 г.
32. Михайлов Д.Н. Современные тенденции развития мирового рынка ссудных капиталов Диссертация
33. Методология построение и оценки интегрированной системы риски – Менеджмент в финансы инст. Банки Казакстан 2002г. №5 23 стр.
34. Смирнов А.В., Риск-менеджмент и управление ресурсами коммерческого банка Банки казахстана-№11 2002г. 45 с.
35. Соколинская Н.Э. Экономический риск в деятельности коммерческого банка М. 1999г. 78 с.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Қаржы және есеп кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Қаржы және есеп
кафедрасының меңгерушісі, э.ғ.к.
_________________ Мусаева А.А.
____ ______________2014 жыл
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУ БОЙЫНША
ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАРСТЫРУ
050900 Қаржы
Орындаған: сырттай оқыту бөлімінің
5 курс студенті
А.С. Жылкышиева
Ғылыми жетекшісі: э.ғ.к., аға оқытушы
Г.Т. Ахметова
Норма – бақылау
Мониторинг және сапа
менеджмент бөлімінің менеджері: М.Кенжахметова
Атырау, 2014 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗГІ
ЭЛЕМЕНТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Банктік тәуекелдер негізі және оның
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .6
1.2 Несиелік тәуекелдер туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Несиелік тәуекелддерді басқарудың негізгі элементтері және оны
талдаудағы шетел
тәжірибиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...16
2 ХАЛЫҚ БАНКІ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ МЫСАЛЫНДА НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕР ЖӘНЕ
ОЛАРДЫ АЗАЙТУ ӘДІСТЕРІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1 Халық банкі АҚ тәуекелдерді басқару
тұжырымдамасы ... ... ... ... ... .. ... ..23
2.2 Халық банкі АҚ несиелік тәуекелдері және оларды азайту әдістерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..32
2.3 Халық банкі АҚ клиенттерінің несиелік қабілетін несиелік тәуекелді
азайту әдісі ретінде
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .39
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ АЗАЙТУ ӘДІСТЕРІН ҚАРІРГІ
КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.1 Несиелік тәуекелді азайту әдісі негізіндегі олардың қазіргі
жағдайы ... ... ...47
3.2 Банктің несиелік қоржынының
диверсификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3.3 Несиенің қайтарылуын қамтамасыз етудің алуан түрлі формаларын
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .67
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Бүгінгі таңда несиелік тәуекелділіктің
мақсаты республиканың дағдарысты жағдайдан шығу үшін экономикадағы
туындаған түйінді проблемаларды шешудің жолдарын табуға, соның ішінде банк
жүйесінің тұрақтылығын нығайтуға келіп соғады.
Қазіргі кезде республикадағы банктердің жұмыс істейтін активтерінің
негізгі бөлігін қысқа мерзімді салымдар құрайтын боғандықтан, банктер енжар
инвестициялық саясат жүргізуге мәжбүр. Бұл өткен жылдарғы несиелердің ұдайы
қайтарылмауына, сондай-ақ корпоративтік құнды қағаздардың іс жүзіндегі
өтімсіздігі секілді объективті жағдайлармен байланысты. Мұндай жағдай
экономканың тұрақтану мен отандық тауар өндірушілерді едәуір келеңсіз ықпал
етеді.
Несие операциялары коммерциялық банктердің активті қызметінің негізін
біріктіреді, Біріншіден, банктің тұрақтылығымен сенімділігін жоғарлатуы
олардың негізгі пайданы алуға әкеледі, ал несиелендірудегі сәтсіздік
олардың ойсырауына және банкроттыққа әкеліп соғады. Екіншіден, банктер
елдің экономикасын дамытуда инвестицияны несиелендіруге жекеменшік және
тартылған ресурстарды шоғырлауға шақырылады. Үшіншіден, бұл істі табысты
жүзеге асырғанда оның қатысушыларына: несие ұйымдарына, несие алушыға және
барлық қоғамға пайда әкеледі.
Барлық экономикалық субъектілер, оның ішінде несие ұйымдары
табыстылықпен инфляцияның төмен жағдайында жағдайында адаптация процесін
күйзеле басынан кешіреді.
Несиелік талдау дегеніміз – қаржы операциясында ірі тәуекелділік
деңгейін айқындау процесі, ол несие алушының қаржылық мәліметтерін
қарастырудан және оның сипатынан субъективтік баға беруден тұрады.
Клиенттің несие сұраған өтініші түсісімен-ақ банк қызметкерлері сол
несиенің пайда беру мүмкіндігімен тәуекелділік деңгейі қандай болатынын
айқындау мақсатымен қолда бар ақпаратқа егжей-тегжейлі талдау жасайды.
Түптен келгенде, несиелік талдаудың өзі борыштың төленбеу мүмкіндігіне
жасалатын талдау болып шығады.
Бүгінде несие алушының қарызын өтеу қабілетін талдау банк қызметінің
негізіне айналып келеді. Әзірге банк активтерінің құрылымында несие
операциялары жетекші орында тұр. Бір жағынан, табыстың ең елеулі бөлігі
банк несиесі арқылы келеді. Сонымен бірге несиенің уақтылы қайтарылмауы
мүмкіндігіне байланысты ол ең үлкен қауіп көзі екендігіне де ешқандай дау
жоқ.
Осы несиелік тәуекелділікті басқару және талдау тақырыбындағы курстық
жұмысымда, банктік тәуекел классификациясы, несие тәуекелділікті төмендету
шараларын және несие тәуекелділіктерін қарастырдым.
Диплом жұмысын жазуда коммерциялық банктердің халыққа қызмет көрсету
проблемасының маңыздылығы “Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді
басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру” тақырыбын таңдауға себепші болды.
Сондықтан мақсатым бұл тақырып, өзектілігін жоймайды деп айта отыра,
осы мәселелерді нақты іс жүзінде іске асырудың қиыншылығына, күрделілігіне,
тиімділігіне көз жеткізу болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді
басқару бойынша жұмысын ұйымдарстырудағы шешілу керек мәселелер. Оларды
ұйымдастырып іске асыру күрделілігі тек қана банк қызметі заңдылықтарын
жете меңгерген, әлемдік жүйе үшін кадр дайындауға қатысады, банк
жұмысшыларына әдітемелік көмек көрсетеді.
Зерттеу нысаны Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктері
және Халық банкі АҚ болып табылады.
Зерттеу пәні коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді басқару
бойынша жұмысын ұйымдарстыру жүйесі.
Диплом жұмысымның негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
- Несиелік тәуекелдердің жітелуін, басқарылуын, әдістерін, құрылымын,
сонымен қатар банктің клиенттеріне байланысты тәуекелдер, пассивтік
және активтік операциялар тәуекелдері негіздерін қарастыру;
- Несиелік тәуекелдерге байланысты сұрақтарды шешуде жаңадан
тәжірибиелерді алуы;
- Қазақстан Республикасында коммерциялық банктердің несиелік
тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстырудың және шетелдік
тәжірибені қолданудың жолдарын табу.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттеудің әдістемелік негізін жалпығылыми
таным әдістері: диалектикалық, қисындық әдістер, құжаттарды зерделеу
құрайды.
Зерттеудің теориялық негіздері болып әлемдік экономикалық ғылым
классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғылымдардың,
экономистердің, банк мамандардың монографиялары мен баспасөз мақалалары,
коммерциялық банктерде несиелік тәуекелдер ретіндегі басқару жүйесін
реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық құжаттар
қолданылды.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттелу деңгейі. Осы жұмыстың ғылыми
аспектілері отандық және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және
қайта ой-елегінен өткізу негізінде қалыптасқан.
Ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік экономистердің ғылыми
еңбектері (О.И.Лаврушин, В.А. Кудрявцев, Е.В. Кудрявцева, К.Р. Тагирбеков,
Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков, В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков,
Э.А.Уткин, Е.Б.Ширинская және т.б.) және отандық экономист-ғалымдардың
(Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Ұ.М. Искаков, О.Б. Баймұратов, Ш.Р.
Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Л.П. Корнилова, И. Новиков және
т.б.) еңбектері пайдаланылды.
Банк қызметінің несиелік тәуекелдері оларды талдау және басқарудың
ақша-несие жуйесінің құрамдас бөлігі ретінде ресейлік ғалымдардың: И.В.
Ларионова, О.И. Лаврушин, В.М. Усоскин, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробова,
М.А. Поморина, Ю.С. Масленченков, Н.Е. Егорова, И.Т. Балабанов, И.А. Бланк,
Е.С. Стоянова, В.В. Ковалев, В.И. Колесников, О.М. Марков, Е.Ф. Жуков, Э.А.
Уткин, Е.Б. Ширинская, О.В. Ефимова, В.В. Ковалев және т.б.еңбектерінде
көрініс тапқан.
Қазақстанның қазіргі экономикалық даму жағдайында банк қызметінің
несиелік тәуекелдері оларды талдау және басқару жүйесінің теориялық және
тәжірибелік аспектілері отандық экономист-ғалымдардың: Ғ.С. Сейітқасымов,
О.Б. Баймұратов, Н.К. Кучукова, Ш.Р. Әбділманова, К.Ш. Дүйсенбаев, А.Б.
Зейнелғабдин, Ұ.М. Искаков, Р.Е. Елемесов, С.Ж. Интыкбаева, С.С.
Арыстанбаева, Н.Н. Хамитов, З.Д. Искакова, Ә.Д. Шелекбай, Г.Т.
Абдрахманова, А.А. Мусина және т.б. еңбектерінде кездеседі.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және
статистикалық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау
қағидаларымен жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Коммерциялық банктердің несиелік
тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру сапасын жақсартуға,
сондай-ақ оның тиімділігін жоғарылатуға бағытталған міндеттер кешенін шешу
қажеттілігі мәселесін қарастыру және оны теориялық негіздеу болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық маңыздылығы экономикалық-әлеуметтік
мемлекет қалыптастыру жолындағы коммерциялық банктердің несиелік
тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру проблемаларын шешуді
жүзеге асырудың қазіргі заманғы қағидалары еліміздің алға қарай даму
ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған әрі қаржылық
мемлекет қалыптастырған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы пайдаланылған
жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген болжамға
негізделген.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Коммерциялық банктердің несиелік
тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру жолдары анықталып
ұсынылған. Оның негізгі ережелерін, қорытындылары мен ұсыныстарын іске
асыру банкті басқару аппаратына (ішкі бақылау жүйесіне) тәуекелдердің алдын
алу процесінің сапасы мен тиімділігін арттыруға септігін тигізеді, сондай-
ақ жалпы банк жүйесінің тұрақтылығын нығайтуға және сенімділігін қолдауға
ықпал етеді.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар кестелерде,
суреттерде және қосымшаларда келтірілген.
Диплом жұмысының көлемі. Дипломдық жұмыс компьютерде терілген 68
бетте, оның ішінде 10 кестелер, 1 суреттер, 3 қосымшада баяндалған.
1 НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕР МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗГІ ЭЛЕМЕНТТЕРІ
1.1 Банктік тәуекелдердің негізі және оның жіктелуі
Тәуекелділік – бұл әрбір өндірушінің қызметінің, соның ішінде банктің
сәтсіздігі жағдайында мүмкін болатын жағымсыз жағдайының сипаттамасы [1].
Тәуекелділік берілген несие бойынша төлем төлемеуден пайда болатын
шығындар және пайдадан айырылып қалу және қайта балансталмаған операциялар
бойынша төлемдерді жүзеге асыру немесе ресурстық базаның қысқаруы сияқты
күтпеген нәтижелерді алу мүмкіндігін көрсетеді. Бірақ бұл жерде
тәуекелділік деңгейі неғырылым жоғары болса соғырылым жоғары пайда табу
мүмкіндігі жоғарыламайды. Содықтан бір жағынан, әрбір өндіруші тәуекелді
минималдауға және бірнеше алтернативтік шешімдер арасынан тәуекелділік
деңгейі минималдысын таңдайды, басқа жағынан табыстың іскерлік белсенділігі
дәрижесін және тәуекелділік деңгейінің оптималды арақатынасын таңдау қажет.
Тәуекелділік деңгейі ұлғаяды, егер:
- проблеманы аяқ астынан туындауы;
- банктің бұрынғы тәжірибиесіне сәйкес келмейтін қабылданған жаңа
шешімдер.
- басшылар қаржылық шығындарға әкелетін жылдам және қажетті шараларды
қолдана-алмайтын жағдайда (қосымша және қажетті пайданы алу
мүмкіндігінің нашарлауы).
- Банктіың қызмет тәртібінің және аяқталмаған заңдарының нақты және
оптималды ситуацияда шешімдерді қабылдауға қарсы болады.
Шын мәнінде, банктегі барлық банктік операциялар тәуекелділікке
тәуелді болып табылады. Қазақстанның коммерциялық банктеріндегі
тәуекелділіктерді талдау жүйесіне келесідей қорытынды жасауға болады:
1. Ұйымның қаржылық жағдайының қалыпсыздығына, өндірістің құлдырауына,
сонымен қатар шаруашылық байланыстарының жоғарлауымен көрінетін
экономикалық дағдарыс жағдайы.
2. Саяси жағдайлардың қалыпсыздығы.
3. Банктік жүйенің құрылуының аяқталмауы;
4. Кейбір заң актілерінің жетілмеуі және болмауы, нақты болып жатқан
ситуацияның және құқықтық базаның арасындағы сәйкессіздік.
5. Гиперинфляцияға өтіп жақтан инфляция.
Берілген жағдайлар банктік тәуекелдер және оларды зерттеу әдістерінен
туындайтын өзгерістерді қарастырады. Тәуекелділік теориясының дамуымен
бірге оларды талдау әдістері және методологиясы дамуда.
Банктік тәуекелдерді талдаудың келесідей методологиясының негізгі
этаптарын көрсетуге болады [2]:
1. Банктің қызметінде, өзінің партнерларының, контрагентерінің,
клиенттерінің, жеткізушілерінің қызметіндегі анықталған және жинақталған
тәуекелдерінің қандай да бір түрінің деңгейін талдайтын барнктің
спецификасы және түрі.
2. Тәуекелдер жиынтығына және бөлек тәуекелдеріне әсерін талдау ортасы.
3. Есептеу әдісі, абсолютті және белгіленген аутқуларды талдау деңгейі.
4. Нақты және талданатын тәуекелділіктерді басқару мүмкіндігі.
5. Тұтастай жағдайлардың тәуекелділігін басқару әдістері және құралдары.
6. Ұсынылған және талданған нәтижелердің тиімділігін бағалау.
Жиынтық тәуекелділікті немесе тәуекелділік түрінің нақты деңгейін
сандық анықтау және өлшеу маңызды болып табылады. Уақыт бойынша
тәуекелділікті ретроспективалық, ағымдық және перспективалық деп бөледі.
Ретроспективалық тәуекелділікті талдау перспкетивалық және ағымдық
тәуекелдерді нақты болжауға мүмкіндік береді [3].
Банктің тәуекелділігін дәрижесі бойынша кіші, орташа және толық деп
бөлуге болады.
Қарастырылған 1 суретте банктің тәуекелдерінің негізгі түрлері
көрсетілген. Банк өзінің қызмет бабында өзінің пайда болу орны бойынша
ерекшеленетін түрлі тәуекел түрлерінің жиынтығымен түйіседі. Бұдан басқа
барлық түрдегі тәуекелдер бір-бірімен байланысты және банк қызметіне әсер
етеді. Бір тәуекелділік түрінің өзгеруі барлық түрдегі тәуекелділіктің
бұзылуына әкеледі. Бұнын бәрі нақты тәуекелділік деңгейін талдау әдісін
таңдауды және оның қабылданған шешімдер бойынша оптимальдылығы басқа да
көптеген тәуекелділік факторларына тереңдетілген талдау жасауына әкеледі.
Сондықтан оптималды факторларды алу, нақты талдау әдістерін таңдау және
олардың деңгейі өте маңызды.
Банктік тәуекелдердің пайда болу факторларының негізі бойынша саяси
және экономикалық болып бөлінеді.
Саяси тәуекелділік – бұл тәуекелділік кәсіпорынның қызмет (шекараны
жабу, басқа елдерге тауарды шығаруға тиым салу, елдің территориясында
әскери қозғалыстар) нәтижесіне жағымсыз әсер ететін саяси жағдайлардың
өзгерістеріне байланысты болады.
Экономикалық тәуекелділік – тәуекелділік елдің экономикасындағы немесе
банктің өзіндегі экономикалық жағымсыз өзгерістерге байланысты болып
табылады. Бұл негізгі тәуекелділік түрлері бір-бірімен байланысты және
бұларды ылғида тәжірибиеде оларды бөлу біршама қиын. Өз кезеңгінде саяси
және экономикалық тәуекелділіктер ішкі және сыртқы болуы мүмкін.
Сыртқыға банк қызметіне және оның қарым-қатынас аудиториясына (қарым-
қатынас аудитория бұл нақты банк қызметінде іске асатын немесе потенциалды
қызығушылығын қарастыратын заңда және жеке тұлғаларды әлеуметтік топтарды
білдіреді) тікелей байланыссыз тәуекелділік жатады. Сыртқы тәуекелділік
деңгейіне өте көп факторлар әсер етеді: саяси, экономикалық, демографиялық,
әлеуметтік, географиялық және т.б.
Ішкі тәуекелдерге банктің қызметіне және оның клиенттеріне немесе
нақты контрагенттеріне байланысты тәуекелділіктер.
Ескерту: Новиков И.А. Стратегия управления банковскими рисками, Алматы
Каржы-каражат, 1998г. С12 алынған.
Сурет 1 - Банктің тәуекелдерінің жинап қорытылған схемасы
Банктік тәуекелдер дәрижесін төмендету – бұл айырылып қалу
(қаражаттан) көлемін және мүмкіндігін қысқарту болып табылады. Банктің
тәуекелдерінің басқару негізі тәуекелділік дәрижесін төмендету негіздерінен
құралады. Банктік тәуекелдерді басқару әдістері мен принциптеріне мыналар
жатады [4]:
1. Диверсификация – бұл тәуекелділікті төмендету мақсатымен байланысссыз,
әртүрлі объектілерге капитал салу арасында инвестицияланатын
қаржыларды бөлу процесі. Тәуекелділік диверсификациясы қаражаттарды
салалар, аумақтар, мерзімдер бағыттары бойынша қолданылуы мүмкін[].
2. Сапаны басқару- проблеманың қиын болмастан бұрынғы білікті
менеджерлердің оны шеше алу мүмкіндігі.
3. Лимиттеу – бұл лимитті құру, яғни несиелеу, шығындар және т.б.
суммаларының шегі.
4. Өзін-өзі сақтандыру - әртүрлі сақтандыру қорларының құрылуы.
5. Нәтижелер және таңдау туралы қосымша ақпараттарды алу – нақты болжам
жасауға мүмкіндік береді, яғни салымдар нәтижелері анықталмаған және
ақпараттың шектігіне негізделген болған жағдайда қаржылық менеджерге
үнемі тәуекелділік шешімдерді қабылдауына тура келеді.
Банк операцияларына байланысты тәуекелділікті ғылыми түрде басқарудың
маңызды міндетті операцияларды жүргізу мүмкіндігін төмендететін немесе
тәуекелділік деңгейін тез арада төмендетуді қарастырады.
Банк операцияларына байланысты тәуекелділік балансталған және
балансталмаған болып бөлінеды, ал олар активті және пассивті операция
тәуекелдігіліне бөлінеді.
Пассивті операциялар тәуекелділігі. Бұл тәуекелділік түрімен банк
өзінің активтік операцияларын реттеп отырады. Коммерциялық банктердің
Пассивтік операциялар – бұл нәтижесінде пассивтік шоттағы немесе
активтіпассивтік шоттағы қаражаттардың өсуін, яғни пассив пен активтің арту
формасын білдіретін операцияларды сипаттайды [5].
Бұл анықтамалар бірін-бірі толықтырады десе болады, себебі біріншісі
пассивтік операцияның толық түсінігін бере алмайды.
Пассивтік операциялар көмегімен банктер нарықтан несиелік ресурстарды
сатып алады.
Пассивтік операциялардың мынадай формалары болады:
• коммерциялық банктердің бағалы қағаздарды алғашқы эмиссиялауы;
• банк пайдасынан капиталдарды немесе қорларды ұлғайту және құру;
• басқа да заңды тұлғалардан несиелер алу;
• депозиттік операциялар.
Пассивтік операциялар айналыстағы ақшалай қаражаттарды банктерге
тартуға мүмкіндік береді. Алғашқы пассивтік операциялардың екі формасы
негізінде банктік ресурстардың бірінші ірі тобы, яғни меншікті ресурстары
құралады. Келесі екі формасы негізінде екінші ірі топ – заемдық немесе
тартылған ресурстар құрылады.
Сонымен банктін ресурстары екі топқа бөлінеді:
- банктің меншікті қаражаттары;
- банктің тартылған қаражаттары.
Банктің меншікті қаражаттары қатарына меншікті капиталы мен оған сай
келетін баптар кіреді. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі
мен шамасы, басқа қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға
қарағанда өзіндік ерекшеліктерге ие. Банктің меншікті капиталы арқылы, оның
барлық қаражаттарға деген қажеттілігінің 10 % - ы өтеледі. Шын мәнісінде,
меншікті және тартылатын қаражаттардың арасында шекті ең төменгі мөлшерде
шекарасы болады [6].
Банктің меншікті қаражаттары – банктің экономикалық дербестігін және
қызмет ету ьұрақтылығын қамтамасыз ететің әр түрлі қорлар (капиталдар) мен
бөлінбеген пайда жиынтығы.
Банктің меншікті қаражатына жататындар:
- банктің жарғылық капиталы;
- банктің резервтік капиталы;
- қосымша капиталы және пайда есебінен құрылған басқа қорлары;
- сақтандыру резервтері;
бөлінбеген пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы – банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүрунің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциалық
нормативтермен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Бағалы қағаз (акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық
капиталын банктің акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал
көлемі акцияны ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер мынадай екіұйымдық формаларда
құрыла алады:
- пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік
формасында;
- акционерлік банк;
- шетел капиталының қатысумен.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады.
Резервтік қор – банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын
жабу мақсатында құрылған ақшалай қаражаты.
Резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Резервтік
қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз мөлшерінде,
айтылық, 25 % мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық қормен
теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтік қордың
құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде банкте пайда болмаған
жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы бар акциялары бойынша
дивидендтер төленеді.
Қосымша капиталдар негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылады.
Арнайы қорлар болса, негізгі қорларды қайта бағалау қоры ұлттық валюта
мен шетел валюталары арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды
қалыптастыру барысында маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік
тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған
резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша девидендті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігі [8].
Банктің тартылған қаражаттары активтік операциялар, оның ішінде,
несиелік операциялардың 90 % - ға жуықтай ресурстарға деген қажетін
қанағаттандырады. Олардың рөлі біршама жоғары тұрады. Заңды және жеке
тұлғалардың уақытша бос қаражаттарын тарта отырып, коммерциялық банктер
халық шаруашылығының қосымша айналым қаражаттарына деген сұранысымен қатар
халықтын тұтыну қажетін қанағаттандырады.
Банктердің ресурстарының жалпы сомасында тартылған қаражаттар үлесі
олардың басым бөлігін құрайды.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай – ақ ескі банктік
жүйе үшін дәстүрлі емес, уақытша бос ақшалай қаражаттарды тарту
тәсілдерінің болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе
де болады.
Әлемдік банктің тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау
тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:
I топ – депозиттер;
II топ – депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер банк үшін бірден – бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалына алатын қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің қарыз түрінде
немесе өз меншікті қаражаттары.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты
клиентінің атынан тартылмайды; екіншіден, мұнадай қаражаттарды тарту
инициативасы банктің өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер
айналысынды. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипаиына жатқызуға
болады.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды [9].
Пассивті операциялардың тәуекелділігі активті операцияларды әртүрлі
ресурстармен қамтамасыз етуде қиындықтардың алдын алуды қарастырады. Көбіне
көп мұндай тәуекелділіктер салымшының тиімділігін анықтаумен байланысты.
Депозиттерді қалыптастыру бойынша тәуекелділіктен сақтану үшін банктерге
активті және апссивті депозиттік операциялар арасындағы қатынасты дамыту
қажет, бағалы қағаздарды сақтаудың өтімділігі мен көлемін анықтау, жоғарғы
тәуекелділік пен жеке қаражарттары арсында тұтастай қарым-қатынас орнату,
және депозиттерге қатысты коэффциенттерді есептеудің әдістерін жасақтау.
Активты операциялар тәуекелділігі. Бұл тәуекелділік банктердің
көбінесе қиындыққа ұшырататын пайыздық және протфелдік тәуекелдерге
байланысты болады.
Активтік операциялар – бұл банктердің табыс алу және өзінің
өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында, иелігінде бар ресурстарды
орналастыру жүзеге асыратын операцияларды білдіреді. Бұл екі мақсаттың
біргейлігі банкті коммерциялық кәсіпорын ретінде тартылған қаражаттарды
пайдаланудағы ерекшелігін сипатайды [10].
Банк операцияларына байланысты тәуекелділікті ғылыми түрде басқарудың
маңызды міндеті операцияларды жүргізу мүмкіндігін төмендететін жүйе шегін
жасақтайтын немесе тәуекел жағдайларды қолдануға бағытталатын тәжірибиелік
шешімдерді жылдам қабылдау және сол немесе басқа тәуекелділік деңгейінің
дәлелдігін және қол жеткізуін анықтау болып табылады.
Тәуекелділікті басқарудың негізгі әдістеріне мыналарды жатқызуға
болады:
- Тәуекелділікті салыстыру принциптерінің қолдануы;
- Ішкі тәуекелділік есептері (салалық, аймақтық, сақтандыру);
- Банк қызметінің қаржыларын жүйелік талдауды жүзеге асыру және олардың
төлем қабілеттілігін, несие қабілеттілігін және т.б. несиелерді
қаржыландыру және тәуекелділікті бөлу принциптерін жүргізу;
- Диверсификация саясатын жүргізу (жалпы банк операцияларының сақтау
кезінде клиенттердің көп бөлігіне берілетін несиенің кіші сомасын
кеңейтілген түрде бөлу);
- Бірлестіру негізінде ірі несиелерді беру (банкаралық келісімдердің
тәуекелділіктерін бөлу);
- Проценттік ставканы қолдану;
- Депозитті сертификаттарға кіріспе;
- Банк операцияларының қайта есептеу жүйесін кеңейту;
- Несие және депозиттерді сақтандыру;
- Залогтық құқыққа кіріспе
- Нақты персоналды гарантияларды қолдану
Қарастырылғандар және басқа таратылғандар банктік тәжірибиеде
тәуекелділікті басқару құралдары банктерге өзінің ойламаған қауіп-қатерге
апармауға мүмкіндік береді.
Несиелік тәуекелділіктің өзіндік амортизаторы нақты несие бойынша
шығындардың өтем орынын толтыру үшін коммерциялық банктерде туындайтын
резервтік қор ретінде қызмет етеді.
Қазіргі уақытта барлық коммерциялық банктер жарнашы жұмыстарында
қабылданған нрмативтері бойынша резервтік қорды шығаруды жүзеге асырады.
Шығару көзі – бюджетке салықты төлеуден кейінгі банк қарамағындағы қалатын
пайда, бұдан басқа қайта құрылатын банктерге баланстық пайданы 25%-ке дейін
резервік қорды рұқсат етілмеген.
Коммерциялық банктердің төлем қабілеттілігінің және баланс
ликвидтілігінің балансталмаган тәуекелдігін басқару коммерциялық банктермен
қабылданған ликвидтілік және төлем қабілеттілігі нормаларының сақтау туралы
Орталық банктің тарапынан бейімделуді қарастырады [11].
Тәуекелділікті табу үшін несие салымдарын орналасыруына үнемі бақылау
жасау жүйесін құруға тура келеді. Бұл мақсатта банктің саясаты құрылатын
ұқсас жұмысарды орындау үшін қажетті барлық ақпараттарды жедел алуға
мүмкіндік беретін мәліметтер базасы құрылады. Мәлімет базасын құру көздері
негізінде нақтыланатын және жасалынатын несиелік және дипозиттік келісім
шарттарды баланстық есептер бойынша айналым қалдықтарының күнделікті
сводкасын баланстық есем есептер бойынша мәліметтерді ж.т.б. қарастырады.
1.2 Несиелік тәуекелдер туралы түсінік
Кез-келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің
сапасына, яғни оның қайтарылмауы банктің зиян зиян шегуіне итермелейді.
Сондықтан да банктер несиелік тәуекелділікті басқару шараларымен уатылы
айналысып отыруға тиіс.
Несиелік тәуекел – қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша
қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына
байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды [12].
Несиелік тәуекелділікті басқару – бұл банктің негізгі қызметі болып
табылады, несиелік тәуекелділікті басқару – бұл банктің іскерлігін
көрсетеді.
1. Тәуекелділік мөлшерін дұрыс бағалау және банктің өз дейгейіне
қарап тәуекелділікке бару.
2. Кез-келген уақытта тәуекелділіктің көлемін білу.
3. қабылданған несиелік тәуекелділіктің көлемін көрсетілген мөлшерде
алу және кез-келген уақытта өзгеруге бейімдеу.
Күшті банкті құру үшін несиелерді басқару тиімдігі түрінде жүргізілуі
керек. Осыған сәйкес келесідей несиені басқарудың құпиялары тапсырмалары
бар:
1. Несиелік саясатпен әдістерінің дұрыс қалыптасуы.
2. Портфельдік тәуекелділікті оптимальды түрде басқару.
3. Тиімді несиелерді бақылау.
4. Жоғарғы мамандығынан персоналдармен қолма-қол есептесу.
Активтердің сапасы басқарудың сапасына тікелей байланысты. Несиелік
тәуекелділік ішкі және сыртқы факторларға байланысты. Сыртқы факторларды
басқару мүмкіндіктері шектеулі, бірақ кейде банк өзінің зиянын шегуден
бұрын алдын алу керек. Бірақ несиелік тәуекелділікті басқарудың негізгі
рыногы банктің ішкі саясатында жатыр.
Банктің несиелік саясаты анықталды:
1. Жалпы жағымды операциялар арқылы клиенпен жұмыс жасау. Осы
операциялар меморандумде қаралып, талданып шығарылады.
2. Банктің персоналдардың практикалық іс-әрекеттері нәтижесінде олардың
пайда болуы. Несиелік тәуекелділіктерді басқару жүйесі қиын процесс.
Процесс көбіне тұтастай қарыз деп аталатын неселеу нарығын
анықтаудан басқалады.
Коммерциялық банктердің алдында несиелік тәуекелділіктерді басқару
ісінде маңызды қиындықтар түрлері ішкі, саяси, сыртқы жағдайлардың,
өндірістегі қиындықтар, қаржылық шектеулер, нарықтың ауытқуы,
қалыпсыздықтың жеке жағдайлардың борышқорлардың қаржылық жағдайына әсер
етеді. Бұдан басқа қаржылық ақпараттар сенімді болып келеді және құқықтық
құрылымы қарызды өтеу бойынша міндеттемелердің орындалуына негіз болады.
Қазақстандық банктер негізігі несиелік тәуекелділіктерді басқарудың
жасақталу процесін қарастырады. Көбінесе кездесетін мынадай
жетіспеушіліктерді қарастыруға болады [13]:
- қабылданған несиелік саясаттың және процедуралардың хаттамасының
жетіспеушілігі;
- портфель концентрациясына қатынасы шектеулерінің жетіспеушілігі;
- Жоғарғы неселік талдау;
- Жабаланған кепілдеме құны;
- Клиенттердің жеке контрактілерінің жетіспеушілігі;
- Несиені бақылаудың жетіспеушілігі;
- Несиелік құжаттардың нашар бақылануы;
- Несиелік процестердің тиімді аудиттеу және бақылай ала білмеуі.
- Толық есем несиелік құжаттама және тағы басқа.
Кез келген банктік несие белгіленген мөлшер шегінде (лимит) беріледі.
Несиенің мөлшерін банк мекемесі қарыз алушымен бірлесе отырып, материалдық
қорлардың құралу қажеттілігін зерттеу негізінде шығындарды, өндіріс көлемі
мен өнімнің өтімділігін, ауыл шаруашылық өнімдерін, оның қайта өңделуін
және басқа да шығындарды ескере отырып анықтайды.
Қарыз алушыға берілетін несиенің мөлшері әр түрлі жағдайларға
байланысты болып келеді. Біріншіден, қарыз алушыға берілетін несие шамасы
қарыз алушының жасаған өтінішіне байланысты. Бірақ та бұл өтініштегі несие
мөлшері несиені қайтарудағы нақты мүмкіндіктермен, сондай-ақ банктің нақты
есебімен сәйкес келмеуі мүмкін [14].
Екіншіден, несиенің мөлшері экономикалық жағдайларға байланысты, соның
ішінде:
- қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтық шамасына;
- несиені қамтамасыз ететін нақты тауарлы-материалды бағалылар қорына
және олардың өтімділік дәрежесіне;
- маржа деңгейіне;
- несиелік тәуекел дәрежесіне және банктің клиентке деген сенім
дәрежесіне;
- банкте бар ресурс көлеміне және т.б.
Несиелерді авторизациялау – несиелік тәуекелді төмендету мақсатында
жүргізілетін анықтамалар және тексерулер процесін білдіреді.
Несиелік мониторинг – несие бойынша мәселе туындай қалған жағдайда,
қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін қадағалап отыруға байланысты
шаралар жүйесі болып табылады [15].
Несиелік портфелді басқару – бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.
Несиелік портфелді басқаруды іске асырудың ортақ алғышарттарына
жататындар [16]:
- нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі банктік
лимитін белгілеу;
- несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз алушылардың
тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау формасын жасау;
- әр түрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
- төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
- жоғарғы тәуекел деңгейі бар салаларға қатысты несиелік саясатты
қатаңдау;
- несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Несиелеу лимиттерін белгілеу – несиелік портфелді құруға бақылау
жасауда тәуекелдерді төмендету және ұзақ мерзімді өміршеңдік қабілетті
жақсарту үшін пайдаланылатын басты тәсіл.
Проблемалық несиелерге [17]:
- несиелік келісімшартта көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты
кешіктірілген және қосымша келісім берілген несиелер;
- сақтандыру, кепілхат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген несиелер
бойынша сақтандыру компанияларының, кепілхатты және кепілдеме
берушілердің банк алдындағы міндеттемелері орындалмағандар;
- несиелерге есептелетін пайыздық несиелік келісімшартта көрсетілген
күннен 30 күн өткенге дейін қайтарылмаған несиелер жатады.
Сондай-ақ проблемалық несиелерге қарсы шараларға мыналар жатады:
- қарыз алушының қызметін қайта құру;
- несиені қайтару кестесін өзгерту;
- пайыз (сыйақы) төлеу тәртібін өзгерту.
Несие үшін төлейтін сыйақы (мүдделендіру) мөлшерлемесі – несиенің
бағасын білдіреді. Оның мөлшері, жалпы жағдайда тартылған ресурстарға төлем
мен сыйақы маржасының қосындысынан құралады.
1.3 Несиелік тәуекелдерді басқарудың негізгі элементтері және оны
талдаудағы шетел тәжірибиесі
Кредиттік тәуекел немесе қарызды өтемеу тәуекелі – бұл қарызгердің
кредиттік келісімдегі мерзім мен жағдайларға сай кредиторға деген өзінің
міндеттемелерін орындамаудың ықтималдығы [16].
Кредиттік тәуекел бірқатар себептерге байланысты пайда болады:
- қарызгердің жауапкершіліксіздігі;
- қарызгердің өз кінасынан емес, адекватты болашақ ақша ағымдарын
жасауға қабілетсіздігі;
- банк басшылығындағы есептің дұрыс жүргізілмеуі, іскерлік және
экономикалық ортадағы болжанбаған жағымсыз өзгерістер;
- саяси тұрақсыздық;
- қарызгердің іскерлік репутациясындағы олқылықтар;
- кредитке берілген кепілдеменің сапасына (өтімділігі мен рынокта сату
мүмкіндігі) және болашақ құнына сенімсіздігі.
Кредиттік тәуекел банктегі жағдайдың нашарлауы немесе оның басты
клиенттерінің банкротқа ұшырауы нәтижесінде де пайда болады.
Кредиттік тәуекелдің үш түрін бөліп көрсетуге болады:
1) бұрмалау тәуекелі;
2) шетелдік кредиттер тәуекелі;
3) ішкі қарыздардың төленбеу тәуекелі;
Бұрмалау тәуекелі – бұл банкирлердің немесе клиенттердің заңды бұзу
ықтималдығы, ал ол өз кезегінде банкке айлакерлік шығын әкелу, ұрлау немесе
басқа да заңсыз іс-әрекеттер жасау салдарынан зиян келтіруі мүмкін.
Бұрмалау тәуекелі банкте кездесетін кредиттік тәуекелдің ең бір
маңызды түрі болып табылады. Банк басшысымен немесе қызметкерімен
жасалынған айла немесе шығын әкелу банк жағдайын қатты әлсіретуі мүмкін,
ал кейде тіпті банкротқа ұшырауға да алып келеді.
Бұрмалау – бұл біздің республикамызда 1991-1994 жж. банктердің үмітсіз
қарыздануының ең көп тараған себеп-салдары. Осы кезеңде экономикалық
дағдарыс гиперинфляция және немесе ұшқыр галоперлік инфляция жағдайында
әрекет еткен қаржы секторы ел экономикасының ең бір күшті криминалдық
саласына айналып кетті, оған кредиттік ресурстарды бөлу кезінде басқарудың
барлық деңгейіндегі мемлекеттік органдарда коррупция мен пара алушылықтың
кең етек жаюы, мемлекеттің ақша-кредиттік саясатының тұрақсыздығы
кезіндегі қаржы салаларындағы бақылаудың жоқтығы әсер етті. Бұл сфераның
бәрінің орталығы ҚР-ның Үкіметі мен Ұлттық банкінің өзі болды, ал олар
негізінен макроэкономикалық тұрақтылықты, ақша жүйесін нығайту және
экономиканы күрделі депрессивті жағдайдан шығаруды қамтуы қажет емес пе?!
Республиканың Ұлттық банкінің тегін немесе жеңілдік кредиті есебінен
айналыс сферасын кредиттеуге, теріс проценттік ставка кезінде де инфляция
дейгейінен табыстылығы жоғары болған. Ресей және Қазақстанның валюталық
рыноктарында спекулятивтік қаржылық операциялардың дамуына негізделген осы
кезеңдегі банктік жүйенің кредиттік саясатының стратегиясы оған тек құр
сөздегі пайда нормаларын қамтамасыз еткен [18].
Тексеру кезінде жеке қорларды толтыруға, егінді жинауға, маусымдық
егістік жұмыстарын жүргізуге бөлінген мақсатты кредиттердің мақсатты
пайдаланылғаны жөнінде көптеген фактілер анықталған. Бұл кредиттер басқа
банктердің кредиттік қарыздарын өтеуге, машиналар, әшекей, әсем заттарды
сатып алуға кеткен.
АҚШ-та бұрмалаушылық 1980 жж. басында банктік сферада тараған, оған
барлық банктік банкроттықтың жартысынан жоғары үлесі келген. Бұл жерде сөз
директорлардың және жоғары қызметкерлердің өздерінің туыстарына, достарына,
іскерлік серіктестеріне қарызгердің хал-жағдайын және қаржылық жайын толық
зерттемей, достықң кредиттерді беруде болып отыр.
Мұндай достықң кредиттер мерседестерң және вольволарң, көп қабатты
коттедждер, престижды аудандардан көп бөлмелі пәтерлер алу, демалу, қыдыру
үшін шетелдік жол сапарларға шығу түріндегі тұтынуға айналып кеткенң.
Мұның бәрі дағдарыстың шиеленісіп кетуінің, оның ұзаққа созылуының,
халық үшін реформалардың ауыр тиюінің басты себептерінің бірі болды, яғни
әкелер мен балаларң реформалық шығындарға деп қорды есептен шығарған және
де шығаруда да, халықты барлық елдерде сондай керемет жағдайлары бар,
мәртебеміз деп, яғни реформа жүргізіп жатқан елдерде және де реформа ТМД
елдерінде жақсы жүруде деп сендіреді.
Бірақ, алайда, бұл қорыта келгенде, бірінен соң бірінің жағдайлары
төмендеп және банкротқа ұшырап жатқан екінші деңгейдегі банктердің өзіне де
ауыр тиюде. Егер де 1995 жылдың басында елде 200 коммерциялық банктер
болса, бүгінде олардың саны – 75.
Шетелдік кредиттердің тәуекелі 70-ші жылдары дамуша елдердің жаппай
тоқырауымен байланысты келген. АҚШ-та ол бірқатар ірі банктердің банкротқа
ұшырауының себебі болды.
Ішкі қарыздардың төленбеуі қарызгердің төлем қабілеттілігіне әсер
ететін барлық факторларды есепке алудың қиындығымен байланысты.
Кредиторлар кредит берген кезде өздері берген кредиттің немесе
қарыздың барлық сомасы толық қайтарылатынына сенімді болады және де оған
қоса көп жағдайларда олар өздері келіскен процент сомасын уақытында, кредит
толық төленгенше алып отыруға сенімді болады. Олардың өздері тәуекелден
қашады, сондықтан да өздерінің тәуекелге баруын шектеуге тырысады немесе
анықталмаған дәрежесін минимумға жеткізуге тырысады. Шынында олар нақты
қарызгермен және кредит түрімен байланысты тәуекел дәрежесін олар сол
кредитті бергенге дейін және де кредит мерзімінің барлық бойында (тәуекел
дәрежесі көбінде уақытпен алмасуы) анықтағылары келеді [19].
Қазақстанның банктік жүйесіндегі кредиттік тәуекелдің жоғары дәрежесі
жеке айналым қорларының жеткіліксіздігі, төлемсіздік, дебиторлық және
кредиторлық қарыздарға тән болатын көптеген кәсіпорындардың қаржылық
жағдайымен сипатталады.
Мұндай жайттың орын алуы банктен кредиттік портфельдің сапасына өте
мұқият болуды талап етеді. Ішкі және әлемдік рыноктардың конъюнктурасына
байланысты болатын салаларға деген кредиттік салымдар концентрациясының
тәуекелін, банкпен ерекше қатынастарда байланысты тұлғалар тобына немесе
өнімін өткізуде қиындық көріп жүрген қарызгерлерге және тағы басқа кредит
бергендегі тәуекелдерді ескеру керек.
Банкпен ерекше қатынастарда байланысты болатын тұлғалар деп
танылатындар:
- белгілі бір банктің кез келген қызметтегі тұлғасы немесе басшы
қызметтегі жұмыскер, сондай-ақ олардың жақын туыстары;
- осы банктің ірі акционері болып табылатын жеке немесе заңды тұлға,
болмаса банктің ірі мүшесінің қызметтегі тұлғасы, сондай-ақ олардың жақын
туыстары;
- жоғарыдағы пунктердің ішінде көрсетілген тұлғалар ірі мүшелер
болатын заңды тұлға;
- осы банк ірі мүшесі болып табылатын қатныстағы заңды тұлға, осы
заңды тұлғаның қызметтік тұлғалары олардың жақын туыстары.
Заңды тұлғаның ірі мүшесі болып осы заңды тұлғаның дауыс құқығы бар 10
%-тен артық акцияға (қатысушының салымдары) тікелей немесе жанама түрдегі
иегерлер табылады. Өзара байланысты заңды тұлғалардың бір тобымен ерекше
қатынастарда байланысты болатын тұлға олардың әрбіреуімен ерекше қатынаста
байланысты болатын тұлға деп танылады. Егер де заңды тұлғаның кем дегенде
біреуі екіншісінің ірі мүшесі болып табылса, ол өзара байланысты заңды
тұлғалардың тобы болып табылады [20].
Заңдық күші бар ҚР Президентінің ҚР-ғы банктер және банктік қызмет
туралың жарлығының 40 бабына сай, банктерге ерекше қатынастағы банктермен
байланысы бар тұлғаларға жеңілдік жағдайлар жасауға тиым салынады. Жеңілдік
жағдайлар деген:
- ерекше қатынастағы байланысы жоқ тұлғалар болып табылады.
Клиенттермен банк табиғатында өз мақсаттары, ерекшеліктері және тәуекелдері
бар келісімдер жасалмайды;
- банктік операцияларды орындағаны үшін төлем және марапаттауды
(мүдделері) ұстау немесе басқа клиенттерден талап етілетіннен төмен қамтуды
алу.
23.05.1997 ж. ҚР Ұлттық банкі Басқармасының қаулысы бекітілген,
27.10.97 ж. толықтырулар мен өзгерістерді ескере отырып, пруденциалдық
нормативтер туралы ережеге сай Ұлттық банк банк капиталының жалпы сомасының
% түріндегі бір қарызгерге деген тәуекелдің максималды мөлшері бойынша
екінші деңгейдегі банктерге талаптар қояды. Бір қарызгерге деген тәуекелдің
максималды мөлшерін есептеу кезінде тәуекел түсінігіне, осы қарызгерге
деген қарыздың және кредитің барлық сомасы, сондай-ақ тапсырыстар бойынша
берілген міндеттемелер кіреді.
Бір қарызгерге деген тәуекелдің максималды мөлшері, банктің тәуекел
мөлшерінің (кредит бойынша банк қарызгері міндеттемелерінің жалпы сомасы)
банк капиталына арақатынасы арқылы анықталады. Яғни:
1 қарызгерге деген максималды мөлшер = банк тәуекелінің мөлшерібанк
капиталы
ҚР-ның коммерциялық банктері бойынша максималды мүмкін болатын
тәуекелдің мәні мынадан аспауы керек:
1) банкпен ерекше қатынастағы тұлғалар болып табылатын қарызгерлерге
0.10. Банкпен ерекше қатынастағы байланыстары бар қарызгерлерге деген
тәуекел сомасы банктің жеке капиталының мөлшерінен асып кетпеуі
керек;
2) басқа қарызгерлер үшін 0.25 (оның ішінде 0.10 банктік кредит
бойынша).
Банк өзінің пайдасының негізгі бөлігін ссудалық операциялардан
алатынын айтып өткенбіз, сондықтан кредиттік тәуекелді минимизациялаудың
маңызы зор. Әдетте, қарызгердің ссудаларды төлемеуі банктерге үлкен зиян
келтіреді және де кредиттік мекемелердің банкротқа ұшырауының жиі
кездесетін себептерінің бірі болып табылады.
Кредиттік тәуекелді минимизациялау үшін банкке қызмет процесінде
төлемдерді қайтармау тәуекелінің дәрежесіне маңызды әсер ететін бірқатар
факторларға аса назар аударуы қажет:
а) рынок конъюктурасындағы жағымсыз өзгерістерге сезімтал келетін
қандай да бір саладағы банктің кредиттік қызметі концентрациясының жоғары
дәрежесі;
б) қаржылық қиындық көріп жүрген клиенттерге қатысты қамтамасыз
етілмеген және үмітсіз кредиттердің және басқа да банктік келісім-шарттың
(контрактінің) үлес салмағы;
в) банкке таныс емес, аз зерттелінген, жаңа, әрі дәстүрлі емес рынок
салаларындағы банк қызметінің концентрациясы;
г) бағалы қағаздар портфелін қалыптастыру, кредит беру сияқты банктің
саясаты мен стратегиясына жиі өзгерістер енгізу;
д) ірі, жаңа ғана енген клиенттерге берген кредиттердің үлес салмағы;
е) қысқа уақыт ішінде жаңа банктік қызметтердің өте көп түрін
тәжірибеге енгізу;
ж) рынокта өтуі қиын немесе құны тез жоғалатын құндылықтарды кепілдеме
ретінде алу.
Кредиттік тәуекел берілген кредиттің түрі мен жылдамдығына байланысты
болады, қамтылуына – қамтылған және қамтылмаған; кредиторлардың
ерекшелігіне байланысты – мемлекеттік, банктік, коммерциялық, сақтандыру
компаниялары мен жеке тұлғалардың кредиттері; дебиторлар түріне қарай –
ауылшаруашылық, өнеркәсіптік, коммуналдық, персоналдық; пайдалану бағытына
қарай – тұтынушылық, өнеркәсіптік, жеке айналым қорларын құруға деген,
инвестициялық, маусымдық. Уақытша қаржылық қиыншылықтарды жоюға, аралық,
бағалы қағаздармен операцияларға, импорттық және экспорттық; беру шартына
қарай – вексельдік, ашық шоттарға көмек кезінде, ипотекалық, маусымдық,
овердрафт және т.б. Беру мерзіміне қарай кредиттер қысқа, орташа және ұзақ
мерзімді болады.
Кредиттік тәуекел қарызгердің түріне байланысты болады. Мөлшеріне
байланысты банк клиенттері үш топқа бөлінеді: шағын, орта және ірі. Шағын
және орта қарызгерлер өте икемді, сондықтан да олар рынок қажеттіліктеріне,
контрагентке тез бейімделе алады. Олардың ұйымдық құрылымы динамикалық
болады, әрі жеңіл, ол өз кезегінде оларға жоғары пайда алуға, өзінің
іскерлік белсенділігінің бағыттарын тез және ауыртпайң өзгертуге мүмкіндік
береді. Алайда мұндай қарызгерлердің кемшілігі, олар әдетте шағын ғана жеке
капитал ұстайды, ал ол деген алдын ала қарастырылмаған саяси және
экономикалық сипаттағы өзгерістер, қатаң бәсекенің орын тебуі жағдайында
көбінде банкротқа ұшырауға алып келетіндігінде болып табылады.
Ірі қарызгерлер керісінше өте инертті. Олар рынок қажеттілігі мен
нақты тұтынушы қажеттілігіндегі өзгерістерге тез бой бермейді, өзінің
іскерлік қызметінің бағытын жиі өзгертпейді, бірақ жеткілікті жеке капиталы
болады, соның арқасында сыртқы қоршаған ортадағы кейбір жағымсыз жайттарға
төтеп бере алады.
Банкирлер кредиттік тәуекелден басқа кредиторларға қарағанда бірінші
қашуы керек, өйткені олар өздерін қажетті қорлармен қамтамасыз еткен өз
салымшылары мен басқа да жақтардың ақшаларын өз ақшаларына қарағанда көп
қосады.
Ал олардың банкирлер ретінде өмірде орын алуы, осы қорларды орны
толатын негізде тарта алу қабілеттіліктеріне толығымен байланысты болады.
Бұл қабілеттілік банктің кредиттік қабілеттілігіне байланысты болады,
салымдарды өз уақытында қайтару қабілеттіліктерімен, яғни алғашқы талапта
қайтаруларымен анықталатын, біз депозиттерді қалай түсінеміз, соған
бйаланысты. Банк үшін мұның мүмкіндігі ол өзі беретін қарыздар мен
тәуекелдерді жетістікпен бағалау қабілеттіктеріне байланысты болады.
Тағы бір айта кететін нәрсе, банктер кредитпен айналысатын банк
қызметтеріне кредитті дұрыс бағалау үшін қажетті техникалық білімі және
рынокпен танысуы жеткіліксіз болған өнеркәсіп саласындағы кәсіпорындарға
ссудалар бермеуі тиіс.
Жоғарыда айтылғандарға қарап мынандай қорытынды жасауға болады:
қаржылық-кредиттік мекемелердің қызметі тиімді болуы үшін коммерциялық банк
басшыларына тәуекелдерді анықтау, олардың пйада болу ықтималдықтарын талдау
олардың әрекетінен келетін зиян мөлшерін болжау жөнінде өз уақытында
қажетті іс-әрекеттер жасауы қажет.
Несие үшін төлейтін сыйақы (мүдделендіру) мөлшерлемесін – несиенің
бағасын білдіреді. Оның мөлшері, жалпы жағдайда тартылған ресурстарға төлем
мен сыйақы маржасының қосындысынан құралады.
Әлемдік банктік тәжірибеде неселік тәуекелді бағалауда мынадай
көрсеткіштер қолданады.
1) Активтер сапасындағы коэффиценттер:
- k1 = Несие бойынша зияндар Несие бойынша
қарыздардың орташа сомасы.
- k2 = Несие бойынша зияндар Несиелердің жалпы сомасы
Екі коэффицент те (k1 және k2) банктердегі активтердегі
активтердің сапасын бағалау үшін пайдаланады. k1-дің критериалды
деңгейі Солтүстік Американың банктері үшін 0,5 - 1,0 %; ал k2-кі 0,7 -
1,5 %. Оңтүстік Американың банктерінде (үмітсіз қарыз бар болса) k1
коэффиценттінің деңгейі 1,5 - 2,0 %. Солтүстік Америкада 1980 жылдардың
басы мен ортасында жылжымайтын мүлікті несиелеу сферасындағы дағдарысқа
байланысты ипотекалық несиелер бойынша көптеп шығындануы кезеңінде k1-дің
мәні 1% -ға жуық болған. Ал қазіргі кезде американдық банктерде k1 шамамен
0,45 - 0,6 %-ды құрайды.
1.Тәуекелге, шағылған маржа (RAM) = Таза пайыздық табыс –
- несие бойынша зиян Активтер
Тәуекелге шағылған маржа (RAMrisk adjustet margin), бл несиелік
тәуекелге шағылған жалпы пайыздық маржа (GMgross interest margin)
Халықаралық деңгейде танылған нормалар қатарында RAM көрсеткіші
басылмағаммен де шетелік банктер оны несиелік тәуекел деңгеін бағалауда
кеңірек қолданады. Бұл жерде статистикалық мәліметтер, оның оңтайлы мәнінің
3-3,5%-ды құрайтынын куәландырады.
Таза пайыздық маржа = Таза пайыздық табыс (NII) Активтер(NIM)
Жалпы пайыздық маржа = Таза пайыздық табыс + басқа да табыстар
Активтер
2. Проблемалық несиелер несиелердің жалпы сомасы
1. Бір қарыз алушыға келетін несие Банктік меншіктің капиталы
Халықаралық банктік тәжірибеде банктердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Қаржы және есеп кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Қаржы және есеп
кафедрасының меңгерушісі, э.ғ.к.
_________________ Мусаева А.А.
____ ______________2014 жыл
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУ БОЙЫНША
ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАРСТЫРУ
050900 Қаржы
Орындаған: сырттай оқыту бөлімінің
5 курс студенті
А.С. Жылкышиева
Ғылыми жетекшісі: э.ғ.к., аға оқытушы
Г.Т. Ахметова
Норма – бақылау
Мониторинг және сапа
менеджмент бөлімінің менеджері: М.Кенжахметова
Атырау, 2014 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗГІ
ЭЛЕМЕНТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Банктік тәуекелдер негізі және оның
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .6
1.2 Несиелік тәуекелдер туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Несиелік тәуекелддерді басқарудың негізгі элементтері және оны
талдаудағы шетел
тәжірибиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...16
2 ХАЛЫҚ БАНКІ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ МЫСАЛЫНДА НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕР ЖӘНЕ
ОЛАРДЫ АЗАЙТУ ӘДІСТЕРІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1 Халық банкі АҚ тәуекелдерді басқару
тұжырымдамасы ... ... ... ... ... .. ... ..23
2.2 Халық банкі АҚ несиелік тәуекелдері және оларды азайту әдістерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..32
2.3 Халық банкі АҚ клиенттерінің несиелік қабілетін несиелік тәуекелді
азайту әдісі ретінде
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .39
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ АЗАЙТУ ӘДІСТЕРІН ҚАРІРГІ
КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.1 Несиелік тәуекелді азайту әдісі негізіндегі олардың қазіргі
жағдайы ... ... ...47
3.2 Банктің несиелік қоржынының
диверсификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3.3 Несиенің қайтарылуын қамтамасыз етудің алуан түрлі формаларын
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .67
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Бүгінгі таңда несиелік тәуекелділіктің
мақсаты республиканың дағдарысты жағдайдан шығу үшін экономикадағы
туындаған түйінді проблемаларды шешудің жолдарын табуға, соның ішінде банк
жүйесінің тұрақтылығын нығайтуға келіп соғады.
Қазіргі кезде республикадағы банктердің жұмыс істейтін активтерінің
негізгі бөлігін қысқа мерзімді салымдар құрайтын боғандықтан, банктер енжар
инвестициялық саясат жүргізуге мәжбүр. Бұл өткен жылдарғы несиелердің ұдайы
қайтарылмауына, сондай-ақ корпоративтік құнды қағаздардың іс жүзіндегі
өтімсіздігі секілді объективті жағдайлармен байланысты. Мұндай жағдай
экономканың тұрақтану мен отандық тауар өндірушілерді едәуір келеңсіз ықпал
етеді.
Несие операциялары коммерциялық банктердің активті қызметінің негізін
біріктіреді, Біріншіден, банктің тұрақтылығымен сенімділігін жоғарлатуы
олардың негізгі пайданы алуға әкеледі, ал несиелендірудегі сәтсіздік
олардың ойсырауына және банкроттыққа әкеліп соғады. Екіншіден, банктер
елдің экономикасын дамытуда инвестицияны несиелендіруге жекеменшік және
тартылған ресурстарды шоғырлауға шақырылады. Үшіншіден, бұл істі табысты
жүзеге асырғанда оның қатысушыларына: несие ұйымдарына, несие алушыға және
барлық қоғамға пайда әкеледі.
Барлық экономикалық субъектілер, оның ішінде несие ұйымдары
табыстылықпен инфляцияның төмен жағдайында жағдайында адаптация процесін
күйзеле басынан кешіреді.
Несиелік талдау дегеніміз – қаржы операциясында ірі тәуекелділік
деңгейін айқындау процесі, ол несие алушының қаржылық мәліметтерін
қарастырудан және оның сипатынан субъективтік баға беруден тұрады.
Клиенттің несие сұраған өтініші түсісімен-ақ банк қызметкерлері сол
несиенің пайда беру мүмкіндігімен тәуекелділік деңгейі қандай болатынын
айқындау мақсатымен қолда бар ақпаратқа егжей-тегжейлі талдау жасайды.
Түптен келгенде, несиелік талдаудың өзі борыштың төленбеу мүмкіндігіне
жасалатын талдау болып шығады.
Бүгінде несие алушының қарызын өтеу қабілетін талдау банк қызметінің
негізіне айналып келеді. Әзірге банк активтерінің құрылымында несие
операциялары жетекші орында тұр. Бір жағынан, табыстың ең елеулі бөлігі
банк несиесі арқылы келеді. Сонымен бірге несиенің уақтылы қайтарылмауы
мүмкіндігіне байланысты ол ең үлкен қауіп көзі екендігіне де ешқандай дау
жоқ.
Осы несиелік тәуекелділікті басқару және талдау тақырыбындағы курстық
жұмысымда, банктік тәуекел классификациясы, несие тәуекелділікті төмендету
шараларын және несие тәуекелділіктерін қарастырдым.
Диплом жұмысын жазуда коммерциялық банктердің халыққа қызмет көрсету
проблемасының маңыздылығы “Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді
басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру” тақырыбын таңдауға себепші болды.
Сондықтан мақсатым бұл тақырып, өзектілігін жоймайды деп айта отыра,
осы мәселелерді нақты іс жүзінде іске асырудың қиыншылығына, күрделілігіне,
тиімділігіне көз жеткізу болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді
басқару бойынша жұмысын ұйымдарстырудағы шешілу керек мәселелер. Оларды
ұйымдастырып іске асыру күрделілігі тек қана банк қызметі заңдылықтарын
жете меңгерген, әлемдік жүйе үшін кадр дайындауға қатысады, банк
жұмысшыларына әдітемелік көмек көрсетеді.
Зерттеу нысаны Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктері
және Халық банкі АҚ болып табылады.
Зерттеу пәні коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерді басқару
бойынша жұмысын ұйымдарстыру жүйесі.
Диплом жұмысымның негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
- Несиелік тәуекелдердің жітелуін, басқарылуын, әдістерін, құрылымын,
сонымен қатар банктің клиенттеріне байланысты тәуекелдер, пассивтік
және активтік операциялар тәуекелдері негіздерін қарастыру;
- Несиелік тәуекелдерге байланысты сұрақтарды шешуде жаңадан
тәжірибиелерді алуы;
- Қазақстан Республикасында коммерциялық банктердің несиелік
тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстырудың және шетелдік
тәжірибені қолданудың жолдарын табу.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттеудің әдістемелік негізін жалпығылыми
таным әдістері: диалектикалық, қисындық әдістер, құжаттарды зерделеу
құрайды.
Зерттеудің теориялық негіздері болып әлемдік экономикалық ғылым
классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғылымдардың,
экономистердің, банк мамандардың монографиялары мен баспасөз мақалалары,
коммерциялық банктерде несиелік тәуекелдер ретіндегі басқару жүйесін
реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық құжаттар
қолданылды.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттелу деңгейі. Осы жұмыстың ғылыми
аспектілері отандық және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және
қайта ой-елегінен өткізу негізінде қалыптасқан.
Ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік экономистердің ғылыми
еңбектері (О.И.Лаврушин, В.А. Кудрявцев, Е.В. Кудрявцева, К.Р. Тагирбеков,
Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков, В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков,
Э.А.Уткин, Е.Б.Ширинская және т.б.) және отандық экономист-ғалымдардың
(Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Ұ.М. Искаков, О.Б. Баймұратов, Ш.Р.
Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Л.П. Корнилова, И. Новиков және
т.б.) еңбектері пайдаланылды.
Банк қызметінің несиелік тәуекелдері оларды талдау және басқарудың
ақша-несие жуйесінің құрамдас бөлігі ретінде ресейлік ғалымдардың: И.В.
Ларионова, О.И. Лаврушин, В.М. Усоскин, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробова,
М.А. Поморина, Ю.С. Масленченков, Н.Е. Егорова, И.Т. Балабанов, И.А. Бланк,
Е.С. Стоянова, В.В. Ковалев, В.И. Колесников, О.М. Марков, Е.Ф. Жуков, Э.А.
Уткин, Е.Б. Ширинская, О.В. Ефимова, В.В. Ковалев және т.б.еңбектерінде
көрініс тапқан.
Қазақстанның қазіргі экономикалық даму жағдайында банк қызметінің
несиелік тәуекелдері оларды талдау және басқару жүйесінің теориялық және
тәжірибелік аспектілері отандық экономист-ғалымдардың: Ғ.С. Сейітқасымов,
О.Б. Баймұратов, Н.К. Кучукова, Ш.Р. Әбділманова, К.Ш. Дүйсенбаев, А.Б.
Зейнелғабдин, Ұ.М. Искаков, Р.Е. Елемесов, С.Ж. Интыкбаева, С.С.
Арыстанбаева, Н.Н. Хамитов, З.Д. Искакова, Ә.Д. Шелекбай, Г.Т.
Абдрахманова, А.А. Мусина және т.б. еңбектерінде кездеседі.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және
статистикалық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау
қағидаларымен жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Коммерциялық банктердің несиелік
тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру сапасын жақсартуға,
сондай-ақ оның тиімділігін жоғарылатуға бағытталған міндеттер кешенін шешу
қажеттілігі мәселесін қарастыру және оны теориялық негіздеу болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық маңыздылығы экономикалық-әлеуметтік
мемлекет қалыптастыру жолындағы коммерциялық банктердің несиелік
тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру проблемаларын шешуді
жүзеге асырудың қазіргі заманғы қағидалары еліміздің алға қарай даму
ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған әрі қаржылық
мемлекет қалыптастырған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы пайдаланылған
жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген болжамға
негізделген.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Коммерциялық банктердің несиелік
тәуекелдерді басқару бойынша жұмысын ұйымдарстыру жолдары анықталып
ұсынылған. Оның негізгі ережелерін, қорытындылары мен ұсыныстарын іске
асыру банкті басқару аппаратына (ішкі бақылау жүйесіне) тәуекелдердің алдын
алу процесінің сапасы мен тиімділігін арттыруға септігін тигізеді, сондай-
ақ жалпы банк жүйесінің тұрақтылығын нығайтуға және сенімділігін қолдауға
ықпал етеді.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар кестелерде,
суреттерде және қосымшаларда келтірілген.
Диплом жұмысының көлемі. Дипломдық жұмыс компьютерде терілген 68
бетте, оның ішінде 10 кестелер, 1 суреттер, 3 қосымшада баяндалған.
1 НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕР МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗГІ ЭЛЕМЕНТТЕРІ
1.1 Банктік тәуекелдердің негізі және оның жіктелуі
Тәуекелділік – бұл әрбір өндірушінің қызметінің, соның ішінде банктің
сәтсіздігі жағдайында мүмкін болатын жағымсыз жағдайының сипаттамасы [1].
Тәуекелділік берілген несие бойынша төлем төлемеуден пайда болатын
шығындар және пайдадан айырылып қалу және қайта балансталмаған операциялар
бойынша төлемдерді жүзеге асыру немесе ресурстық базаның қысқаруы сияқты
күтпеген нәтижелерді алу мүмкіндігін көрсетеді. Бірақ бұл жерде
тәуекелділік деңгейі неғырылым жоғары болса соғырылым жоғары пайда табу
мүмкіндігі жоғарыламайды. Содықтан бір жағынан, әрбір өндіруші тәуекелді
минималдауға және бірнеше алтернативтік шешімдер арасынан тәуекелділік
деңгейі минималдысын таңдайды, басқа жағынан табыстың іскерлік белсенділігі
дәрижесін және тәуекелділік деңгейінің оптималды арақатынасын таңдау қажет.
Тәуекелділік деңгейі ұлғаяды, егер:
- проблеманы аяқ астынан туындауы;
- банктің бұрынғы тәжірибиесіне сәйкес келмейтін қабылданған жаңа
шешімдер.
- басшылар қаржылық шығындарға әкелетін жылдам және қажетті шараларды
қолдана-алмайтын жағдайда (қосымша және қажетті пайданы алу
мүмкіндігінің нашарлауы).
- Банктіың қызмет тәртібінің және аяқталмаған заңдарының нақты және
оптималды ситуацияда шешімдерді қабылдауға қарсы болады.
Шын мәнінде, банктегі барлық банктік операциялар тәуекелділікке
тәуелді болып табылады. Қазақстанның коммерциялық банктеріндегі
тәуекелділіктерді талдау жүйесіне келесідей қорытынды жасауға болады:
1. Ұйымның қаржылық жағдайының қалыпсыздығына, өндірістің құлдырауына,
сонымен қатар шаруашылық байланыстарының жоғарлауымен көрінетін
экономикалық дағдарыс жағдайы.
2. Саяси жағдайлардың қалыпсыздығы.
3. Банктік жүйенің құрылуының аяқталмауы;
4. Кейбір заң актілерінің жетілмеуі және болмауы, нақты болып жатқан
ситуацияның және құқықтық базаның арасындағы сәйкессіздік.
5. Гиперинфляцияға өтіп жақтан инфляция.
Берілген жағдайлар банктік тәуекелдер және оларды зерттеу әдістерінен
туындайтын өзгерістерді қарастырады. Тәуекелділік теориясының дамуымен
бірге оларды талдау әдістері және методологиясы дамуда.
Банктік тәуекелдерді талдаудың келесідей методологиясының негізгі
этаптарын көрсетуге болады [2]:
1. Банктің қызметінде, өзінің партнерларының, контрагентерінің,
клиенттерінің, жеткізушілерінің қызметіндегі анықталған және жинақталған
тәуекелдерінің қандай да бір түрінің деңгейін талдайтын барнктің
спецификасы және түрі.
2. Тәуекелдер жиынтығына және бөлек тәуекелдеріне әсерін талдау ортасы.
3. Есептеу әдісі, абсолютті және белгіленген аутқуларды талдау деңгейі.
4. Нақты және талданатын тәуекелділіктерді басқару мүмкіндігі.
5. Тұтастай жағдайлардың тәуекелділігін басқару әдістері және құралдары.
6. Ұсынылған және талданған нәтижелердің тиімділігін бағалау.
Жиынтық тәуекелділікті немесе тәуекелділік түрінің нақты деңгейін
сандық анықтау және өлшеу маңызды болып табылады. Уақыт бойынша
тәуекелділікті ретроспективалық, ағымдық және перспективалық деп бөледі.
Ретроспективалық тәуекелділікті талдау перспкетивалық және ағымдық
тәуекелдерді нақты болжауға мүмкіндік береді [3].
Банктің тәуекелділігін дәрижесі бойынша кіші, орташа және толық деп
бөлуге болады.
Қарастырылған 1 суретте банктің тәуекелдерінің негізгі түрлері
көрсетілген. Банк өзінің қызмет бабында өзінің пайда болу орны бойынша
ерекшеленетін түрлі тәуекел түрлерінің жиынтығымен түйіседі. Бұдан басқа
барлық түрдегі тәуекелдер бір-бірімен байланысты және банк қызметіне әсер
етеді. Бір тәуекелділік түрінің өзгеруі барлық түрдегі тәуекелділіктің
бұзылуына әкеледі. Бұнын бәрі нақты тәуекелділік деңгейін талдау әдісін
таңдауды және оның қабылданған шешімдер бойынша оптимальдылығы басқа да
көптеген тәуекелділік факторларына тереңдетілген талдау жасауына әкеледі.
Сондықтан оптималды факторларды алу, нақты талдау әдістерін таңдау және
олардың деңгейі өте маңызды.
Банктік тәуекелдердің пайда болу факторларының негізі бойынша саяси
және экономикалық болып бөлінеді.
Саяси тәуекелділік – бұл тәуекелділік кәсіпорынның қызмет (шекараны
жабу, басқа елдерге тауарды шығаруға тиым салу, елдің территориясында
әскери қозғалыстар) нәтижесіне жағымсыз әсер ететін саяси жағдайлардың
өзгерістеріне байланысты болады.
Экономикалық тәуекелділік – тәуекелділік елдің экономикасындағы немесе
банктің өзіндегі экономикалық жағымсыз өзгерістерге байланысты болып
табылады. Бұл негізгі тәуекелділік түрлері бір-бірімен байланысты және
бұларды ылғида тәжірибиеде оларды бөлу біршама қиын. Өз кезеңгінде саяси
және экономикалық тәуекелділіктер ішкі және сыртқы болуы мүмкін.
Сыртқыға банк қызметіне және оның қарым-қатынас аудиториясына (қарым-
қатынас аудитория бұл нақты банк қызметінде іске асатын немесе потенциалды
қызығушылығын қарастыратын заңда және жеке тұлғаларды әлеуметтік топтарды
білдіреді) тікелей байланыссыз тәуекелділік жатады. Сыртқы тәуекелділік
деңгейіне өте көп факторлар әсер етеді: саяси, экономикалық, демографиялық,
әлеуметтік, географиялық және т.б.
Ішкі тәуекелдерге банктің қызметіне және оның клиенттеріне немесе
нақты контрагенттеріне байланысты тәуекелділіктер.
Ескерту: Новиков И.А. Стратегия управления банковскими рисками, Алматы
Каржы-каражат, 1998г. С12 алынған.
Сурет 1 - Банктің тәуекелдерінің жинап қорытылған схемасы
Банктік тәуекелдер дәрижесін төмендету – бұл айырылып қалу
(қаражаттан) көлемін және мүмкіндігін қысқарту болып табылады. Банктің
тәуекелдерінің басқару негізі тәуекелділік дәрижесін төмендету негіздерінен
құралады. Банктік тәуекелдерді басқару әдістері мен принциптеріне мыналар
жатады [4]:
1. Диверсификация – бұл тәуекелділікті төмендету мақсатымен байланысссыз,
әртүрлі объектілерге капитал салу арасында инвестицияланатын
қаржыларды бөлу процесі. Тәуекелділік диверсификациясы қаражаттарды
салалар, аумақтар, мерзімдер бағыттары бойынша қолданылуы мүмкін[].
2. Сапаны басқару- проблеманың қиын болмастан бұрынғы білікті
менеджерлердің оны шеше алу мүмкіндігі.
3. Лимиттеу – бұл лимитті құру, яғни несиелеу, шығындар және т.б.
суммаларының шегі.
4. Өзін-өзі сақтандыру - әртүрлі сақтандыру қорларының құрылуы.
5. Нәтижелер және таңдау туралы қосымша ақпараттарды алу – нақты болжам
жасауға мүмкіндік береді, яғни салымдар нәтижелері анықталмаған және
ақпараттың шектігіне негізделген болған жағдайда қаржылық менеджерге
үнемі тәуекелділік шешімдерді қабылдауына тура келеді.
Банк операцияларына байланысты тәуекелділікті ғылыми түрде басқарудың
маңызды міндетті операцияларды жүргізу мүмкіндігін төмендететін немесе
тәуекелділік деңгейін тез арада төмендетуді қарастырады.
Банк операцияларына байланысты тәуекелділік балансталған және
балансталмаған болып бөлінеды, ал олар активті және пассивті операция
тәуекелдігіліне бөлінеді.
Пассивті операциялар тәуекелділігі. Бұл тәуекелділік түрімен банк
өзінің активтік операцияларын реттеп отырады. Коммерциялық банктердің
Пассивтік операциялар – бұл нәтижесінде пассивтік шоттағы немесе
активтіпассивтік шоттағы қаражаттардың өсуін, яғни пассив пен активтің арту
формасын білдіретін операцияларды сипаттайды [5].
Бұл анықтамалар бірін-бірі толықтырады десе болады, себебі біріншісі
пассивтік операцияның толық түсінігін бере алмайды.
Пассивтік операциялар көмегімен банктер нарықтан несиелік ресурстарды
сатып алады.
Пассивтік операциялардың мынадай формалары болады:
• коммерциялық банктердің бағалы қағаздарды алғашқы эмиссиялауы;
• банк пайдасынан капиталдарды немесе қорларды ұлғайту және құру;
• басқа да заңды тұлғалардан несиелер алу;
• депозиттік операциялар.
Пассивтік операциялар айналыстағы ақшалай қаражаттарды банктерге
тартуға мүмкіндік береді. Алғашқы пассивтік операциялардың екі формасы
негізінде банктік ресурстардың бірінші ірі тобы, яғни меншікті ресурстары
құралады. Келесі екі формасы негізінде екінші ірі топ – заемдық немесе
тартылған ресурстар құрылады.
Сонымен банктін ресурстары екі топқа бөлінеді:
- банктің меншікті қаражаттары;
- банктің тартылған қаражаттары.
Банктің меншікті қаражаттары қатарына меншікті капиталы мен оған сай
келетін баптар кіреді. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі
мен шамасы, басқа қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға
қарағанда өзіндік ерекшеліктерге ие. Банктің меншікті капиталы арқылы, оның
барлық қаражаттарға деген қажеттілігінің 10 % - ы өтеледі. Шын мәнісінде,
меншікті және тартылатын қаражаттардың арасында шекті ең төменгі мөлшерде
шекарасы болады [6].
Банктің меншікті қаражаттары – банктің экономикалық дербестігін және
қызмет ету ьұрақтылығын қамтамасыз ететің әр түрлі қорлар (капиталдар) мен
бөлінбеген пайда жиынтығы.
Банктің меншікті қаражатына жататындар:
- банктің жарғылық капиталы;
- банктің резервтік капиталы;
- қосымша капиталы және пайда есебінен құрылған басқа қорлары;
- сақтандыру резервтері;
бөлінбеген пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы – банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүрунің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциалық
нормативтермен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Бағалы қағаз (акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық
капиталын банктің акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал
көлемі акцияны ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер мынадай екіұйымдық формаларда
құрыла алады:
- пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік
формасында;
- акционерлік банк;
- шетел капиталының қатысумен.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады.
Резервтік қор – банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын
жабу мақсатында құрылған ақшалай қаражаты.
Резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Резервтік
қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз мөлшерінде,
айтылық, 25 % мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық қормен
теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтік қордың
құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде банкте пайда болмаған
жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы бар акциялары бойынша
дивидендтер төленеді.
Қосымша капиталдар негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылады.
Арнайы қорлар болса, негізгі қорларды қайта бағалау қоры ұлттық валюта
мен шетел валюталары арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды
қалыптастыру барысында маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік
тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған
резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша девидендті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігі [8].
Банктің тартылған қаражаттары активтік операциялар, оның ішінде,
несиелік операциялардың 90 % - ға жуықтай ресурстарға деген қажетін
қанағаттандырады. Олардың рөлі біршама жоғары тұрады. Заңды және жеке
тұлғалардың уақытша бос қаражаттарын тарта отырып, коммерциялық банктер
халық шаруашылығының қосымша айналым қаражаттарына деген сұранысымен қатар
халықтын тұтыну қажетін қанағаттандырады.
Банктердің ресурстарының жалпы сомасында тартылған қаражаттар үлесі
олардың басым бөлігін құрайды.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай – ақ ескі банктік
жүйе үшін дәстүрлі емес, уақытша бос ақшалай қаражаттарды тарту
тәсілдерінің болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе
де болады.
Әлемдік банктің тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау
тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:
I топ – депозиттер;
II топ – депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер банк үшін бірден – бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалына алатын қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің қарыз түрінде
немесе өз меншікті қаражаттары.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты
клиентінің атынан тартылмайды; екіншіден, мұнадай қаражаттарды тарту
инициативасы банктің өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер
айналысынды. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипаиына жатқызуға
болады.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды [9].
Пассивті операциялардың тәуекелділігі активті операцияларды әртүрлі
ресурстармен қамтамасыз етуде қиындықтардың алдын алуды қарастырады. Көбіне
көп мұндай тәуекелділіктер салымшының тиімділігін анықтаумен байланысты.
Депозиттерді қалыптастыру бойынша тәуекелділіктен сақтану үшін банктерге
активті және апссивті депозиттік операциялар арасындағы қатынасты дамыту
қажет, бағалы қағаздарды сақтаудың өтімділігі мен көлемін анықтау, жоғарғы
тәуекелділік пен жеке қаражарттары арсында тұтастай қарым-қатынас орнату,
және депозиттерге қатысты коэффциенттерді есептеудің әдістерін жасақтау.
Активты операциялар тәуекелділігі. Бұл тәуекелділік банктердің
көбінесе қиындыққа ұшырататын пайыздық және протфелдік тәуекелдерге
байланысты болады.
Активтік операциялар – бұл банктердің табыс алу және өзінің
өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында, иелігінде бар ресурстарды
орналастыру жүзеге асыратын операцияларды білдіреді. Бұл екі мақсаттың
біргейлігі банкті коммерциялық кәсіпорын ретінде тартылған қаражаттарды
пайдаланудағы ерекшелігін сипатайды [10].
Банк операцияларына байланысты тәуекелділікті ғылыми түрде басқарудың
маңызды міндеті операцияларды жүргізу мүмкіндігін төмендететін жүйе шегін
жасақтайтын немесе тәуекел жағдайларды қолдануға бағытталатын тәжірибиелік
шешімдерді жылдам қабылдау және сол немесе басқа тәуекелділік деңгейінің
дәлелдігін және қол жеткізуін анықтау болып табылады.
Тәуекелділікті басқарудың негізгі әдістеріне мыналарды жатқызуға
болады:
- Тәуекелділікті салыстыру принциптерінің қолдануы;
- Ішкі тәуекелділік есептері (салалық, аймақтық, сақтандыру);
- Банк қызметінің қаржыларын жүйелік талдауды жүзеге асыру және олардың
төлем қабілеттілігін, несие қабілеттілігін және т.б. несиелерді
қаржыландыру және тәуекелділікті бөлу принциптерін жүргізу;
- Диверсификация саясатын жүргізу (жалпы банк операцияларының сақтау
кезінде клиенттердің көп бөлігіне берілетін несиенің кіші сомасын
кеңейтілген түрде бөлу);
- Бірлестіру негізінде ірі несиелерді беру (банкаралық келісімдердің
тәуекелділіктерін бөлу);
- Проценттік ставканы қолдану;
- Депозитті сертификаттарға кіріспе;
- Банк операцияларының қайта есептеу жүйесін кеңейту;
- Несие және депозиттерді сақтандыру;
- Залогтық құқыққа кіріспе
- Нақты персоналды гарантияларды қолдану
Қарастырылғандар және басқа таратылғандар банктік тәжірибиеде
тәуекелділікті басқару құралдары банктерге өзінің ойламаған қауіп-қатерге
апармауға мүмкіндік береді.
Несиелік тәуекелділіктің өзіндік амортизаторы нақты несие бойынша
шығындардың өтем орынын толтыру үшін коммерциялық банктерде туындайтын
резервтік қор ретінде қызмет етеді.
Қазіргі уақытта барлық коммерциялық банктер жарнашы жұмыстарында
қабылданған нрмативтері бойынша резервтік қорды шығаруды жүзеге асырады.
Шығару көзі – бюджетке салықты төлеуден кейінгі банк қарамағындағы қалатын
пайда, бұдан басқа қайта құрылатын банктерге баланстық пайданы 25%-ке дейін
резервік қорды рұқсат етілмеген.
Коммерциялық банктердің төлем қабілеттілігінің және баланс
ликвидтілігінің балансталмаган тәуекелдігін басқару коммерциялық банктермен
қабылданған ликвидтілік және төлем қабілеттілігі нормаларының сақтау туралы
Орталық банктің тарапынан бейімделуді қарастырады [11].
Тәуекелділікті табу үшін несие салымдарын орналасыруына үнемі бақылау
жасау жүйесін құруға тура келеді. Бұл мақсатта банктің саясаты құрылатын
ұқсас жұмысарды орындау үшін қажетті барлық ақпараттарды жедел алуға
мүмкіндік беретін мәліметтер базасы құрылады. Мәлімет базасын құру көздері
негізінде нақтыланатын және жасалынатын несиелік және дипозиттік келісім
шарттарды баланстық есептер бойынша айналым қалдықтарының күнделікті
сводкасын баланстық есем есептер бойынша мәліметтерді ж.т.б. қарастырады.
1.2 Несиелік тәуекелдер туралы түсінік
Кез-келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің
сапасына, яғни оның қайтарылмауы банктің зиян зиян шегуіне итермелейді.
Сондықтан да банктер несиелік тәуекелділікті басқару шараларымен уатылы
айналысып отыруға тиіс.
Несиелік тәуекел – қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша
қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына
байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды [12].
Несиелік тәуекелділікті басқару – бұл банктің негізгі қызметі болып
табылады, несиелік тәуекелділікті басқару – бұл банктің іскерлігін
көрсетеді.
1. Тәуекелділік мөлшерін дұрыс бағалау және банктің өз дейгейіне
қарап тәуекелділікке бару.
2. Кез-келген уақытта тәуекелділіктің көлемін білу.
3. қабылданған несиелік тәуекелділіктің көлемін көрсетілген мөлшерде
алу және кез-келген уақытта өзгеруге бейімдеу.
Күшті банкті құру үшін несиелерді басқару тиімдігі түрінде жүргізілуі
керек. Осыған сәйкес келесідей несиені басқарудың құпиялары тапсырмалары
бар:
1. Несиелік саясатпен әдістерінің дұрыс қалыптасуы.
2. Портфельдік тәуекелділікті оптимальды түрде басқару.
3. Тиімді несиелерді бақылау.
4. Жоғарғы мамандығынан персоналдармен қолма-қол есептесу.
Активтердің сапасы басқарудың сапасына тікелей байланысты. Несиелік
тәуекелділік ішкі және сыртқы факторларға байланысты. Сыртқы факторларды
басқару мүмкіндіктері шектеулі, бірақ кейде банк өзінің зиянын шегуден
бұрын алдын алу керек. Бірақ несиелік тәуекелділікті басқарудың негізгі
рыногы банктің ішкі саясатында жатыр.
Банктің несиелік саясаты анықталды:
1. Жалпы жағымды операциялар арқылы клиенпен жұмыс жасау. Осы
операциялар меморандумде қаралып, талданып шығарылады.
2. Банктің персоналдардың практикалық іс-әрекеттері нәтижесінде олардың
пайда болуы. Несиелік тәуекелділіктерді басқару жүйесі қиын процесс.
Процесс көбіне тұтастай қарыз деп аталатын неселеу нарығын
анықтаудан басқалады.
Коммерциялық банктердің алдында несиелік тәуекелділіктерді басқару
ісінде маңызды қиындықтар түрлері ішкі, саяси, сыртқы жағдайлардың,
өндірістегі қиындықтар, қаржылық шектеулер, нарықтың ауытқуы,
қалыпсыздықтың жеке жағдайлардың борышқорлардың қаржылық жағдайына әсер
етеді. Бұдан басқа қаржылық ақпараттар сенімді болып келеді және құқықтық
құрылымы қарызды өтеу бойынша міндеттемелердің орындалуына негіз болады.
Қазақстандық банктер негізігі несиелік тәуекелділіктерді басқарудың
жасақталу процесін қарастырады. Көбінесе кездесетін мынадай
жетіспеушіліктерді қарастыруға болады [13]:
- қабылданған несиелік саясаттың және процедуралардың хаттамасының
жетіспеушілігі;
- портфель концентрациясына қатынасы шектеулерінің жетіспеушілігі;
- Жоғарғы неселік талдау;
- Жабаланған кепілдеме құны;
- Клиенттердің жеке контрактілерінің жетіспеушілігі;
- Несиені бақылаудың жетіспеушілігі;
- Несиелік құжаттардың нашар бақылануы;
- Несиелік процестердің тиімді аудиттеу және бақылай ала білмеуі.
- Толық есем несиелік құжаттама және тағы басқа.
Кез келген банктік несие белгіленген мөлшер шегінде (лимит) беріледі.
Несиенің мөлшерін банк мекемесі қарыз алушымен бірлесе отырып, материалдық
қорлардың құралу қажеттілігін зерттеу негізінде шығындарды, өндіріс көлемі
мен өнімнің өтімділігін, ауыл шаруашылық өнімдерін, оның қайта өңделуін
және басқа да шығындарды ескере отырып анықтайды.
Қарыз алушыға берілетін несиенің мөлшері әр түрлі жағдайларға
байланысты болып келеді. Біріншіден, қарыз алушыға берілетін несие шамасы
қарыз алушының жасаған өтінішіне байланысты. Бірақ та бұл өтініштегі несие
мөлшері несиені қайтарудағы нақты мүмкіндіктермен, сондай-ақ банктің нақты
есебімен сәйкес келмеуі мүмкін [14].
Екіншіден, несиенің мөлшері экономикалық жағдайларға байланысты, соның
ішінде:
- қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтық шамасына;
- несиені қамтамасыз ететін нақты тауарлы-материалды бағалылар қорына
және олардың өтімділік дәрежесіне;
- маржа деңгейіне;
- несиелік тәуекел дәрежесіне және банктің клиентке деген сенім
дәрежесіне;
- банкте бар ресурс көлеміне және т.б.
Несиелерді авторизациялау – несиелік тәуекелді төмендету мақсатында
жүргізілетін анықтамалар және тексерулер процесін білдіреді.
Несиелік мониторинг – несие бойынша мәселе туындай қалған жағдайда,
қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін қадағалап отыруға байланысты
шаралар жүйесі болып табылады [15].
Несиелік портфелді басқару – бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.
Несиелік портфелді басқаруды іске асырудың ортақ алғышарттарына
жататындар [16]:
- нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі банктік
лимитін белгілеу;
- несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз алушылардың
тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау формасын жасау;
- әр түрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
- төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
- жоғарғы тәуекел деңгейі бар салаларға қатысты несиелік саясатты
қатаңдау;
- несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Несиелеу лимиттерін белгілеу – несиелік портфелді құруға бақылау
жасауда тәуекелдерді төмендету және ұзақ мерзімді өміршеңдік қабілетті
жақсарту үшін пайдаланылатын басты тәсіл.
Проблемалық несиелерге [17]:
- несиелік келісімшартта көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты
кешіктірілген және қосымша келісім берілген несиелер;
- сақтандыру, кепілхат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген несиелер
бойынша сақтандыру компанияларының, кепілхатты және кепілдеме
берушілердің банк алдындағы міндеттемелері орындалмағандар;
- несиелерге есептелетін пайыздық несиелік келісімшартта көрсетілген
күннен 30 күн өткенге дейін қайтарылмаған несиелер жатады.
Сондай-ақ проблемалық несиелерге қарсы шараларға мыналар жатады:
- қарыз алушының қызметін қайта құру;
- несиені қайтару кестесін өзгерту;
- пайыз (сыйақы) төлеу тәртібін өзгерту.
Несие үшін төлейтін сыйақы (мүдделендіру) мөлшерлемесі – несиенің
бағасын білдіреді. Оның мөлшері, жалпы жағдайда тартылған ресурстарға төлем
мен сыйақы маржасының қосындысынан құралады.
1.3 Несиелік тәуекелдерді басқарудың негізгі элементтері және оны
талдаудағы шетел тәжірибиесі
Кредиттік тәуекел немесе қарызды өтемеу тәуекелі – бұл қарызгердің
кредиттік келісімдегі мерзім мен жағдайларға сай кредиторға деген өзінің
міндеттемелерін орындамаудың ықтималдығы [16].
Кредиттік тәуекел бірқатар себептерге байланысты пайда болады:
- қарызгердің жауапкершіліксіздігі;
- қарызгердің өз кінасынан емес, адекватты болашақ ақша ағымдарын
жасауға қабілетсіздігі;
- банк басшылығындағы есептің дұрыс жүргізілмеуі, іскерлік және
экономикалық ортадағы болжанбаған жағымсыз өзгерістер;
- саяси тұрақсыздық;
- қарызгердің іскерлік репутациясындағы олқылықтар;
- кредитке берілген кепілдеменің сапасына (өтімділігі мен рынокта сату
мүмкіндігі) және болашақ құнына сенімсіздігі.
Кредиттік тәуекел банктегі жағдайдың нашарлауы немесе оның басты
клиенттерінің банкротқа ұшырауы нәтижесінде де пайда болады.
Кредиттік тәуекелдің үш түрін бөліп көрсетуге болады:
1) бұрмалау тәуекелі;
2) шетелдік кредиттер тәуекелі;
3) ішкі қарыздардың төленбеу тәуекелі;
Бұрмалау тәуекелі – бұл банкирлердің немесе клиенттердің заңды бұзу
ықтималдығы, ал ол өз кезегінде банкке айлакерлік шығын әкелу, ұрлау немесе
басқа да заңсыз іс-әрекеттер жасау салдарынан зиян келтіруі мүмкін.
Бұрмалау тәуекелі банкте кездесетін кредиттік тәуекелдің ең бір
маңызды түрі болып табылады. Банк басшысымен немесе қызметкерімен
жасалынған айла немесе шығын әкелу банк жағдайын қатты әлсіретуі мүмкін,
ал кейде тіпті банкротқа ұшырауға да алып келеді.
Бұрмалау – бұл біздің республикамызда 1991-1994 жж. банктердің үмітсіз
қарыздануының ең көп тараған себеп-салдары. Осы кезеңде экономикалық
дағдарыс гиперинфляция және немесе ұшқыр галоперлік инфляция жағдайында
әрекет еткен қаржы секторы ел экономикасының ең бір күшті криминалдық
саласына айналып кетті, оған кредиттік ресурстарды бөлу кезінде басқарудың
барлық деңгейіндегі мемлекеттік органдарда коррупция мен пара алушылықтың
кең етек жаюы, мемлекеттің ақша-кредиттік саясатының тұрақсыздығы
кезіндегі қаржы салаларындағы бақылаудың жоқтығы әсер етті. Бұл сфераның
бәрінің орталығы ҚР-ның Үкіметі мен Ұлттық банкінің өзі болды, ал олар
негізінен макроэкономикалық тұрақтылықты, ақша жүйесін нығайту және
экономиканы күрделі депрессивті жағдайдан шығаруды қамтуы қажет емес пе?!
Республиканың Ұлттық банкінің тегін немесе жеңілдік кредиті есебінен
айналыс сферасын кредиттеуге, теріс проценттік ставка кезінде де инфляция
дейгейінен табыстылығы жоғары болған. Ресей және Қазақстанның валюталық
рыноктарында спекулятивтік қаржылық операциялардың дамуына негізделген осы
кезеңдегі банктік жүйенің кредиттік саясатының стратегиясы оған тек құр
сөздегі пайда нормаларын қамтамасыз еткен [18].
Тексеру кезінде жеке қорларды толтыруға, егінді жинауға, маусымдық
егістік жұмыстарын жүргізуге бөлінген мақсатты кредиттердің мақсатты
пайдаланылғаны жөнінде көптеген фактілер анықталған. Бұл кредиттер басқа
банктердің кредиттік қарыздарын өтеуге, машиналар, әшекей, әсем заттарды
сатып алуға кеткен.
АҚШ-та бұрмалаушылық 1980 жж. басында банктік сферада тараған, оған
барлық банктік банкроттықтың жартысынан жоғары үлесі келген. Бұл жерде сөз
директорлардың және жоғары қызметкерлердің өздерінің туыстарына, достарына,
іскерлік серіктестеріне қарызгердің хал-жағдайын және қаржылық жайын толық
зерттемей, достықң кредиттерді беруде болып отыр.
Мұндай достықң кредиттер мерседестерң және вольволарң, көп қабатты
коттедждер, престижды аудандардан көп бөлмелі пәтерлер алу, демалу, қыдыру
үшін шетелдік жол сапарларға шығу түріндегі тұтынуға айналып кеткенң.
Мұның бәрі дағдарыстың шиеленісіп кетуінің, оның ұзаққа созылуының,
халық үшін реформалардың ауыр тиюінің басты себептерінің бірі болды, яғни
әкелер мен балаларң реформалық шығындарға деп қорды есептен шығарған және
де шығаруда да, халықты барлық елдерде сондай керемет жағдайлары бар,
мәртебеміз деп, яғни реформа жүргізіп жатқан елдерде және де реформа ТМД
елдерінде жақсы жүруде деп сендіреді.
Бірақ, алайда, бұл қорыта келгенде, бірінен соң бірінің жағдайлары
төмендеп және банкротқа ұшырап жатқан екінші деңгейдегі банктердің өзіне де
ауыр тиюде. Егер де 1995 жылдың басында елде 200 коммерциялық банктер
болса, бүгінде олардың саны – 75.
Шетелдік кредиттердің тәуекелі 70-ші жылдары дамуша елдердің жаппай
тоқырауымен байланысты келген. АҚШ-та ол бірқатар ірі банктердің банкротқа
ұшырауының себебі болды.
Ішкі қарыздардың төленбеуі қарызгердің төлем қабілеттілігіне әсер
ететін барлық факторларды есепке алудың қиындығымен байланысты.
Кредиторлар кредит берген кезде өздері берген кредиттің немесе
қарыздың барлық сомасы толық қайтарылатынына сенімді болады және де оған
қоса көп жағдайларда олар өздері келіскен процент сомасын уақытында, кредит
толық төленгенше алып отыруға сенімді болады. Олардың өздері тәуекелден
қашады, сондықтан да өздерінің тәуекелге баруын шектеуге тырысады немесе
анықталмаған дәрежесін минимумға жеткізуге тырысады. Шынында олар нақты
қарызгермен және кредит түрімен байланысты тәуекел дәрежесін олар сол
кредитті бергенге дейін және де кредит мерзімінің барлық бойында (тәуекел
дәрежесі көбінде уақытпен алмасуы) анықтағылары келеді [19].
Қазақстанның банктік жүйесіндегі кредиттік тәуекелдің жоғары дәрежесі
жеке айналым қорларының жеткіліксіздігі, төлемсіздік, дебиторлық және
кредиторлық қарыздарға тән болатын көптеген кәсіпорындардың қаржылық
жағдайымен сипатталады.
Мұндай жайттың орын алуы банктен кредиттік портфельдің сапасына өте
мұқият болуды талап етеді. Ішкі және әлемдік рыноктардың конъюнктурасына
байланысты болатын салаларға деген кредиттік салымдар концентрациясының
тәуекелін, банкпен ерекше қатынастарда байланысты тұлғалар тобына немесе
өнімін өткізуде қиындық көріп жүрген қарызгерлерге және тағы басқа кредит
бергендегі тәуекелдерді ескеру керек.
Банкпен ерекше қатынастарда байланысты болатын тұлғалар деп
танылатындар:
- белгілі бір банктің кез келген қызметтегі тұлғасы немесе басшы
қызметтегі жұмыскер, сондай-ақ олардың жақын туыстары;
- осы банктің ірі акционері болып табылатын жеке немесе заңды тұлға,
болмаса банктің ірі мүшесінің қызметтегі тұлғасы, сондай-ақ олардың жақын
туыстары;
- жоғарыдағы пунктердің ішінде көрсетілген тұлғалар ірі мүшелер
болатын заңды тұлға;
- осы банк ірі мүшесі болып табылатын қатныстағы заңды тұлға, осы
заңды тұлғаның қызметтік тұлғалары олардың жақын туыстары.
Заңды тұлғаның ірі мүшесі болып осы заңды тұлғаның дауыс құқығы бар 10
%-тен артық акцияға (қатысушының салымдары) тікелей немесе жанама түрдегі
иегерлер табылады. Өзара байланысты заңды тұлғалардың бір тобымен ерекше
қатынастарда байланысты болатын тұлға олардың әрбіреуімен ерекше қатынаста
байланысты болатын тұлға деп танылады. Егер де заңды тұлғаның кем дегенде
біреуі екіншісінің ірі мүшесі болып табылса, ол өзара байланысты заңды
тұлғалардың тобы болып табылады [20].
Заңдық күші бар ҚР Президентінің ҚР-ғы банктер және банктік қызмет
туралың жарлығының 40 бабына сай, банктерге ерекше қатынастағы банктермен
байланысы бар тұлғаларға жеңілдік жағдайлар жасауға тиым салынады. Жеңілдік
жағдайлар деген:
- ерекше қатынастағы байланысы жоқ тұлғалар болып табылады.
Клиенттермен банк табиғатында өз мақсаттары, ерекшеліктері және тәуекелдері
бар келісімдер жасалмайды;
- банктік операцияларды орындағаны үшін төлем және марапаттауды
(мүдделері) ұстау немесе басқа клиенттерден талап етілетіннен төмен қамтуды
алу.
23.05.1997 ж. ҚР Ұлттық банкі Басқармасының қаулысы бекітілген,
27.10.97 ж. толықтырулар мен өзгерістерді ескере отырып, пруденциалдық
нормативтер туралы ережеге сай Ұлттық банк банк капиталының жалпы сомасының
% түріндегі бір қарызгерге деген тәуекелдің максималды мөлшері бойынша
екінші деңгейдегі банктерге талаптар қояды. Бір қарызгерге деген тәуекелдің
максималды мөлшерін есептеу кезінде тәуекел түсінігіне, осы қарызгерге
деген қарыздың және кредитің барлық сомасы, сондай-ақ тапсырыстар бойынша
берілген міндеттемелер кіреді.
Бір қарызгерге деген тәуекелдің максималды мөлшері, банктің тәуекел
мөлшерінің (кредит бойынша банк қарызгері міндеттемелерінің жалпы сомасы)
банк капиталына арақатынасы арқылы анықталады. Яғни:
1 қарызгерге деген максималды мөлшер = банк тәуекелінің мөлшерібанк
капиталы
ҚР-ның коммерциялық банктері бойынша максималды мүмкін болатын
тәуекелдің мәні мынадан аспауы керек:
1) банкпен ерекше қатынастағы тұлғалар болып табылатын қарызгерлерге
0.10. Банкпен ерекше қатынастағы байланыстары бар қарызгерлерге деген
тәуекел сомасы банктің жеке капиталының мөлшерінен асып кетпеуі
керек;
2) басқа қарызгерлер үшін 0.25 (оның ішінде 0.10 банктік кредит
бойынша).
Банк өзінің пайдасының негізгі бөлігін ссудалық операциялардан
алатынын айтып өткенбіз, сондықтан кредиттік тәуекелді минимизациялаудың
маңызы зор. Әдетте, қарызгердің ссудаларды төлемеуі банктерге үлкен зиян
келтіреді және де кредиттік мекемелердің банкротқа ұшырауының жиі
кездесетін себептерінің бірі болып табылады.
Кредиттік тәуекелді минимизациялау үшін банкке қызмет процесінде
төлемдерді қайтармау тәуекелінің дәрежесіне маңызды әсер ететін бірқатар
факторларға аса назар аударуы қажет:
а) рынок конъюктурасындағы жағымсыз өзгерістерге сезімтал келетін
қандай да бір саладағы банктің кредиттік қызметі концентрациясының жоғары
дәрежесі;
б) қаржылық қиындық көріп жүрген клиенттерге қатысты қамтамасыз
етілмеген және үмітсіз кредиттердің және басқа да банктік келісім-шарттың
(контрактінің) үлес салмағы;
в) банкке таныс емес, аз зерттелінген, жаңа, әрі дәстүрлі емес рынок
салаларындағы банк қызметінің концентрациясы;
г) бағалы қағаздар портфелін қалыптастыру, кредит беру сияқты банктің
саясаты мен стратегиясына жиі өзгерістер енгізу;
д) ірі, жаңа ғана енген клиенттерге берген кредиттердің үлес салмағы;
е) қысқа уақыт ішінде жаңа банктік қызметтердің өте көп түрін
тәжірибеге енгізу;
ж) рынокта өтуі қиын немесе құны тез жоғалатын құндылықтарды кепілдеме
ретінде алу.
Кредиттік тәуекел берілген кредиттің түрі мен жылдамдығына байланысты
болады, қамтылуына – қамтылған және қамтылмаған; кредиторлардың
ерекшелігіне байланысты – мемлекеттік, банктік, коммерциялық, сақтандыру
компаниялары мен жеке тұлғалардың кредиттері; дебиторлар түріне қарай –
ауылшаруашылық, өнеркәсіптік, коммуналдық, персоналдық; пайдалану бағытына
қарай – тұтынушылық, өнеркәсіптік, жеке айналым қорларын құруға деген,
инвестициялық, маусымдық. Уақытша қаржылық қиыншылықтарды жоюға, аралық,
бағалы қағаздармен операцияларға, импорттық және экспорттық; беру шартына
қарай – вексельдік, ашық шоттарға көмек кезінде, ипотекалық, маусымдық,
овердрафт және т.б. Беру мерзіміне қарай кредиттер қысқа, орташа және ұзақ
мерзімді болады.
Кредиттік тәуекел қарызгердің түріне байланысты болады. Мөлшеріне
байланысты банк клиенттері үш топқа бөлінеді: шағын, орта және ірі. Шағын
және орта қарызгерлер өте икемді, сондықтан да олар рынок қажеттіліктеріне,
контрагентке тез бейімделе алады. Олардың ұйымдық құрылымы динамикалық
болады, әрі жеңіл, ол өз кезегінде оларға жоғары пайда алуға, өзінің
іскерлік белсенділігінің бағыттарын тез және ауыртпайң өзгертуге мүмкіндік
береді. Алайда мұндай қарызгерлердің кемшілігі, олар әдетте шағын ғана жеке
капитал ұстайды, ал ол деген алдын ала қарастырылмаған саяси және
экономикалық сипаттағы өзгерістер, қатаң бәсекенің орын тебуі жағдайында
көбінде банкротқа ұшырауға алып келетіндігінде болып табылады.
Ірі қарызгерлер керісінше өте инертті. Олар рынок қажеттілігі мен
нақты тұтынушы қажеттілігіндегі өзгерістерге тез бой бермейді, өзінің
іскерлік қызметінің бағытын жиі өзгертпейді, бірақ жеткілікті жеке капиталы
болады, соның арқасында сыртқы қоршаған ортадағы кейбір жағымсыз жайттарға
төтеп бере алады.
Банкирлер кредиттік тәуекелден басқа кредиторларға қарағанда бірінші
қашуы керек, өйткені олар өздерін қажетті қорлармен қамтамасыз еткен өз
салымшылары мен басқа да жақтардың ақшаларын өз ақшаларына қарағанда көп
қосады.
Ал олардың банкирлер ретінде өмірде орын алуы, осы қорларды орны
толатын негізде тарта алу қабілеттіліктеріне толығымен байланысты болады.
Бұл қабілеттілік банктің кредиттік қабілеттілігіне байланысты болады,
салымдарды өз уақытында қайтару қабілеттіліктерімен, яғни алғашқы талапта
қайтаруларымен анықталатын, біз депозиттерді қалай түсінеміз, соған
бйаланысты. Банк үшін мұның мүмкіндігі ол өзі беретін қарыздар мен
тәуекелдерді жетістікпен бағалау қабілеттіктеріне байланысты болады.
Тағы бір айта кететін нәрсе, банктер кредитпен айналысатын банк
қызметтеріне кредитті дұрыс бағалау үшін қажетті техникалық білімі және
рынокпен танысуы жеткіліксіз болған өнеркәсіп саласындағы кәсіпорындарға
ссудалар бермеуі тиіс.
Жоғарыда айтылғандарға қарап мынандай қорытынды жасауға болады:
қаржылық-кредиттік мекемелердің қызметі тиімді болуы үшін коммерциялық банк
басшыларына тәуекелдерді анықтау, олардың пйада болу ықтималдықтарын талдау
олардың әрекетінен келетін зиян мөлшерін болжау жөнінде өз уақытында
қажетті іс-әрекеттер жасауы қажет.
Несие үшін төлейтін сыйақы (мүдделендіру) мөлшерлемесін – несиенің
бағасын білдіреді. Оның мөлшері, жалпы жағдайда тартылған ресурстарға төлем
мен сыйақы маржасының қосындысынан құралады.
Әлемдік банктік тәжірибеде неселік тәуекелді бағалауда мынадай
көрсеткіштер қолданады.
1) Активтер сапасындағы коэффиценттер:
- k1 = Несие бойынша зияндар Несие бойынша
қарыздардың орташа сомасы.
- k2 = Несие бойынша зияндар Несиелердің жалпы сомасы
Екі коэффицент те (k1 және k2) банктердегі активтердегі
активтердің сапасын бағалау үшін пайдаланады. k1-дің критериалды
деңгейі Солтүстік Американың банктері үшін 0,5 - 1,0 %; ал k2-кі 0,7 -
1,5 %. Оңтүстік Американың банктерінде (үмітсіз қарыз бар болса) k1
коэффиценттінің деңгейі 1,5 - 2,0 %. Солтүстік Америкада 1980 жылдардың
басы мен ортасында жылжымайтын мүлікті несиелеу сферасындағы дағдарысқа
байланысты ипотекалық несиелер бойынша көптеп шығындануы кезеңінде k1-дің
мәні 1% -ға жуық болған. Ал қазіргі кезде американдық банктерде k1 шамамен
0,45 - 0,6 %-ды құрайды.
1.Тәуекелге, шағылған маржа (RAM) = Таза пайыздық табыс –
- несие бойынша зиян Активтер
Тәуекелге шағылған маржа (RAMrisk adjustet margin), бл несиелік
тәуекелге шағылған жалпы пайыздық маржа (GMgross interest margin)
Халықаралық деңгейде танылған нормалар қатарында RAM көрсеткіші
басылмағаммен де шетелік банктер оны несиелік тәуекел деңгеін бағалауда
кеңірек қолданады. Бұл жерде статистикалық мәліметтер, оның оңтайлы мәнінің
3-3,5%-ды құрайтынын куәландырады.
Таза пайыздық маржа = Таза пайыздық табыс (NII) Активтер(NIM)
Жалпы пайыздық маржа = Таза пайыздық табыс + басқа да табыстар
Активтер
2. Проблемалық несиелер несиелердің жалпы сомасы
1. Бір қарыз алушыға келетін несие Банктік меншіктің капиталы
Халықаралық банктік тәжірибеде банктердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz