Коммерциялық банктердің лизингтік қызметінің тиімділігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЛИЗИНГТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Лизингтің мәні, міндеттері және ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Лизингтік операциялар мәне және олардың сыныптамасы ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Банктерде лизингтік операцияларды жүргізудегі әдістемелер ... ... ... ... ... ...26
2 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЛИЗИНГТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІНЕ ТАЛДАУ ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі
лизингтік қызметтер жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Лизингілік операцияларды ұйымдастыру және оларды жүргізу техникасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.3 Коммерциялық банктердегі лизингтік төлемдерді есептеуді талдау ... ... ... .51
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЛИЗИНГТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН ДАМЫТУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... ... .. 56
3.1 Бәсекелестік жағдайындағы лизингтің даму проблемаларын шешу жолдары мен перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.2 Қазақстандағы коммерциялық банктердің лизингтік операциялары қызметін жетілдіру механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЛИЗИНГТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Лизингтің мәні, міндеттері және ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Лизингтік операциялар мәне және олардың сыныптамасы ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Банктерде лизингтік операцияларды жүргізудегі әдістемелер ... ... ... ... ... ...26
2 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЛИЗИНГТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІНЕ ТАЛДАУ ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі
лизингтік қызметтер жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Лизингілік операцияларды ұйымдастыру және оларды жүргізу техникасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.3 Коммерциялық банктердегі лизингтік төлемдерді есептеуді талдау ... ... ... .51
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЛИЗИНГТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН ДАМЫТУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... ... .. 56
3.1 Бәсекелестік жағдайындағы лизингтің даму проблемаларын шешу жолдары мен перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.2 Қазақстандағы коммерциялық банктердің лизингтік операциялары қызметін жетілдіру механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның әлемнің 50 бәсекелестік елдерінің қатарына кіруі Стратегиясы туралы ҚР Президентінің жолдауындағы негізгі міндеттердің бірі – Қазақстан экономикасын әрі қарай жаңарту және диверсификациялаудың тұрақты экономикалық өсудің негізгі ірге тасы ретінде көзделуі де жай емес. Бұл стратегия Қазақстан экономикасының тек шикізат бағытында дамуының жеткіліксіздігін, яғни шикізат емес сектордың дамуына көңіл бөлу қажеттігін айқындады.
Қазақстан экономикасының шикізаттық бағытта дамып отырғандығын ескеріп, ҚР Үкіметі оның бағытын өзгерту жолында республикамыздың 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды-инновациялық стратегиясында еліміздің өндірістік секторындағы қызмет ететін негізгі құралдарды жаңарту міндетін белгілеген болатын.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ұлттық экономиканы көтерудің басымды шаралардың біріне инвестицияларды пайдалану жатады және бұл орайда экономиканы құрылымды өзгертуде сонымен қатар көп жылдық дағдарыстан шығуда лизинг алдыңғы қатарлы және тиімді қаржыландыру түріне айналады деген болатын.
Осы жерде кәсіпорындарды орта және ұзақ мерзімді қаржыландырудың қазіргідей тиімді формасы лизинг бола алады. Лизинг қазіргі кезде қызмет жасайтын және жаңадан құрылатын лизинг алушылардың активтерін ұлғайтудың ең тиімді құралы болып саналады.
Әлемдік тәжірибеде бұл құрал шағын және орта бизнестің қолжетімді қаржыландыру көзіне айналған. Бастапқы кезде лизингтің дамуы үшін мемлекеттің қолдауы қажет екендігі белгілі. Мемлекет лизингтің дамуы үшін жасайтын қадамдарына салықтық жеңілдіктер және кеден бажынан босату сияқты шаралары бәсекеге қабілетті өндірісті дамытуға ықпал етері сөзсіз.
Лизингтің дамуы үшін қолайлы макроэкономикалық және нормативтік ахуалдың болуы қажет. Экономикалық қатынастар тұрғысынан алғанда лизинг бұл өндіріске капитал инвестициялауға байланысты банктің қаржылық қызметтерінің біріне жатады.
Қазақстандағы лизингтік қызметтер нарығы 2000 жылдан бастап қана белсенді дами бастады. Бұл жерде лизингтік мәмілелердің басым бөлігі Қазақстандағы ауылдағы әлеуметтік мәселелерді шешуге арналған агроазық-түлік бағдарламасы төңірегінде үкіметтің бастамасымен 100 пайыз мемлекеттің қатысуымен құрылған лизингтік компанияларға тиесілі. Қазіргі кезде Қазақстанда қаржылық лизинг сияқты қаржы нарығының бір секторы қалыптасып дамып отыр десе болады.
Коммерциялық банктерде бүгінгі күні өздерінің лизингтік компанияларын құру арқылы және лизингтік операцияларды жүзеге асыру арқылы мұндай үрдістің дамуына біршама өз үлестерін қосуда. Қазіргі кездегі Қазақстандағы жұмыс жасайтын 20-дан астам лизингтік компаниялардың 8-і отандық коммерциялық банктердің еншілес компаниялары болып саналады.
Лизинг бүгінгі әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайында маңызы бар инвестициялық саясаттың құралы болып табылады. Лизингті дамытудың өзектілігі қазіргі кезде отандық кәсіпорындарды қаржыландырудың балама көзіне айналуымен сипатталады. Сондықтан да бұл қызмет түрі өзінің экономикалық табиғаты жағынан ұлттық экономикамыздың сауығуына және әрі қарай өркендеуіне үлкен үлес қосатын, ал екінші жағынан халықаралық деңгейде отандық өндірушілердің шетелдік серіктестермен жаңа байланыстар орнатуға, оны нығайтуға ықпал ететін қаржылық қызмет түріне жатады.
Лизинг – шетелден елімізге жоғарғы технологияларға ие құрал-жабдықтардың келуіне жол ашатын және кәсіпорынға қаржылық өтімділігін сақтай отырып, негізгі капиталға инвестиция жұмсаудың балама көзі.
Біздің ойымызша, отандық банктердің лизингтік компаниялары арқылы лизингті қаржыландырумен қатар банктер өздерінің де лизингтік операцияларын дамытуға көңіл аудару қажет.
Мұндай мәселелерді шешуде қазақстандық коммерциялық банктердің лизингтік қызметін дамыту және жетілдірудің маңыздылығы теориялық және тәжірибелік тұрғыдан арта түседі.
Ендеше, коммерциялық банктердің лизингтік қызметін дамыту барысындағы жоғарыда аталған мәселелердің бүгінгі күнге дейін оң шешімін таппай отырғаны және олардың отандық ғылыми жұмыстарда терең де жете зерттелмей келуі, осы дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамыту мәселелерін теориялық тұрғыдан оқып-білу, оның Қазақстандағы лизингтік қызмет көрсету нарығын дамытуға байланысты талаптарына қаншалықты жауап беретіндігі туралы өзекті мәселелер, өз кезегінде дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты болып және оның басты міндеттерін анықтап отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – лизингтік қызмет көрсету нарығында нарықтық қатынастарға сай қызмет ететін коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамытудың қажеттігі мен маңыздылығын теориялық және әдістемелік тұрғыдан негіздей отырып, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің лизингтік қызмет көрсету нарығындағы тәжірибелеріне талдау жасау, сондай-ақ коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамыту және жетілдіру жолдарын іздестіру болып табылады.
Зерттеу нысаны Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің лизингтік қызмет көрсету нарығындағы қызметі болып табылады.
Зерттеу пәні коммерциялық банктердің лизингтік операцияларының аясында қалыптасатын экономикалық қатынастар болып табылады.
Дипломдық зерттеу жұмысының көзделген мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешуді қажет етеді:
«банктердің лизингтік операциялары» ұғымын нақтылау;
банктердің лизингтік қызмет көрсетулердің ерекшеліктерін көрсету;
шетел тәжірибесіндегі коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын зерделеу;
ҚР-ғы лизингтік қызметтер нарығындағы коммерциялық банктер қызметтерінің жағдайына талдау жасау және проблемаларды айқындау;
коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамытуы арқылы экономиканың шағын және орта бизнестің дамуын қаржыландыру әдістерін жетілдіру жолдарын қарастыру;
коммерциялық банктер қызметіндегі лизингтік тәуекелді басқару әдістерін қарастыру.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттеудің әдістемелік негізін жалпығылыми таным әдістері: диалектикалық, қисындық әдістер, құжаттарды зерделеу құрайды.
Зерттеудің теориялық негіздері болып әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғылымдардың, экономистердің, банк мамандардың монографиялары мен баспасөз мақалалары, коммерциялық банктерде лизингтік қыметінің тиімділігін реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық құжаттар қолданылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Осы жұмыстың ғылыми аспектілері отандық және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және қайта ой-елегінен өткізу негізінде қалыптасқан.
Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларының дамуының теориясы мен тәжірибесіне қатысты мәселелер осы күнге дейін шетелдік ғалымдардың еңбектерінде басты орын алуда, атап айтсақ, Т.Кларк, В. Хойер, М. Гордон, В.Д. Газман, В.М. Джуха, Е. Кабатов, Е.Н. Чекмарев, В. А Перов, П.А. Анреев, О.И.Лаврушин, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков, В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Е.Б.Ширинская және өзгелер.
Қазақстанның қазіргі экономикалық дамуы банктердің лизингтік операцияларының дамуының теориялық және тәжірибелік аспектілері отандық экономист-ғалымдардың: К.Ә. Сағадиев, Қ.О. Оқаев, Ғ.С. Сейітқасымов, У.М. Искаков, Н.Н. Хамитов, Ж.О. Ихданов, А.С. Смағұлов, Т.Ә. Есіркепов, С.Б. Мақыш және т.б. еңбектерінде кездеседі.
Тақырыптың деректік көзі ҚР Президентінің заңдары мен заң күші бар жарлықтары, ҚР Ұлттық банктің нормативтік құжаттары мен актілері және әр түрлі әдістемелік нұсқаулары жатады.
Коммерциялық банктердің лизингтік қызметін зерттеу белгілі экономистердің еңбектерінде әр жақты құбылысты байқатып отыр. Сондықтан да, банктердің лизингтік қызметінің түсініксіз мазмұны және оның қаржылық-несиелік аспектілері, сондай-ақ оның қызмет етуі барысындағы орын алатын өзекті мәселелері және оларды ғылыми тұрғыдан оқып білу, бұл дипломдық жұмыстың тақырыбын анықтауға негіз болды.
Зерттеу әдістері. Қазақстан мемлекеті бүгінгі күні лизингтің дамуына үлкен көңіл бөлуде. Ең бастысы лизингтік қатынастардың дамуына қажетті заңдылықтар базасы жетілдіріліп, салық салуға байланысты жеңілдіктер жасалды. Осының негізінде коммерциялық банктерде лизингтік операцияларды жүзеге асырудың қазіргі заманғы қағидалары еліміздің алға қарай даму ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген болжамға негізделген.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы:
- «лизинг» және «қаржылық лизинг» терминдерінің ұғымы авторлық көзқарас тұрғысынан нақтыланды және лизингтің жаңа функциялары мен белгілері ұсынылды;
- кешенді талдау арқылы қаржы лизингінің несиелік аспектілері жүйелендірілді;
- Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің лизингтік компанияларының қызметінің дамуына әсер етуші факторлар айқындалды;
- лизингтік мәмілелердегі тәуекелді басқару әдістерін жетілдірудің жолдары ұсынылды;
- Қазақстандағы лизингтік операциялардың болашақтағы даму бағыттары айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығына қазіргі кездегі отандық және шетелдік экономистердің коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамытудағы орын алатын мәселелері туралы және оның тиімді қызмет етуінің экономиканы модернизациялау мен диверсификациялаудағы рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Практикалық маңыздылығы дипломда жасалған қорытындылар мен ұсыныстар екінші деңгейдегі банктердің лизингтік компанияларының несиелік қызметтерінде болашақта пайдалануы мүмкін.
Жұмыстың жалпы бағыттары мен зерттеу логикасы дипломдық зерттеудің ішкі біртұтастығы мен құрылымын анықтайды. Практикалық базасы - зерттеу жұмысының ғылыми негізделген тұжырымдары мен ұсыныстары «БТА ORIX Лизинг» АҚ және «Темірлизинг» АҚ лизингтік компанияларының қызметтеріне енгізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыс көлемі. Дипломдық жұмыс 76 беттен, оның ішінде 8 кесте, 18 сурет тұрады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның әлемнің 50 бәсекелестік елдерінің қатарына кіруі Стратегиясы туралы ҚР Президентінің жолдауындағы негізгі міндеттердің бірі – Қазақстан экономикасын әрі қарай жаңарту және диверсификациялаудың тұрақты экономикалық өсудің негізгі ірге тасы ретінде көзделуі де жай емес. Бұл стратегия Қазақстан экономикасының тек шикізат бағытында дамуының жеткіліксіздігін, яғни шикізат емес сектордың дамуына көңіл бөлу қажеттігін айқындады.
Қазақстан экономикасының шикізаттық бағытта дамып отырғандығын ескеріп, ҚР Үкіметі оның бағытын өзгерту жолында республикамыздың 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды-инновациялық стратегиясында еліміздің өндірістік секторындағы қызмет ететін негізгі құралдарды жаңарту міндетін белгілеген болатын.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ұлттық экономиканы көтерудің басымды шаралардың біріне инвестицияларды пайдалану жатады және бұл орайда экономиканы құрылымды өзгертуде сонымен қатар көп жылдық дағдарыстан шығуда лизинг алдыңғы қатарлы және тиімді қаржыландыру түріне айналады деген болатын.
Осы жерде кәсіпорындарды орта және ұзақ мерзімді қаржыландырудың қазіргідей тиімді формасы лизинг бола алады. Лизинг қазіргі кезде қызмет жасайтын және жаңадан құрылатын лизинг алушылардың активтерін ұлғайтудың ең тиімді құралы болып саналады.
Әлемдік тәжірибеде бұл құрал шағын және орта бизнестің қолжетімді қаржыландыру көзіне айналған. Бастапқы кезде лизингтің дамуы үшін мемлекеттің қолдауы қажет екендігі белгілі. Мемлекет лизингтің дамуы үшін жасайтын қадамдарына салықтық жеңілдіктер және кеден бажынан босату сияқты шаралары бәсекеге қабілетті өндірісті дамытуға ықпал етері сөзсіз.
Лизингтің дамуы үшін қолайлы макроэкономикалық және нормативтік ахуалдың болуы қажет. Экономикалық қатынастар тұрғысынан алғанда лизинг бұл өндіріске капитал инвестициялауға байланысты банктің қаржылық қызметтерінің біріне жатады.
Қазақстандағы лизингтік қызметтер нарығы 2000 жылдан бастап қана белсенді дами бастады. Бұл жерде лизингтік мәмілелердің басым бөлігі Қазақстандағы ауылдағы әлеуметтік мәселелерді шешуге арналған агроазық-түлік бағдарламасы төңірегінде үкіметтің бастамасымен 100 пайыз мемлекеттің қатысуымен құрылған лизингтік компанияларға тиесілі. Қазіргі кезде Қазақстанда қаржылық лизинг сияқты қаржы нарығының бір секторы қалыптасып дамып отыр десе болады.
Коммерциялық банктерде бүгінгі күні өздерінің лизингтік компанияларын құру арқылы және лизингтік операцияларды жүзеге асыру арқылы мұндай үрдістің дамуына біршама өз үлестерін қосуда. Қазіргі кездегі Қазақстандағы жұмыс жасайтын 20-дан астам лизингтік компаниялардың 8-і отандық коммерциялық банктердің еншілес компаниялары болып саналады.
Лизинг бүгінгі әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайында маңызы бар инвестициялық саясаттың құралы болып табылады. Лизингті дамытудың өзектілігі қазіргі кезде отандық кәсіпорындарды қаржыландырудың балама көзіне айналуымен сипатталады. Сондықтан да бұл қызмет түрі өзінің экономикалық табиғаты жағынан ұлттық экономикамыздың сауығуына және әрі қарай өркендеуіне үлкен үлес қосатын, ал екінші жағынан халықаралық деңгейде отандық өндірушілердің шетелдік серіктестермен жаңа байланыстар орнатуға, оны нығайтуға ықпал ететін қаржылық қызмет түріне жатады.
Лизинг – шетелден елімізге жоғарғы технологияларға ие құрал-жабдықтардың келуіне жол ашатын және кәсіпорынға қаржылық өтімділігін сақтай отырып, негізгі капиталға инвестиция жұмсаудың балама көзі.
Біздің ойымызша, отандық банктердің лизингтік компаниялары арқылы лизингті қаржыландырумен қатар банктер өздерінің де лизингтік операцияларын дамытуға көңіл аудару қажет.
Мұндай мәселелерді шешуде қазақстандық коммерциялық банктердің лизингтік қызметін дамыту және жетілдірудің маңыздылығы теориялық және тәжірибелік тұрғыдан арта түседі.
Ендеше, коммерциялық банктердің лизингтік қызметін дамыту барысындағы жоғарыда аталған мәселелердің бүгінгі күнге дейін оң шешімін таппай отырғаны және олардың отандық ғылыми жұмыстарда терең де жете зерттелмей келуі, осы дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамыту мәселелерін теориялық тұрғыдан оқып-білу, оның Қазақстандағы лизингтік қызмет көрсету нарығын дамытуға байланысты талаптарына қаншалықты жауап беретіндігі туралы өзекті мәселелер, өз кезегінде дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты болып және оның басты міндеттерін анықтап отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – лизингтік қызмет көрсету нарығында нарықтық қатынастарға сай қызмет ететін коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамытудың қажеттігі мен маңыздылығын теориялық және әдістемелік тұрғыдан негіздей отырып, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің лизингтік қызмет көрсету нарығындағы тәжірибелеріне талдау жасау, сондай-ақ коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамыту және жетілдіру жолдарын іздестіру болып табылады.
Зерттеу нысаны Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің лизингтік қызмет көрсету нарығындағы қызметі болып табылады.
Зерттеу пәні коммерциялық банктердің лизингтік операцияларының аясында қалыптасатын экономикалық қатынастар болып табылады.
Дипломдық зерттеу жұмысының көзделген мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешуді қажет етеді:
«банктердің лизингтік операциялары» ұғымын нақтылау;
банктердің лизингтік қызмет көрсетулердің ерекшеліктерін көрсету;
шетел тәжірибесіндегі коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын зерделеу;
ҚР-ғы лизингтік қызметтер нарығындағы коммерциялық банктер қызметтерінің жағдайына талдау жасау және проблемаларды айқындау;
коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамытуы арқылы экономиканың шағын және орта бизнестің дамуын қаржыландыру әдістерін жетілдіру жолдарын қарастыру;
коммерциялық банктер қызметіндегі лизингтік тәуекелді басқару әдістерін қарастыру.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттеудің әдістемелік негізін жалпығылыми таным әдістері: диалектикалық, қисындық әдістер, құжаттарды зерделеу құрайды.
Зерттеудің теориялық негіздері болып әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғылымдардың, экономистердің, банк мамандардың монографиялары мен баспасөз мақалалары, коммерциялық банктерде лизингтік қыметінің тиімділігін реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық құжаттар қолданылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Осы жұмыстың ғылыми аспектілері отандық және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және қайта ой-елегінен өткізу негізінде қалыптасқан.
Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларының дамуының теориясы мен тәжірибесіне қатысты мәселелер осы күнге дейін шетелдік ғалымдардың еңбектерінде басты орын алуда, атап айтсақ, Т.Кларк, В. Хойер, М. Гордон, В.Д. Газман, В.М. Джуха, Е. Кабатов, Е.Н. Чекмарев, В. А Перов, П.А. Анреев, О.И.Лаврушин, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков, В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Е.Б.Ширинская және өзгелер.
Қазақстанның қазіргі экономикалық дамуы банктердің лизингтік операцияларының дамуының теориялық және тәжірибелік аспектілері отандық экономист-ғалымдардың: К.Ә. Сағадиев, Қ.О. Оқаев, Ғ.С. Сейітқасымов, У.М. Искаков, Н.Н. Хамитов, Ж.О. Ихданов, А.С. Смағұлов, Т.Ә. Есіркепов, С.Б. Мақыш және т.б. еңбектерінде кездеседі.
Тақырыптың деректік көзі ҚР Президентінің заңдары мен заң күші бар жарлықтары, ҚР Ұлттық банктің нормативтік құжаттары мен актілері және әр түрлі әдістемелік нұсқаулары жатады.
Коммерциялық банктердің лизингтік қызметін зерттеу белгілі экономистердің еңбектерінде әр жақты құбылысты байқатып отыр. Сондықтан да, банктердің лизингтік қызметінің түсініксіз мазмұны және оның қаржылық-несиелік аспектілері, сондай-ақ оның қызмет етуі барысындағы орын алатын өзекті мәселелері және оларды ғылыми тұрғыдан оқып білу, бұл дипломдық жұмыстың тақырыбын анықтауға негіз болды.
Зерттеу әдістері. Қазақстан мемлекеті бүгінгі күні лизингтің дамуына үлкен көңіл бөлуде. Ең бастысы лизингтік қатынастардың дамуына қажетті заңдылықтар базасы жетілдіріліп, салық салуға байланысты жеңілдіктер жасалды. Осының негізінде коммерциялық банктерде лизингтік операцияларды жүзеге асырудың қазіргі заманғы қағидалары еліміздің алға қарай даму ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген болжамға негізделген.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы:
- «лизинг» және «қаржылық лизинг» терминдерінің ұғымы авторлық көзқарас тұрғысынан нақтыланды және лизингтің жаңа функциялары мен белгілері ұсынылды;
- кешенді талдау арқылы қаржы лизингінің несиелік аспектілері жүйелендірілді;
- Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің лизингтік компанияларының қызметінің дамуына әсер етуші факторлар айқындалды;
- лизингтік мәмілелердегі тәуекелді басқару әдістерін жетілдірудің жолдары ұсынылды;
- Қазақстандағы лизингтік операциялардың болашақтағы даму бағыттары айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығына қазіргі кездегі отандық және шетелдік экономистердің коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамытудағы орын алатын мәселелері туралы және оның тиімді қызмет етуінің экономиканы модернизациялау мен диверсификациялаудағы рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Практикалық маңыздылығы дипломда жасалған қорытындылар мен ұсыныстар екінші деңгейдегі банктердің лизингтік компанияларының несиелік қызметтерінде болашақта пайдалануы мүмкін.
Жұмыстың жалпы бағыттары мен зерттеу логикасы дипломдық зерттеудің ішкі біртұтастығы мен құрылымын анықтайды. Практикалық базасы - зерттеу жұмысының ғылыми негізделген тұжырымдары мен ұсыныстары «БТА ORIX Лизинг» АҚ және «Темірлизинг» АҚ лизингтік компанияларының қызметтеріне енгізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыс көлемі. Дипломдық жұмыс 76 беттен, оның ішінде 8 кесте, 18 сурет тұрады.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. А.Смагулов «Лизинг» Учебник.г. Алматы,1998г.стр 15-30
2. Абашина А.М., Симанова М.Н., Талье И.К. Аренда и лизинг, М.1998 г.стр-356
3. Макеева В.Г. Лизинг. Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2003. С. 192.
4. Газман В.Д. Финансовый лизинг. Учебное пособие. – М.: ГУ ВШЭ, 2003. С. 392.
5. Речмен Д.Дж., Мескон М.Х., Боуви К.Л., Тилл Дж.В. Современный бизнес. Учебник. В 2 т. Т.2. Пер. с англ. – М.: Республика, 1995. С. 479.
6. Кисилиев И.Б. Лизинг-практика и становления // Деньги и кредит.2002г.
7. Крылов Э.И., Журавкова И.В. Анализ эффективности инвестиционной и инновационной деятельности предприятия. М.,2001г.стр-258
8. Валитов Ш.М., Кириченко Е.Г. “Лизинг как инструмент расширение возможностей реального сектора экономики” 2007 ж № 4 стр 47 – 55.
9. Иссык Т. “Проблемные аспекты развития лизинга в РК” Экономика и статистика 2003 ж №1с 28–32.
10. Оралбаева Ж.З. “Лизингтік келісімдердегі тәуекелдіктерді ескере отырып лизингтік қатынастарды басқару мәселелер” Аль Пари 2004 №4б 35–43.
11. Доспамбетов А.Б. “Развитие лизингового рынка в РК” Сборник научных трудов 2003 г с 185 – 193.
12. Иссык Т. “Новое о лизинге” Финансы и кредит 2004 г с 28 – 32.
13. “Анвар Сайденов «Операция Лизинг»», газета «Казахстанская правда» № 209-210 от 28.09.2002г, стр. 6
14. Адриасова И.В. Лизинг: быть или не быть? //Бизнес и банки, №2, 1998
15. Козлов Д. “Лизинг: новые горизонты предпринимательства”, // Экономика и жизнь, №29, июнь, 1997.
16. Гладких Р.А. “Лизинг как форма инвестиционной деятельности”, //Бизнес и банки,- М, №30, 1998.
17. Кожемяков А.“Лизинг в Центральной и Восточной Европе”, // Финансовый бизнес, - М, № 7, 1996.
18. Банковское дело” Справочное пособие Под ред К.Э.Н. Бабычевой Ю.А. Экономика 1994 г.
19. Антонова П.Г. «Денежное обращение, кредит, банки» Учебник.г. М.1995г.
20. Библиотека бухгалтера и предприинмателя // Аренда:учет и налогооблажение №12(125),декабрь 20002г.
21. Васильев Н.М., Катырин С.И., Лепе Л.И. «Лизинг как механизм развития инвестиций и предпринимательства», М.1999г.
22. ВласоваВ.М. Основы предпринимательской деятельности, г.Алматы, 1995г
23. Қаржы лизингі туралы 2000 жылғы 5 шілдедегі № 78-ІІ Қазақстан Республикасының Заңы (2014.07.03. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
24. Лизинговая сделка: механизм заключения и экономические расчеты // Вестник университета «Туран», №1-2(10).Алматы,2009г.
25. Оралбаева Ж “Қазақстандағы лизингтік қатынастар механизмін жетілдіру жолдары” Қаржы – қаражат 2004 ж № 2 б 91 – 96.
26. Методические рекомендации по расчету лизинговых платежей (утв. Минэкономики РК 16.04.2000г.).
27. Лизинг-как источник финансирования предпритиятия//«Евразийское сообщество» №4(40),2013г. Стр.31-35.
28. А.С. Сабитов Лизингтік операциялардың несиелік сипаты: өзара байланысы мен айырмашылықтары // ҚазҰУ хабаршысы. − 2010. −№5 (69). − Б. 41-44.
29. А.С. Сабитов Әлемдік тәжірибедегі лизингтік бизнестің қалыптасуы мен дамуы // «Әлемдік қаржылық дағдарыс салдарынан арылу және Қазақстан экономикасының даму болашағы» Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университетінің 10 жылдығына арналған халықыралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары. − Астана, 2011. Т. III. −Б. 94-98.
30. А.С. Сабитов Қаржылық лизингтің несиелік аспектілері // «Қазақстан әлемдік экономикалық дағдарыс жүйесінде: дағдарысқа қарсы бағдарламаны жүзеге асырудың табиғаты механизмдері және оны талдау» Қазтұтынуодағы ҚЭУ халықыралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары. − Қарағанды, 2011. −Б. 294-298.
31. «БТА Банк» АҚ «БТА ORIX Лизинг» компаниясының жылдық есебі 2012 жыл
32. Источник по данным статистического сборника «Услуги в Республике Казахстан в 2012 году». Алматы, 2013г.
33. Финансовый лизинг: взгляд на проблему // Весник университета «Туран» №3-4 (8).- Алматы,2013г.
34. Каренов Р. « Лизингтік қызметтер » Егемен Қазақстан – 2013, 2б.
35. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені № 1 (121), қантар 2012ж.
36. Қазақстан Республикасында қаржы тұрақтылығы туралы есебі, 2013жыл
37. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының, 2013 жылғы 27 қазандағы № 105
38. Экономические преимущества лизингового финансирования // Вестник университета «Туран», Алматы,2012г.
39. Туменбаев С. « Лизинг және еліміздегі лизингтік қатынастардың пайда болуы » Заң газеті – 2012, 8 мамыр, 5бет.
40. Алтынғазин. «Лизингтік жүйенің артықшылығы» Жас қазақ – 2013, 4 бет.
41. ҚР Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитетінің Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі 2014 – 2016 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл жоспары.
1. А.Смагулов «Лизинг» Учебник.г. Алматы,1998г.стр 15-30
2. Абашина А.М., Симанова М.Н., Талье И.К. Аренда и лизинг, М.1998 г.стр-356
3. Макеева В.Г. Лизинг. Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2003. С. 192.
4. Газман В.Д. Финансовый лизинг. Учебное пособие. – М.: ГУ ВШЭ, 2003. С. 392.
5. Речмен Д.Дж., Мескон М.Х., Боуви К.Л., Тилл Дж.В. Современный бизнес. Учебник. В 2 т. Т.2. Пер. с англ. – М.: Республика, 1995. С. 479.
6. Кисилиев И.Б. Лизинг-практика и становления // Деньги и кредит.2002г.
7. Крылов Э.И., Журавкова И.В. Анализ эффективности инвестиционной и инновационной деятельности предприятия. М.,2001г.стр-258
8. Валитов Ш.М., Кириченко Е.Г. “Лизинг как инструмент расширение возможностей реального сектора экономики” 2007 ж № 4 стр 47 – 55.
9. Иссык Т. “Проблемные аспекты развития лизинга в РК” Экономика и статистика 2003 ж №1с 28–32.
10. Оралбаева Ж.З. “Лизингтік келісімдердегі тәуекелдіктерді ескере отырып лизингтік қатынастарды басқару мәселелер” Аль Пари 2004 №4б 35–43.
11. Доспамбетов А.Б. “Развитие лизингового рынка в РК” Сборник научных трудов 2003 г с 185 – 193.
12. Иссык Т. “Новое о лизинге” Финансы и кредит 2004 г с 28 – 32.
13. “Анвар Сайденов «Операция Лизинг»», газета «Казахстанская правда» № 209-210 от 28.09.2002г, стр. 6
14. Адриасова И.В. Лизинг: быть или не быть? //Бизнес и банки, №2, 1998
15. Козлов Д. “Лизинг: новые горизонты предпринимательства”, // Экономика и жизнь, №29, июнь, 1997.
16. Гладких Р.А. “Лизинг как форма инвестиционной деятельности”, //Бизнес и банки,- М, №30, 1998.
17. Кожемяков А.“Лизинг в Центральной и Восточной Европе”, // Финансовый бизнес, - М, № 7, 1996.
18. Банковское дело” Справочное пособие Под ред К.Э.Н. Бабычевой Ю.А. Экономика 1994 г.
19. Антонова П.Г. «Денежное обращение, кредит, банки» Учебник.г. М.1995г.
20. Библиотека бухгалтера и предприинмателя // Аренда:учет и налогооблажение №12(125),декабрь 20002г.
21. Васильев Н.М., Катырин С.И., Лепе Л.И. «Лизинг как механизм развития инвестиций и предпринимательства», М.1999г.
22. ВласоваВ.М. Основы предпринимательской деятельности, г.Алматы, 1995г
23. Қаржы лизингі туралы 2000 жылғы 5 шілдедегі № 78-ІІ Қазақстан Республикасының Заңы (2014.07.03. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
24. Лизинговая сделка: механизм заключения и экономические расчеты // Вестник университета «Туран», №1-2(10).Алматы,2009г.
25. Оралбаева Ж “Қазақстандағы лизингтік қатынастар механизмін жетілдіру жолдары” Қаржы – қаражат 2004 ж № 2 б 91 – 96.
26. Методические рекомендации по расчету лизинговых платежей (утв. Минэкономики РК 16.04.2000г.).
27. Лизинг-как источник финансирования предпритиятия//«Евразийское сообщество» №4(40),2013г. Стр.31-35.
28. А.С. Сабитов Лизингтік операциялардың несиелік сипаты: өзара байланысы мен айырмашылықтары // ҚазҰУ хабаршысы. − 2010. −№5 (69). − Б. 41-44.
29. А.С. Сабитов Әлемдік тәжірибедегі лизингтік бизнестің қалыптасуы мен дамуы // «Әлемдік қаржылық дағдарыс салдарынан арылу және Қазақстан экономикасының даму болашағы» Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университетінің 10 жылдығына арналған халықыралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары. − Астана, 2011. Т. III. −Б. 94-98.
30. А.С. Сабитов Қаржылық лизингтің несиелік аспектілері // «Қазақстан әлемдік экономикалық дағдарыс жүйесінде: дағдарысқа қарсы бағдарламаны жүзеге асырудың табиғаты механизмдері және оны талдау» Қазтұтынуодағы ҚЭУ халықыралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары. − Қарағанды, 2011. −Б. 294-298.
31. «БТА Банк» АҚ «БТА ORIX Лизинг» компаниясының жылдық есебі 2012 жыл
32. Источник по данным статистического сборника «Услуги в Республике Казахстан в 2012 году». Алматы, 2013г.
33. Финансовый лизинг: взгляд на проблему // Весник университета «Туран» №3-4 (8).- Алматы,2013г.
34. Каренов Р. « Лизингтік қызметтер » Егемен Қазақстан – 2013, 2б.
35. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені № 1 (121), қантар 2012ж.
36. Қазақстан Республикасында қаржы тұрақтылығы туралы есебі, 2013жыл
37. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының, 2013 жылғы 27 қазандағы № 105
38. Экономические преимущества лизингового финансирования // Вестник университета «Туран», Алматы,2012г.
39. Туменбаев С. « Лизинг және еліміздегі лизингтік қатынастардың пайда болуы » Заң газеті – 2012, 8 мамыр, 5бет.
40. Алтынғазин. «Лизингтік жүйенің артықшылығы» Жас қазақ – 2013, 4 бет.
41. ҚР Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитетінің Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі 2014 – 2016 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл жоспары.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Қаржы және есеп кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Қаржы және есеп
кафедрасының меңгерушісі, э.ғ.к.
_________________ Мусаева А.А.
____ ______________2014 жыл
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЛИЗИНГТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІ
050900 Қаржы
Орындаған: сырттай оқыту бөлімінің
5 курс студенті
Л.Р. Кожахметова
Ғылыми жетекшісі: э.ғ.к., аға оқытушы
Г.Т. Ахметова
Норма – бақылау
Мониторинг және сапа
менеджмент бөлімінің менеджері: М.Кенжахметова
Атырау, 2014 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЛИЗИНГТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Лизингтің мәні, міндеттері және
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Лизингтік операциялар мәне және олардың
сыныптамасы ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Банктерде лизингтік операцияларды жүргізудегі
әдістемелер ... ... ... ... ... ...2 6
2 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЛИЗИНГТІК
ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІНЕ ТАЛДАУ
ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі
лизингтік қызметтер жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..32
2.2 Лизингілік операцияларды ұйымдастыру және оларды жүргізу техникасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
2.3 Коммерциялық банктердегі лизингтік төлемдерді есептеуді
талдау ... ... ... .51
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЛИЗИНГТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН
ДАМЫТУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... .. ... 56
3.1 Бәсекелестік жағдайындағы лизингтің даму проблемаларын шешу жолдары мен
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
3.2 Қазақстандағы коммерциялық банктердің лизингтік операциялары қызметін
жетілдіру
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның әлемнің 50 бәсекелестік
елдерінің қатарына кіруі Стратегиясы туралы ҚР Президентінің жолдауындағы
негізгі міндеттердің бірі – Қазақстан экономикасын әрі қарай жаңарту және
диверсификациялаудың тұрақты экономикалық өсудің негізгі ірге тасы ретінде
көзделуі де жай емес. Бұл стратегия Қазақстан экономикасының тек шикізат
бағытында дамуының жеткіліксіздігін, яғни шикізат емес сектордың дамуына
көңіл бөлу қажеттігін айқындады.
Қазақстан экономикасының шикізаттық бағытта дамып отырғандығын ескеріп,
ҚР Үкіметі оның бағытын өзгерту жолында республикамыздың 2003-2015
жылдарға арналған индустриалды-инновациялық стратегиясында еліміздің
өндірістік секторындағы қызмет ететін негізгі құралдарды жаңарту міндетін
белгілеген болатын.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ұлттық
экономиканы көтерудің басымды шаралардың біріне инвестицияларды пайдалану
жатады және бұл орайда экономиканы құрылымды өзгертуде сонымен қатар көп
жылдық дағдарыстан шығуда лизинг алдыңғы қатарлы және тиімді қаржыландыру
түріне айналады деген болатын.
Осы жерде кәсіпорындарды орта және ұзақ мерзімді қаржыландырудың
қазіргідей тиімді формасы лизинг бола алады. Лизинг қазіргі кезде қызмет
жасайтын және жаңадан құрылатын лизинг алушылардың активтерін ұлғайтудың ең
тиімді құралы болып саналады.
Әлемдік тәжірибеде бұл құрал шағын және орта бизнестің қолжетімді
қаржыландыру көзіне айналған. Бастапқы кезде лизингтің дамуы үшін
мемлекеттің қолдауы қажет екендігі белгілі. Мемлекет лизингтің дамуы үшін
жасайтын қадамдарына салықтық жеңілдіктер және кеден бажынан босату сияқты
шаралары бәсекеге қабілетті өндірісті дамытуға ықпал етері сөзсіз.
Лизингтің дамуы үшін қолайлы макроэкономикалық және нормативтік
ахуалдың болуы қажет. Экономикалық қатынастар тұрғысынан алғанда лизинг бұл
өндіріске капитал инвестициялауға байланысты банктің қаржылық қызметтерінің
біріне жатады.
Қазақстандағы лизингтік қызметтер нарығы 2000 жылдан бастап қана
белсенді дами бастады. Бұл жерде лизингтік мәмілелердің басым бөлігі
Қазақстандағы ауылдағы әлеуметтік мәселелерді шешуге арналған агроазық-
түлік бағдарламасы төңірегінде үкіметтің бастамасымен 100 пайыз мемлекеттің
қатысуымен құрылған лизингтік компанияларға тиесілі. Қазіргі кезде
Қазақстанда қаржылық лизинг сияқты қаржы нарығының бір секторы қалыптасып
дамып отыр десе болады.
Коммерциялық банктерде бүгінгі күні өздерінің лизингтік компанияларын
құру арқылы және лизингтік операцияларды жүзеге асыру арқылы мұндай
үрдістің дамуына біршама өз үлестерін қосуда. Қазіргі кездегі Қазақстандағы
жұмыс жасайтын 20-дан астам лизингтік компаниялардың 8-і отандық
коммерциялық банктердің еншілес компаниялары болып саналады.
Лизинг бүгінгі әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайында маңызы бар
инвестициялық саясаттың құралы болып табылады. Лизингті дамытудың
өзектілігі қазіргі кезде отандық кәсіпорындарды қаржыландырудың балама
көзіне айналуымен сипатталады. Сондықтан да бұл қызмет түрі өзінің
экономикалық табиғаты жағынан ұлттық экономикамыздың сауығуына және әрі
қарай өркендеуіне үлкен үлес қосатын, ал екінші жағынан халықаралық
деңгейде отандық өндірушілердің шетелдік серіктестермен жаңа байланыстар
орнатуға, оны нығайтуға ықпал ететін қаржылық қызмет түріне жатады.
Лизинг – шетелден елімізге жоғарғы технологияларға ие құрал-
жабдықтардың келуіне жол ашатын және кәсіпорынға қаржылық өтімділігін
сақтай отырып, негізгі капиталға инвестиция жұмсаудың балама көзі.
Біздің ойымызша, отандық банктердің лизингтік компаниялары арқылы
лизингті қаржыландырумен қатар банктер өздерінің де лизингтік операцияларын
дамытуға көңіл аудару қажет.
Мұндай мәселелерді шешуде қазақстандық коммерциялық банктердің
лизингтік қызметін дамыту және жетілдірудің маңыздылығы теориялық және
тәжірибелік тұрғыдан арта түседі.
Ендеше, коммерциялық банктердің лизингтік қызметін дамыту барысындағы
жоғарыда аталған мәселелердің бүгінгі күнге дейін оң шешімін таппай
отырғаны және олардың отандық ғылыми жұмыстарда терең де жете зерттелмей
келуі, осы дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамыту мәселелерін
теориялық тұрғыдан оқып-білу, оның Қазақстандағы лизингтік қызмет көрсету
нарығын дамытуға байланысты талаптарына қаншалықты жауап беретіндігі туралы
өзекті мәселелер, өз кезегінде дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты болып
және оның басты міндеттерін анықтап отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – лизингтік қызмет көрсету нарығында
нарықтық қатынастарға сай қызмет ететін коммерциялық банктердің лизингтік
операцияларын дамытудың қажеттігі мен маңыздылығын теориялық және
әдістемелік тұрғыдан негіздей отырып, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің
лизингтік қызмет көрсету нарығындағы тәжірибелеріне талдау жасау, сондай-ақ
коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамыту және жетілдіру
жолдарын іздестіру болып табылады.
Зерттеу нысаны Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің
лизингтік қызмет көрсету нарығындағы қызметі болып табылады.
Зерттеу пәні коммерциялық банктердің лизингтік операцияларының аясында
қалыптасатын экономикалық қатынастар болып табылады.
Дипломдық зерттеу жұмысының көзделген мақсатқа жетуде мынадай
міндеттерді шешуді қажет етеді:
– банктердің лизингтік операциялары ұғымын нақтылау;
– банктердің лизингтік қызмет көрсетулердің ерекшеліктерін көрсету;
– шетел тәжірибесіндегі коммерциялық банктердің лизингтік
операцияларын зерделеу;
– ҚР-ғы лизингтік қызметтер нарығындағы коммерциялық банктер
қызметтерінің жағдайына талдау жасау және проблемаларды айқындау;
– коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамытуы арқылы
экономиканың шағын және орта бизнестің дамуын қаржыландыру әдістерін
жетілдіру жолдарын қарастыру;
– коммерциялық банктер қызметіндегі лизингтік тәуекелді басқару
әдістерін қарастыру.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттеудің әдістемелік негізін жалпығылыми
таным әдістері: диалектикалық, қисындық әдістер, құжаттарды зерделеу
құрайды.
Зерттеудің теориялық негіздері болып әлемдік экономикалық ғылым
классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғылымдардың,
экономистердің, банк мамандардың монографиялары мен баспасөз мақалалары,
коммерциялық банктерде лизингтік қыметінің тиімділігін реттейтін заңнамалық
және нормативтік-құқықтық, статистикалық құжаттар қолданылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Осы жұмыстың ғылыми аспектілері отандық
және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және қайта ой-елегінен
өткізу негізінде қалыптасқан.
Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларының дамуының теориясы мен
тәжірибесіне қатысты мәселелер осы күнге дейін шетелдік ғалымдардың
еңбектерінде басты орын алуда, атап айтсақ, Т.Кларк, В. Хойер, М. Гордон,
В.Д. Газман, В.М. Джуха, Е. Кабатов, Е.Н. Чекмарев, В. А Перов, П.А.
Анреев, О.И.Лаврушин, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников,
О.М.Марков, В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Е.Б.Ширинская және өзгелер.
Қазақстанның қазіргі экономикалық дамуы банктердің лизингтік
операцияларының дамуының теориялық және тәжірибелік аспектілері отандық
экономист-ғалымдардың: К.Ә. Сағадиев, Қ.О. Оқаев, Ғ.С. Сейітқасымов,
У.М. Искаков, Н.Н. Хамитов, Ж.О. Ихданов, А.С. Смағұлов, Т.Ә. Есіркепов,
С.Б. Мақыш және т.б. еңбектерінде кездеседі.
Тақырыптың деректік көзі ҚР Президентінің заңдары мен заң күші бар
жарлықтары, ҚР Ұлттық банктің нормативтік құжаттары мен актілері және әр
түрлі әдістемелік нұсқаулары жатады.
Коммерциялық банктердің лизингтік қызметін зерттеу белгілі
экономистердің еңбектерінде әр жақты құбылысты байқатып отыр. Сондықтан да,
банктердің лизингтік қызметінің түсініксіз мазмұны және оның қаржылық-
несиелік аспектілері, сондай-ақ оның қызмет етуі барысындағы орын алатын
өзекті мәселелері және оларды ғылыми тұрғыдан оқып білу, бұл дипломдық
жұмыстың тақырыбын анықтауға негіз болды.
Зерттеу әдістері. Қазақстан мемлекеті бүгінгі күні лизингтің дамуына
үлкен көңіл бөлуде. Ең бастысы лизингтік қатынастардың дамуына қажетті
заңдылықтар базасы жетілдіріліп, салық салуға байланысты жеңілдіктер
жасалды. Осының негізінде коммерциялық банктерде лизингтік операцияларды
жүзеге асырудың қазіргі заманғы қағидалары еліміздің алға қарай даму
ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған елдердің озық
тәжірибесі оңтайлы пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге
асырылады деген болжамға негізделген.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы:
- лизинг және қаржылық лизинг терминдерінің ұғымы авторлық
көзқарас тұрғысынан нақтыланды және лизингтің жаңа функциялары мен
белгілері ұсынылды;
- кешенді талдау арқылы қаржы лизингінің несиелік аспектілері
жүйелендірілді;
- Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің лизингтік
компанияларының қызметінің дамуына әсер етуші факторлар айқындалды;
- лизингтік мәмілелердегі тәуекелді басқару әдістерін жетілдірудің
жолдары ұсынылды;
- Қазақстандағы лизингтік операциялардың болашақтағы даму бағыттары
айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығына қазіргі кездегі отандық және
шетелдік экономистердің коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын
дамытудағы орын алатын мәселелері туралы және оның тиімді қызмет етуінің
экономиканы модернизациялау мен диверсификациялаудағы рөлін сипаттайтын
зерттеулері пайдаланылды.
Практикалық маңыздылығы дипломда жасалған қорытындылар мен ұсыныстар
екінші деңгейдегі банктердің лизингтік компанияларының несиелік
қызметтерінде болашақта пайдалануы мүмкін.
Жұмыстың жалпы бағыттары мен зерттеу логикасы дипломдық зерттеудің ішкі
біртұтастығы мен құрылымын анықтайды. Практикалық базасы - зерттеу
жұмысының ғылыми негізделген тұжырымдары мен ұсыныстары БТА ORIX Лизинг
АҚ және Темірлизинг АҚ лизингтік компанияларының қызметтеріне енгізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыс көлемі. Дипломдық жұмыс 76 беттен, оның ішінде 8
кесте, 18 сурет тұрады.
1 ЛИЗИНГТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің мәні, міндеттері және ерекшелігі
Нарықтық қатынасқа көшу жағдайында кәсіпорынның өндірістік қызметін
дамыту және олардың техникалық жабдықталуын жоғарылату үшін несиелік
ресурстарды, соның ішінде лизингті пайдалану қажет. Лизинг несиенің бір
түрі ретінде кәсіпорындарға қажетті тауарларды және қызметтерді аз мөлшерлі
шығынмен өндіруге және жоғалтулардан сақтауға мүмкіндік береді [1].
Лизингтің көмегімен қозғалатын және қозғалмайтын мүліктерді сатып
алуға, күрделі қаржы жұмсамай пайдалануға болады. Яғни ғимарат және
құрылысты, машина мен қондырғыны, көлік құралдарын және т.б. сатып алуға
болады. Бұл шаруашылық етуші субъектілерге өндіріс шығындарын қысқартуға
және олардың кәсіпорындарының тұрақты дамуына қажет ететін едәуір ақша
қаражатын үнемдеуге мүмкіндік береді. Сондықтан лизинг өзінің беретін
мүмкіндіктері мен әкелетін пайдасы болғандықтан, кәсіпкерлік үшін бұл
қызмет саласында кәсіпкерлік қызмет пен бизнестің маңызды түрі болып
табылады. Лизингті белсенді енгізуде ұлттық экономиканың интенсивті
дамуының және оның құрылымдық қайта құрылуының, елдің сыртқы экономикалық
қызметінің дамуының және дүниежүзілік нарықта отандық кәсіпорын өнімдерінің
бәсекелес қабілеттілігін арттырудың басты факторының бірі бола алады.
Нарықтық экономика дамыған елдерде лизинг шарттарына өндірістік
құралдардың барлық түрлері, әсіресе, машиналар мен қондырғылар, олардың
саны мен құны шектеулі сатып алынады. Сонымен бірге лизингілік қызметтер
бұл елдерде кең тарауда және басқа елдердің территориясында лизингілік
қызметтің дамуына және қалыптасуына әсерлерін тигізіп, ұлттық шекарадан
шығуда.
Лизинг біздің елде 1989 жылы банкілер лизингілік операцияларды іске
асыра бастағанда пайда болған. 1990 жылы бұрынғы Қазақ ССР Госснаб кезінде
жасалынған Прокат (ежіре) және лизинг 95 жүйесінде прокатты және лизннгті
дамытудың мақсатты бес жылдық бағдарламасын іске асыратын алғашкы
лизингілік құрылымдар пайда болды. Бұлар лизингілік операцияларды іске
асыратын коммерциялық банктік мекемелерді және машинаны, жабдықты, көліктік
құралдарды алдын-ала сатып алумен және оларды шаруашылық етуші
субъектілерге белгілі шарттарға сәйкес пайдалануға берумен айналысатын
лизингілік фирмалар болды [2].
Лизинг дегеніміз – қаржылық жалдау бойынша жалға алушының мүлікке
деген қысқа және ұзақ мерзімдік қажетін жалға берушінің есебінен
қаржыландыру жөніндегі операциялар. Ол меншік иесінің мүлікті иелену және
пайдалану немесе тек қана пайдалану құқығын шартты негізде лизинг бойынша
жалға берушіде сақталып қалады. Лизинг жалдаудың бір түрі деген анықтамамен
түсіндірілмейді. Өйткені лизинг құқықтық, мүліктік және қаржы
қатынастарының жиынтығы, ал жалдау сол қатынастардың құрамдас бөлігі ғана.
Лизинг ұғымын құрайтын жоғарыда аталған қатынастар жиынтығы қазіргі
қолданыстағы заңдармен толық реттелмеген. Сондықтан республикада лизингтің
дамуы үшін салық, кеден, қамсыздандыру заңдарына және басқа заң актілеріне
өзгерістер енгізу қажет. Лизингтің артықшылығы осындай операцияларға
қатысушылардың әрекет-қарекеті нақты белгіленген дәйекті құқықтық негіз
болғанда ғана жүзеге асады. Сонымен бірге лизинг, негізінен,
инвестицияларды қаржыландыруға арналғандықтан, заңдарда инвесторларға
инвестициялық жеңілдіктер көзделуі тиіс.
Лизинг 1960 жылдары Европаға американдық кәсіпкерлермен келген
американдық жаңалық болып есептеледі. Бірақ кейбір авторлардың айтуынша
Англияда пайда болған, кейін Солтүстік Америкаға және одан кейінірек
өзгеріп, ХХ ғасырдың екінші жартысында Европаға қайтадан келген. Әлемдік
тәжірибеде лизингтің дамуы лизингтің сауда саясаты ғана емес, сонымен бірге
қызмет түрі болған арнайы лизингтік компаниялардың құрылуына әкелді. 1952
жылы Солтүстік Америка, Сан-Францискода “United States leasing corporation”
деп аталатын алғашқы лизингтік қоғам пайда болды. Осылайша АҚШ жаңа бизнес
түрінің отаны болды. Американдық лизингтің әкесі деп Генри Шонфельдті
есептейді. Ол бұл-қызмет түрінің болашақта мүмкіндігі өте жоғары екендігіне
тез көзі жеткен [4].
АҚШ коммерциялық банктері 60 жылдардың басында лизингтік операцияларға
қатыса бастады. Лизингтік бизнестің дамуы 1971 жылы Федералды резерв
жүйесінің басқару кеңесінің банктерге құрал-жабдықтарды, кейінірек
жылжымайтын мүліктерді жалға берумен айналысатын еншілес фирма құруға
мүмкіндік беретін шешім қабылдауына септігін тигізді [5].
Европалық лизинг әр түрлі болғаны соншалық, көптеген Европа елдерінің
заңдылықтарында оған анықтама беру үшін терминдер қолданылған. Мысалы,
Франция, Бельгия, Италияның лизингке байланысты заңдық актілерінде
сәйкесінше келесідей терминология қолданылған: несие-жалға беру (credit-
bail), жалға беруді қаржыландыру (location finance), қаржылық жалға беру
операциялары. Бірақ Европада лизингтік операциялардың белсенді өсуіне
азаматтық, экономикалық, сауда, қаржылық заңдылықтар тұрғысынан оның
статустық дұрыс анықталмауына кері әсерін тигізді. 70 жылдардың басында
немістер Европаның неміс халық елдерінде лизингтік келісім-шарттың құқықтық
статусын бекітті. Бұл фактор лизингтік қызметтің жедел өсуіне өз әсерін
тигізді. Мысалы, алғашқы француз лизингтік компания “Локафранс” 1982 жылы
құрылды, ал төрт жыл өте олардың саны 50 асты. 1987 жылы жылдық
келісімшарт көлемі 57 млдр.франк, жылжымайтын мүлікпен операцияларға
(негізінен машина, құрал-жабдықтар, көлік құралдары) маманданған 56
лизингтік компания және жылжымайтын мүлікпен операцияларға (ғимараттар және
өндірістік құрылғылар) маманданған 94 лизингтік компания болды. Француз
мемлекеті оны аймақтық саясатының бір бөлігі ретінде қарастыра отырып,
компанияға қызметіне көмек көрсетіп отырған. Лизингтік компанияның қызметін
ынталандыру салықтан босату, арнайы қорлар құру арқылы жүргізілді.
Францияның ең ірі лизингтік компаниялары болып “Локафранс”, “Слибай”,
“Локабай”, “Софимобай”, “Слиминоко” және басқалары табылады.
Италияда алғашқы лизингтік компания 1963 жылы құрылса да, жалға беру
бойынша операциялардың неғұрлым жедел өсуі 70-80 ж.ж кейін басталды.
Италияның ерекшелігі, жалға беру мекемелерінің көптігінде. 80 жылдардың
екінші жартысында, елде көп бөлігі орта және шағын кәсіпорындарға
жатқызылатын 2000 жуық лизингтік компаниялар қызмет етті. Олардың ішінде
Ұлттық ассоциация “Асимаға” мүше 50 ең ірі лизингтік компаниялар болды. Бұл
кезеңде 10 ең ірі италияндық фирмаға барлық операциялар көлемінің 80 %
келді. Елдің лизингтік компаниялары- “Локафит”, “Итализ”, “Гентрализинг”,
“Савализинг”, “Локат” 30 мыңнан астам кәсіпорындарға қызмет көрсеткен.
Қазіргі уақытта әлемнің лизингтік рыногының негізгі бөлігі “АҚШ-Батыс
Европа-Жапония” үшбұрышында шоғырланған. Батыс европада 75-80 % көлемінде
банктермен бақыланатын немесе олардың еншілес қоғамы болып табылатын арнайы
лизингтік компаниялар жалға берушілер болып табылады.
Жапонияда лизингтік операциялар қызметтерді қаржыландырудан сату-сатып
алу, лизинг, қарыздан тұратын “қызметтер кешенін” көрсетуге дейін
кеңейтілген. Бұл қызмет түрлері кешенді лизинг деген атқа ие болған [6].
Лизинг қызметінің халықаралық рыногы неғұрлым тез дамыған рынок болып
табылады. Сарапшылардың бағалауы бойынша 1988 жылдың басында лизингтің
көмегімен 250 млрд. доллар негізгі құралдар сатылса, ал 1979 жыл бұл
көрсеткіш тек 50 млрд. долларды құраған. 1990 жылдары машиналар мен құрал-
жабдықтарға капитал салудың жалпы сомасы АҚШ-25-30 %; Англия, Франция,
Швеция, Испанияда- 13-17%; Австрия, Дания, Норвегияда- 8-10 %; Жапонияда- 8-
10 % құраған [7].
Тарихта лизингке ұқсас операцияның б.э.2000 жылдай бұрын ертедегі
Вавилонда жасалғандығы белгілі болғанмен, шетелдік зерттеушілер лизинг
операциясының жасалғандығы туралы нақты зерттеулер ретінде 1877 жылы “Белл
Телефон Компани” деген американдық компанияның телефондарды сатудың орнына
жалға бергендігін тілге тиек етеді. “Юнайтед Стейс лизинг корп.” атты
алғашқы лизингтік компания 1952 жылы Сан-Францискода (АҚШ) құрылған.
Еуропада 1962 жылы “Дойче лизинг ГМбХ” деген бірінші лизингтік компания
Дюссельдорфта (Германия) пайда болыпты. 1972 жылдан бері еуропа лизинг
нарығы дамып келеді. Қазіргі уақытта халықаралық лизингтік институттарды
құру кең етек алуда. Европалық лизинг қоғамының бірігуі 17 европалық
мемлекеттер қоғамынан тұрады [8].
Ресейде лизинг түсінігі екінші әлемдік соғыс кезінде енген, яғни 1941-
1945 ж.ж. leand-lease американдық техниканы әкелуімен байланысты жүзеге
асқан.
Біздің елімізде қолданылатын лизинг түрімен қоса, әлемде лизинг құрал-
жабыдықтарымен бірге астық лизингі, жұмыс күші лизингі және көптеген
түрлері қолданылады, сондықтан бұл экономикалық қатынастардың болашағы
біздің елімізде өте жоғары.
Лизинг ұғымы шетелдік және отандық әдебиеттерінде және кәсіпкерлік
қызмет тәжірибесінде жеткілікті көлемде қарастырылады. Лизингтің қаржылық-
коммерциялық, құқықтық және техникалық аспектілерін иеленеді. Орташа
есеппен алғанда, қазіргі уақытта, экономикалық және заң бойынша
әдебиеттерде лизингтің жүзден аса анықтамасы бар. Бұл лизинг ұғымының
тар, аралық және жалпы мағынасы есебінен келесі қасиеттерін көрсетуге
болады (Кесте 1):
Кесте 1- Лизинг ұғымының негізгі қасиеттері бойынша мағынасы
лизинг ұғымының мағынасы
Негізгі
қасиеттері
тар аралық Кең
1 2 3 4
1.Лизингтік Бір мағыналы Екі мағыналы Көп мағыналы
келісім-шарттыңанықтамалар: анықтамалар: анықтамалар:
экономикалық а) жалға алу а) лизинг-несие; а) жалға алу нысаны,
мазмұны және нысаны; ә) несие-жалға алу;капитал салымдары
құқықтық ә) ұзақ мерзімді б) жалға алу-сату; мен өткізуді
нысаны. жалға алудың в) жалға ынталандыруды
нысаны; алу-амортизация; қаржыландыру;
б) қаржылық жалға Немесе операциясы: ә) жалға алумен,
алу; а) сатып алу-сатумен,
в) мүліктік қаржы-коммерциялық;қарыз алумен, сатып
жалдаудың нысаны; ә) несие-жалға алу немесе бұл
г) капитал алушылық; құқықсыз опционды
салымдарын, б) сауда-жалға қосатын мүліктік
инвестицияларды алушылық, сатып алуқатынастардың
қаржыландырудың опционы құқығын кешені.
нысаны; қоса.
д) өнімді өткізу
нысаны;
е) сыртқы сауда
нысаны.
2. Лизингтік Ұзақ мерзімді Орта және ұзақ Қысқа, орта және
келісімнің келісім: мерзімді ұзақ мерзімді
мерзімі: а) 3 жылдан жоғары;келісімдер: келісімдер:
2.1 Сапалық ә) 4090 ережесі а) 2 жылдан жоғары;а) бір жылдан
мінездемесі. (амортизациялық ә) 2 жылдан 3 жылғажоғары;
2.2 Сандық периодтың 40 пен дейін. ә) алты айдан
мінездемесі. 90% аралығында); жоғары;
б) жабдық қызмет б) бірнеше сағаттар,
етуінің 75% жоғары; тәуліктерден жоғары;
в) жалға алудың в) жабдықтың пайдалы
базалық периоды, қызмет етуінің толық
алғашқы, негізгі мерзіміне.
мерзімі;
г) амортизацияны
есептеу үшін
әртүрлі
мемлекеттердегі
салық заңнамасында
тіркелген, өнімнің
өмірлік циклы.
3. Лизингтік а) жылжымалы мүлік;а) жылжымалы және а) мүліктер;
келісім ә) техникалық жылжымайтын ә) материалдық
объектілерінің құралдар. мүліктер; құндылықтар;
шеңбері: ә) негізгі б) инвестициялық
3.1 Топтық өндірістік қорлар; тауарлар және ұзақ
мінездемесі. б) өндірістің қолданылатын
негізгі құралдары; тұтынушылық
в) инвестициялық тауарлар.
тауарлар.
а) машиналар,
3.2 Детальдық жабдықтар, а) жер, ғимараттар
мінездемесі. а) машиналар, транспорттық мен құрылыстар,
жабдықтар; құралдар және машиналар мен
ә) өндірістік өндірістік жабдықтар,
жабдықтар. мақсаттағы транспорттық
құрылыстар, құралдар;
ә) машиналар, ә) ғимараттар мен
жабдықтар, ЭЕМ, құрылыстар,
транспорттық машиналар мен
құралдар, қоймалық жабдықтар, зауыттар,
орындар. фабрикалар, электр
станциялары;
б) машиналар,
жабдықтар, ноу-хау.
1 2 3 4
4. Келісімге Екі жақты Үш жақты Көп жақты
қатысушылардың келісімдер: келісімдер: келісімдер:
саны және а) өндірушімен а) өндірушінің а) бес жақтың
құрамы. қатыса (жабдықтаушының), қатысуымен:
(жабдықтаушы-жалға лизинг берушінің 1. брокер (тәуелсіз
алушы) және жалға және лизинг лизингтік компания);
алушы (лизинг алушының 2. тресттің
алушы), жай сөзбен қатысуымен; құрылтайшылары;
тура лизинг; б) лизинг 3. меншік иесі
ә) лизинг берушінің, лизинг (жалға беруші де
алушы-сатып алушы алушының және ол);
және лизинг қаржыландырушы 4. қаржыландырушы
алушы-мүлікті жақтың қатысуымен мекеме;
сатушы ның (бөлек лизингтің 5. жалға алушы.
қатысуымен немесе қарапайым нысаны);
жай сөзбен б) алты және одан
қайтармалы көп жақтың
лизинг. қатысуымен:
1. өндіруші;
2. жалға алушы;
3.
акционерлер-лизинг
берушілер;
4. лизинг
берушілердің сенімді
тұлғасы;
5.
несиелендірушілер-за
им берушілер;
6.
несиелендірушілер-ді
ң сенімді тұлғасы.
Ескерті: Кисилиев И.Б. Лизинг-практика и становления
Деньги и кредит.2002г. 12 алынған.
- лизингтік келісім-шарттың экономикалық мазмұны және құқықтық нысаны;
- келісім мерзімі;
- лизингтік келісім объектілерінің шеңбері;
- келісімге қатысушылардың саны және құрамы.
Отандық әдебиеттерде, көп жағдайларда, лизингті машиналарды, құрал-
жабдықтарды, транспорттық құралдарды және өндірістік сипаттағы
ғимпараттарды жалға алу немесе ұзақ мерзімді жалға алу деп көрсетеді. Бірақ
бұл жағдайда мазмұны жағынан лизинг ұғымының тар мағынасын ашады және
шаруашылық қатынастар нысанының мағынасын толықтай көрсете алмайды.
Лизингтің жалға беруден айтарлықтай айырмашылықтары бар. Жалға
алушылардан гөрі лизинг алушы, тек объектіні ұзақ мерзімге қолдануға ғана
алмай, оған меншік құқығымен байланысты болатын, сатып алушының дәстүрлі
міндеттері жатқызылады, оның ішінде: меншік ақысын төлеу, меншіктің
кездейсоқ жойылу салдарынан туындайтын жоғалтулардың орнын толтыру, оны
сақтандыру және оған техникалық қызмет көрсету, сондай-ақ жөндеу жүргізу.
Бірақ меншіктің иесі болып лизинг беруші қалады. Лизинг алушы жалға
алушыдан гөрі лизинг берушіге объектіні пайдалану құқығы үшін айлық төлемді
емес, оның толық құнын төлейді: лизингтік келісімнің объектісін жойылуы
немесе қолдану мүмкіндігі болмаса да оны қарызды толық өтеуден босатпайды.
Лизингтік келісім объектісінің ақауы анықталған жағдайда, лизинг беруші
барлық гарантиялық міндеттерден бас тартады және лизинг алушы барлық
келіспеушіліктерін тікелей жабдықтаушылармен шешеді.
Бұл көзқарас толық тұйықталған, өйткені лизинг беруші объектіні лизинг
алушының өтініші мен қызығушылығы есебінен сатып алатындығында. Сондай-ақ,
міндеттердің осылай бөлінуінің себебі объектіні ұқыптау кепілдігі соңғы
жақтың иелігінде екендігінде.
Сондай-ақ бұл жағдайда келесіні естен шығармау қажет, жалға беру тек
жалға беруші мен жалға алушы арасындағы екі жақты келісім-шарт болатын
болса, ал лизингтік келісімдердің көбі екі жақты, үш жақты және көп жақты
сипатты иеленеді.
Экономикалық қатастарда лизингті көбінесе қаржылық операциялардың
жаңа нысаны, капиталды салуды жүзеге асыру тәсілі. Егер лизингті
мерзімділік шартында, құндылықтарды уақытша қолдану деп түсінетін болсақ,
онда оны негізгі қорларға бағытталған тауарлық несие ретінде
мамандандыруға болады. Бұл көзқарас тұрғысынан, лизинг, банктің дәстүрлі
ссудасына балама, машиналар мен жабдықтарды сатып алуға бағытталатын
несиенің бір нысаны ретінде жатқызылады [9].
Меншік иесі (лизинг беруші) пайдаланушыға (лизинг алушыға) қаржылық
қызметін көрсетеді, ол толық құнын өтеп өз меншігіне құндылықты сатып алады
және лизинг алушының кезеңдік төлемдері арқылы бұл соманы және үстіндегі
пайдасын қоса қайтарып алады.
Сондықтан, экономикалық мағынасында лизингті лизинг берушінің лизинг
алушыға құндылықты пайдалануға беру нысанындағы несие деп түсіндіріледі.
Несиелік қатынастың субъектілері: қарыз беруші ретінде лизинг беруші және
қарыз алушы тұлға ретінде лизинг алушы болады, ал ссуда объектілеріне
машиналар, жабдықтар, транспорт құралдары және т.б. негізгі құралдардың
элементтері жатқызылады.
Бірақ лизинг, банктік операция сөзінің тар мағынасы болып табылмайды.
Ол сауда-саттық кәсіпорынның жанама операциясы ретінде жүзеге асырылатын,
банктік қаржыландыру нысанына жақын мағынаны білдіреді. Ең алдымен бұл
лизингтік қоғамдардың арнайы жасаған құзырлықтары. Сондықтан, бұл кездейсоқ
жағдай емес, лизинг пен ұқсас қаржыландырудың нысандары – жалға алу, сатып
алушыға берілетін несие, қаржылық немесе коммерциялық несие арасындағы
сәйкес келмейтін ерекшеліктерін экономистер қатары қарастырады, яғни
құнының азаюы нысанының қалыптасуына байланысты лизинг сыртынан
коммерциялық несиемен ұқсас, бірақ арасында да міндетті ерекшеліктері бар.
Ең алдымен бұл коммерциялық несие және лизингтік қатынастағы
меншіктерді қамтиды. Коммерциялық несие кезінде тауарларды уақытша
қолдануға берілген кезде, сонымен қатар келісім объектісіне, яғни тауарға
байланысты меншік құқықтары беріледі. Меншіктегі тауарлар тұтыну құны
бойынша өткізіледі, олардың құнын бұл мезгілде төлеу мүмкіндігі жоқ
болатындықтан, оны өтеу кейінге қалдырылады [10].
Лизинг банктік несиеден ерекшеленеді, банк қарыз алушының меншігін
ссуда кепілі ретінде өз меншігіне алу құқығы бар болады. Қарызды өтеуден
кейін ғана мүлік қарыз алушының меншігіне қайтарылады. Лизингтік
қатынастарда жалға алу мерзімі аяқталғаннан кейін және жалға алу төлемі
толық өтелгеннен кейін объект лизинг берушінің меншігінде қалады. Әрине,
лизингтік келісім бойынша лизинг объектісінің қалдық құны бойынша сатып
алынуы және оның лизинг алушының меншігіне өту мүмкіндігі қарастырылады.
Жалпы алғанда лизингті қаржыландырудың бір әдісі екені келесіден
көруге болады. Лизинг беруші лизинг алушыға жабдықтарды қолдану мүмкіндігін
береді және оның құнын, яғни соңғыны нақты несиелендіру арқылы, бөлшектеп
төлеуді ұсынады.
Басқалар лизингті, шаруашылық практикаға енген, өндірілген өнімді
өткізу құралы және инвестициялық процестің ерекше каналы ретіндегі,
іскерлік қатынастардың жаңа нысаны деп санайды. Оны сондай-ақ ұзақ мерзімді
пайдалану тауарларының экспорттың несиелендіру нысанының бірі ретінде де
қарастырады [11].
Тар және бір мағыналы анықтамалармен қатар – жалға алу, қаржыландыру
нысаны, несиелендіру нысаны, тауарларды өткізу нысаны сияқты лизингтің
көпқырлы табиғи және күрделі конструктивті лизинг-несие, несие-жалға
алу, жалға алу-сату, лизинг-сатып алу, жалдау-сатып алу, сату-қарсы
лизинг, сатып алу-лизинг сияқты қос сөздерді дүниеге әкелді. Сондай-ақ,
кейбір жағдайда лизинг сауда-қаржылық немесе қаржы-саудалық операция деп
түсіндірілсе, басқа жағдайларда сауда-жалға алушылық, ал үшіншіден несие-
жалға алушылық келісім ретінде түсіндіріледі.
Лизинг ұғымының аралық мағынасын жақтаушылар Е. Кабатованың, Е.
Чекмарева, Ю. Свядосц сияқтылар лизингті күрделі келісім-шарттық
қатынастарды кешенді қамтитын екі және одан да көп келісім-шарттардың
базасында, ең алдымен сатып алу-сату келісім-шарты және құндылықты жалдау
келісім-шарты негізінде жузеге асырылады деп түсіндіреді.
Бұл қатынастардың негізі(ұйытқысы) – уақытша пайдалану,ал көмекші
орында құндылықты сатып алу-сату қатынасы. Е. Чекмарева былай баяндайды:
бұл қатынастар, тек құндылықты қолдануға беру емес, сондай-ақ көп жағдайда
лизинг келісім-шарты аяқталғаннан кейін құндылықтың меншікке сатып
алынуымен лизингтік қатынас кешені аяқталады [12].
Бұл көзқарас 1988 жылы Оттава қаласында, Халықаралық қаржылық лизинг
конвенциясында тіркелді, оның мәні: Халықаралық тәжірибеде лизинг деп үш
жақты қатынас кешенін қарастырады, яғни лизингтік компания(лизинг беруші)
клиенттің өтініші мен сұрауы бойынша оған бұл мақсатта өндірушіден
жабдықтарды сатып алып, өндірістік жабдықтарды уақытша қолдануға береді,
сондай-ақ келісім-шарт мерзімі аяқталғаннан кейін тұтынушы(лизинг алушы)
қолданыстағы жабдықтарды өз меншігіне сатып алу мүмкіндігін сақтайды.
Экономистердің басқа тобы лизингтің басты түсінігі ретінде өзге жалға
алушылық және несиелік жұбын айқындайды. Сонымен қатар, бұлардың
кейбіреулері қатынас кешенінің негізі ретінде қаржылық-несиелік операцияны
алдыңғы орынға шығарады. Осының негізінде К. Сусанян лизингті мамандырылған
компанияның делдалдық қызметі арқылы, оның үшінші тұлғаға белгілі тауарды
меншікке алып және оны қысқа, орта және ұзақ мерзімге жалға беруді қолдану,
негізгі қорларға салынатын капитал салымдарының қаржылық арнайы нысаны
ретінде түсіндіріледі.
Франция, Белгия, Италияның лизингке қатысты заңнамалық актілерде,
лизинг ұғымымен қатар несие-жалға алу, қаржылық жалға алу бойынша
операциялар ұғымы қолданылады.
Экономисттердің үшінші тобы лизингті сауда-қаржылық немесе қаржы-
коммерциялық операциялардың күрделі жүйесі, халықаралық және ішкі сауда
нысына машина-техникалық өнімді өткізу, өнімді өткізу мәселелерінің
қатынастарының жүйесін бірінші орынға қойып, маркетингте қолданылатын
өндірістік-техникалық тауарларды өткізу каналдарының бірі деп көрсетеді.
Біздің көзқарасымыз бойынша, лизинг ұғымының ауқымды мағынасы
Основы внешнеэкономических знаний тілашар-анықтамалықта ашылған, онда
лизинг – машиналар мен жабдықтардың ұзақ мерзімді жалға алу, жалға
берушінің тауарға меншік құқығының сақталуына негізделген, және өткізуді
активтендіру және инвестицияларды қаржыландырудың жаңа әдісі. Лизингтік
компания машиналарды, жабдықтарды, ЭВМ-ы, транспорттық құралдарды, оймалық
орындарды жалға алушының өндірістік мақсатындағы қолданысы үшін сатып алады
да, олар бойынша келісімнің соңына дейін меншік құқығы сақталады.
Лизинг ұғымының кең мағынасы: лизингтік келісім-шартының
экономикалық мазмұны мен құқықтық нысаны арқылы ашылады, яғни құндылықтарды
уақытша пайдалануға беру арқылы қалыптасатын, құндылықтар қатынастарының
кешені. Бұл кешен құндылықтарды жалға алу келісім-шартымен қатар, сондай-ақ
сатып алу-сату келісім-шартын және қарыздық келісім-шарты өзіне қосады.
Лизинг үшін тек бұл келісім-шарттардың күрделі арақатынасы және оларды
қалыптастыру барысында өзара байланысқан қатынастар пайда болады, оларды
лизингтік келісімнің типтік схемасы (Сурет 1) мысалында көруге болады.
Қазіргі замаңғы лизингтік қызметтер нарығы лизинг нысандарының,
лизингтік келісімдер модельдерінің және бұл операцияны басқаратын
заңнамалық нормалардың көптүрлілігі және әртүрлілігімен сипатталады.
Әлемдік тәжірибеде лизингтік келісім нұсқаларының көптеген түрлері дамыған.
Олар бір-бірінен нақты шекаралармен ерекшеленбейді және бірін-бірі
байланыстырып, бірігуі мүмкін. Сондай-ақ, лизингтің танымал түріне сәл
өзгертулер енгізу арқылы, оның жаңа типін алуымызға болады.
Қолданылатын принциптеріне қарай, лизинг сыныптамасының топтары
арасынан біздің көзқарасымыз бойынша, келесілерін айқындауға болады:
• сызықтық, жалпақ сыныптама, мұнда тек бөлек сипаттары бойынша
лизингтің түрлері көрсетіледі;
• көлемді, баспалдақты сыныптама, мұнда әуелі лизинг типтері (түрлері),
одан кейін нысандары бойынша бұл операциялардың әртүрлілігі
көрсетіледі.
Сызықтық және баспалдақты сыныптарының сипаттары бойынша сәйкес келетін Е.
Чекмарева мен В. Богаровтың қалыптастырған, лизинг сыныптамаларының
ерекшеліктерін қарастырайық.
Е. Чекмарева сыныптаманың сызықтық принципін жақтаушысы болып
табылады, бұнда лизингтің көптеген түрлері айқындалады. Лизингтің бұл
түрлерін ол,сыныптаудың 8 сипатты белгілері тұрғысынан айқындайды.
1
2
1 – лизинг беруші мен лизинг алушы арасындағы лизингтік келісім-шарт;
2 – лизинг беруші кәсіпорын және жабдықтаушы-кәсіпорын арасындағы
сатып алу-сату келісім-шарты;
3 – лизинг беруші мен банк арасындағы несиелік келісім-шарт жасау;
4 - жабдықтаушы-кәсіпорынның лизинг алушыға техниканы беруі;
5 – лизинг берушінің жабдықтаушы-кәсіпорынға техника бағасын төлеу;
6 – лизинг беруші мен сақтандыру компаниясы арасында сақтандыру
келісім-шартын жасау, сақтандыру жарнасын төлеу;
7 – лизинг алушының периодтылығы бойынша лизинг берушіге төлемдер
айырысу;
8 – лизинг берушінің банктік несиені пайдаланғаны үшін пайыздарды
өтеу;
9 - мемлекеттік бюджетпен салықтық есептілікті жүргізу.
Ескерту. Валитов Ш.М., Кириченко Е.Г. “Лизинг как инструмент
расширение возможностей реального сектора экономики” 2005 ж № 4 стр 47 –
55. алынған.
Сурет 1 - Лизингтік келісім-шарттың типтік сызбасы
Бұл сипатты белгіріне келесілер жатады:
– келісім қатысушыларының құрамы;
– лизингке берілетін мүліктің типі;
– оның өтелу дәрежесі;
– амортизация жағдайы;
– қызмет көрсету көлемі;
– операциялардың жүзеге асыру секторы;
– салықтық және амортизациялық жеңілдіктерге қатыстылығы;
– лизингтік төлемдердің сипаты.
Біздің көзқарасымыз бойынша В. Богаров лизингті сыныптаудың
баспалдақты тобының өкілі.
Жоғарыда көрсетілген екі сыныптаудың айырмашылығы келесіде:
1. Чекмаревада тек лизинг түрлері ғана көрсетілсе, ал Богаров әуелі
лизингтің оперативті және қаржылық түрін ажыратады, кейін олардың
әртүрлілігін көрсетеді, бірақ логикалық соңына дейін жеткізбесе де, оның
екі деңгейлі (баспалдақты) сыныптамасын жасайды.
2. Лизингтік операцияның сыныптамалық сипаттарының, типтерінің және
әртүрліліктерінің құрамы алуан түрлі болып келеді. Чекмареваның
сыныптамалық сипаттардың құрамы Богаровпен салыстырған әлдеқайда логикалық
және ойластырылуы жағынан жақсырақ. Богаровта жаңа жабдықтардың лизингі
бөлек көрсетілген. Біздің ойымызша, оны Чекмареваның схемасындағы жылжитын
мүлік лизингінің әртүрлілігі ретінде қарастыруға болады. Сондай-ақ, ол
лизингтің транзитті, мерзімді, қалпына келетін түрлерін қосымша көрсеткен,
ал түзу және қайтармалы лизингке Чекмаревадан гөрі басқа мағына берген[12].
3. В. Богаров лизинг ұғымын келісім мерзімі бойынша кең мағынасын
жақтаушылардың бірі, сондықтан ол оперативтік лизинг құрамына келесі
түрлерді қосады: рейтинг – бір күннен бір жылға дейінгі қысқа мерзімді
жалға алу; хайринг – бір жылдан үш жыл мерзімге дейінгі орта мерзімді жалға
алу. Ал
Бұл екі міндеті бойынша сыныптамалардың көрсетілген ерекшеліктері,
артықшылықтарын және кемшіліктерін лизингтік операциялар бойынша
сыныптамаларды жүйелеу және одан әрі жетілдіру кезінде еске алу қажет.
Жоғарыда қарастырылған барлық сыныптамалардың арасындағы үздігі және ең
толығы болуымен қатар, бірақ күрделі құбылыс және қазіргі заманғы
шаруашылық тәжірибенің түсіндіретін көптеген жақтарын және басты теориялық
аспектілерін қамтымайды.
1.2 Лизингтік операциялар мәне және олардың сыныптамасы
Лизингтік бизнес кәсіпкерлік қызметтің ерекше саласын ұсынады.
Лизингті белсенді енгізетін болса, мүмкіншілігіне қарай өндірісті
техникалық қайта жарақтандырудың, Қазақстан экономикасын құрылымдық қайта
құрудың, нарықты жоғары сапалы тауармен қамтудың мықты тынысы болуы мүмкін.
Бүкіл әлемде көптеген кәсіпкерлер бизнес үшін қажетті мүліктерді
меншікке емес, жалға алғанды жөн көреді. Жалгерлік, бірінші кезекте кепіл
есебімен (кепілдік, тапсырыс) несиелеу элементтері, дамыған нарық
қатынасына тән әр түрлі қаржылық механизмдер және қарыз міндеттемелері
бойынша есеп айырысулар кездесетін келешекті қаржыландырудың арнайы қосымша
көзі ретінде енгізіледі.
1998 жылы Оттавада қабылданған халықаралық қаржылық лизинг
конвенциясында былай деп айтылған: Халықаралық тәжірибеде лизинг үш жақты
қатынастар кешенін білдіреді, мұнда лизинг компаниясы (лизинг беруші)
пайдаланушы өтініші мен нұсқауы бойынша оған өндірістік жабдықты уақытша
пайдалануға береді, ал келісім мерзімі аяқталған соң алынған жабдықтың
сатып алушы меншігінде қалдырылуы мүмкін.
Әр түрлі белгілеріне қарай лизингтік операцияларды келесі тәртіппен
топтастыруға болады. Қатысушылар құрамына қарай мынадай болып бөлінеді:
- тура лизинг, бұл кезде мүлік иесі өз еркімен объектіні лизингке
өткізеді (екі жақты келісім);
- жанама лизинг (үш жақты немесе көржақты лизинг), бұл кезде мүлікті
беру делдал арқылы жүзеге асырылады.
Тура лизингтің жиі кездесетін түрі – қайтымды лизинг, лизинг формасы
иесінен мүлікті сатып алып, оны оған қайта жалға беретін лизинг.
Мүлікті типіне қарай :
- жылжымалы мүлік лизингі;
- жылжымайтын мүлік лизингі;
- бұрын пайдаланылған мүлік лизингі.
Өтеу деңгейіне қарай :
- бір келісімнің әрекет ету мерзімінде мүлік құны толық өтелетін лизинг;
- толық өтелмейтін лизинг.
Амортизация шарты бойынша :
- толық амортизация және соған сәйкес лизинг объектісінің құны толық
төленетін лизинг;
- толық емес амортизациялық лизинг.
Қызмет объектісіне қарай :
- егер жалданатын затқа көрсетілетін барлық қызметті лизинг алушы өз
мойнына алса, таза лизинг;
- толық қызмет жиынтығы бар лизинг – объектіге толық қызмет көрсету
лизинг берушіге жүктеледі;
- жартылай қызмет жиынтығы бар лизинг.
Операция өткізілетін нарық секторында ішкі және сыртқы (халықаралық)
лизингті қарастырады.
Сыртқы лизинг экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық
лизинг кезінде шетел лизинг алушы, ал импорттық лизинг кезінде – лизинг
беруші болып табылады.
Салық және амортизациялық жеңілдіктерге қатысты лизинг мынадай болып
бөлінеді:
- жалған лизинг – қызмет алыпсатарлық сипатта болады және жеңілдіктер
есебінен пайда табу мақсатында жүргізіледі;
- нағыз лизинг – жалға берушінің инвестициялық жеңілдік және жедел
амортизация сияқты салық жеңілдіктеріне құқы бар, ал жалға алушы салық
төлеу үшін жарияланған кірістер есебінен жалдық төлемдерді алып тастай
алады.
Лизингтік төлемдерін сипатына қарай былай бөледі:
- ақша төлемімен жүргізілетін лизинг – барлық төлемдер ақша нысанында
жүргізіледі;
- компенсациялық төлемімен жүргізілетін лизинг – төлем аталған жабдықта
өндірілген тауарларды жеткізу немесе қарсы қызмет көрсету нысанында
жүзеге асырылады;
- аралас төлемді лизинг.
Қазіргі уақытта лизингілік қызметтер рыногында лизинг көп түрлерге
бөлінеді және осыған сәйкес көп жақты лизингілік операциялар жүзеге
асырылуда. Лизингті жіктеудің бірнеше белгілері бар. Бұл лизингілік
операцияларды (Сурет 2) қызмет көрсету түріне қарай топтастыруға мүмкіндік
береді. Лизингтің әрбір формасының өзіне тән қасиеті бар және ол міндетті
түрде лизингілік мәмілелерді жүзеге асырған кезде және рәсімдеген кезде
ескеріледі [13].
Ескерту: Иссык Т. “Проблемные аспекты развития лизинга в РК”
Экономика и статистика 2003 ж №1с 28–32. алынған.
Сурет 2- Лизингілік қызметтер нарығындағы лизингтің түрлері
Тек осындай жағдаймен лизингілік операциялар нақты белгіге ие болады.
Бұл берілген мәміленің мәнін алдын ала анықтауда және лизингалушы үшін оның
потенциалды пайдасын сақтап қалуында маңызды рөл атқарады.
Лизингтің 10 шақты түрін жіктеу белгісіне сәйкес 2 негізгі түрге
бөлуге болады:
қаржылық (капитализацияланған) лизинг;
оперативті (капитализацияланбаған) лизинг.
Қаржылық лизинг – бұл өзінің іс-әрекет ету уақытында төмендегі төлемді
қарастыратын келісімшарт түрін, жабдықтық амортизациясының толық құнын және
оның құнының 90% құрайтын лизингілік төлемдер. Бұл лизингтің түріне мынадай
сипаттама беріледі: келісімге қатысушылар құрамына мәміленің объектісін
өндіруші және жабдықтаушы болып табылатын 3 жақ кіреді. Сонымен қатар бұл
мәміленің объектісін жалға алу мерзімі оның қызмет көрсету мерзімінің 80%-
ын құрайды. Бұл мәміленің объектілері өте жоғары құнымен ерекшеленеді.
Объектінің қалдық құны, лизингілікті өтеген жағдайда лизингілік келісімшарт
мерзімі аяқталғаннан кейін, оның бастапқы құнының 20%-ын құрауы керек.
Осы жоғарыда айтылғандардың біреуіне жауап бермейтін лизингілік
келісімдер идентификацияланады және оперативті лизинг болып саналады.
Сонымен бірге лизингте мәміленің объектісі болып машиналар мен жабдықтың
көп тараған, әйгілі түрлері табылады. Олар көбіне моральді тозу жағынан
жоғары қарқынды болып келеді. Сондықтан лизингілік келісімшарттың мерзімі,
мүліктің қызмет көрсетуінің экономикалық мерзіміне қарағанда едәуір қысқа
болады. Бұл келісімшартты лизингалушы кез-келген уақытта бұза алады.
Оперативті лизинг толық амортизацияны қарастырмайды және меншік құқығымен
байланысты тәуекелдерді енгізеді. Лизингалушының жалға берілетін мүліктерді
ұстау және оны иеленумен байланысты шығындар бір лизингілік келісімшарт
барысындағы лизинглік төлемдермен өтелінбейді. Сондықтан ол бұл мүлікті
бірнеше рет және сонымен бірге әр түрлі пайдаланушыларға уақытша
пайдалануға беруге мәжбүр болады.
Оперативті келісімшарттардың қаржылық келісімшарттардан айырмашылығы
проблемаларды несие алу арқылы шешуді ұйғармайды, ал инвестициялау арқылы
қарастырылған лизингілік төлемдер мөлшерінің деңгейі қаржылық лизингке
қарағанда жоғары болады. Бұл мыналармен байланысты: лизингберуші машиналар
мен жабдықтарды кейде оларды кім, қашан және қандай көлемде жалға алатынын
білмей алдын ала сатып алады. Сондықтан оның осы мақсатқа жұмсалған
шығындардың қайтымдылығына толық кепілдемесі болмайды және өзінің
лизингілік кызметінің бағасын көтеруге мәжбүр болады.
Оперативті лизинг кезінде лизингберушілердің өздері мәміленің
объектісін сақтандырады. Олардың техникалық қызмет көрсетуін және жөндеуді
қамтамасыз етеді. Бұл өзінің мүлкінің қалдық құнын өтеу кезінде тәуекелді
минимизациялауға мүмкіндік береді, ал мүліктің қалдық құны моральды
тозуының кесірінен өсіп отыруы мүмкін және арендаторлар жағынан сұраныстың
болмау себебінен де өсуі мүмкін.
Лизингалушы, сонымен бірге шығындарды болдырмауға ұмтылады. Бұл
шығындар жалға алынған жабдықтарды, оның моральды тозуының тездетілуіне
байланысты пайдаланғанда, онда өндірілген өнімнің бағасының төмендеуінен
осы жабдықтың бұзылуынан тұрып қалу мен жөндеуден болған өндірістік емес
шығындардың көбеюінен болады. Сондықтан егер жалға алынған жабдықты
пайдаланудан түскен пайда оның бастапқы құнын өтемесе, ол оперативті
лизингті қалайды. Сонымен бірге жаңа жабдықтарды бір рет пайдалану үшін
және маусымдық жұмыстарды орындау үшін қысқа мерзімге жалға берілген
жағдайда да ол оперативті лизингті қалайды [14].
Лизингілік мәмілелерді тәжірибе түрінде жүзеге асыру
келісімшартпенен рәсімделеді. Ол лизингілік операциялардың мазмұны мен
түрін және олардың қаржылық және оперативті лизингтің қатарында болуын
анықтайды. Бірақ лизингілік мәмілелердің барлық түрлері бірдей лизингілік
операциялардың дербес түрі бола алмайды. Дүниежүзілік тәжірибеде қазіргі
уақытта жоғарыда айтылған лизингтердің 2 түрінің біреуіне де жатпайтын
лизингілік мәмілелер кездеседі. Дегенмен олар өздерінің сипаттары және іске
асу әдістері жағынан оларға жақын болып келеді. Сондықтан оларды оперативті
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Қаржы және есеп кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Қаржы және есеп
кафедрасының меңгерушісі, э.ғ.к.
_________________ Мусаева А.А.
____ ______________2014 жыл
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЛИЗИНГТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІ
050900 Қаржы
Орындаған: сырттай оқыту бөлімінің
5 курс студенті
Л.Р. Кожахметова
Ғылыми жетекшісі: э.ғ.к., аға оқытушы
Г.Т. Ахметова
Норма – бақылау
Мониторинг және сапа
менеджмент бөлімінің менеджері: М.Кенжахметова
Атырау, 2014 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЛИЗИНГТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Лизингтің мәні, міндеттері және
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Лизингтік операциялар мәне және олардың
сыныптамасы ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Банктерде лизингтік операцияларды жүргізудегі
әдістемелер ... ... ... ... ... ...2 6
2 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЛИЗИНГТІК
ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІНЕ ТАЛДАУ
ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі
лизингтік қызметтер жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..32
2.2 Лизингілік операцияларды ұйымдастыру және оларды жүргізу техникасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
2.3 Коммерциялық банктердегі лизингтік төлемдерді есептеуді
талдау ... ... ... .51
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЛИЗИНГТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН
ДАМЫТУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... .. ... 56
3.1 Бәсекелестік жағдайындағы лизингтің даму проблемаларын шешу жолдары мен
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
3.2 Қазақстандағы коммерциялық банктердің лизингтік операциялары қызметін
жетілдіру
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның әлемнің 50 бәсекелестік
елдерінің қатарына кіруі Стратегиясы туралы ҚР Президентінің жолдауындағы
негізгі міндеттердің бірі – Қазақстан экономикасын әрі қарай жаңарту және
диверсификациялаудың тұрақты экономикалық өсудің негізгі ірге тасы ретінде
көзделуі де жай емес. Бұл стратегия Қазақстан экономикасының тек шикізат
бағытында дамуының жеткіліксіздігін, яғни шикізат емес сектордың дамуына
көңіл бөлу қажеттігін айқындады.
Қазақстан экономикасының шикізаттық бағытта дамып отырғандығын ескеріп,
ҚР Үкіметі оның бағытын өзгерту жолында республикамыздың 2003-2015
жылдарға арналған индустриалды-инновациялық стратегиясында еліміздің
өндірістік секторындағы қызмет ететін негізгі құралдарды жаңарту міндетін
белгілеген болатын.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ұлттық
экономиканы көтерудің басымды шаралардың біріне инвестицияларды пайдалану
жатады және бұл орайда экономиканы құрылымды өзгертуде сонымен қатар көп
жылдық дағдарыстан шығуда лизинг алдыңғы қатарлы және тиімді қаржыландыру
түріне айналады деген болатын.
Осы жерде кәсіпорындарды орта және ұзақ мерзімді қаржыландырудың
қазіргідей тиімді формасы лизинг бола алады. Лизинг қазіргі кезде қызмет
жасайтын және жаңадан құрылатын лизинг алушылардың активтерін ұлғайтудың ең
тиімді құралы болып саналады.
Әлемдік тәжірибеде бұл құрал шағын және орта бизнестің қолжетімді
қаржыландыру көзіне айналған. Бастапқы кезде лизингтің дамуы үшін
мемлекеттің қолдауы қажет екендігі белгілі. Мемлекет лизингтің дамуы үшін
жасайтын қадамдарына салықтық жеңілдіктер және кеден бажынан босату сияқты
шаралары бәсекеге қабілетті өндірісті дамытуға ықпал етері сөзсіз.
Лизингтің дамуы үшін қолайлы макроэкономикалық және нормативтік
ахуалдың болуы қажет. Экономикалық қатынастар тұрғысынан алғанда лизинг бұл
өндіріске капитал инвестициялауға байланысты банктің қаржылық қызметтерінің
біріне жатады.
Қазақстандағы лизингтік қызметтер нарығы 2000 жылдан бастап қана
белсенді дами бастады. Бұл жерде лизингтік мәмілелердің басым бөлігі
Қазақстандағы ауылдағы әлеуметтік мәселелерді шешуге арналған агроазық-
түлік бағдарламасы төңірегінде үкіметтің бастамасымен 100 пайыз мемлекеттің
қатысуымен құрылған лизингтік компанияларға тиесілі. Қазіргі кезде
Қазақстанда қаржылық лизинг сияқты қаржы нарығының бір секторы қалыптасып
дамып отыр десе болады.
Коммерциялық банктерде бүгінгі күні өздерінің лизингтік компанияларын
құру арқылы және лизингтік операцияларды жүзеге асыру арқылы мұндай
үрдістің дамуына біршама өз үлестерін қосуда. Қазіргі кездегі Қазақстандағы
жұмыс жасайтын 20-дан астам лизингтік компаниялардың 8-і отандық
коммерциялық банктердің еншілес компаниялары болып саналады.
Лизинг бүгінгі әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайында маңызы бар
инвестициялық саясаттың құралы болып табылады. Лизингті дамытудың
өзектілігі қазіргі кезде отандық кәсіпорындарды қаржыландырудың балама
көзіне айналуымен сипатталады. Сондықтан да бұл қызмет түрі өзінің
экономикалық табиғаты жағынан ұлттық экономикамыздың сауығуына және әрі
қарай өркендеуіне үлкен үлес қосатын, ал екінші жағынан халықаралық
деңгейде отандық өндірушілердің шетелдік серіктестермен жаңа байланыстар
орнатуға, оны нығайтуға ықпал ететін қаржылық қызмет түріне жатады.
Лизинг – шетелден елімізге жоғарғы технологияларға ие құрал-
жабдықтардың келуіне жол ашатын және кәсіпорынға қаржылық өтімділігін
сақтай отырып, негізгі капиталға инвестиция жұмсаудың балама көзі.
Біздің ойымызша, отандық банктердің лизингтік компаниялары арқылы
лизингті қаржыландырумен қатар банктер өздерінің де лизингтік операцияларын
дамытуға көңіл аудару қажет.
Мұндай мәселелерді шешуде қазақстандық коммерциялық банктердің
лизингтік қызметін дамыту және жетілдірудің маңыздылығы теориялық және
тәжірибелік тұрғыдан арта түседі.
Ендеше, коммерциялық банктердің лизингтік қызметін дамыту барысындағы
жоғарыда аталған мәселелердің бүгінгі күнге дейін оң шешімін таппай
отырғаны және олардың отандық ғылыми жұмыстарда терең де жете зерттелмей
келуі, осы дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамыту мәселелерін
теориялық тұрғыдан оқып-білу, оның Қазақстандағы лизингтік қызмет көрсету
нарығын дамытуға байланысты талаптарына қаншалықты жауап беретіндігі туралы
өзекті мәселелер, өз кезегінде дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты болып
және оның басты міндеттерін анықтап отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – лизингтік қызмет көрсету нарығында
нарықтық қатынастарға сай қызмет ететін коммерциялық банктердің лизингтік
операцияларын дамытудың қажеттігі мен маңыздылығын теориялық және
әдістемелік тұрғыдан негіздей отырып, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің
лизингтік қызмет көрсету нарығындағы тәжірибелеріне талдау жасау, сондай-ақ
коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамыту және жетілдіру
жолдарын іздестіру болып табылады.
Зерттеу нысаны Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің
лизингтік қызмет көрсету нарығындағы қызметі болып табылады.
Зерттеу пәні коммерциялық банктердің лизингтік операцияларының аясында
қалыптасатын экономикалық қатынастар болып табылады.
Дипломдық зерттеу жұмысының көзделген мақсатқа жетуде мынадай
міндеттерді шешуді қажет етеді:
– банктердің лизингтік операциялары ұғымын нақтылау;
– банктердің лизингтік қызмет көрсетулердің ерекшеліктерін көрсету;
– шетел тәжірибесіндегі коммерциялық банктердің лизингтік
операцияларын зерделеу;
– ҚР-ғы лизингтік қызметтер нарығындағы коммерциялық банктер
қызметтерінің жағдайына талдау жасау және проблемаларды айқындау;
– коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамытуы арқылы
экономиканың шағын және орта бизнестің дамуын қаржыландыру әдістерін
жетілдіру жолдарын қарастыру;
– коммерциялық банктер қызметіндегі лизингтік тәуекелді басқару
әдістерін қарастыру.
Диплом жұмысы тақырыбының зерттеудің әдістемелік негізін жалпығылыми
таным әдістері: диалектикалық, қисындық әдістер, құжаттарды зерделеу
құрайды.
Зерттеудің теориялық негіздері болып әлемдік экономикалық ғылым
классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғылымдардың,
экономистердің, банк мамандардың монографиялары мен баспасөз мақалалары,
коммерциялық банктерде лизингтік қыметінің тиімділігін реттейтін заңнамалық
және нормативтік-құқықтық, статистикалық құжаттар қолданылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Осы жұмыстың ғылыми аспектілері отандық
және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және қайта ой-елегінен
өткізу негізінде қалыптасқан.
Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларының дамуының теориясы мен
тәжірибесіне қатысты мәселелер осы күнге дейін шетелдік ғалымдардың
еңбектерінде басты орын алуда, атап айтсақ, Т.Кларк, В. Хойер, М. Гордон,
В.Д. Газман, В.М. Джуха, Е. Кабатов, Е.Н. Чекмарев, В. А Перов, П.А.
Анреев, О.И.Лаврушин, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников,
О.М.Марков, В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Е.Б.Ширинская және өзгелер.
Қазақстанның қазіргі экономикалық дамуы банктердің лизингтік
операцияларының дамуының теориялық және тәжірибелік аспектілері отандық
экономист-ғалымдардың: К.Ә. Сағадиев, Қ.О. Оқаев, Ғ.С. Сейітқасымов,
У.М. Искаков, Н.Н. Хамитов, Ж.О. Ихданов, А.С. Смағұлов, Т.Ә. Есіркепов,
С.Б. Мақыш және т.б. еңбектерінде кездеседі.
Тақырыптың деректік көзі ҚР Президентінің заңдары мен заң күші бар
жарлықтары, ҚР Ұлттық банктің нормативтік құжаттары мен актілері және әр
түрлі әдістемелік нұсқаулары жатады.
Коммерциялық банктердің лизингтік қызметін зерттеу белгілі
экономистердің еңбектерінде әр жақты құбылысты байқатып отыр. Сондықтан да,
банктердің лизингтік қызметінің түсініксіз мазмұны және оның қаржылық-
несиелік аспектілері, сондай-ақ оның қызмет етуі барысындағы орын алатын
өзекті мәселелері және оларды ғылыми тұрғыдан оқып білу, бұл дипломдық
жұмыстың тақырыбын анықтауға негіз болды.
Зерттеу әдістері. Қазақстан мемлекеті бүгінгі күні лизингтің дамуына
үлкен көңіл бөлуде. Ең бастысы лизингтік қатынастардың дамуына қажетті
заңдылықтар базасы жетілдіріліп, салық салуға байланысты жеңілдіктер
жасалды. Осының негізінде коммерциялық банктерде лизингтік операцияларды
жүзеге асырудың қазіргі заманғы қағидалары еліміздің алға қарай даму
ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған елдердің озық
тәжірибесі оңтайлы пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге
асырылады деген болжамға негізделген.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы:
- лизинг және қаржылық лизинг терминдерінің ұғымы авторлық
көзқарас тұрғысынан нақтыланды және лизингтің жаңа функциялары мен
белгілері ұсынылды;
- кешенді талдау арқылы қаржы лизингінің несиелік аспектілері
жүйелендірілді;
- Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің лизингтік
компанияларының қызметінің дамуына әсер етуші факторлар айқындалды;
- лизингтік мәмілелердегі тәуекелді басқару әдістерін жетілдірудің
жолдары ұсынылды;
- Қазақстандағы лизингтік операциялардың болашақтағы даму бағыттары
айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығына қазіргі кездегі отандық және
шетелдік экономистердің коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын
дамытудағы орын алатын мәселелері туралы және оның тиімді қызмет етуінің
экономиканы модернизациялау мен диверсификациялаудағы рөлін сипаттайтын
зерттеулері пайдаланылды.
Практикалық маңыздылығы дипломда жасалған қорытындылар мен ұсыныстар
екінші деңгейдегі банктердің лизингтік компанияларының несиелік
қызметтерінде болашақта пайдалануы мүмкін.
Жұмыстың жалпы бағыттары мен зерттеу логикасы дипломдық зерттеудің ішкі
біртұтастығы мен құрылымын анықтайды. Практикалық базасы - зерттеу
жұмысының ғылыми негізделген тұжырымдары мен ұсыныстары БТА ORIX Лизинг
АҚ және Темірлизинг АҚ лизингтік компанияларының қызметтеріне енгізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыс көлемі. Дипломдық жұмыс 76 беттен, оның ішінде 8
кесте, 18 сурет тұрады.
1 ЛИЗИНГТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің мәні, міндеттері және ерекшелігі
Нарықтық қатынасқа көшу жағдайында кәсіпорынның өндірістік қызметін
дамыту және олардың техникалық жабдықталуын жоғарылату үшін несиелік
ресурстарды, соның ішінде лизингті пайдалану қажет. Лизинг несиенің бір
түрі ретінде кәсіпорындарға қажетті тауарларды және қызметтерді аз мөлшерлі
шығынмен өндіруге және жоғалтулардан сақтауға мүмкіндік береді [1].
Лизингтің көмегімен қозғалатын және қозғалмайтын мүліктерді сатып
алуға, күрделі қаржы жұмсамай пайдалануға болады. Яғни ғимарат және
құрылысты, машина мен қондырғыны, көлік құралдарын және т.б. сатып алуға
болады. Бұл шаруашылық етуші субъектілерге өндіріс шығындарын қысқартуға
және олардың кәсіпорындарының тұрақты дамуына қажет ететін едәуір ақша
қаражатын үнемдеуге мүмкіндік береді. Сондықтан лизинг өзінің беретін
мүмкіндіктері мен әкелетін пайдасы болғандықтан, кәсіпкерлік үшін бұл
қызмет саласында кәсіпкерлік қызмет пен бизнестің маңызды түрі болып
табылады. Лизингті белсенді енгізуде ұлттық экономиканың интенсивті
дамуының және оның құрылымдық қайта құрылуының, елдің сыртқы экономикалық
қызметінің дамуының және дүниежүзілік нарықта отандық кәсіпорын өнімдерінің
бәсекелес қабілеттілігін арттырудың басты факторының бірі бола алады.
Нарықтық экономика дамыған елдерде лизинг шарттарына өндірістік
құралдардың барлық түрлері, әсіресе, машиналар мен қондырғылар, олардың
саны мен құны шектеулі сатып алынады. Сонымен бірге лизингілік қызметтер
бұл елдерде кең тарауда және басқа елдердің территориясында лизингілік
қызметтің дамуына және қалыптасуына әсерлерін тигізіп, ұлттық шекарадан
шығуда.
Лизинг біздің елде 1989 жылы банкілер лизингілік операцияларды іске
асыра бастағанда пайда болған. 1990 жылы бұрынғы Қазақ ССР Госснаб кезінде
жасалынған Прокат (ежіре) және лизинг 95 жүйесінде прокатты және лизннгті
дамытудың мақсатты бес жылдық бағдарламасын іске асыратын алғашкы
лизингілік құрылымдар пайда болды. Бұлар лизингілік операцияларды іске
асыратын коммерциялық банктік мекемелерді және машинаны, жабдықты, көліктік
құралдарды алдын-ала сатып алумен және оларды шаруашылық етуші
субъектілерге белгілі шарттарға сәйкес пайдалануға берумен айналысатын
лизингілік фирмалар болды [2].
Лизинг дегеніміз – қаржылық жалдау бойынша жалға алушының мүлікке
деген қысқа және ұзақ мерзімдік қажетін жалға берушінің есебінен
қаржыландыру жөніндегі операциялар. Ол меншік иесінің мүлікті иелену және
пайдалану немесе тек қана пайдалану құқығын шартты негізде лизинг бойынша
жалға берушіде сақталып қалады. Лизинг жалдаудың бір түрі деген анықтамамен
түсіндірілмейді. Өйткені лизинг құқықтық, мүліктік және қаржы
қатынастарының жиынтығы, ал жалдау сол қатынастардың құрамдас бөлігі ғана.
Лизинг ұғымын құрайтын жоғарыда аталған қатынастар жиынтығы қазіргі
қолданыстағы заңдармен толық реттелмеген. Сондықтан республикада лизингтің
дамуы үшін салық, кеден, қамсыздандыру заңдарына және басқа заң актілеріне
өзгерістер енгізу қажет. Лизингтің артықшылығы осындай операцияларға
қатысушылардың әрекет-қарекеті нақты белгіленген дәйекті құқықтық негіз
болғанда ғана жүзеге асады. Сонымен бірге лизинг, негізінен,
инвестицияларды қаржыландыруға арналғандықтан, заңдарда инвесторларға
инвестициялық жеңілдіктер көзделуі тиіс.
Лизинг 1960 жылдары Европаға американдық кәсіпкерлермен келген
американдық жаңалық болып есептеледі. Бірақ кейбір авторлардың айтуынша
Англияда пайда болған, кейін Солтүстік Америкаға және одан кейінірек
өзгеріп, ХХ ғасырдың екінші жартысында Европаға қайтадан келген. Әлемдік
тәжірибеде лизингтің дамуы лизингтің сауда саясаты ғана емес, сонымен бірге
қызмет түрі болған арнайы лизингтік компаниялардың құрылуына әкелді. 1952
жылы Солтүстік Америка, Сан-Францискода “United States leasing corporation”
деп аталатын алғашқы лизингтік қоғам пайда болды. Осылайша АҚШ жаңа бизнес
түрінің отаны болды. Американдық лизингтің әкесі деп Генри Шонфельдті
есептейді. Ол бұл-қызмет түрінің болашақта мүмкіндігі өте жоғары екендігіне
тез көзі жеткен [4].
АҚШ коммерциялық банктері 60 жылдардың басында лизингтік операцияларға
қатыса бастады. Лизингтік бизнестің дамуы 1971 жылы Федералды резерв
жүйесінің басқару кеңесінің банктерге құрал-жабдықтарды, кейінірек
жылжымайтын мүліктерді жалға берумен айналысатын еншілес фирма құруға
мүмкіндік беретін шешім қабылдауына септігін тигізді [5].
Европалық лизинг әр түрлі болғаны соншалық, көптеген Европа елдерінің
заңдылықтарында оған анықтама беру үшін терминдер қолданылған. Мысалы,
Франция, Бельгия, Италияның лизингке байланысты заңдық актілерінде
сәйкесінше келесідей терминология қолданылған: несие-жалға беру (credit-
bail), жалға беруді қаржыландыру (location finance), қаржылық жалға беру
операциялары. Бірақ Европада лизингтік операциялардың белсенді өсуіне
азаматтық, экономикалық, сауда, қаржылық заңдылықтар тұрғысынан оның
статустық дұрыс анықталмауына кері әсерін тигізді. 70 жылдардың басында
немістер Европаның неміс халық елдерінде лизингтік келісім-шарттың құқықтық
статусын бекітті. Бұл фактор лизингтік қызметтің жедел өсуіне өз әсерін
тигізді. Мысалы, алғашқы француз лизингтік компания “Локафранс” 1982 жылы
құрылды, ал төрт жыл өте олардың саны 50 асты. 1987 жылы жылдық
келісімшарт көлемі 57 млдр.франк, жылжымайтын мүлікпен операцияларға
(негізінен машина, құрал-жабдықтар, көлік құралдары) маманданған 56
лизингтік компания және жылжымайтын мүлікпен операцияларға (ғимараттар және
өндірістік құрылғылар) маманданған 94 лизингтік компания болды. Француз
мемлекеті оны аймақтық саясатының бір бөлігі ретінде қарастыра отырып,
компанияға қызметіне көмек көрсетіп отырған. Лизингтік компанияның қызметін
ынталандыру салықтан босату, арнайы қорлар құру арқылы жүргізілді.
Францияның ең ірі лизингтік компаниялары болып “Локафранс”, “Слибай”,
“Локабай”, “Софимобай”, “Слиминоко” және басқалары табылады.
Италияда алғашқы лизингтік компания 1963 жылы құрылса да, жалға беру
бойынша операциялардың неғұрлым жедел өсуі 70-80 ж.ж кейін басталды.
Италияның ерекшелігі, жалға беру мекемелерінің көптігінде. 80 жылдардың
екінші жартысында, елде көп бөлігі орта және шағын кәсіпорындарға
жатқызылатын 2000 жуық лизингтік компаниялар қызмет етті. Олардың ішінде
Ұлттық ассоциация “Асимаға” мүше 50 ең ірі лизингтік компаниялар болды. Бұл
кезеңде 10 ең ірі италияндық фирмаға барлық операциялар көлемінің 80 %
келді. Елдің лизингтік компаниялары- “Локафит”, “Итализ”, “Гентрализинг”,
“Савализинг”, “Локат” 30 мыңнан астам кәсіпорындарға қызмет көрсеткен.
Қазіргі уақытта әлемнің лизингтік рыногының негізгі бөлігі “АҚШ-Батыс
Европа-Жапония” үшбұрышында шоғырланған. Батыс европада 75-80 % көлемінде
банктермен бақыланатын немесе олардың еншілес қоғамы болып табылатын арнайы
лизингтік компаниялар жалға берушілер болып табылады.
Жапонияда лизингтік операциялар қызметтерді қаржыландырудан сату-сатып
алу, лизинг, қарыздан тұратын “қызметтер кешенін” көрсетуге дейін
кеңейтілген. Бұл қызмет түрлері кешенді лизинг деген атқа ие болған [6].
Лизинг қызметінің халықаралық рыногы неғұрлым тез дамыған рынок болып
табылады. Сарапшылардың бағалауы бойынша 1988 жылдың басында лизингтің
көмегімен 250 млрд. доллар негізгі құралдар сатылса, ал 1979 жыл бұл
көрсеткіш тек 50 млрд. долларды құраған. 1990 жылдары машиналар мен құрал-
жабдықтарға капитал салудың жалпы сомасы АҚШ-25-30 %; Англия, Франция,
Швеция, Испанияда- 13-17%; Австрия, Дания, Норвегияда- 8-10 %; Жапонияда- 8-
10 % құраған [7].
Тарихта лизингке ұқсас операцияның б.э.2000 жылдай бұрын ертедегі
Вавилонда жасалғандығы белгілі болғанмен, шетелдік зерттеушілер лизинг
операциясының жасалғандығы туралы нақты зерттеулер ретінде 1877 жылы “Белл
Телефон Компани” деген американдық компанияның телефондарды сатудың орнына
жалға бергендігін тілге тиек етеді. “Юнайтед Стейс лизинг корп.” атты
алғашқы лизингтік компания 1952 жылы Сан-Францискода (АҚШ) құрылған.
Еуропада 1962 жылы “Дойче лизинг ГМбХ” деген бірінші лизингтік компания
Дюссельдорфта (Германия) пайда болыпты. 1972 жылдан бері еуропа лизинг
нарығы дамып келеді. Қазіргі уақытта халықаралық лизингтік институттарды
құру кең етек алуда. Европалық лизинг қоғамының бірігуі 17 европалық
мемлекеттер қоғамынан тұрады [8].
Ресейде лизинг түсінігі екінші әлемдік соғыс кезінде енген, яғни 1941-
1945 ж.ж. leand-lease американдық техниканы әкелуімен байланысты жүзеге
асқан.
Біздің елімізде қолданылатын лизинг түрімен қоса, әлемде лизинг құрал-
жабыдықтарымен бірге астық лизингі, жұмыс күші лизингі және көптеген
түрлері қолданылады, сондықтан бұл экономикалық қатынастардың болашағы
біздің елімізде өте жоғары.
Лизинг ұғымы шетелдік және отандық әдебиеттерінде және кәсіпкерлік
қызмет тәжірибесінде жеткілікті көлемде қарастырылады. Лизингтің қаржылық-
коммерциялық, құқықтық және техникалық аспектілерін иеленеді. Орташа
есеппен алғанда, қазіргі уақытта, экономикалық және заң бойынша
әдебиеттерде лизингтің жүзден аса анықтамасы бар. Бұл лизинг ұғымының
тар, аралық және жалпы мағынасы есебінен келесі қасиеттерін көрсетуге
болады (Кесте 1):
Кесте 1- Лизинг ұғымының негізгі қасиеттері бойынша мағынасы
лизинг ұғымының мағынасы
Негізгі
қасиеттері
тар аралық Кең
1 2 3 4
1.Лизингтік Бір мағыналы Екі мағыналы Көп мағыналы
келісім-шарттыңанықтамалар: анықтамалар: анықтамалар:
экономикалық а) жалға алу а) лизинг-несие; а) жалға алу нысаны,
мазмұны және нысаны; ә) несие-жалға алу;капитал салымдары
құқықтық ә) ұзақ мерзімді б) жалға алу-сату; мен өткізуді
нысаны. жалға алудың в) жалға ынталандыруды
нысаны; алу-амортизация; қаржыландыру;
б) қаржылық жалға Немесе операциясы: ә) жалға алумен,
алу; а) сатып алу-сатумен,
в) мүліктік қаржы-коммерциялық;қарыз алумен, сатып
жалдаудың нысаны; ә) несие-жалға алу немесе бұл
г) капитал алушылық; құқықсыз опционды
салымдарын, б) сауда-жалға қосатын мүліктік
инвестицияларды алушылық, сатып алуқатынастардың
қаржыландырудың опционы құқығын кешені.
нысаны; қоса.
д) өнімді өткізу
нысаны;
е) сыртқы сауда
нысаны.
2. Лизингтік Ұзақ мерзімді Орта және ұзақ Қысқа, орта және
келісімнің келісім: мерзімді ұзақ мерзімді
мерзімі: а) 3 жылдан жоғары;келісімдер: келісімдер:
2.1 Сапалық ә) 4090 ережесі а) 2 жылдан жоғары;а) бір жылдан
мінездемесі. (амортизациялық ә) 2 жылдан 3 жылғажоғары;
2.2 Сандық периодтың 40 пен дейін. ә) алты айдан
мінездемесі. 90% аралығында); жоғары;
б) жабдық қызмет б) бірнеше сағаттар,
етуінің 75% жоғары; тәуліктерден жоғары;
в) жалға алудың в) жабдықтың пайдалы
базалық периоды, қызмет етуінің толық
алғашқы, негізгі мерзіміне.
мерзімі;
г) амортизацияны
есептеу үшін
әртүрлі
мемлекеттердегі
салық заңнамасында
тіркелген, өнімнің
өмірлік циклы.
3. Лизингтік а) жылжымалы мүлік;а) жылжымалы және а) мүліктер;
келісім ә) техникалық жылжымайтын ә) материалдық
объектілерінің құралдар. мүліктер; құндылықтар;
шеңбері: ә) негізгі б) инвестициялық
3.1 Топтық өндірістік қорлар; тауарлар және ұзақ
мінездемесі. б) өндірістің қолданылатын
негізгі құралдары; тұтынушылық
в) инвестициялық тауарлар.
тауарлар.
а) машиналар,
3.2 Детальдық жабдықтар, а) жер, ғимараттар
мінездемесі. а) машиналар, транспорттық мен құрылыстар,
жабдықтар; құралдар және машиналар мен
ә) өндірістік өндірістік жабдықтар,
жабдықтар. мақсаттағы транспорттық
құрылыстар, құралдар;
ә) машиналар, ә) ғимараттар мен
жабдықтар, ЭЕМ, құрылыстар,
транспорттық машиналар мен
құралдар, қоймалық жабдықтар, зауыттар,
орындар. фабрикалар, электр
станциялары;
б) машиналар,
жабдықтар, ноу-хау.
1 2 3 4
4. Келісімге Екі жақты Үш жақты Көп жақты
қатысушылардың келісімдер: келісімдер: келісімдер:
саны және а) өндірушімен а) өндірушінің а) бес жақтың
құрамы. қатыса (жабдықтаушының), қатысуымен:
(жабдықтаушы-жалға лизинг берушінің 1. брокер (тәуелсіз
алушы) және жалға және лизинг лизингтік компания);
алушы (лизинг алушының 2. тресттің
алушы), жай сөзбен қатысуымен; құрылтайшылары;
тура лизинг; б) лизинг 3. меншік иесі
ә) лизинг берушінің, лизинг (жалға беруші де
алушы-сатып алушы алушының және ол);
және лизинг қаржыландырушы 4. қаржыландырушы
алушы-мүлікті жақтың қатысуымен мекеме;
сатушы ның (бөлек лизингтің 5. жалға алушы.
қатысуымен немесе қарапайым нысаны);
жай сөзбен б) алты және одан
қайтармалы көп жақтың
лизинг. қатысуымен:
1. өндіруші;
2. жалға алушы;
3.
акционерлер-лизинг
берушілер;
4. лизинг
берушілердің сенімді
тұлғасы;
5.
несиелендірушілер-за
им берушілер;
6.
несиелендірушілер-ді
ң сенімді тұлғасы.
Ескерті: Кисилиев И.Б. Лизинг-практика и становления
Деньги и кредит.2002г. 12 алынған.
- лизингтік келісім-шарттың экономикалық мазмұны және құқықтық нысаны;
- келісім мерзімі;
- лизингтік келісім объектілерінің шеңбері;
- келісімге қатысушылардың саны және құрамы.
Отандық әдебиеттерде, көп жағдайларда, лизингті машиналарды, құрал-
жабдықтарды, транспорттық құралдарды және өндірістік сипаттағы
ғимпараттарды жалға алу немесе ұзақ мерзімді жалға алу деп көрсетеді. Бірақ
бұл жағдайда мазмұны жағынан лизинг ұғымының тар мағынасын ашады және
шаруашылық қатынастар нысанының мағынасын толықтай көрсете алмайды.
Лизингтің жалға беруден айтарлықтай айырмашылықтары бар. Жалға
алушылардан гөрі лизинг алушы, тек объектіні ұзақ мерзімге қолдануға ғана
алмай, оған меншік құқығымен байланысты болатын, сатып алушының дәстүрлі
міндеттері жатқызылады, оның ішінде: меншік ақысын төлеу, меншіктің
кездейсоқ жойылу салдарынан туындайтын жоғалтулардың орнын толтыру, оны
сақтандыру және оған техникалық қызмет көрсету, сондай-ақ жөндеу жүргізу.
Бірақ меншіктің иесі болып лизинг беруші қалады. Лизинг алушы жалға
алушыдан гөрі лизинг берушіге объектіні пайдалану құқығы үшін айлық төлемді
емес, оның толық құнын төлейді: лизингтік келісімнің объектісін жойылуы
немесе қолдану мүмкіндігі болмаса да оны қарызды толық өтеуден босатпайды.
Лизингтік келісім объектісінің ақауы анықталған жағдайда, лизинг беруші
барлық гарантиялық міндеттерден бас тартады және лизинг алушы барлық
келіспеушіліктерін тікелей жабдықтаушылармен шешеді.
Бұл көзқарас толық тұйықталған, өйткені лизинг беруші объектіні лизинг
алушының өтініші мен қызығушылығы есебінен сатып алатындығында. Сондай-ақ,
міндеттердің осылай бөлінуінің себебі объектіні ұқыптау кепілдігі соңғы
жақтың иелігінде екендігінде.
Сондай-ақ бұл жағдайда келесіні естен шығармау қажет, жалға беру тек
жалға беруші мен жалға алушы арасындағы екі жақты келісім-шарт болатын
болса, ал лизингтік келісімдердің көбі екі жақты, үш жақты және көп жақты
сипатты иеленеді.
Экономикалық қатастарда лизингті көбінесе қаржылық операциялардың
жаңа нысаны, капиталды салуды жүзеге асыру тәсілі. Егер лизингті
мерзімділік шартында, құндылықтарды уақытша қолдану деп түсінетін болсақ,
онда оны негізгі қорларға бағытталған тауарлық несие ретінде
мамандандыруға болады. Бұл көзқарас тұрғысынан, лизинг, банктің дәстүрлі
ссудасына балама, машиналар мен жабдықтарды сатып алуға бағытталатын
несиенің бір нысаны ретінде жатқызылады [9].
Меншік иесі (лизинг беруші) пайдаланушыға (лизинг алушыға) қаржылық
қызметін көрсетеді, ол толық құнын өтеп өз меншігіне құндылықты сатып алады
және лизинг алушының кезеңдік төлемдері арқылы бұл соманы және үстіндегі
пайдасын қоса қайтарып алады.
Сондықтан, экономикалық мағынасында лизингті лизинг берушінің лизинг
алушыға құндылықты пайдалануға беру нысанындағы несие деп түсіндіріледі.
Несиелік қатынастың субъектілері: қарыз беруші ретінде лизинг беруші және
қарыз алушы тұлға ретінде лизинг алушы болады, ал ссуда объектілеріне
машиналар, жабдықтар, транспорт құралдары және т.б. негізгі құралдардың
элементтері жатқызылады.
Бірақ лизинг, банктік операция сөзінің тар мағынасы болып табылмайды.
Ол сауда-саттық кәсіпорынның жанама операциясы ретінде жүзеге асырылатын,
банктік қаржыландыру нысанына жақын мағынаны білдіреді. Ең алдымен бұл
лизингтік қоғамдардың арнайы жасаған құзырлықтары. Сондықтан, бұл кездейсоқ
жағдай емес, лизинг пен ұқсас қаржыландырудың нысандары – жалға алу, сатып
алушыға берілетін несие, қаржылық немесе коммерциялық несие арасындағы
сәйкес келмейтін ерекшеліктерін экономистер қатары қарастырады, яғни
құнының азаюы нысанының қалыптасуына байланысты лизинг сыртынан
коммерциялық несиемен ұқсас, бірақ арасында да міндетті ерекшеліктері бар.
Ең алдымен бұл коммерциялық несие және лизингтік қатынастағы
меншіктерді қамтиды. Коммерциялық несие кезінде тауарларды уақытша
қолдануға берілген кезде, сонымен қатар келісім объектісіне, яғни тауарға
байланысты меншік құқықтары беріледі. Меншіктегі тауарлар тұтыну құны
бойынша өткізіледі, олардың құнын бұл мезгілде төлеу мүмкіндігі жоқ
болатындықтан, оны өтеу кейінге қалдырылады [10].
Лизинг банктік несиеден ерекшеленеді, банк қарыз алушының меншігін
ссуда кепілі ретінде өз меншігіне алу құқығы бар болады. Қарызды өтеуден
кейін ғана мүлік қарыз алушының меншігіне қайтарылады. Лизингтік
қатынастарда жалға алу мерзімі аяқталғаннан кейін және жалға алу төлемі
толық өтелгеннен кейін объект лизинг берушінің меншігінде қалады. Әрине,
лизингтік келісім бойынша лизинг объектісінің қалдық құны бойынша сатып
алынуы және оның лизинг алушының меншігіне өту мүмкіндігі қарастырылады.
Жалпы алғанда лизингті қаржыландырудың бір әдісі екені келесіден
көруге болады. Лизинг беруші лизинг алушыға жабдықтарды қолдану мүмкіндігін
береді және оның құнын, яғни соңғыны нақты несиелендіру арқылы, бөлшектеп
төлеуді ұсынады.
Басқалар лизингті, шаруашылық практикаға енген, өндірілген өнімді
өткізу құралы және инвестициялық процестің ерекше каналы ретіндегі,
іскерлік қатынастардың жаңа нысаны деп санайды. Оны сондай-ақ ұзақ мерзімді
пайдалану тауарларының экспорттың несиелендіру нысанының бірі ретінде де
қарастырады [11].
Тар және бір мағыналы анықтамалармен қатар – жалға алу, қаржыландыру
нысаны, несиелендіру нысаны, тауарларды өткізу нысаны сияқты лизингтің
көпқырлы табиғи және күрделі конструктивті лизинг-несие, несие-жалға
алу, жалға алу-сату, лизинг-сатып алу, жалдау-сатып алу, сату-қарсы
лизинг, сатып алу-лизинг сияқты қос сөздерді дүниеге әкелді. Сондай-ақ,
кейбір жағдайда лизинг сауда-қаржылық немесе қаржы-саудалық операция деп
түсіндірілсе, басқа жағдайларда сауда-жалға алушылық, ал үшіншіден несие-
жалға алушылық келісім ретінде түсіндіріледі.
Лизинг ұғымының аралық мағынасын жақтаушылар Е. Кабатованың, Е.
Чекмарева, Ю. Свядосц сияқтылар лизингті күрделі келісім-шарттық
қатынастарды кешенді қамтитын екі және одан да көп келісім-шарттардың
базасында, ең алдымен сатып алу-сату келісім-шарты және құндылықты жалдау
келісім-шарты негізінде жузеге асырылады деп түсіндіреді.
Бұл қатынастардың негізі(ұйытқысы) – уақытша пайдалану,ал көмекші
орында құндылықты сатып алу-сату қатынасы. Е. Чекмарева былай баяндайды:
бұл қатынастар, тек құндылықты қолдануға беру емес, сондай-ақ көп жағдайда
лизинг келісім-шарты аяқталғаннан кейін құндылықтың меншікке сатып
алынуымен лизингтік қатынас кешені аяқталады [12].
Бұл көзқарас 1988 жылы Оттава қаласында, Халықаралық қаржылық лизинг
конвенциясында тіркелді, оның мәні: Халықаралық тәжірибеде лизинг деп үш
жақты қатынас кешенін қарастырады, яғни лизингтік компания(лизинг беруші)
клиенттің өтініші мен сұрауы бойынша оған бұл мақсатта өндірушіден
жабдықтарды сатып алып, өндірістік жабдықтарды уақытша қолдануға береді,
сондай-ақ келісім-шарт мерзімі аяқталғаннан кейін тұтынушы(лизинг алушы)
қолданыстағы жабдықтарды өз меншігіне сатып алу мүмкіндігін сақтайды.
Экономистердің басқа тобы лизингтің басты түсінігі ретінде өзге жалға
алушылық және несиелік жұбын айқындайды. Сонымен қатар, бұлардың
кейбіреулері қатынас кешенінің негізі ретінде қаржылық-несиелік операцияны
алдыңғы орынға шығарады. Осының негізінде К. Сусанян лизингті мамандырылған
компанияның делдалдық қызметі арқылы, оның үшінші тұлғаға белгілі тауарды
меншікке алып және оны қысқа, орта және ұзақ мерзімге жалға беруді қолдану,
негізгі қорларға салынатын капитал салымдарының қаржылық арнайы нысаны
ретінде түсіндіріледі.
Франция, Белгия, Италияның лизингке қатысты заңнамалық актілерде,
лизинг ұғымымен қатар несие-жалға алу, қаржылық жалға алу бойынша
операциялар ұғымы қолданылады.
Экономисттердің үшінші тобы лизингті сауда-қаржылық немесе қаржы-
коммерциялық операциялардың күрделі жүйесі, халықаралық және ішкі сауда
нысына машина-техникалық өнімді өткізу, өнімді өткізу мәселелерінің
қатынастарының жүйесін бірінші орынға қойып, маркетингте қолданылатын
өндірістік-техникалық тауарларды өткізу каналдарының бірі деп көрсетеді.
Біздің көзқарасымыз бойынша, лизинг ұғымының ауқымды мағынасы
Основы внешнеэкономических знаний тілашар-анықтамалықта ашылған, онда
лизинг – машиналар мен жабдықтардың ұзақ мерзімді жалға алу, жалға
берушінің тауарға меншік құқығының сақталуына негізделген, және өткізуді
активтендіру және инвестицияларды қаржыландырудың жаңа әдісі. Лизингтік
компания машиналарды, жабдықтарды, ЭВМ-ы, транспорттық құралдарды, оймалық
орындарды жалға алушының өндірістік мақсатындағы қолданысы үшін сатып алады
да, олар бойынша келісімнің соңына дейін меншік құқығы сақталады.
Лизинг ұғымының кең мағынасы: лизингтік келісім-шартының
экономикалық мазмұны мен құқықтық нысаны арқылы ашылады, яғни құндылықтарды
уақытша пайдалануға беру арқылы қалыптасатын, құндылықтар қатынастарының
кешені. Бұл кешен құндылықтарды жалға алу келісім-шартымен қатар, сондай-ақ
сатып алу-сату келісім-шартын және қарыздық келісім-шарты өзіне қосады.
Лизинг үшін тек бұл келісім-шарттардың күрделі арақатынасы және оларды
қалыптастыру барысында өзара байланысқан қатынастар пайда болады, оларды
лизингтік келісімнің типтік схемасы (Сурет 1) мысалында көруге болады.
Қазіргі замаңғы лизингтік қызметтер нарығы лизинг нысандарының,
лизингтік келісімдер модельдерінің және бұл операцияны басқаратын
заңнамалық нормалардың көптүрлілігі және әртүрлілігімен сипатталады.
Әлемдік тәжірибеде лизингтік келісім нұсқаларының көптеген түрлері дамыған.
Олар бір-бірінен нақты шекаралармен ерекшеленбейді және бірін-бірі
байланыстырып, бірігуі мүмкін. Сондай-ақ, лизингтің танымал түріне сәл
өзгертулер енгізу арқылы, оның жаңа типін алуымызға болады.
Қолданылатын принциптеріне қарай, лизинг сыныптамасының топтары
арасынан біздің көзқарасымыз бойынша, келесілерін айқындауға болады:
• сызықтық, жалпақ сыныптама, мұнда тек бөлек сипаттары бойынша
лизингтің түрлері көрсетіледі;
• көлемді, баспалдақты сыныптама, мұнда әуелі лизинг типтері (түрлері),
одан кейін нысандары бойынша бұл операциялардың әртүрлілігі
көрсетіледі.
Сызықтық және баспалдақты сыныптарының сипаттары бойынша сәйкес келетін Е.
Чекмарева мен В. Богаровтың қалыптастырған, лизинг сыныптамаларының
ерекшеліктерін қарастырайық.
Е. Чекмарева сыныптаманың сызықтық принципін жақтаушысы болып
табылады, бұнда лизингтің көптеген түрлері айқындалады. Лизингтің бұл
түрлерін ол,сыныптаудың 8 сипатты белгілері тұрғысынан айқындайды.
1
2
1 – лизинг беруші мен лизинг алушы арасындағы лизингтік келісім-шарт;
2 – лизинг беруші кәсіпорын және жабдықтаушы-кәсіпорын арасындағы
сатып алу-сату келісім-шарты;
3 – лизинг беруші мен банк арасындағы несиелік келісім-шарт жасау;
4 - жабдықтаушы-кәсіпорынның лизинг алушыға техниканы беруі;
5 – лизинг берушінің жабдықтаушы-кәсіпорынға техника бағасын төлеу;
6 – лизинг беруші мен сақтандыру компаниясы арасында сақтандыру
келісім-шартын жасау, сақтандыру жарнасын төлеу;
7 – лизинг алушының периодтылығы бойынша лизинг берушіге төлемдер
айырысу;
8 – лизинг берушінің банктік несиені пайдаланғаны үшін пайыздарды
өтеу;
9 - мемлекеттік бюджетпен салықтық есептілікті жүргізу.
Ескерту. Валитов Ш.М., Кириченко Е.Г. “Лизинг как инструмент
расширение возможностей реального сектора экономики” 2005 ж № 4 стр 47 –
55. алынған.
Сурет 1 - Лизингтік келісім-шарттың типтік сызбасы
Бұл сипатты белгіріне келесілер жатады:
– келісім қатысушыларының құрамы;
– лизингке берілетін мүліктің типі;
– оның өтелу дәрежесі;
– амортизация жағдайы;
– қызмет көрсету көлемі;
– операциялардың жүзеге асыру секторы;
– салықтық және амортизациялық жеңілдіктерге қатыстылығы;
– лизингтік төлемдердің сипаты.
Біздің көзқарасымыз бойынша В. Богаров лизингті сыныптаудың
баспалдақты тобының өкілі.
Жоғарыда көрсетілген екі сыныптаудың айырмашылығы келесіде:
1. Чекмаревада тек лизинг түрлері ғана көрсетілсе, ал Богаров әуелі
лизингтің оперативті және қаржылық түрін ажыратады, кейін олардың
әртүрлілігін көрсетеді, бірақ логикалық соңына дейін жеткізбесе де, оның
екі деңгейлі (баспалдақты) сыныптамасын жасайды.
2. Лизингтік операцияның сыныптамалық сипаттарының, типтерінің және
әртүрліліктерінің құрамы алуан түрлі болып келеді. Чекмареваның
сыныптамалық сипаттардың құрамы Богаровпен салыстырған әлдеқайда логикалық
және ойластырылуы жағынан жақсырақ. Богаровта жаңа жабдықтардың лизингі
бөлек көрсетілген. Біздің ойымызша, оны Чекмареваның схемасындағы жылжитын
мүлік лизингінің әртүрлілігі ретінде қарастыруға болады. Сондай-ақ, ол
лизингтің транзитті, мерзімді, қалпына келетін түрлерін қосымша көрсеткен,
ал түзу және қайтармалы лизингке Чекмаревадан гөрі басқа мағына берген[12].
3. В. Богаров лизинг ұғымын келісім мерзімі бойынша кең мағынасын
жақтаушылардың бірі, сондықтан ол оперативтік лизинг құрамына келесі
түрлерді қосады: рейтинг – бір күннен бір жылға дейінгі қысқа мерзімді
жалға алу; хайринг – бір жылдан үш жыл мерзімге дейінгі орта мерзімді жалға
алу. Ал
Бұл екі міндеті бойынша сыныптамалардың көрсетілген ерекшеліктері,
артықшылықтарын және кемшіліктерін лизингтік операциялар бойынша
сыныптамаларды жүйелеу және одан әрі жетілдіру кезінде еске алу қажет.
Жоғарыда қарастырылған барлық сыныптамалардың арасындағы үздігі және ең
толығы болуымен қатар, бірақ күрделі құбылыс және қазіргі заманғы
шаруашылық тәжірибенің түсіндіретін көптеген жақтарын және басты теориялық
аспектілерін қамтымайды.
1.2 Лизингтік операциялар мәне және олардың сыныптамасы
Лизингтік бизнес кәсіпкерлік қызметтің ерекше саласын ұсынады.
Лизингті белсенді енгізетін болса, мүмкіншілігіне қарай өндірісті
техникалық қайта жарақтандырудың, Қазақстан экономикасын құрылымдық қайта
құрудың, нарықты жоғары сапалы тауармен қамтудың мықты тынысы болуы мүмкін.
Бүкіл әлемде көптеген кәсіпкерлер бизнес үшін қажетті мүліктерді
меншікке емес, жалға алғанды жөн көреді. Жалгерлік, бірінші кезекте кепіл
есебімен (кепілдік, тапсырыс) несиелеу элементтері, дамыған нарық
қатынасына тән әр түрлі қаржылық механизмдер және қарыз міндеттемелері
бойынша есеп айырысулар кездесетін келешекті қаржыландырудың арнайы қосымша
көзі ретінде енгізіледі.
1998 жылы Оттавада қабылданған халықаралық қаржылық лизинг
конвенциясында былай деп айтылған: Халықаралық тәжірибеде лизинг үш жақты
қатынастар кешенін білдіреді, мұнда лизинг компаниясы (лизинг беруші)
пайдаланушы өтініші мен нұсқауы бойынша оған өндірістік жабдықты уақытша
пайдалануға береді, ал келісім мерзімі аяқталған соң алынған жабдықтың
сатып алушы меншігінде қалдырылуы мүмкін.
Әр түрлі белгілеріне қарай лизингтік операцияларды келесі тәртіппен
топтастыруға болады. Қатысушылар құрамына қарай мынадай болып бөлінеді:
- тура лизинг, бұл кезде мүлік иесі өз еркімен объектіні лизингке
өткізеді (екі жақты келісім);
- жанама лизинг (үш жақты немесе көржақты лизинг), бұл кезде мүлікті
беру делдал арқылы жүзеге асырылады.
Тура лизингтің жиі кездесетін түрі – қайтымды лизинг, лизинг формасы
иесінен мүлікті сатып алып, оны оған қайта жалға беретін лизинг.
Мүлікті типіне қарай :
- жылжымалы мүлік лизингі;
- жылжымайтын мүлік лизингі;
- бұрын пайдаланылған мүлік лизингі.
Өтеу деңгейіне қарай :
- бір келісімнің әрекет ету мерзімінде мүлік құны толық өтелетін лизинг;
- толық өтелмейтін лизинг.
Амортизация шарты бойынша :
- толық амортизация және соған сәйкес лизинг объектісінің құны толық
төленетін лизинг;
- толық емес амортизациялық лизинг.
Қызмет объектісіне қарай :
- егер жалданатын затқа көрсетілетін барлық қызметті лизинг алушы өз
мойнына алса, таза лизинг;
- толық қызмет жиынтығы бар лизинг – объектіге толық қызмет көрсету
лизинг берушіге жүктеледі;
- жартылай қызмет жиынтығы бар лизинг.
Операция өткізілетін нарық секторында ішкі және сыртқы (халықаралық)
лизингті қарастырады.
Сыртқы лизинг экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық
лизинг кезінде шетел лизинг алушы, ал импорттық лизинг кезінде – лизинг
беруші болып табылады.
Салық және амортизациялық жеңілдіктерге қатысты лизинг мынадай болып
бөлінеді:
- жалған лизинг – қызмет алыпсатарлық сипатта болады және жеңілдіктер
есебінен пайда табу мақсатында жүргізіледі;
- нағыз лизинг – жалға берушінің инвестициялық жеңілдік және жедел
амортизация сияқты салық жеңілдіктеріне құқы бар, ал жалға алушы салық
төлеу үшін жарияланған кірістер есебінен жалдық төлемдерді алып тастай
алады.
Лизингтік төлемдерін сипатына қарай былай бөледі:
- ақша төлемімен жүргізілетін лизинг – барлық төлемдер ақша нысанында
жүргізіледі;
- компенсациялық төлемімен жүргізілетін лизинг – төлем аталған жабдықта
өндірілген тауарларды жеткізу немесе қарсы қызмет көрсету нысанында
жүзеге асырылады;
- аралас төлемді лизинг.
Қазіргі уақытта лизингілік қызметтер рыногында лизинг көп түрлерге
бөлінеді және осыған сәйкес көп жақты лизингілік операциялар жүзеге
асырылуда. Лизингті жіктеудің бірнеше белгілері бар. Бұл лизингілік
операцияларды (Сурет 2) қызмет көрсету түріне қарай топтастыруға мүмкіндік
береді. Лизингтің әрбір формасының өзіне тән қасиеті бар және ол міндетті
түрде лизингілік мәмілелерді жүзеге асырған кезде және рәсімдеген кезде
ескеріледі [13].
Ескерту: Иссык Т. “Проблемные аспекты развития лизинга в РК”
Экономика и статистика 2003 ж №1с 28–32. алынған.
Сурет 2- Лизингілік қызметтер нарығындағы лизингтің түрлері
Тек осындай жағдаймен лизингілік операциялар нақты белгіге ие болады.
Бұл берілген мәміленің мәнін алдын ала анықтауда және лизингалушы үшін оның
потенциалды пайдасын сақтап қалуында маңызды рөл атқарады.
Лизингтің 10 шақты түрін жіктеу белгісіне сәйкес 2 негізгі түрге
бөлуге болады:
қаржылық (капитализацияланған) лизинг;
оперативті (капитализацияланбаған) лизинг.
Қаржылық лизинг – бұл өзінің іс-әрекет ету уақытында төмендегі төлемді
қарастыратын келісімшарт түрін, жабдықтық амортизациясының толық құнын және
оның құнының 90% құрайтын лизингілік төлемдер. Бұл лизингтің түріне мынадай
сипаттама беріледі: келісімге қатысушылар құрамына мәміленің объектісін
өндіруші және жабдықтаушы болып табылатын 3 жақ кіреді. Сонымен қатар бұл
мәміленің объектісін жалға алу мерзімі оның қызмет көрсету мерзімінің 80%-
ын құрайды. Бұл мәміленің объектілері өте жоғары құнымен ерекшеленеді.
Объектінің қалдық құны, лизингілікті өтеген жағдайда лизингілік келісімшарт
мерзімі аяқталғаннан кейін, оның бастапқы құнының 20%-ын құрауы керек.
Осы жоғарыда айтылғандардың біреуіне жауап бермейтін лизингілік
келісімдер идентификацияланады және оперативті лизинг болып саналады.
Сонымен бірге лизингте мәміленің объектісі болып машиналар мен жабдықтың
көп тараған, әйгілі түрлері табылады. Олар көбіне моральді тозу жағынан
жоғары қарқынды болып келеді. Сондықтан лизингілік келісімшарттың мерзімі,
мүліктің қызмет көрсетуінің экономикалық мерзіміне қарағанда едәуір қысқа
болады. Бұл келісімшартты лизингалушы кез-келген уақытта бұза алады.
Оперативті лизинг толық амортизацияны қарастырмайды және меншік құқығымен
байланысты тәуекелдерді енгізеді. Лизингалушының жалға берілетін мүліктерді
ұстау және оны иеленумен байланысты шығындар бір лизингілік келісімшарт
барысындағы лизинглік төлемдермен өтелінбейді. Сондықтан ол бұл мүлікті
бірнеше рет және сонымен бірге әр түрлі пайдаланушыларға уақытша
пайдалануға беруге мәжбүр болады.
Оперативті келісімшарттардың қаржылық келісімшарттардан айырмашылығы
проблемаларды несие алу арқылы шешуді ұйғармайды, ал инвестициялау арқылы
қарастырылған лизингілік төлемдер мөлшерінің деңгейі қаржылық лизингке
қарағанда жоғары болады. Бұл мыналармен байланысты: лизингберуші машиналар
мен жабдықтарды кейде оларды кім, қашан және қандай көлемде жалға алатынын
білмей алдын ала сатып алады. Сондықтан оның осы мақсатқа жұмсалған
шығындардың қайтымдылығына толық кепілдемесі болмайды және өзінің
лизингілік кызметінің бағасын көтеруге мәжбүр болады.
Оперативті лизинг кезінде лизингберушілердің өздері мәміленің
объектісін сақтандырады. Олардың техникалық қызмет көрсетуін және жөндеуді
қамтамасыз етеді. Бұл өзінің мүлкінің қалдық құнын өтеу кезінде тәуекелді
минимизациялауға мүмкіндік береді, ал мүліктің қалдық құны моральды
тозуының кесірінен өсіп отыруы мүмкін және арендаторлар жағынан сұраныстың
болмау себебінен де өсуі мүмкін.
Лизингалушы, сонымен бірге шығындарды болдырмауға ұмтылады. Бұл
шығындар жалға алынған жабдықтарды, оның моральды тозуының тездетілуіне
байланысты пайдаланғанда, онда өндірілген өнімнің бағасының төмендеуінен
осы жабдықтың бұзылуынан тұрып қалу мен жөндеуден болған өндірістік емес
шығындардың көбеюінен болады. Сондықтан егер жалға алынған жабдықты
пайдаланудан түскен пайда оның бастапқы құнын өтемесе, ол оперативті
лизингті қалайды. Сонымен бірге жаңа жабдықтарды бір рет пайдалану үшін
және маусымдық жұмыстарды орындау үшін қысқа мерзімге жалға берілген
жағдайда да ол оперативті лизингті қалайды [14].
Лизингілік мәмілелерді тәжірибе түрінде жүзеге асыру
келісімшартпенен рәсімделеді. Ол лизингілік операциялардың мазмұны мен
түрін және олардың қаржылық және оперативті лизингтің қатарында болуын
анықтайды. Бірақ лизингілік мәмілелердің барлық түрлері бірдей лизингілік
операциялардың дербес түрі бола алмайды. Дүниежүзілік тәжірибеде қазіргі
уақытта жоғарыда айтылған лизингтердің 2 түрінің біреуіне де жатпайтын
лизингілік мәмілелер кездеседі. Дегенмен олар өздерінің сипаттары және іске
асу әдістері жағынан оларға жақын болып келеді. Сондықтан оларды оперативті
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz