Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттармен ынтымақтастығы
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА.НЕСИЕЛІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУШЫ ИНСТИТУТТАРЫДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6.30
1.1 Халықаралық валюта.несиелік қатынастардың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Халықаралық валюта.несиелік институттарының пайда болуы, құрылымы, мақсаты және атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Қазақстанның халықаралық валюта.несиелік қаржы институттарымен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА.НЕСИЕЛІК ИНСТИТУТТАРМЕН ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫН КЕҢЕЙТУ БАҒЫТТАРЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31.60
2.1 Халықаралық Қайта құру жəне Даму Банкі қызметін талдау ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Халықаралық валюталық қорының қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.5 Инвестициялық дауларды шешу жөніндегі халықаралық орталық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.4 Дүниежүзілік Банкісінің қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.5 Халықаралық қаржы корпорациясының қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ..53
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА.НЕСИЕЛІК ИНСТИТУТТАРМЕН ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫН КЕҢЕЙТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61.78
3.1 Қазақстан Республикасының халықаралық валюта.несиелік институттармен ынтымақтастығын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.2 Қазақстандағы ислам банкингінің келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
3.2 Дүниежүзілік банктің Қазақстан Республикасымен əріптестік стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА.НЕСИЕЛІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУШЫ ИНСТИТУТТАРЫДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6.30
1.1 Халықаралық валюта.несиелік қатынастардың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Халықаралық валюта.несиелік институттарының пайда болуы, құрылымы, мақсаты және атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Қазақстанның халықаралық валюта.несиелік қаржы институттарымен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА.НЕСИЕЛІК ИНСТИТУТТАРМЕН ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫН КЕҢЕЙТУ БАҒЫТТАРЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31.60
2.1 Халықаралық Қайта құру жəне Даму Банкі қызметін талдау ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Халықаралық валюталық қорының қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.5 Инвестициялық дауларды шешу жөніндегі халықаралық орталық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.4 Дүниежүзілік Банкісінің қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.5 Халықаралық қаржы корпорациясының қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ..53
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА.НЕСИЕЛІК ИНСТИТУТТАРМЕН ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫН КЕҢЕЙТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61.78
3.1 Қазақстан Республикасының халықаралық валюта.несиелік институттармен ынтымақтастығын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.2 Қазақстандағы ислам банкингінің келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
3.2 Дүниежүзілік банктің Қазақстан Республикасымен əріптестік стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Халықаралық валюта-несиелік институттарын əлемдік экономиканы дамыту саласындағы белгілі бір міндеттерді шешу үшін қаржы ресурстарын біріктіру арқылы қатысушы елдер құрады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін халықаралық жəне ұлттық валюта-кредит жүйелерінің бұзылуы жəне соғысқа қатысқан елдердің халық шаруашылығындағы аса қиын жағдайы осы мемлекеттердің ұлттық қаржы ресурстарын жұмылдыру жəне соғыс зардаптарын жою үшін ұжымдық шаралар қабылдау қажеттігіне байланысты болды. Осы мақсаттарда 1944 ж. Бреттон-Вудста (АҚШ) өткен БҰҰ халықаралық валюта-қаржы конференциясында халықаралық жəне ұлттық валюта-қаржы жүйелерін қалпына келтіру жəне тұрақтандыру үшін БҰҰ-ның арнайы органдары ретінде Халықаралық валюта қорын (ХВҚ) жəне жеке капиталға инвестициялық кредиттеуді кеңейтуге ықпал ету үшін Халықаралық қайта құру жəне даму банкін (ХҚДБ) құру туралы шешім қабылданды.
Еуропа елдерінің ұлттық шаруашылықтарының тұрақтануына, халықаралық экономикалық байланыстардың кеңеюіне жəне əлемде шаруашылық өмірдің интернационалдануына байланысты ХВҚ жəне ХҚДБ қызметінде өзгерістер болды. Бұл халықаралық ұйымдар елдерге туындаған дағдарыстық құбылыстарды жеңу жəне олардың экономикасын құрылымдық жағынан қайта құру жөнінде көмек ұйымдастыруға көбірек көңіл бөле бастады, сондай-ақ мемлекеттік тəуелсіздік алған елдерге олардың экономикалық даму қарқынын жылдамдату мақсатында қаржылық көмегін едəуір кеңейтті.
Халықаралық валюта қоры халықаралық валюталық қатынастардағы тұрақтылықты қолдау мақсатында құрылды. Оның ХВҚ Жарғысында жазылған ресми міндеттері халықаралық валюталық мəселердегі ынтымақтастық, валюталарды тұрақтандыруға ықпал ету, валюталық шектеулерді жою жəне елдер арасында жан-жақты есеп айырысу жүйесін құру, мүше елдерге олардың төлем баланстарының уақытша бұзылуын жою үшін валюталық ресурстар ұсыну болып табылады. ХВҚ 80-ші жылдардың басынан бері түбегейлі экономикалық жəне саяси реформаларды жүзеге асыратын мүше елдерге «экономиканы құрылымдық жағынан қайта құруға» орташа жəне ұзақ мерзімді (7-10 жылға) кредиттер бере бастады.
ХВҚ-ның жарғылық капиталы əрбір ел үшін белгіленетін квотаға сəйкес мүше мемлекеттердің сол елдің экономикалық əлуетіне жəне оның əлемдік экономика мен сыртқы саудада алатын орнына қарай айқындалатын жарналарынан құралады.
Қор қызметінің маңызды бағыты оның Жарғыға сəйкес кредиттік операциялары болып табылады. ХВҚ мүше елдердің төлем баланстарының тепе-теңдігін қалпына келтіру жəне валюта бағамдарын тұрақтандыру үшін оларға кредиттер береді.
ХВҚ кредиттік операцияларды мүше елдердің ресми органдарымен: қазынашылықтарымен, орталық банктерімен, тұрақтандыру қорларымен ғана жүзеге асырады.
Диплодық жұмыстың маңыздылығы Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттармен ынтымақтастығын кеңейту рөлі мәселелері жөніндегі теориялық зерттеулерді іс-тәжірибеге жеткізуге, деректердің сәйкес электрондық базасымен нығайтылған дамыған елдердің қаржы нарығын басқарудың толық бағалы стратегиясын дайындаудан тұрады.
Диплодық жұмыстың мақсаты экономиканың жаhандануының қaзipгi кезеңiндегi қаржылық қызметi – халықаралық экономикалық қатынастардың дамушы саласы болып табылады. Оның ауқымды секторы тауар сауда-саттығымен салысғырғанда жылдам өсетiн капиталдың халықаралық ауысу жүйесін қалыптастыру.
Қойылған мақсатты жүзеге асыру төмендегі міндеттерді шешуді көздейді:
- халықаралық қаржы нарығын реттеуде халықаралық Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттарының рөлін зерттеу;
- қазіргі кездегі дамыған елдердің қаржылық нарығын Қазақстан Республикасы тұрғысында талдау;
- Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттармен ынтымақтастығын кеңейту перспективаларын зерттеу
- елдің жалпы дамыған елдердің қаржы нарығының ролін, оның халықаралық қаржы жүйесіндегі ең шекті көрсеткіштерін неғұрлым дәл есептеудің әдістемесін анықтау.
Зерттеу нысаны – халықаралық қаржы нарығын реттеуде Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттары, ҚРҰБ, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитетінің болып табылады.
Зерттеудің пәні - Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттармен ынтымақтастығын кеңейту негізіндегі процестерін талдау болып табылады.
Зерттеу болжамы – экономикалық-әлеуметтік мемлекет қалыптастыру жолындағы Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттармен ынтымақтастығын кеңейтудің жүзеге асырудың қазіргі заманғы қағидалары еліміздің тарихи және рухани даму ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған әрі қаржылық мемлекет қалыптастырған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген болжамға негізделген.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Осы жұмыстың ғылыми аспектілері отандық және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және қайта ой-елегінен өткізу негізінде қалыптасқан.
Ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік экономистердің ғылыми еңбектері (О.И.Лаврушин, В.А. Кудрявцев, Е.В. Кудрявцева, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков, В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Э.А.Уткин, Е.Б.Ширинская және т.б.) және отандық экономист-ғалымдардың (Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Ұ.М. Искаков, О.Б. Баймұратов, Ш.Р. Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Л.П. Корнилова, И. Новиков және т.б.) еңбектері пайдаланылды.
Мәселенің деректік көзі ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитетінің мәліметтері, халықаралық қаржы ұйымдарының (ХВҚ, ДБ, халықаралық рейтингілік агенттік және басқалары) деректері, Қазақстан статистикалық басқармасының мәліметтері осы проблемалар бойынша басылымдар мен монографиялар болып табылады. Осы жұмыста монографиялық зерттеу, ғылыми-абстрактілік әдіс, байқаулар, зерттеулер, салыстырмалар, жүйелі және факторлық талдау, негіздеу, салыстырмалы көрсеткіштер, баланстық әдіс, экономикалық-статистикалық әдістер қолданылды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және сараптаушылық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау қағидаларымен жүргізілді.
Практикалық маңызы - Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттармен ынтымақтастығы бойынша автордың ұсынған ұсыныстары әртүрлі шаруашылық құрылымдарының тәжірибелік қызметінде пайдаланылуы мүмкін. Нәтижелерді пайдалану банктердегі несие саясатын ұйымдастыру әдістерінің нысандарын оңтайландыруға әсер етуі мүмкін. Сонымен қатар, жұмыстың нәтижелерін осы мәселе бойынша ғылыми зерттеулерді одан әрі қарай жетілдіру үшін ғылыми қызметкерлер пайдалануы және экономикалық теория, валюталық операциялар, ақша, несие, банктер курстарын оқыту бағдарламаларында қолданылуы мүмкін.
Практикалық базасы Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттармен ынтымақтастығы мәселелері жөніндегі зерттеулерді іс-тәжірибеге жеткізуге, деректердің сәйкес электрондық базасымен нығайтылған халықаралық қаржы нарығын басқарудың толық бағалы стратегиясын дайындаудан тұрады. Зерттеу нәтижелері, диплом бойынша қорытынды мен ұсыныстар экономикалық дамуды тұрақты арттыру, экономиканың ішкі ресурстарын тиімді пайдалану жөніндегі ұсыныстарды дайындаған кезде пайдаланылды.
Диломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, библиографиядан тұрады. Сандық материалдар кестелерде, суреттерде келтірілген.
Диломдық жұмыс көлемі. Диломдық жұмыс компьютерде терілген 84 бетте, оның ішінде 12 кесте, 9 суреттерде баяндалған.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Халықаралық валюта-несиелік институттарын əлемдік экономиканы дамыту саласындағы белгілі бір міндеттерді шешу үшін қаржы ресурстарын біріктіру арқылы қатысушы елдер құрады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін халықаралық жəне ұлттық валюта-кредит жүйелерінің бұзылуы жəне соғысқа қатысқан елдердің халық шаруашылығындағы аса қиын жағдайы осы мемлекеттердің ұлттық қаржы ресурстарын жұмылдыру жəне соғыс зардаптарын жою үшін ұжымдық шаралар қабылдау қажеттігіне байланысты болды. Осы мақсаттарда 1944 ж. Бреттон-Вудста (АҚШ) өткен БҰҰ халықаралық валюта-қаржы конференциясында халықаралық жəне ұлттық валюта-қаржы жүйелерін қалпына келтіру жəне тұрақтандыру үшін БҰҰ-ның арнайы органдары ретінде Халықаралық валюта қорын (ХВҚ) жəне жеке капиталға инвестициялық кредиттеуді кеңейтуге ықпал ету үшін Халықаралық қайта құру жəне даму банкін (ХҚДБ) құру туралы шешім қабылданды.
Еуропа елдерінің ұлттық шаруашылықтарының тұрақтануына, халықаралық экономикалық байланыстардың кеңеюіне жəне əлемде шаруашылық өмірдің интернационалдануына байланысты ХВҚ жəне ХҚДБ қызметінде өзгерістер болды. Бұл халықаралық ұйымдар елдерге туындаған дағдарыстық құбылыстарды жеңу жəне олардың экономикасын құрылымдық жағынан қайта құру жөнінде көмек ұйымдастыруға көбірек көңіл бөле бастады, сондай-ақ мемлекеттік тəуелсіздік алған елдерге олардың экономикалық даму қарқынын жылдамдату мақсатында қаржылық көмегін едəуір кеңейтті.
Халықаралық валюта қоры халықаралық валюталық қатынастардағы тұрақтылықты қолдау мақсатында құрылды. Оның ХВҚ Жарғысында жазылған ресми міндеттері халықаралық валюталық мəселердегі ынтымақтастық, валюталарды тұрақтандыруға ықпал ету, валюталық шектеулерді жою жəне елдер арасында жан-жақты есеп айырысу жүйесін құру, мүше елдерге олардың төлем баланстарының уақытша бұзылуын жою үшін валюталық ресурстар ұсыну болып табылады. ХВҚ 80-ші жылдардың басынан бері түбегейлі экономикалық жəне саяси реформаларды жүзеге асыратын мүше елдерге «экономиканы құрылымдық жағынан қайта құруға» орташа жəне ұзақ мерзімді (7-10 жылға) кредиттер бере бастады.
ХВҚ-ның жарғылық капиталы əрбір ел үшін белгіленетін квотаға сəйкес мүше мемлекеттердің сол елдің экономикалық əлуетіне жəне оның əлемдік экономика мен сыртқы саудада алатын орнына қарай айқындалатын жарналарынан құралады.
Қор қызметінің маңызды бағыты оның Жарғыға сəйкес кредиттік операциялары болып табылады. ХВҚ мүше елдердің төлем баланстарының тепе-теңдігін қалпына келтіру жəне валюта бағамдарын тұрақтандыру үшін оларға кредиттер береді.
ХВҚ кредиттік операцияларды мүше елдердің ресми органдарымен: қазынашылықтарымен, орталық банктерімен, тұрақтандыру қорларымен ғана жүзеге асырады.
Диплодық жұмыстың маңыздылығы Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттармен ынтымақтастығын кеңейту рөлі мәселелері жөніндегі теориялық зерттеулерді іс-тәжірибеге жеткізуге, деректердің сәйкес электрондық базасымен нығайтылған дамыған елдердің қаржы нарығын басқарудың толық бағалы стратегиясын дайындаудан тұрады.
Диплодық жұмыстың мақсаты экономиканың жаhандануының қaзipгi кезеңiндегi қаржылық қызметi – халықаралық экономикалық қатынастардың дамушы саласы болып табылады. Оның ауқымды секторы тауар сауда-саттығымен салысғырғанда жылдам өсетiн капиталдың халықаралық ауысу жүйесін қалыптастыру.
Қойылған мақсатты жүзеге асыру төмендегі міндеттерді шешуді көздейді:
- халықаралық қаржы нарығын реттеуде халықаралық Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттарының рөлін зерттеу;
- қазіргі кездегі дамыған елдердің қаржылық нарығын Қазақстан Республикасы тұрғысында талдау;
- Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттармен ынтымақтастығын кеңейту перспективаларын зерттеу
- елдің жалпы дамыған елдердің қаржы нарығының ролін, оның халықаралық қаржы жүйесіндегі ең шекті көрсеткіштерін неғұрлым дәл есептеудің әдістемесін анықтау.
Зерттеу нысаны – халықаралық қаржы нарығын реттеуде Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттары, ҚРҰБ, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитетінің болып табылады.
Зерттеудің пәні - Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттармен ынтымақтастығын кеңейту негізіндегі процестерін талдау болып табылады.
Зерттеу болжамы – экономикалық-әлеуметтік мемлекет қалыптастыру жолындағы Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттармен ынтымақтастығын кеңейтудің жүзеге асырудың қазіргі заманғы қағидалары еліміздің тарихи және рухани даму ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған әрі қаржылық мемлекет қалыптастырған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген болжамға негізделген.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Осы жұмыстың ғылыми аспектілері отандық және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және қайта ой-елегінен өткізу негізінде қалыптасқан.
Ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік экономистердің ғылыми еңбектері (О.И.Лаврушин, В.А. Кудрявцев, Е.В. Кудрявцева, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков, В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Э.А.Уткин, Е.Б.Ширинская және т.б.) және отандық экономист-ғалымдардың (Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Ұ.М. Искаков, О.Б. Баймұратов, Ш.Р. Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Л.П. Корнилова, И. Новиков және т.б.) еңбектері пайдаланылды.
Мәселенің деректік көзі ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитетінің мәліметтері, халықаралық қаржы ұйымдарының (ХВҚ, ДБ, халықаралық рейтингілік агенттік және басқалары) деректері, Қазақстан статистикалық басқармасының мәліметтері осы проблемалар бойынша басылымдар мен монографиялар болып табылады. Осы жұмыста монографиялық зерттеу, ғылыми-абстрактілік әдіс, байқаулар, зерттеулер, салыстырмалар, жүйелі және факторлық талдау, негіздеу, салыстырмалы көрсеткіштер, баланстық әдіс, экономикалық-статистикалық әдістер қолданылды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және сараптаушылық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау қағидаларымен жүргізілді.
Практикалық маңызы - Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттармен ынтымақтастығы бойынша автордың ұсынған ұсыныстары әртүрлі шаруашылық құрылымдарының тәжірибелік қызметінде пайдаланылуы мүмкін. Нәтижелерді пайдалану банктердегі несие саясатын ұйымдастыру әдістерінің нысандарын оңтайландыруға әсер етуі мүмкін. Сонымен қатар, жұмыстың нәтижелерін осы мәселе бойынша ғылыми зерттеулерді одан әрі қарай жетілдіру үшін ғылыми қызметкерлер пайдалануы және экономикалық теория, валюталық операциялар, ақша, несие, банктер курстарын оқыту бағдарламаларында қолданылуы мүмкін.
Практикалық базасы Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттармен ынтымақтастығы мәселелері жөніндегі зерттеулерді іс-тәжірибеге жеткізуге, деректердің сәйкес электрондық базасымен нығайтылған халықаралық қаржы нарығын басқарудың толық бағалы стратегиясын дайындаудан тұрады. Зерттеу нәтижелері, диплом бойынша қорытынды мен ұсыныстар экономикалық дамуды тұрақты арттыру, экономиканың ішкі ресурстарын тиімді пайдалану жөніндегі ұсыныстарды дайындаған кезде пайдаланылды.
Диломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, библиографиядан тұрады. Сандық материалдар кестелерде, суреттерде келтірілген.
Диломдық жұмыс көлемі. Диломдық жұмыс компьютерде терілген 84 бетте, оның ішінде 12 кесте, 9 суреттерде баяндалған.
Библиография
[1] Осипян Гарри Владимирович. Международные финансовые центры Восточной Азии в системе мировой экономики : диссертация ... кандидата экономических наук : 08.00.14. - Москва, 2006. - 151 с.
[2] Смирнов А. Кредитный "пузырь" и перколация финансового рынка / А. Смирнов // Вопр. экономики. - 2008. С. 4-31.
[3] Дзобелова Зарина Тамерлановна. Оффшорный бизнес России в современной структуре международных экономических отношений : Дис. ... канд. экон. наук : 08.00.14 : М., 2005 25 c.
[4] Миркин Я. М. Финансовый рынок - наш национальный проект / Банк. дело. - 2008. С. 8-10.
[5] Розинский И. Международные финансовые центры: мировой опыт и возможности для России / И. Розинский // Вопр. экономики. - 2008. С. 22-33.
[6] Миронов В. В. Цепная реакция финансового кризиса: что, где, когда? / / Банк. дело. - 2008. С. 22-26.
[7] Платонова И.Н. "Валюталық нарық және валюталық реттеу". Алматы. Оқу құралы –Басылым: "БЕК", 1996. 85 С.
[8] Сорос Д. Новая парадигма финансовых рынков / Джордж Сорос; пер. с англ. Кристофа Вагнера. - М.: Манн, Иванов и Фербер, 2008. - 89 с. - ISBN 978-5-91657-004-5. - Д9-08/48711 кди.
[9] Жуков Н.И. Әлемдік валюталық жүйе тарихынан// ЭКО. 1997.-N9.- С.99
[10] Круглов В.В. Қаржы-валюталық және несиелік қатынастардлың негіздері: Әлемдік валюталық жүйе. ИНФРА-М, 1998. – С. 31
[11] Суэтин А. А. Особенности финансовой сферы первой половины 2008 г. / А. А. Суэтин // Фин. аналитика: пробл. и решения. - 2008. С. 13-18. - Библиогр.: 5 назв.
[12] Суэтин А. А. Последствия финансового кризиса и новые явления в мировой экономике / А. А. Суэтин // Фин. аналитика: пробл. и решения. - 2008. С. 28-35.
[13] Финансовые рынки и экономическая политика России / С. С. Сулакшин и др.; Центр пробл. анализа и гос.-упр. проектирования при Отд-нии обществ. наук РАН. - М.: Науч. эксперт, 2007. - 135 с.: ил., табл., прил. - Библиогр.: с. 128-135.
[14] Фогельсон Ю. О некоторых публичных интересах на рынках финансовых услуг и средствах их правовой защиты / Ю. Фогельсон // Хоз-во и право. - 2008. С. 23-38.
[15] Балацкий Е. Мировые центры капитала: движение во времени и в пространстве / Е. Балацкий // О-во и экономика. - 2008. С. 112-130.
[16] Повалий А.С. Механизмы финансирования сделок слияния и поглощения // Сборник статей студентов и аспирантов ВАВТ. 2008. 11с.
[17] Н.А. Назарбаев “Қазақстандағы қаржы орталықтары” Хабар-Ақпарат 2006 жыл
[18] Булатов А.С. Ұлттық және әлемдік жүйедегі экономика. М.: БЕК, 1997 – С. 78
[19] Панкрухин А.П. Имидж Москвы: динамика и ресурсы развития. –ttp://www.academim.org/art/pan2_2.html (30.07.2009)
[20] Рожков И.Я, Кисмерешкин В.Г. Бренды и имиджи. Страна, регион, город, отрасль, предприятие,товары, услуги. М.: «РИП-Холдинг», 2006. С. 17
[21] Повалий А.С. Тенденции развития мирового рынка страховых услуг // Российский Внешнеэкономический вестник - №1 - 2009. 15с.
[22] Инвестициялық банктердің РБК Консалтинг материалдары бойынша консенсус-болжамы, Ренессанс Капитал, ХВҚ, Дүниежүзілік Банк деректері, www.cbonds.ru, www.forexpf.ru ақпараттық материалдары.
[23] Консенсус 31.10.2011 жылғы жағдай бойынша 10 халықаралық ұйымның жəне инвестициялық банктің болжамы.
[24] Халықаралық қаржы институттарының (16.10.2011), Fitch рейтинг аганттігінің (2011 қараша), JP Morgan, Финмаркет.(www.finmarket.ru) сұраулары негізінде РБК Консалтинг орташа консенсус-болжамы
[25] FitchRatings, «Global Economic Outlook», November 2011
[26] РБК Консалтинг орташа консенсус-болжам (16.10.2011), Fitch рейтинг агенттігі (2011 қараша), JP Morgan, РФ Экономика министрлігі
[27] World Economic Outlook, October 2011
[28] 2011 жылғы қазандағы жағдай бойынша 30 халықаралық институттардың деректері бойынша консенсус-болжамы.
[29] Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп, 2013 жылғы 9желтоқсан
[30] holdings of U.S. Securities», 2011 жылғы сəуір
[31] АҚШ Қазынашылығы «Report on Foreign Portfolio
[32] Орталық банктердің сайттары, Thomson Financial Ltd. (DataStream)
[33] Thomson Financial Ltd. (DataStream), Bloomberg
[34] Thomson Financial Ltd. (DataStream)
[35] www.rbc.ru
[36] Банктердің www.forexpf.ru (27.10.2011г бойынша.), www.quote.ru (01.11.2011г бойынша.) сайттарының материалы бойынша болжамы
[37] Thomson Financial Ltd. (DataStream), орталық банктердің жəне ұлттық статистика агенттіктерінің сайттары
[38] IMF «Quality of Financial Sector Regulation and Supervision Around the World», August , 2011
[39] Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп, 2013 жыл
[40] Шолпанқұлов Б., Есқалиев Е. «ТМД мемлекеттерінде исламдық қаржыландыру құралдарының дамуы». //Егемен Қазақстан 16 ақпан 2011 ж. 3б.
[41] Олжаев А. Елімізде алғашқы ислам банкі ашылады. //Айқын. 10 ақпан 2012 жыл. 5-бет.
[42] [ Шәріп А. Шариғат талабы қазақ елінің даму мақсаттарына сәйкес келеді. http://www.aikyn.kz/.
[43] Қазақстанда Ислам Банкі ашылады. ҚазАқпарат – 2011 жыл, мамырдың 19-ы.
[44] Тасболатов Е. Дағдарыстан шығар жол. //Ислам және өркениет. №4, 3 сәуір 2012 жыл. 11-15 бет.
[45] Исламдық қаржыландырудың тиімділігі. //Егемен Қазақстан. 16 наурыз 2010 жыл. 7-бет.
[46] «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға атты» Елбасы Жолдауының республикалық ақпараттық-насихаттау тобының жетекшісі, Ауыл шаруашылығы министрі Ақылбек Күрішбаев Жолдаудыv үнлеуі «Егемен Қазақстан” газеті 2009-02-07, 2 бет.
[1] Осипян Гарри Владимирович. Международные финансовые центры Восточной Азии в системе мировой экономики : диссертация ... кандидата экономических наук : 08.00.14. - Москва, 2006. - 151 с.
[2] Смирнов А. Кредитный "пузырь" и перколация финансового рынка / А. Смирнов // Вопр. экономики. - 2008. С. 4-31.
[3] Дзобелова Зарина Тамерлановна. Оффшорный бизнес России в современной структуре международных экономических отношений : Дис. ... канд. экон. наук : 08.00.14 : М., 2005 25 c.
[4] Миркин Я. М. Финансовый рынок - наш национальный проект / Банк. дело. - 2008. С. 8-10.
[5] Розинский И. Международные финансовые центры: мировой опыт и возможности для России / И. Розинский // Вопр. экономики. - 2008. С. 22-33.
[6] Миронов В. В. Цепная реакция финансового кризиса: что, где, когда? / / Банк. дело. - 2008. С. 22-26.
[7] Платонова И.Н. "Валюталық нарық және валюталық реттеу". Алматы. Оқу құралы –Басылым: "БЕК", 1996. 85 С.
[8] Сорос Д. Новая парадигма финансовых рынков / Джордж Сорос; пер. с англ. Кристофа Вагнера. - М.: Манн, Иванов и Фербер, 2008. - 89 с. - ISBN 978-5-91657-004-5. - Д9-08/48711 кди.
[9] Жуков Н.И. Әлемдік валюталық жүйе тарихынан// ЭКО. 1997.-N9.- С.99
[10] Круглов В.В. Қаржы-валюталық және несиелік қатынастардлың негіздері: Әлемдік валюталық жүйе. ИНФРА-М, 1998. – С. 31
[11] Суэтин А. А. Особенности финансовой сферы первой половины 2008 г. / А. А. Суэтин // Фин. аналитика: пробл. и решения. - 2008. С. 13-18. - Библиогр.: 5 назв.
[12] Суэтин А. А. Последствия финансового кризиса и новые явления в мировой экономике / А. А. Суэтин // Фин. аналитика: пробл. и решения. - 2008. С. 28-35.
[13] Финансовые рынки и экономическая политика России / С. С. Сулакшин и др.; Центр пробл. анализа и гос.-упр. проектирования при Отд-нии обществ. наук РАН. - М.: Науч. эксперт, 2007. - 135 с.: ил., табл., прил. - Библиогр.: с. 128-135.
[14] Фогельсон Ю. О некоторых публичных интересах на рынках финансовых услуг и средствах их правовой защиты / Ю. Фогельсон // Хоз-во и право. - 2008. С. 23-38.
[15] Балацкий Е. Мировые центры капитала: движение во времени и в пространстве / Е. Балацкий // О-во и экономика. - 2008. С. 112-130.
[16] Повалий А.С. Механизмы финансирования сделок слияния и поглощения // Сборник статей студентов и аспирантов ВАВТ. 2008. 11с.
[17] Н.А. Назарбаев “Қазақстандағы қаржы орталықтары” Хабар-Ақпарат 2006 жыл
[18] Булатов А.С. Ұлттық және әлемдік жүйедегі экономика. М.: БЕК, 1997 – С. 78
[19] Панкрухин А.П. Имидж Москвы: динамика и ресурсы развития. –ttp://www.academim.org/art/pan2_2.html (30.07.2009)
[20] Рожков И.Я, Кисмерешкин В.Г. Бренды и имиджи. Страна, регион, город, отрасль, предприятие,товары, услуги. М.: «РИП-Холдинг», 2006. С. 17
[21] Повалий А.С. Тенденции развития мирового рынка страховых услуг // Российский Внешнеэкономический вестник - №1 - 2009. 15с.
[22] Инвестициялық банктердің РБК Консалтинг материалдары бойынша консенсус-болжамы, Ренессанс Капитал, ХВҚ, Дүниежүзілік Банк деректері, www.cbonds.ru, www.forexpf.ru ақпараттық материалдары.
[23] Консенсус 31.10.2011 жылғы жағдай бойынша 10 халықаралық ұйымның жəне инвестициялық банктің болжамы.
[24] Халықаралық қаржы институттарының (16.10.2011), Fitch рейтинг аганттігінің (2011 қараша), JP Morgan, Финмаркет.(www.finmarket.ru) сұраулары негізінде РБК Консалтинг орташа консенсус-болжамы
[25] FitchRatings, «Global Economic Outlook», November 2011
[26] РБК Консалтинг орташа консенсус-болжам (16.10.2011), Fitch рейтинг агенттігі (2011 қараша), JP Morgan, РФ Экономика министрлігі
[27] World Economic Outlook, October 2011
[28] 2011 жылғы қазандағы жағдай бойынша 30 халықаралық институттардың деректері бойынша консенсус-болжамы.
[29] Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп, 2013 жылғы 9желтоқсан
[30] holdings of U.S. Securities», 2011 жылғы сəуір
[31] АҚШ Қазынашылығы «Report on Foreign Portfolio
[32] Орталық банктердің сайттары, Thomson Financial Ltd. (DataStream)
[33] Thomson Financial Ltd. (DataStream), Bloomberg
[34] Thomson Financial Ltd. (DataStream)
[35] www.rbc.ru
[36] Банктердің www.forexpf.ru (27.10.2011г бойынша.), www.quote.ru (01.11.2011г бойынша.) сайттарының материалы бойынша болжамы
[37] Thomson Financial Ltd. (DataStream), орталық банктердің жəне ұлттық статистика агенттіктерінің сайттары
[38] IMF «Quality of Financial Sector Regulation and Supervision Around the World», August , 2011
[39] Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп, 2013 жыл
[40] Шолпанқұлов Б., Есқалиев Е. «ТМД мемлекеттерінде исламдық қаржыландыру құралдарының дамуы». //Егемен Қазақстан 16 ақпан 2011 ж. 3б.
[41] Олжаев А. Елімізде алғашқы ислам банкі ашылады. //Айқын. 10 ақпан 2012 жыл. 5-бет.
[42] [ Шәріп А. Шариғат талабы қазақ елінің даму мақсаттарына сәйкес келеді. http://www.aikyn.kz/.
[43] Қазақстанда Ислам Банкі ашылады. ҚазАқпарат – 2011 жыл, мамырдың 19-ы.
[44] Тасболатов Е. Дағдарыстан шығар жол. //Ислам және өркениет. №4, 3 сәуір 2012 жыл. 11-15 бет.
[45] Исламдық қаржыландырудың тиімділігі. //Егемен Қазақстан. 16 наурыз 2010 жыл. 7-бет.
[46] «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға атты» Елбасы Жолдауының республикалық ақпараттық-насихаттау тобының жетекшісі, Ауыл шаруашылығы министрі Ақылбек Күрішбаев Жолдаудыv үнлеуі «Егемен Қазақстан” газеті 2009-02-07, 2 бет.
Тақырыбы: Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік
институттармен ынтымақтастығы
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА-НЕСИЕЛІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ
ЖҮЗЕГЕ АСЫРУШЫ ИНСТИТУТТАРЫДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-30
1.1 Халықаралық валюта-несиелік қатынастардың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Халықаралық валюта-несиелік институттарының пайда болуы, құрылымы,
мақсаты және атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Қазақстанның халықаралық валюта-несиелік қаржы институттарымен
байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 25
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА-НЕСИЕЛІК ИНСТИТУТТАРМЕН
ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫН КЕҢЕЙТУ БАҒЫТТАРЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31-60
2.1 Халықаралық Қайта құру жəне Даму Банкі қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Халықаралық валюталық қорының қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .35
2.5 Инвестициялық дауларды шешу жөніндегі халықаралық орталық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.4 Дүниежүзілік Банкісінің қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...47
2.5 Халықаралық қаржы корпорациясының қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . .53
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА-НЕСИЕЛІК ИНСТИТУТТАРМЕН
ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫН КЕҢЕЙТУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...61-78
3.1 Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттармен
ынтымақтастығын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .61
3.2 Қазақстандағы ислам банкингінің келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
3.2 Дүниежүзілік банктің Қазақстан Республикасымен əріптестік
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Халықаралық валюта-несиелік
институттарын əлемдік экономиканы дамыту саласындағы белгілі бір
міндеттерді шешу үшін қаржы ресурстарын біріктіру арқылы қатысушы елдер
құрады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін халықаралық жəне ұлттық валюта-
кредит жүйелерінің бұзылуы жəне соғысқа қатысқан елдердің халық
шаруашылығындағы аса қиын жағдайы осы мемлекеттердің ұлттық қаржы
ресурстарын жұмылдыру жəне соғыс зардаптарын жою үшін ұжымдық шаралар
қабылдау қажеттігіне байланысты болды. Осы мақсаттарда 1944 ж. Бреттон-
Вудста (АҚШ) өткен БҰҰ халықаралық валюта-қаржы конференциясында
халықаралық жəне ұлттық валюта-қаржы жүйелерін қалпына келтіру жəне
тұрақтандыру үшін БҰҰ-ның арнайы органдары ретінде Халықаралық валюта қорын
(ХВҚ) жəне жеке капиталға инвестициялық кредиттеуді кеңейтуге ықпал ету
үшін Халықаралық қайта құру жəне даму банкін (ХҚДБ) құру туралы шешім
қабылданды.
Еуропа елдерінің ұлттық шаруашылықтарының тұрақтануына, халықаралық
экономикалық байланыстардың кеңеюіне жəне əлемде шаруашылық өмірдің
интернационалдануына байланысты ХВҚ жəне ХҚДБ қызметінде өзгерістер болды.
Бұл халықаралық ұйымдар елдерге туындаған дағдарыстық құбылыстарды жеңу
жəне олардың экономикасын құрылымдық жағынан қайта құру жөнінде көмек
ұйымдастыруға көбірек көңіл бөле бастады, сондай-ақ мемлекеттік тəуелсіздік
алған елдерге олардың экономикалық даму қарқынын жылдамдату мақсатында
қаржылық көмегін едəуір кеңейтті.
Халықаралық валюта қоры халықаралық валюталық қатынастардағы
тұрақтылықты қолдау мақсатында құрылды. Оның ХВҚ Жарғысында жазылған ресми
міндеттері халықаралық валюталық мəселердегі ынтымақтастық, валюталарды
тұрақтандыруға ықпал ету, валюталық шектеулерді жою жəне елдер арасында жан-
жақты есеп айырысу жүйесін құру, мүше елдерге олардың төлем баланстарының
уақытша бұзылуын жою үшін валюталық ресурстар ұсыну болып табылады. ХВҚ 80-
ші жылдардың басынан бері түбегейлі экономикалық жəне саяси реформаларды
жүзеге асыратын мүше елдерге экономиканы құрылымдық жағынан қайта құруға
орташа жəне ұзақ мерзімді (7-10 жылға) кредиттер бере бастады.
ХВҚ-ның жарғылық капиталы əрбір ел үшін белгіленетін квотаға сəйкес
мүше мемлекеттердің сол елдің экономикалық əлуетіне жəне оның əлемдік
экономика мен сыртқы саудада алатын орнына қарай айқындалатын жарналарынан
құралады.
Қор қызметінің маңызды бағыты оның Жарғыға сəйкес кредиттік
операциялары болып табылады. ХВҚ мүше елдердің төлем баланстарының тепе-
теңдігін қалпына келтіру жəне валюта бағамдарын тұрақтандыру үшін оларға
кредиттер береді.
ХВҚ кредиттік операцияларды мүше елдердің ресми органдарымен:
қазынашылықтарымен, орталық банктерімен, тұрақтандыру қорларымен ғана
жүзеге асырады.
Диплодық жұмыстың маңыздылығы Қазақстан Республикасының халықаралық
валюта-несиелік институттармен ынтымақтастығын кеңейту рөлі мәселелері
жөніндегі теориялық зерттеулерді іс-тәжірибеге жеткізуге, деректердің
сәйкес электрондық базасымен нығайтылған дамыған елдердің қаржы нарығын
басқарудың толық бағалы стратегиясын дайындаудан тұрады.
Диплодық жұмыстың мақсаты экономиканың жаhандануының қaзipгi
кезеңiндегi қаржылық қызметi – халықаралық экономикалық қатынастардың
дамушы саласы болып табылады. Оның ауқымды секторы тауар сауда-саттығымен
салысғырғанда жылдам өсетiн капиталдың халықаралық ауысу жүйесін
қалыптастыру.
Қойылған мақсатты жүзеге асыру төмендегі міндеттерді шешуді көздейді:
- халықаралық қаржы нарығын реттеуде халықаралық Қазақстан
Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттарының рөлін зерттеу;
- қазіргі кездегі дамыған елдердің қаржылық нарығын Қазақстан
Республикасы тұрғысында талдау;
- Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттармен
ынтымақтастығын кеңейту перспективаларын зерттеу
- елдің жалпы дамыған елдердің қаржы нарығының ролін, оның халықаралық
қаржы жүйесіндегі ең шекті көрсеткіштерін неғұрлым дәл есептеудің
әдістемесін анықтау.
Зерттеу нысаны – халықаралық қаржы нарығын реттеуде Қазақстан
Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттары, ҚРҰБ, Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен
қадағалау комитетінің болып табылады.
Зерттеудің пәні - Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-
несиелік институттармен ынтымақтастығын кеңейту негізіндегі процестерін
талдау болып табылады.
Зерттеу болжамы – экономикалық-әлеуметтік мемлекет қалыптастыру
жолындағы Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік
институттармен ынтымақтастығын кеңейтудің жүзеге асырудың қазіргі заманғы
қағидалары еліміздің тарихи және рухани даму ерекшеліктері ескеріле отырып,
алдыңғы қатарлы дамыған әрі қаржылық мемлекет қалыптастырған елдердің озық
тәжірибесі оңтайлы пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге
асырылады деген болжамға негізделген.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Осы жұмыстың ғылыми аспектілері отандық
және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және қайта ой-елегінен
өткізу негізінде қалыптасқан.
Ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік экономистердің ғылыми
еңбектері (О.И.Лаврушин, В.А. Кудрявцев, Е.В. Кудрявцева, К.Р. Тагирбеков,
Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков, В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков,
Э.А.Уткин, Е.Б.Ширинская және т.б.) және отандық экономист-ғалымдардың
(Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Ұ.М. Искаков, О.Б. Баймұратов, Ш.Р.
Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Л.П. Корнилова, И. Новиков және
т.б.) еңбектері пайдаланылды.
Мәселенің деректік көзі ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және
қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитетінің мәліметтері, халықаралық
қаржы ұйымдарының (ХВҚ, ДБ, халықаралық рейтингілік агенттік және
басқалары) деректері, Қазақстан статистикалық басқармасының мәліметтері осы
проблемалар бойынша басылымдар мен монографиялар болып табылады. Осы
жұмыста монографиялық зерттеу, ғылыми-абстрактілік әдіс, байқаулар,
зерттеулер, салыстырмалар, жүйелі және факторлық талдау, негіздеу,
салыстырмалы көрсеткіштер, баланстық әдіс, экономикалық-статистикалық
әдістер қолданылды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және
сараптаушылық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау
қағидаларымен жүргізілді.
Практикалық маңызы - Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-
несиелік институттармен ынтымақтастығы бойынша автордың ұсынған ұсыныстары
әртүрлі шаруашылық құрылымдарының тәжірибелік қызметінде пайдаланылуы
мүмкін. Нәтижелерді пайдалану банктердегі несие саясатын ұйымдастыру
әдістерінің нысандарын оңтайландыруға әсер етуі мүмкін. Сонымен қатар,
жұмыстың нәтижелерін осы мәселе бойынша ғылыми зерттеулерді одан әрі қарай
жетілдіру үшін ғылыми қызметкерлер пайдалануы және экономикалық теория,
валюталық операциялар, ақша, несие, банктер курстарын оқыту
бағдарламаларында қолданылуы мүмкін.
Практикалық базасы Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-
несиелік институттармен ынтымақтастығы мәселелері жөніндегі зерттеулерді
іс-тәжірибеге жеткізуге, деректердің сәйкес электрондық базасымен
нығайтылған халықаралық қаржы нарығын басқарудың толық бағалы стратегиясын
дайындаудан тұрады. Зерттеу нәтижелері, диплом бойынша қорытынды мен
ұсыныстар экономикалық дамуды тұрақты арттыру, экономиканың ішкі
ресурстарын тиімді пайдалану жөніндегі ұсыныстарды дайындаған кезде
пайдаланылды.
Диломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
библиографиядан тұрады. Сандық материалдар кестелерде, суреттерде
келтірілген.
Диломдық жұмыс көлемі. Диломдық жұмыс компьютерде терілген 84 бетте,
оның ішінде 12 кесте, 9 суреттерде баяндалған.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА-НЕСИЕЛІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ
ЖҮЗЕГЕ АСЫРУШЫ ИНСТИТУТТАРЫДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ
1.1 Халықаралық валюта-несиелік қатынастардың ұғымы
Халықаралық валюта несие қатынастары бөлу, айырбастау, тұтыну
салаларына жатады. Өндіріс салаларынан еркін және төлем балансында көрініс
тапқан, халықаралық экономикалық қатынастардың барлық формаларының
аяқталғандығын білдіреді. Сонымен бір мезгілде олар салыстырмалы түрде
дербес болып саналады, ұлттық экономика мен халықаралық экономикалық
қатынастардың бүкіл жүйесіне кері әсерін тигізеді.
Әлемдік валюта жүйесі, ұлттық экономиканың өзара тәуелділігінің
күшеюімен әлемдік шаруашылық байланыстарымен келісілген, ақша- экономикалық
қатынастарының жиынтығын білдіреді. Халықаралық еңбек бөлінісі, тауарлы
өндіріс пен әртүрлі елдер арасындағы сыртқа сауда оның базасы болып
саналады [1].
Әлемдік валюта жүйесінің құрамды элементтері:
Халықаралық төлем құралдарының белгілі бір жиыны (ұлттық, шетелдік және
ұжымдық халықаралық валюта);
Валюта бағамы және валюта өлшемі (паритеті) мен еркін айналым
жасаушылығын қоса алғандағы, валюта айырбастау тәртібі;
Халықаралық айналымды валюта-төлем құралдарымен қамтамасыз етудің
тетігі (механизмі);
Халықаралық есеп айырысу формалары мен валюта және алтынның халықаралық
нарығының тәртібін ретке және жүйеге келтіру;
Валюта қатынастарының тәртібін реттеуші, мемлекетаралық институттардың
мәртебесі;
Әлем шаруашылығының сыртқы экономикалық қызметімен байланысты
халықаралық есеп айырысу мен несие операцияларын жүзеге асырушы халықаралық
және ұлттық банк мекемелерінің жүйесі.
Әлемдік валюта жүйесіндегі барлық төлем мен есеп айырысу операциялары,
аталмыш ұлттық валюта ақша бірлігінің бағасы басқа ел валюталарының ақша
бірлігінде көрінетін валюта бағамдарының негізінде жасалады [2].
Алғашқы беттегі валюта бағамы (курсы) алтын мен және оның құнымен,
ұлттық валютаның алтын құрамымен, валюталарды пайдалану арасындағы қарама-
қайшылық тереңдей түседі. 60-шы жылдардың ортасында доллар стандарты,
капиталистік әлемдегі Батыс Еуропа мен Жапонияның пайдасына өзгеруші күштер
арақатынасының сәйкес келушілігін доғарды, әлем экономикасындағы
тұрақсыздық империалистік шилініс факторына айналды.
Бреттон-Вуд жүйесіндегі құрылымдық дағдарыс 1971-1973 жылдары оның
барлық қағидаларының үзілуіне алып келді: доллардың алтынға бөлшектенуі
тоқтатылды, алтынның ресми бағасы алынып тасталды, белгіленген бағамдар
тәртібі еркін айналыстағы бағамдармен ауыстырылды.
Жаңа әлемдік валюта жүйесі, алтынның демонитизациялануына белгілеген
және валюталардың алтын өлшемдерін жойған, алтындоллар стандартының күйреуі
1976 жылғы Ямай келісімімен заңдастырылды. “Қарыз алудың арнайы құқығы”
валюта жүйесі негізінде жарияланды. Әрбір ел, валюта бағамының тәртібін
өздерінің қараулары бойынша таңдау құқығын алды. Валюта бағамдарының
әртүрлі тәртіптеріндегі валюталар жүйесі қалыптасты. 1979 жылдан бастап
әлемдік валюта жүйесі шеңберіндегі аймақтық деңгейде, өзінің есеп айырысу
бірлігі – ЕВРО енгізілді. Толыққанды ұжымдық халықаралық валюта болып
саналатын ЕВРО Еуропалық валюта жүйесі (ЕВЖ) қызметін жүргізеді. Доллардың
өктемдігінен “Ортақ нарықты” қорғау, Еуропалық валюта жүйесінің (ЕВЖ)
негізгі мақсаты болып саналады [3].
Қазіргі кезеңдегі әлем шаруашылығы байланыстарының қалыптасуы мен
әлемдік валюта жүйесінің құрылуы аяқталып біткен жоқ және тұрақты
жетілдірілу үстінде.
Халықаралық валюталық қатынастар – бұл ұлттық шаруашылық қызметтерінің
нәтижелері мен өзара алмасуына қызмет ететін және дүниежүзілік
шаруашылықтағы валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын қоғамдық
қатынастар жиынтығы [4].
Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері – вексель ісі түрінде
Ертедегі Грецияда пайда болған. Олардың келесі даму кезендері Лиондағы
вексель жәрменкелері мен басқа да Орта ғасырлық Еуропадағы сауда
орталықтары болды, онда есеп айырысулар вексель арқылы жүргізіледі.
Халықаралық қатынастардың одан әрі дамуы өндіргіш күштерінің өсуімен,
дүниежүзілік нарықтардың құрылуымен, халықаралық еңбек бөлінісінің
тереңдеуімен байланысты болды.
Халықаралық валюталық қатынастар материалдық өндіріс саласына, сондай-
ақ бөлу, айырбас және тұтыну салаларына қатысты халықаралық экономикалық
қатынастарға делдал болады [5].
Валюталық қатынастар жағдайы ұлттық және дүниежүзілік экономиканың
дамуына, саяси жағдайға, елдер арасындағы күштердің арақатынасына тәуелді.
Халықаралық шаруашылық байланыстардың дамуы шамасына байланысты
валюталық жүйе құрылды. Экономикалық тұрғыдан қарағанда-бұл шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи түрде қалыптасқан
валюталық –экономикалық қатынастар жиынтығы; ұйымдық–заңдық тұрғысынан
қарағанда- белгілі бір қоғамдық-экономикалық формация шегінде валюталық
қатынастарды ұйымдастырудың мемлекеттік құқық формасы.
Тарихта мынадай валюталық жүйенің типтері қалыптасқан: ұлттық,
дүниежүзілік, аймақтық.
Басында елдегі ұдайы өндіріс процесіне қажетті валюталық ресурстарды
қалытастыруға және пайдалануға, халықаралық айналымды жүзеге асыруға
көмектесетін валюталық-экономикалық қатынастар жиынтығы ретінде ұлттық жүйе
пайда болды. Ұйымдық-заңдық тұрғысынан қарағанда бұл шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи қалыптасқан және
халықаралық құқық нормаларын ескере отырып ұлттық заңдылықтармен
бекітілген, елдегі валюталық қатынастарды ұйымдастырудың мемлекеттік-
құқықтық формасы.Ұлттық валюталық жүйе елдің ақша жүйесінің бір бөлігі бола
отырып, өзінше дербес және ұлттық шекарадан шыға алады.Ұлттық валюталық
жүйенің ерекшелігі ел экономикасындағы сыртқы экономикалық байланыстардың
даму дәрежесімен анықталады.
Ұлттық валюталық жүйе мен дүниежүзілік шаруашылықтың даму негізінде
қалыптасқан және мемлекет аралық келісім-шарттармен бекітілген халықаралық
валюталық қатынастарды ұйымдастыру формасы-дүниежүзілік валюталық жүйе
өзара ажырамастай байланысты.Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің
мұндай байланыстығы олардың біртұтас екендігін білдірмейді, себебі олардың
міндеттері, қызмет етуі және реттеу шарттары, жекелеген елдер экономикасын
және дүниежүзілік шаруашылыққа ықпал етуі әр түрлі болып келеді.
Дүниежүзілік валюталық жүйені ұлттық жүйемен байланыстыратын, яғни
валюталық қатынастарға қызмет көрсететін және реттейтін, мемлекет аралық
валюталық реттеулерде және валюталық саясатты шоғырландыруда негіз болатын
ұлттық банктер болып табылады [6].
Дүниежүзілік валюталық жүйені мемлекеттік-құқықтық ұйымдастыру формасы
жетекші елдердің мүдделігімен және дүниежүзілік аренадағы күштердің
орналастырылуымен, өндірістің және дүниежүзілік сауданың дамуымен
анықталады.
Ұлттық және дүниежүзілік валюталық арасындағы байланыс пен
айырмашылықтар, олардың элементтерінен байқалады.
Егер ұлттық валюталық жүйе ұлттық валютаға –елдің ақша бірлігіне
негізделген болса, ал дүниежүзілік валюталық жүйе –бір немесе бірнеше
резервтік валюталарға немесе халықаралық есептесу бірліктеріне негізделеді.
Резервтік валюта − халықаралық төлем және резерв құралы функциясын
орындайтын, басқа елдер үшін валюталық паритет пен валюталық бағамды
анықтауға базалық қызмет ететін, валюталар бағамын реттеу мақсатында
валюталық интервенция жүргізуде пайдаланылатын алдыңғы қатарлы елдердің
айырбасталған ұлттық валюталарының ерекше категориясы [7].
Резервтік валюта мәртебесін алудағы алғышарттар:
-дүниежүзілік өндірісте, тауарлар мен капитал экспорттарында елдердің
билік ету позициясы;
- жоғары тиімді байланыс жүйесі бар несиелік-банктік мекемелердің
дамыған торабы;
-басқа елдерде оған деген сұранысты қамтамасыз ететін, халықаралық
айналымдағы валютаның еркін айналымдағы және валюталық шектеудің болмауы.
Резервтік валюта мәртебесі эмитент-елдің экономикасына белгілі бір
міндеттемелерді жүктейді; осы валютаның тұрақтылығын қолдап отыру
қажеттігі, сауда және валюталық шектеулердің болмауы, девальвация
жүргізбеу. Сонымен қатар, ұлттық валютаны резервтік дәрежеге көтеру ұлттық
шаруашылық үшін төлем балансының тапшылығын ұлттық валютамен автоматты
түрде пайызсыз және мерзімсіз халықаралық несие алу жолымен жабу
мүмкіндіктері түрінде бірқатар артықшылықтар береді [8].
Халықаралық есептік ақша бірлігі – валюталық паритет пен валюталық
бағамды белгілеу, халықаралық талаптар мен міндеттемелерді өлшеу үшін
шартты бірлік ретінде пайдалылатын валюталық бірлік. Қазіргі уақытта
халықаралық экономикалық қатынастарға қызмет ету үшін шартты дүниежүзілік
несиелік ақша типтері ретінде СДР және ЭКЮ қызмет етеді. Бұл халықаралық
активтер қолма-қолсыз халықаралық есеп айырысуларда елдерінің арнайы
шоттарына жазбаша жазу жолдарымен: СДР –Халықаралық валюталық қорда, ЭКЮ-
Еуропалық қауымдастыққа ынтымақтастық валюталық Еуропалық қауымдастыққа
ынтымақтастыққа валюталық Еуропалық қорында пайдалынылады. Олардың шартты
құны валюталық қоржынға кіретін валюталардың орташа өлшемді құнын және
бағамдарын өлшеу негізіде есептеледі.
Валюталық қоржын 1973 жылы наурыз айынан бастап өзгермелі бағам
режимін енгізумен байланысты банктерді және халықаралық валюталы-несиелік
ұйымдарда қолданылады. Осы топтағы валюталар саны, олардың құрамы және
валюталық компоненттердің мөлшері орташа өлшемді баға мақсатына байланысты
белгіленеді [9].
Валюталардың орташа өлшемді құны, топқа кіретін валюталардың АҚШ
долларына қатысты нарықтық құнының сомасында есептеледі. СДР халықаралық
есептесу бірлігінің негізін құрған валюталық қоржын бес валютадан тұрады (
1.011991 ж.жагдай бойынша): АҚШ доллары -40%,неміс маркасы-21%, жапон йені
-17%, француз франкі-11%, фунт стерлинг-11%.
Елдің экономикалық және валюталық жағдайларына байланысты анықталатын
валюталардың конверсиялар дәрежесі валюталық жүйенің келесі бір элементін
сипаттайды.Басқа да ұлттық валюталарға еркін айырбасталатын, ақша
бірліктері ретінде еркін конверсиялатын валюталар болады.1978 жылдан бастап
халықаралық валюталық қорлар мынадай ұғымдар енгізетін енгізген болатын:
- еркін пайдалынатын валюта, яғни халықаралық есеп айырысуларда және
валюталық нарықтардың негізгі операцияларында кеңінен қолданатын;
- валюталық шектеулері бар, жартылай конверсияланған елдердің
валюталары;
- валюталар айырбасына тыйым салынған, елдердің конверсияланбайтын
валюталары.
Валюталық паритет- бұл валюталық бағамның негізгі болып табылатын және
заңды түрде бекітілген екі валюта арасындағы шекті қатынасты білдіреді. ХВҚ
Жарғысы бойынша валюталық паритет СДР негізінде белгіленеді [10].
Ұлттық валюталық жүйенің шегінде ХВҚ арқылы мемлекетаралық реттеу
обьектісі болып саналатын валютамен жасалатын операцияларға шек қою, яғни
валюталық шектеу енгізілуде.
Халықаралық ақшалай талаптар мен міндеттемелерді мемлекеттік реттеумен
байланысты бейнелейтін және жекелеген елдің немесе барлық елдердің төлем
қабілетін сипаттайтын-халықаралық өтімділік валюталық жүйенің элементі
болып табылады.Халықаралық валюта өтімділігінің құрылымына шетел валютасы,
алтын, Халықаралық валюта қатынастағы резервтік позиция, СДР және ЭКЮ-дағы
шоттар кіреді [11].
Халықаралық несиелік құралдарды пайдалану ережелерінің регламенттеуі
және халықаралық есеп айырысулар жүйелік халықаралық нормаларға ( Женева
вексельдік және чектік конвенция, 1930 ж) сәйкес жүзеге асырылады.
Валюталық жүйенің институтциональдық құрылымы ұлтаралық және
мемлекеттік деңгейде реттеледі.
Аймақтық валюталық жүйелердің пайда болуының себептерінің біріне,
жаңа валюталық орталықты құру және оны дүниежүзілік валюталық жүйе аумағына
қосу жатады. Аймақтық валюталық жүйе - валюталық бағамдардың ауытқуын
азайту және интеграциялық процессті ынталандыру мақсатында бірлестікке мүше
елдердің валюталық қатынастарын мемлекеттік-құқықтық ұйымдастыру формасының
және экономикалық интеграция шегінде валюталардың қызмет етуімен байланысты
қалыптасатын қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады (Еуропалық
валюталық жүйе, 1979 ж. наурыз).
Валюталық жүйенің даму кезеңцері өндірістің, дүниежүзілік нарықтың,
халықаралық еңбек бөлінісінің, дүние-жүзілік шаруашылықтың дамуымен
байланысты болып келеді.
Бірінші дүниежүзілік валюталық жүйе өнеркәсіптік революциядан
кейін алтын монометаллизмі базасында алтын монета стандарты формасында
қалыптасты. 1867 ж Париж келісімі алтынды дүниежүзілік ақшалардың жалғыз
формасы ретінде мойындады. Ұлттық және дүниежүзік валюта және ақша жүйелері
біріктірген болатын, себебі ақша дүниежүзік нарықта төлемге массасы бойынша
қабылданды. Алтын стандарты өндірісті, сыртқы экономикалық байланыстарды,
ақша айналысесеп айырысуларды реттеуші ретінде рольін атқарады.
Кейіннен классикалық алтын монета стандарты өзін түсіріп алды, ол
шаруашылықтың шаруашылық байланыстарына сәйкес келмеді. 1914 ж валюталық
шектеу енгізді. Бірінші дүниежүзілік соғыс тұсында пайда болған валюталық
былықтан соң, алтын және жетекші валюталарға негізделген мемлекет аралық
алтын девиз стандарты құрылды [12].
Екінші дүниежүзілік валюталық жүйе 1922 ж Генуэз конференциясындағы
мемлекетаралық келісімімен құрылды. 30 елдің ақша жүйесі алтын девиз
стандартты базасында қызмет етті. Ол кезеңдерде резервтік валюта мәртебесі
ресми түрде бір валютаға бекітілмеді, бірақ та фунт стерлинг пен АҚШ
доллары жетекшілік танытты.
Үшінші дүниежүзілік валюталық жүйе 1994 ж Бреттон-Вудстағы ( АҚШ )
валюта-қаржы конференциясында рәсімделді. Қатысушылары 44 ел болды, ХВҚ
Жарғысы бекітіліп, онда дүниежүзілік валюталық жүйенің мынадай қағидалары
анықталды:
алтынға және екі резервтік валютаға ( АҚШ доллары және фунт
стерлингке) негізделген мемлекетаралық алтын девиздік стандарттың жүйесі
белгіленеді. Бұл жерде алтын девиз стандартты халықаралық қатынаста
сақталып, ал ақша жүйесі айырбасталмайтын несиелік ақшаларға негізделді.
Бреттон-Вудс келісімі бойынша алтынды пайдаланудың төрт
негізгі формасы қарастырылды: валюталардың алтындық паритеті және олардың
Халықаралық валюталық қорда есепке алынуы, халықаралық есеп
айырысулардың қалдығын жабатын ақырғы құрал және халықаралық валюта
өтімділігінің компоненті:
- АҚШ долларын алтынға теңестіру және оны шетелдік орталық
банктерде 31,10352 г (1934 ж.) тең 1 тройцк унциясы үшін 35 доллар
ресми бағада айрбастау жүзеге асырылып, іс жүзінде долларлық стандарт орын
алды;
- валюталық саясат және валюталық шектеулік халықаралық келісім-
шарттарға бағынды;
- валюталық париттер алтынмен немесе АҚШ долларымен бейнеленді,
паритетті өзгерту тек қана Халықаралық валюталық қордың рұқсатымен іске
асты;
- валюталық бағамдардың режимі белгіленді ( +- 0,75%-паритеттен
ауытқуға болады ).
60-жылдардың аяғынан бастап, үшінші дүниежүзілік валюталық жүйе
құлдырады. Төртінші дүниежүзілік валюталық жүйенің қағидалары Кингстонда
(Ямайка) 1976-1978 жж. ХВҚ-ға мүше елдердің келісімімен рәсімделді. Онда
Халықаралық валюталық қор Жарғысына түзетулер енгізілді. Ямайка валюталық
жүйесінің негізгі қағидасы мыналар [13]:
- СДР стандарты енгізілді, бірақ іс жүзінде долларлық стандарт
сақталды, себебі доллар СДР жүйесіндегі есеп айырысуларды
көбірек пайдаланды (валюталық коржындағы доллардың үлесі -
40%, ресми валюталық резервтерде - 60%-ға жуық). Бірақ Халықаралық
валюталық қорға мүше елдерге валюталық паритеттерін кез келген
валютада белгілеуге кұқық берілді, соның негізінде көп валюталы
стандартқа өту заңдастырылды;
- алтынды демонетизациялауға заңды түрде тыйым салынды:
ресми баға, алтындық паритет алынып тасталып, доллардың алтынға
айырбасталуы тоқтатылды;
- валюталық бағамдар режимін таңдауға құқық берілді (1973 ж. 6
наурыздан бастап өзгермелі бағамдар жүйесі енгізілді);
- ХВҚ арқылы мемлекетаралық реттеу күшейді.
Сонымен дүниежүзілік валюталық жүйенің дағдарысқа ұшырауы ескі
жүйені құлатуға және оны жаңамен ауыс-тыруға әкелді. Жаңа валюталық жүйені
құруда үш кезенді бөліп қарауға болады: 1) жаңа валюталық жүйені құру,
алғышарттарын қалыптастыру, қағидаларын анықтау; 2) құрылымдық
біртұтастығын калыптастыру, құруды аяқтау, жаңа жүйенің қағидаларын
біртіндеп іске қосу; 3) біртұтас және элементтері өзара байланысқан
толыққанды қызмет ететін дамыған дүниежүзілік валюталық жүйені құру.
Ямайка валюталық жүйесіне қарсы Еуропалық экономикалық кауымдастық
елдері 1979 жылы наурызда валюталар бағамын тұрақтандыру және инфляция
деңгейін кысқарту жолымен Еуропадағы экономиканың өсуін қолдау мақса-тында
Еуропалық валюталық жұйесін құрды. Бұл жүйе ЕВЖ мүше елдердің валюталық
бағамдарының айырмасын бағалауға арналған ЭКЮ еуропа валюта бірлігіне
негізделді. ЭКЮ-дің нарықтық құнының есебі 2-кестеде берілген.
Еуропалық валюталық жүйе мүше елдердің ресми алтын-доллар резервтерінің
20% біріктіре отырып, алтынды ЭКЮ-ді жартылай қамтамасыз ету үшін
пайдаланады. Валюталық ба-ғамдардың режимдері бойынша мүмкін болар
қатынастар валюталардың бірлесіп өзгеруі негінде өзара ауытқу шегінде
белгіленген, жаңа мүшелер үшін ±6% және басқа жағдай-ларда ± 2,25%.
Еуропаның Орталық банктері белгіленген ауытқулар шегінде интервенция
жүргізеді. 1987 жылдан бастап маргинальды және интермаргинальды
интервенциялық стратегия жүргізілуде, маргиналдық интервенцияның шектері
диаграммада көрсетілген [14].
Еуропаның экономикалық жүйелері мен монетарлы саясатының жақындасуы,
экономикалық билікті көпұлтты институттарға беруі, ЕВО шеңберінде келісім-
шарттарды реттеу және жүйелендіру барысы 1988 жылы Еуропалық валюталық
жүйесін құрудың алғышарттары болып табылды.
Одақты құрудың мақсаты - ЕО шегінде тауарлар, көрсетілген қызметтер мен
капиталдардың еркін қозғалысы; ақша саясатына, интервенцияның шекарасын
қалпына келтіруге, валюталар арасында тұрақты өзара катынас белгілеу,
капиталдар нарығын ырықтандыруға қатысты бірігіп шешімдер қабылдау.
ЕВО 12 елінің мемлекеттерінің басшылары Еуропалык одақ жөнінде жоба
дайындап, оған 1992 жылы 7 ақпанда кол қойылды және оны Маастрихт келісім-
шарты деп атады. Келісім-шартта болашақ экономикалық және ақшалай одаққа
катысты ережелер жинағы жасалып және бұрынғы ЕО келісім-шарттарына
толықтырулар мен түзетулер енгізілді [15].
Келісім-шартта мемлекеттердің Еуропалық валюта одағына кіру
критерийлері анықталды:
- инфляция деңгейі үш тұрақты қатысушы елдің орташа
инфляция деңгейінің 1,5%-нан аспауы тиіс;
- бюджет тапшылығы да өте өлшеусіз болмауы керек;
- ЕВО-ға мүше болған екі жыл ішінде валюта қысымға және
девальвациялануға ұшырамауы тиіс,
- ұзақ мерзімді пайыз мөлшерлемесі үш тұрақты елдің орташа деңгейінін
2%-нан аспауға тиіс.
Сонымен қатар, қатысушы елдердің ақша саясатын анықтайтын, оның
шарттарын жасайтын, вапюталық операцияларды жүзеге асыратын және валюталық
резервтерді қолдап отыратын, Еуропалық Орталық банк пен қатысушы елдердің
орталық банктерін қамтитын орталық банктердің жүйесі құрылды.
Қазақстан Республикасы Халықаралық валюталық қорға мүше бола отырып,
дүниежүзілік валюталық жүйелердің бірден-бір қатысушысы болып саналады.
Өзінің шығындарын жабуға мемлекет шетелдік несиелерді де тартады.
Сыртқы экономикалық байланыстардың қарқындап өсуі халықаралық мемлекеттік
несиенің тез дамуына жеткізіп, соның негізінде сыртқы берешектердің шапшаң
өсуіне себепкер болып отыр. Мемлекеттер өзіне қажет қаржы ресурстарын
жұмылдыру үшін ұлттық шекарадан тысқары жерлердегі бос ақша көздерін барған
сайын белсенді пайдалануда. Компаниялар, банктер, сондай-ақ, әр түрлі
елдердің мемлекеттік органдары несие мәмілелерінің қатысушылары болып отыр.
Халықаралық несие – бірқатар елдер мемлекеттерінің, банктердің, сондай-
ақ басқа заңды және жеке тұлғаларының басқа елдердің мемлекеттеріне,
банктеріне және өзге де заңды және жеке тұлғаларына берілетін қарыздары.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына байланысты халықаралық несие
сферасында мына валюта-кредит ұйымдары барған сайын маңызды орын алып отыр:
Халықаралық Валюта Қоры, Халықаралық Қайта Құру және Даму Банкі және оның
ұйымдары – Дамудың Халықаралық Ассоциациясы, Инвестициялар Кепілдігінің
Көпжақты Агенттігі, Халықаралық Қаржы Корпорациясы, Европа Қайта Құру және
Даму Банкі, Азия Даму Банкі, Ислам Даму Банкі және басқалары. Халықаралық
Валюта Қоры валюта бағамдарын реттеу нормаларын белгілеу және оларды
сақтауға бақылау жасау, қатысушы-елдер арасында валюталық шектеулерді жою,
оларға төлем баланстарын реттеу үшін қаражаттар беру арқылы халықаралық
сауда мен валюталық ынтымақтастыққа жәрдемдеседі [16].
Дүниежүзілік банк пен оның ұйымдары елдердің экономикалық дамуын оларға
техникалық көмек көрсету мен елдердің экономикалық әлеуетін іске асыруға
қабілетті жобаларды қаржыландыру арқылы қолдап отырады.
Халықаралық мемлекеттік несие – халықаралық экономикалық қатынастар
сферасында елдердің материалдық ресурстарының қозғалысы, мемлекет
дүниежүзілік қаржы рыногында борышкер немесе несиегер ретінде болатын
қатынастардың жиынтығы. Бұл қатынастар мемлекеттік сыртқы қарыздар нысанын
қабылдайды және ішкі қарыздар секілді олар да қайтарымдылық, мерзімділік
және ақылық жағдайында беріледі. Алынған сыртқы қарыздардың сомасы
есептелген пайыздармен бірге елдің мемлекеттік борышына қосылады.
Мемлекеттік сыртқы қарыздар ақша және тауар нысанында беріледі. Несие
субъектісі мемлекеттік уәкілетті органдар арқылы елдер болып саналады [17].
Өзінің мәні жағынан халықаралық мемлекеттік несие ұлғаймалы ұдайы
өндірісті қамтамасыз ету құралдарының бірі болып табылады, бірқатар
жағдайда дамушы елдерге экономикалық көмек көрсетудің құралы болып
саналады.
Халықаралық несиенің қажеттігі экономикалық заңдардың бүкіл жиынтығымен
айқындалады.
Халықаралық несиенің дамуы мына факторларға байланысты болады:
- еңбектің халықаралық бөлінісі мен экономикалық бірігу;
- өндірістің мамандандырылуы, қауымдасуы;
- елдердің табиғи ресурстарымен және жұмыс күшімен әр түрлі қамтамасыз
етілуі;
- жеке елдердің экономикалық дамуының біркелкі еместігін жеңіп шығудың
қажеттігі;
- дамушы елдерге экономикалық көмек көрсетудің қажеттілігі;
- дамушы елдердің дамыған елдермен сауда-экономикалық ынтымақтастығы.
Халықаралық несиеге берілетін мемлекеттің несие ресурстары:
1) қорланым қорларына жататын мемлекеттік бюджеттердің қаражаттарынан;
2) ұжымдық несие қорларынан (ұлттық және халықаралық банктердің
меншікті және тартылынды (тартылған) қаражаттары);
3) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың қаражаттарынан тұрады.
Ақша нысанындағы халықаралық несие ұлттық валюталарда және еркін
айырбасталымды валюталарда беріледі.
Халықаралық несиенің функциясы мемлекеттердің сыртқы экономикалық
қызметі процесінде тауар және ақша ресурстарын қайта бөлу болып табылады.
Халықаралық несиені пайдалану экономиканың дамуын тездетуге,
экономикалық дамудың деңгейлерін теңестіруге, сыртқы сауданың өсуіне,
экономикалық бірігуді тездетуге жәрдемдеседі.
Халықаралық несиенің негізгі нысаны сыртқы қарыздар болып табылады.
Қарыз қаражаттары сыртқы сауда мәмілелерін жүзеге асыру немесе экспорт пен
импортқа жәрдемдесу – сыртқы сауданы несиелендіру үшін пайдаланылады.
Сыртқы сауданы несиелендіру кезінде кредиттерді беру, пайдалану және өтеу
елдердің тиісті бағдарламалары мен бюджеттерінде қарастырылады, мұның өзі
оларға өздерінің міндеттемелерін толық әрі бөгетсіз орындауына мүмкіндік
береді.
Халықаралық несие нысандарында экономикалық дамуды қолдау мақсатымен
шетел мемлекеттері мен көпжақты ұйымдар беретін дамуға ресми көмек
ерекшеленеді. Көмек беру мақсаттарының коммерциялық емес сипаты болады,
яғни көпжақты валюта-кредит ұйымдары өздерінің пайдасын барынша көбейтуге
ұмтылмайды, керісінше құрылымдық жаңғыртуды және экономикалық өсуді
қамтамасыз ететін сфераларды қаржыландырады. Мысалы, Халықаралық валюта
қорының несиелері Қазақстанға макроэкономикалық тұрақтандырудың және
құрылымдық реформалардың бағдарламаларына, теңгенің бағамын қолдауға
беріледі, мұның өзі басқа халықаралық ұйымдар қарыздарының елге түсу
шарттарының бірі болып табылады.
Халықаралық экономикалық қатынастар практикасында сондай-ақ, экспорттық
немесе “байланыстырылған несиелер” нысаны қолданылады. Мұндай несиелерді
беру қарызгер-елге нақтылы тауарларды сатып алуға берілетін несие олардың
жеткізілімімен “байланыстырылады”. Әдетте байланыстырылған несиелер
жеңілдік жағдайда беріледі, мұның өзі өз еліндегі жеткіліксіз сұранымды
тауарларды басқа елдердің рыноктарында қорғаудың қажеттілігінен туады.
Экспорттық несиелерді пайдаланудың елдің сауда балансына ықпал жасайтын
зардабы болады. Қосымша қаржыландырудың есебінен импорт өседі, ал бұл сауда
балансының тапшылығын тудырады немесе көбейтуі мүмкін. Бұдан басқа,
экспорттық несиелер реципиент-елдегі экономикалық өсуге ықпал жасайды,
өйткені, біріншіден, тиісті қаражаттарды өндірістік сфераға салуға мүмкін
болар еді және болашақта ағымдағы қажеттіліктерді мезеттік
қанағаттандырудың орнына табыс әкелер еді, екіншіден, импортталатын
тауарлар неғұрлым сапалы және арзан тауарлар ретінде отандық тауарларды
ығыстырады немесе оларды өндіруді жаншиды.
Қазіргі жағдайда жабдықты, материалдарды, азық-түлікті сатып алу
кезінде дамыған елдерде сыртқы сауда ұйымдары мен сыртқы экономикалық банк
контракттар мен келісімдер, соның ішінде өтемдік келісімдер негізінде бұл
елдердің банктері мен фирмаларынан алатын банк және коммерциялық несиелерді
пайдаланады. Өтемдік келісімдер – бұл сыртқы сауда келісімдерінің түрі, бұл
келісімдер кезінде тауарды сатып алушы оның құнын басқа тауарлар
жеткізілімімен төлейді. Өтемдік келісімдер, әдеттегідей, шетел банктерінен
ұзақ мерзімді несиелер алуды қарастырады, бұл несиелердің есебінен шетелдік
фирмаларға белгілі бір объектіні салу үшін олардан сатып алынатын тауарлар
төленеді. Жеткізілімнің құны салынған объектілер өнімнің экспорты есебінен
өтеледі [18].
Несиені өтеу қабілетін бағалау үшін рейтинг агенттіктері елдің несие
рейтингін әзірлейді, бұл орайда мына аспектілерге назар аударылады:
1. Демократиялық саяси жүйені жасаудағы прогресс; мұны демократиялық
саяси институттардың тиімділігі, шешімдер қабылдау процесінің ашықтығы,
экономикалық реформаларды жүргізуге саяси жолды ұстаушылық және оларды
практикалық жүзеге асыруға қабілеттілік деп түсінеді.
2. Қаржылық тұрақтылыққа және экономикалық өсуге жетудегі жетістіктер.
Олар өзіне мыналарды кіріктіреді: фискалдық және монетарлық саясаттың
тиімділігі, ұлттық валютаның тұрақтылығы мен айырбасталым-дығы кезінде
инфляцияның төменгі деңгейін ұстап тұру.
3. Нарықтық экономикаға көшудегі прогресс: экономикадағы жеке меншік
сектордың рөлі (мемлекеттік секторды жекешелендірудің дәрежесі, жеке меншік
компаниялардың жетістіктері, кәсіпорындардың құрылымын өзгерту,
корпорациялық басқарудың тиімділігі, қоғамның салық салуға қатысындағы
өзгерістер және төлем тәртібі), экономикалық қызметті ырықтандыру (баға
белгілеудің еркіндігі, жаңа отандық және шетелдік компаниялар үшін
рыноктардың ашықтығы, сыртқы сауда мен инвестициялық қызметтегі ашықтық),
қаржы секторының ахуалы (банк секторының дамуы және оны реттеу, қаржы
делдалдығының дамуы, қор рыногының және банктік емес қаржы мекемелерінің
дамуы), нарықтық институттардың дамулығы (тиімді инфрақұрылым мен
заңнаманың болуы).
4. Сауда ағындарын қайта бағдарлау. Экспорт пен импорттың өсу серпіні
мен құрылымы, халықаралық экономикалық сауда ұйымдарына қатысу,
қаржыландырудың көзі ретіндегі шетелдік тура инвестициялардың рөлі,
менеджменттің деңгейі, технологияларды беру арқылы бағаланады.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасы шетелдерден едәуір несиелер
алды. Сондықтан валюта қаражаттарын ұтымды, үнемді жұмсаудың маңызы арта
түсуде. Олар бірінші кезекте тұтынуға арналған тауарларды шығаратын
кәсіпорындарды құру және жаңғырту және басым өндірістерді, яғни экономиканы
сауықтыру үшін белгіленген құрылымдық саясатты ескере отырып дамыту үшін
пайдаланылуы тиіс.
1.2 Халықаралық валюта-несиелік институттарының пайда болуы, құрылымы,
мақсаты және атқаратын қызметтері
Халықаралық ұйымдардың дамуы мен қалыптасуы – шаруашылық өмірді
интернационализациялауға көшірудің глобалды бағытын көрсету және халықтар
арасындағы экономикалық жақындасудың объективті процесі.
Халықаралық ұйымдардың пайда болып, дамуы халықаралық қатынастардың
ұзақ мерзімді және табанды саяси және экономикалық іс-қимылдарына
байланысты. Көне замандарда, құл иеленуші мемлекеттер кезеңінің өзінде
халықаралық келісім-шарттар, халықаралық арбитраждар туындап, халықаралық
құқықтың классикалық институттары – конгрестер мен конференциялар пайда
бола бастаған. Уақыт жылжыған сайын халықаралық бас қосулар кездейсоқ емес,
оқтын-оқтын жүзеге асырылып және мұндай конференцияларды дайындап, шақыру
үшін тұрақты органда құрылып өз қызметтерін дәйекті түрде жүзеге асырған.
Міне, дәл осындай органдар болашақ халықаралық ұйымдардың қайнар көзі,
бастауы болды.
Халықаралық ұйымдардың пайда болып дамуына дүниежүзілік сауда, сондай-
ақ, діни конфессиялар да әсер етті. Ал халықаралық ұйымдар өздерінің
қазіргі мағынасында бұдан жүз жылдай бұрын қалыптаса бастады. Олардың
құрылуы халықаралық қатынастардың кеңейіп, күрделенуімен, әсіресе
халықаралық экономикалық рыноктың қалыптасуымен тікелей байланысты.
Халықаралық ұйымдарды құрудағы жеңілдіктер қатарына сол уақыттың өзінде
халықаралық құқықтың бірқатар нормалары мен институттары қызметінің
қалыптаса бастағаны да әсер етті. Ең алғашқы ірі халықаралық ұйымдардың
қатарына: жер өлшеуші халықаралық одақ (1864ж.), халықаралық телеграф одағы
(1865ж.), Дүниежүзілік почта Одағы (1874ж.), Халықаралық өлшем және салмақ
Комитеті (1875ж.), әдебиет және өнер шығармаларына меншікті қорғау
Халықаралық Одағы (1886ж.), Құлдыққа қарсы Халықаралық Одақ (1890ж.),
Халықаралық Темір жолы, тауар қатынасы Одағы (1890ж.) жатады.
Кейінгі жылдары халықаралық ұйымдардың саны жедел қарқынмен арта түсіп,
үстіміздегі ғасырдың 80-жылдары олардың саны 20000 мыңға жуықтады.
Соңғы уақыттағы Халықаралық ұйымдар санының күрт өсуі халықаралық
қатынастардың орасан жандануымен және олардың күрделене түсуімен
түсіндіріледі. Саяси, экономикалық қатынастардың қарқынды дамуына ХХ
ғасырдағы ғылыми-техникалық прогрестің елеулі жетістіктері де өз әсерін
тигізді. Халықаралық ынтымақтастықтың жаңа, маңызды түрлері пайда болды.
Жекелеген елдер саясатындағы түсініспеушіліктер, қайшылықтар
халықаралық ұйымдардың бір қалыпты қызмет атқаруына кедергі бола алмайды.
Қайта мұндай түсініспеушіліктер мен қайшылықтар олардың позицияларын
келісіедер арқылы анықтап, бейбіт жолмен шешу үшін халықаралық ұйымдардың
таптырмас құрал екендігін дәлелдейді. Олардың беделін арттыра түседі [19].
Халықаралық жағдайдың өзгеруіне байланысты халықаралық ұйымдар да
өзгерістерге ұшырайды: біреулері өздерінің бағыт-бағдарын қайта құруға
ұмтылса, басқа біреулері өз қызметтерін доғарады.
Халықаралық ұйымдар халықаралық қатынастар жүйесінің ажырамас бір
бөлігі. Бұл жүйенің ең басты және негізгі элементі – мемлекет. Мемлекеттер
халықаралық құқықтың басты субъектілері. Сондықтан халықаралық ұйымдары
халықаралық қатынастар жүйесінің екінші деңгейдегі элементі деп қарастыру
қажет. Халықаралық ұйым халықаралық келісім-шарттарды негізге ала отырып,
басқа ұйымдармен белгілі байланыс нысандары арқылы арақатынастарын жөнге
келтіре береді.
Енді халықаралық ұйымдар түсінігінің негізгі бес белгісін қарастыруға
болады.
1. Келісімдік негіз. Мұның мәні халықаралық ұйымдарды құру актісі,
жарғысы ретінде көпжақты халықаралық келісім-шарт есептеледі.
2. Белгілі мақсаттардың болуы. Белгілі бір мақсатта құрылуы олардың
заңдылығын, ұйымдық құрылымын, қызмет бабын анықтайды.
3. Өзіне сай ұйымдық құрылымы, яғни ынтымақтастық механизмін құрайтын
тұрақты органдар жүйесінің болуы.
4. Ұйымдардың дербес халықаралық құқықтары және міндеттері болуы, олардың
құқықтық еркі бар заңды тұлға ретінде қалыптасуы.
5. Халықаралық құқық талаптарына сай құрылуы, яғни өз қызметін
халықаралық құқықтың жалпыға бірдей принциптері мен нормалары
шеңберінде жүргізуі.
Халықаралық ұйым дегеніміз – халықаралық құқық субъектісі болуға
мүмкіндігі және тұрақты түрде қызмет атқаратын мекемелері бар, халықаралық
құқық талаптарына сай белгілі мақсаттарды орындау үшін келісім негізінде
құрылған мемлекеттердің халықаралық бірлестігі.
Халықаралық ұйымдардың қызметтері дегеніміз – өздерінің алға қойған
мақсаттары мен міндеттерін орындауға бағытталған іс-қимылдар жиынтығы.
Халықаралық ұйымдардың қалыптасқан және дәстүрлі аспектілерінің бірі –
олардың дипломатия құралы екендігінде. Соңғы уақыттарда олардың қызметі
ақпаратты-жүйелеу шектерінен асып, көпшіліктің мүдделеріне сай жаңа
сфераларды қамтитын өзіндік, дербес оперативті функцияларды иемдене
бастады.
Халықаралық ұйымдардың ежелден келе жатқан дәстүрлі функцияларының бірі
– ақпараттық қызмет. Сонымен қатар бақылау қызметі де олардың дәстүрлі
функцияларына жатады. Бұлардың қатарына жарғылар, көпжақты конвенциялар,
пактілер және бақылауды жүзеге асыруды қарастыратын әр түрлі нысандағы
құжаттар топтамасы жатады. Оперативтік қызмет халықаралық ұйымдардың жаңа
функцияларының бірі. Бұл қызметті Біріккен Ұлттар Ұйымы, оның
мамандандырылған мекемелері және басқа да бірқатар халықаралық ұйымдар
атқарады.
Халықаралық ұйымдардың әр түрлі нысандағы қызметтері халықаралық
қатынастар дамуының қажеттіліктеріне байланысты. Сондықтан болашақта да
халықаралық ұйымдардың қызметтері дами береді.
Дамыған капиталистік елдердің ұйымдары сауда, валюта, төлем балансы,
өндірістік қиындықтарды, сондай-ақ трансұлттық корпорациялардың қызметін
кеңейту мәселелерін шешеді. Халықаралық экономикалық ұйымдардың маңызы
қазіргі әлемде үлкейіп келеді. Бұл ұйымдардың қызметі әр түрлі әлеуметтік
құрылымдағы елдердің арасындағы күрделі мәселелерді шешуге бағытталған
[20].
Халықаралық қаржы ұйымдары ретінде мынадай халықаралық қаржы ұйымдары
түсіндіріледі:
• Халықаралық валюталық қор;
• Халықаралық қайта құру және даму банкі;
• Халықаралық қаржы корпорациясы;
• Еуропалық қайта құру және даму банкі;
• Азиялық даму банкі;
• Ислам даму банкі;
Халықаралық валюталық қор
1944 жылы Бреттон Будс қаласында (АҚШ) халықаралық қаржы конференциясы
өткен болатын, осы конференцияда Халықаралық валюталық қор (ХВҚ) құру
туралы шешім қабылданды. Алғашында мүшелерінің саны 35 мемлекет болса, 1993
жылы олардың саны 74-ке дейін өсті. Қазақстан Республикасы да осы
Халықаралық валюталық қордың мүшесі болып табылады.
ХВҚ-ға кіргенде, әрбір мемлекет квота (жазылу бойынша салым), мүшелік
жарна сияқты белгілі бір ақша сомасын қосады. Қор капиталына мүше-елдердің
жарнасы екі бөліктен: 1) сол елдің квотасының 25 пайызы көлемінде немесе
оның алтын мен доллар запастарының 10 пайызы сомасы көлеміндегі алтын
түрінде; 2) квотаның қалған көлемі ұлттық валюта түріндегі жарнадан тұрады.
Квотаның маңызы әр түрлі болып келеді. Біріншіден, олар біріккен
ақшалай запастарын құрайды, ХВҚ оларды қаржылық қиыншылықтарға түскен өз
мүшелеріне займдар беру үшін пайдаланады. Екіншіден, олардың негізінде,
жарна төлеген мүшесі ХВҚ-дан қарызға алатын немесе СДР деп аталатын арнайы
активтерді кезеңдік қайта бөлуде алатын соманың мөлшері анықталады. Жарна
үлкейген сайын, мүше-елдің керек жағдайында алатын несиесінің көлемі де
үлкен болады. Үшіншіден, олар әрбір мүшенің дауыс салмағын анықтайды. Ел
бай болған сайын, оның квотасы соғұрлым үлкен болады. Квота көлемі ел
экономикасының жұмыс істеуін және әл-ауқаттылығын талдау негізінде
белгіленеді. Әрбір бес жыл сайын квотаның мөлшері қайта қаралып тұрады әрі
ХВҚ қажеттілігіне және елдің экономикалық өсіп-өркендеуіне байланысты
көбейтілуі немесе азайтылуы мүмкін. 1945 жылы ХВҚ-ның 35 мүшесі 7,6 млрд.
долларға жуық және 1993 жылы 174 ел – 140 млрд.доллар төлеген.
ХВҚ саясатын анықтауға керекті дауыс санының көп бөлігін, көп ақша
қосқан елдер алады. ХВҚ-дағы басшылық орынды АҚШ алады, оған барлық
дауыстың 17 пайызы келеді. Екінші орынды Жапония – 7 пайыз, әрі қарай –
Германия, Франция, Ұлыбритания – 5-6 пайыз.
ХВҚ-ның жоғарғы директивті органы – губернаторлар кеңесі, мұнда әрбір
мемлекет губернатор (әдетте қаржы министрі немесе орталық банк төоағасы)
және балама губернаторлардан тұрады. Себебі, губернаторлар сияқты олардың
орынбасарлары қаржы министрлері немес орталық банк басшылары болғандықтан,
олар өздерінің үкіметтері атынаншығуға уәкілдіктері бар. Губернатор кеңесі
жылына бір рет ғана жиналады. Оның қызметтеріне мыналар жатады:
- халықаралық валюталық ұсыныстарды әзірлеу;
- экономиканы қайта құру жөнінде өте кедей елдерге кеңес беру, шаралар
әзірлеу;
- жаңа мүшеледі қабылдау, квоталарды өзгерту, ХВҚ-ға мүше-елдерді
тексеру.
Қалған уақытта губернаторлар, штаб-пәтері Вашингтонда (АҚШ) орналасқан
атқарушы кеңесті құрайтын өкілдері арқылы, ХВҚ-ның күнделікті іс-әрекеті
бойынша өздерінің үкіметтерінің тілектерін айтады. Жиырма төрт атқарушы
директор, ресми отырыстарда, аптасына үш рет кездеседі, губернаторлар
кеңесі арқылы мүше-елдердің үкіметтерімен бекітілген шаралардың жүзеге
асырылуын бақылайды. Қазіргі уақыттағы жеті атқарушы директор мына елдердің
өкілдері: Ұлыбритания, Германия, Қытай, Сауд Арабиясы, Құрама Штаттар,
Франция және Жапония. Қалған елдер топтасып, 19 мүше-ел ішінен бір атқарушы
директорды сайлайды. Олардың үлесіне 17 директор келеді.
Атқарушы кеңестің шешімді қабылдауы мына баптарға негізделеді:
- займ тек қана мүше-елдің экономикалық өсуіне көмектесетін өнімді
мақсаттарға беріледі;
- займ сәйкес үкіметтермен кепілдендірілуі тиіс;
- займ беру шешімі экономикалық себептерге негізделуі тиіс.
ХВҚ-ның қызметкерлері 2 мыңға жуық адамнан тұрады және директор-
басқарушымен басқарылады, ол сонымен қатар, атқарушы кеңестің басшысы
болады, оны кеңес сайлайды. Дәстүр бойынша директор-басқарушы –еуропалық
немесе ары кеткенде американдық емес болып келеді. 100-ге жуық елдің
қызметшілерінің интернационалдық құрамы, негізінен экономистерден тұрады,
сонымен қатар, онда статистер, ғылыми жұмыскерлер, мемлекеттік қаржы және
салық салу бойынша сарапшылар бар. Жұмысқа қабылдау конкурс негізінде
жүргізіледі. Негізгі қызметкер ХВҚ-ның Вашингтондағы штаб-пәтерінде
орналасқан, бірақ шағын бөлігі Париждегі, Женевадағы және Нью-Йорктағы БҰҰ-
ның жекелеген бөлімшелерінде немесе ХВҚ-ның мүшесі болып табылатын елдерде
қызмет көрсетеді.
ХВҚ-ның мүшесі болып кірген ел: өз ақшасының басқа елдер ақшаларына
қатысты құнын анықтау бойынша жасайтын қадамдары туралы басқа елдердеі
хабардар етуге, ұлттық ақшаларды шетел ақшаларына айырбастауды шеттеуден
бас тартуға және осындай экономикалық саясатты бағыт етіп ұстануға
міндеттенеді, себебі мұндай саясат тәртіптелген және конструктивті түрде
оның ұлттық байлығымен қатар, жалпы бүкіл қоғамның өсуіне алып
келеді.Мүшелер осы тәртіп нормаларымен жүруді өзіне міндетті етіп санайды.
Дүниежүзілік банк
Дүниежүзілік банк 1944 жылы валюталық-қаржылық сұрақтар бойынша
Біріккен ұлттар ұйымы (БҰҰ) Конференциясының шешімімен құрылды. Ол даму
институттары қатарының біртұтастығын көрсетеді және дүниежүзілік банктің
тобы деп аталады. Бұл топқа кіретін негізгі ұйымдар: Халықаралық жаңғыру
және даму банкі (ХЖДБ), Халықаралық даму қауымдастығы (ХДҚ), Халықаралық
қаржылық корпорация (ХҚК).
Халықаралық жаңғыру және даму банкі
Халықаралық жаңғыру және даму банкі (ХЖДБ) идеясы 1944 жылы Бреттон-
Вудстағы (АҚШ) валюталық –қаржылық сұрақтар бойынша Біріккен Ұлттар
Ұйымының (БҰҰ) Конференциясында қалыптасты. Халықаралық жаңғыру және даму
банкі өз қызметін 1945жылы бастады. Халықаралық жаңғыру және даму банкі
мамандандырылыған мекеме ретінде БҰҰ-на кіреді. Халықаралық жаңғыру және
даму банкінің орналасқан орны –Вашингтон (АҚШ), Еуропалық бюросы-Париж
(Франция), Токиолық бюросы-Токио (Жапония).
Мүше елдер тағайындайтын басқарушылардан (Қаржы министрлері немесе
Орталық банктердің төрағалары) құрылатын Басқарушылар Кеңесі Халықаралық
жаңғыру және даму банкінің жоғары органы болып табылады. Орынбасарлары бар
әр басқарушылардың уәкілдік мерзімі 5 жылды құрайды (қайта тағайындау
мүмкіндігі бар). Басқарушылар Кеңесінің жиналысы әдетте жылына бір рет
болып отырады. Ол өзінің уәкілдігінің жартысын атқарушы –директорларға
ұсына алады. (жаңа мүшелерді қабылдау туралы шешімдерді, жарғылық капиталды
өсіру немесе төмендетуді, Халықаралық жаңғыру және даму банкінің қызметін
тоқтатуды қоспағанда). Шешімдер көпшілік дауыс арқылы қабылданады, маңызды
мәселелер бойынша 85 % жинау қажет. Басқарушылар Кеңесінде дауыс беру
кезінде әр елдің дауыс беру көлемі оның Банк капиталындағы үлесіне
байланысты.
Атқарушы-директорлар (2 жылға сайланады) ағымдық жұмыстарға жауапты. 24
директорлардың ішінен 5-уі Халықаралық жаңғыру және даму банкінің
капиталында көп үлесі бар бес мүшемен (Ұлыбритания, Германия, АҚШ, Франция,
Жапония) тағайындалады, қалғандары белгілі бір елдің тобына тиістілігін
есепке ала отырып, басқарушылармен сайланады. Атқарушы-директорлар
өздеріне жүктелген уәкілдіктерін жүзеге асырады және әр директор өзіне
орынбасарларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
институттармен ынтымақтастығы
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА-НЕСИЕЛІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ
ЖҮЗЕГЕ АСЫРУШЫ ИНСТИТУТТАРЫДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-30
1.1 Халықаралық валюта-несиелік қатынастардың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Халықаралық валюта-несиелік институттарының пайда болуы, құрылымы,
мақсаты және атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Қазақстанның халықаралық валюта-несиелік қаржы институттарымен
байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 25
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА-НЕСИЕЛІК ИНСТИТУТТАРМЕН
ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫН КЕҢЕЙТУ БАҒЫТТАРЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31-60
2.1 Халықаралық Қайта құру жəне Даму Банкі қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Халықаралық валюталық қорының қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .35
2.5 Инвестициялық дауларды шешу жөніндегі халықаралық орталық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.4 Дүниежүзілік Банкісінің қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...47
2.5 Халықаралық қаржы корпорациясының қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . .53
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА-НЕСИЕЛІК ИНСТИТУТТАРМЕН
ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫН КЕҢЕЙТУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...61-78
3.1 Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттармен
ынтымақтастығын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .61
3.2 Қазақстандағы ислам банкингінің келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
3.2 Дүниежүзілік банктің Қазақстан Республикасымен əріптестік
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Халықаралық валюта-несиелік
институттарын əлемдік экономиканы дамыту саласындағы белгілі бір
міндеттерді шешу үшін қаржы ресурстарын біріктіру арқылы қатысушы елдер
құрады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін халықаралық жəне ұлттық валюта-
кредит жүйелерінің бұзылуы жəне соғысқа қатысқан елдердің халық
шаруашылығындағы аса қиын жағдайы осы мемлекеттердің ұлттық қаржы
ресурстарын жұмылдыру жəне соғыс зардаптарын жою үшін ұжымдық шаралар
қабылдау қажеттігіне байланысты болды. Осы мақсаттарда 1944 ж. Бреттон-
Вудста (АҚШ) өткен БҰҰ халықаралық валюта-қаржы конференциясында
халықаралық жəне ұлттық валюта-қаржы жүйелерін қалпына келтіру жəне
тұрақтандыру үшін БҰҰ-ның арнайы органдары ретінде Халықаралық валюта қорын
(ХВҚ) жəне жеке капиталға инвестициялық кредиттеуді кеңейтуге ықпал ету
үшін Халықаралық қайта құру жəне даму банкін (ХҚДБ) құру туралы шешім
қабылданды.
Еуропа елдерінің ұлттық шаруашылықтарының тұрақтануына, халықаралық
экономикалық байланыстардың кеңеюіне жəне əлемде шаруашылық өмірдің
интернационалдануына байланысты ХВҚ жəне ХҚДБ қызметінде өзгерістер болды.
Бұл халықаралық ұйымдар елдерге туындаған дағдарыстық құбылыстарды жеңу
жəне олардың экономикасын құрылымдық жағынан қайта құру жөнінде көмек
ұйымдастыруға көбірек көңіл бөле бастады, сондай-ақ мемлекеттік тəуелсіздік
алған елдерге олардың экономикалық даму қарқынын жылдамдату мақсатында
қаржылық көмегін едəуір кеңейтті.
Халықаралық валюта қоры халықаралық валюталық қатынастардағы
тұрақтылықты қолдау мақсатында құрылды. Оның ХВҚ Жарғысында жазылған ресми
міндеттері халықаралық валюталық мəселердегі ынтымақтастық, валюталарды
тұрақтандыруға ықпал ету, валюталық шектеулерді жою жəне елдер арасында жан-
жақты есеп айырысу жүйесін құру, мүше елдерге олардың төлем баланстарының
уақытша бұзылуын жою үшін валюталық ресурстар ұсыну болып табылады. ХВҚ 80-
ші жылдардың басынан бері түбегейлі экономикалық жəне саяси реформаларды
жүзеге асыратын мүше елдерге экономиканы құрылымдық жағынан қайта құруға
орташа жəне ұзақ мерзімді (7-10 жылға) кредиттер бере бастады.
ХВҚ-ның жарғылық капиталы əрбір ел үшін белгіленетін квотаға сəйкес
мүше мемлекеттердің сол елдің экономикалық əлуетіне жəне оның əлемдік
экономика мен сыртқы саудада алатын орнына қарай айқындалатын жарналарынан
құралады.
Қор қызметінің маңызды бағыты оның Жарғыға сəйкес кредиттік
операциялары болып табылады. ХВҚ мүше елдердің төлем баланстарының тепе-
теңдігін қалпына келтіру жəне валюта бағамдарын тұрақтандыру үшін оларға
кредиттер береді.
ХВҚ кредиттік операцияларды мүше елдердің ресми органдарымен:
қазынашылықтарымен, орталық банктерімен, тұрақтандыру қорларымен ғана
жүзеге асырады.
Диплодық жұмыстың маңыздылығы Қазақстан Республикасының халықаралық
валюта-несиелік институттармен ынтымақтастығын кеңейту рөлі мәселелері
жөніндегі теориялық зерттеулерді іс-тәжірибеге жеткізуге, деректердің
сәйкес электрондық базасымен нығайтылған дамыған елдердің қаржы нарығын
басқарудың толық бағалы стратегиясын дайындаудан тұрады.
Диплодық жұмыстың мақсаты экономиканың жаhандануының қaзipгi
кезеңiндегi қаржылық қызметi – халықаралық экономикалық қатынастардың
дамушы саласы болып табылады. Оның ауқымды секторы тауар сауда-саттығымен
салысғырғанда жылдам өсетiн капиталдың халықаралық ауысу жүйесін
қалыптастыру.
Қойылған мақсатты жүзеге асыру төмендегі міндеттерді шешуді көздейді:
- халықаралық қаржы нарығын реттеуде халықаралық Қазақстан
Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттарының рөлін зерттеу;
- қазіргі кездегі дамыған елдердің қаржылық нарығын Қазақстан
Республикасы тұрғысында талдау;
- Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттармен
ынтымақтастығын кеңейту перспективаларын зерттеу
- елдің жалпы дамыған елдердің қаржы нарығының ролін, оның халықаралық
қаржы жүйесіндегі ең шекті көрсеткіштерін неғұрлым дәл есептеудің
әдістемесін анықтау.
Зерттеу нысаны – халықаралық қаржы нарығын реттеуде Қазақстан
Республикасының халықаралық валюта-несиелік институттары, ҚРҰБ, Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен
қадағалау комитетінің болып табылады.
Зерттеудің пәні - Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-
несиелік институттармен ынтымақтастығын кеңейту негізіндегі процестерін
талдау болып табылады.
Зерттеу болжамы – экономикалық-әлеуметтік мемлекет қалыптастыру
жолындағы Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-несиелік
институттармен ынтымақтастығын кеңейтудің жүзеге асырудың қазіргі заманғы
қағидалары еліміздің тарихи және рухани даму ерекшеліктері ескеріле отырып,
алдыңғы қатарлы дамыған әрі қаржылық мемлекет қалыптастырған елдердің озық
тәжірибесі оңтайлы пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге
асырылады деген болжамға негізделген.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Осы жұмыстың ғылыми аспектілері отандық
және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және қайта ой-елегінен
өткізу негізінде қалыптасқан.
Ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік экономистердің ғылыми
еңбектері (О.И.Лаврушин, В.А. Кудрявцев, Е.В. Кудрявцева, К.Р. Тагирбеков,
Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков, В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков,
Э.А.Уткин, Е.Б.Ширинская және т.б.) және отандық экономист-ғалымдардың
(Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Ұ.М. Искаков, О.Б. Баймұратов, Ш.Р.
Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Л.П. Корнилова, И. Новиков және
т.б.) еңбектері пайдаланылды.
Мәселенің деректік көзі ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және
қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитетінің мәліметтері, халықаралық
қаржы ұйымдарының (ХВҚ, ДБ, халықаралық рейтингілік агенттік және
басқалары) деректері, Қазақстан статистикалық басқармасының мәліметтері осы
проблемалар бойынша басылымдар мен монографиялар болып табылады. Осы
жұмыста монографиялық зерттеу, ғылыми-абстрактілік әдіс, байқаулар,
зерттеулер, салыстырмалар, жүйелі және факторлық талдау, негіздеу,
салыстырмалы көрсеткіштер, баланстық әдіс, экономикалық-статистикалық
әдістер қолданылды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және
сараптаушылық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау
қағидаларымен жүргізілді.
Практикалық маңызы - Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-
несиелік институттармен ынтымақтастығы бойынша автордың ұсынған ұсыныстары
әртүрлі шаруашылық құрылымдарының тәжірибелік қызметінде пайдаланылуы
мүмкін. Нәтижелерді пайдалану банктердегі несие саясатын ұйымдастыру
әдістерінің нысандарын оңтайландыруға әсер етуі мүмкін. Сонымен қатар,
жұмыстың нәтижелерін осы мәселе бойынша ғылыми зерттеулерді одан әрі қарай
жетілдіру үшін ғылыми қызметкерлер пайдалануы және экономикалық теория,
валюталық операциялар, ақша, несие, банктер курстарын оқыту
бағдарламаларында қолданылуы мүмкін.
Практикалық базасы Қазақстан Республикасының халықаралық валюта-
несиелік институттармен ынтымақтастығы мәселелері жөніндегі зерттеулерді
іс-тәжірибеге жеткізуге, деректердің сәйкес электрондық базасымен
нығайтылған халықаралық қаржы нарығын басқарудың толық бағалы стратегиясын
дайындаудан тұрады. Зерттеу нәтижелері, диплом бойынша қорытынды мен
ұсыныстар экономикалық дамуды тұрақты арттыру, экономиканың ішкі
ресурстарын тиімді пайдалану жөніндегі ұсыныстарды дайындаған кезде
пайдаланылды.
Диломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
библиографиядан тұрады. Сандық материалдар кестелерде, суреттерде
келтірілген.
Диломдық жұмыс көлемі. Диломдық жұмыс компьютерде терілген 84 бетте,
оның ішінде 12 кесте, 9 суреттерде баяндалған.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА-НЕСИЕЛІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ
ЖҮЗЕГЕ АСЫРУШЫ ИНСТИТУТТАРЫДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ
1.1 Халықаралық валюта-несиелік қатынастардың ұғымы
Халықаралық валюта несие қатынастары бөлу, айырбастау, тұтыну
салаларына жатады. Өндіріс салаларынан еркін және төлем балансында көрініс
тапқан, халықаралық экономикалық қатынастардың барлық формаларының
аяқталғандығын білдіреді. Сонымен бір мезгілде олар салыстырмалы түрде
дербес болып саналады, ұлттық экономика мен халықаралық экономикалық
қатынастардың бүкіл жүйесіне кері әсерін тигізеді.
Әлемдік валюта жүйесі, ұлттық экономиканың өзара тәуелділігінің
күшеюімен әлемдік шаруашылық байланыстарымен келісілген, ақша- экономикалық
қатынастарының жиынтығын білдіреді. Халықаралық еңбек бөлінісі, тауарлы
өндіріс пен әртүрлі елдер арасындағы сыртқа сауда оның базасы болып
саналады [1].
Әлемдік валюта жүйесінің құрамды элементтері:
Халықаралық төлем құралдарының белгілі бір жиыны (ұлттық, шетелдік және
ұжымдық халықаралық валюта);
Валюта бағамы және валюта өлшемі (паритеті) мен еркін айналым
жасаушылығын қоса алғандағы, валюта айырбастау тәртібі;
Халықаралық айналымды валюта-төлем құралдарымен қамтамасыз етудің
тетігі (механизмі);
Халықаралық есеп айырысу формалары мен валюта және алтынның халықаралық
нарығының тәртібін ретке және жүйеге келтіру;
Валюта қатынастарының тәртібін реттеуші, мемлекетаралық институттардың
мәртебесі;
Әлем шаруашылығының сыртқы экономикалық қызметімен байланысты
халықаралық есеп айырысу мен несие операцияларын жүзеге асырушы халықаралық
және ұлттық банк мекемелерінің жүйесі.
Әлемдік валюта жүйесіндегі барлық төлем мен есеп айырысу операциялары,
аталмыш ұлттық валюта ақша бірлігінің бағасы басқа ел валюталарының ақша
бірлігінде көрінетін валюта бағамдарының негізінде жасалады [2].
Алғашқы беттегі валюта бағамы (курсы) алтын мен және оның құнымен,
ұлттық валютаның алтын құрамымен, валюталарды пайдалану арасындағы қарама-
қайшылық тереңдей түседі. 60-шы жылдардың ортасында доллар стандарты,
капиталистік әлемдегі Батыс Еуропа мен Жапонияның пайдасына өзгеруші күштер
арақатынасының сәйкес келушілігін доғарды, әлем экономикасындағы
тұрақсыздық империалистік шилініс факторына айналды.
Бреттон-Вуд жүйесіндегі құрылымдық дағдарыс 1971-1973 жылдары оның
барлық қағидаларының үзілуіне алып келді: доллардың алтынға бөлшектенуі
тоқтатылды, алтынның ресми бағасы алынып тасталды, белгіленген бағамдар
тәртібі еркін айналыстағы бағамдармен ауыстырылды.
Жаңа әлемдік валюта жүйесі, алтынның демонитизациялануына белгілеген
және валюталардың алтын өлшемдерін жойған, алтындоллар стандартының күйреуі
1976 жылғы Ямай келісімімен заңдастырылды. “Қарыз алудың арнайы құқығы”
валюта жүйесі негізінде жарияланды. Әрбір ел, валюта бағамының тәртібін
өздерінің қараулары бойынша таңдау құқығын алды. Валюта бағамдарының
әртүрлі тәртіптеріндегі валюталар жүйесі қалыптасты. 1979 жылдан бастап
әлемдік валюта жүйесі шеңберіндегі аймақтық деңгейде, өзінің есеп айырысу
бірлігі – ЕВРО енгізілді. Толыққанды ұжымдық халықаралық валюта болып
саналатын ЕВРО Еуропалық валюта жүйесі (ЕВЖ) қызметін жүргізеді. Доллардың
өктемдігінен “Ортақ нарықты” қорғау, Еуропалық валюта жүйесінің (ЕВЖ)
негізгі мақсаты болып саналады [3].
Қазіргі кезеңдегі әлем шаруашылығы байланыстарының қалыптасуы мен
әлемдік валюта жүйесінің құрылуы аяқталып біткен жоқ және тұрақты
жетілдірілу үстінде.
Халықаралық валюталық қатынастар – бұл ұлттық шаруашылық қызметтерінің
нәтижелері мен өзара алмасуына қызмет ететін және дүниежүзілік
шаруашылықтағы валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын қоғамдық
қатынастар жиынтығы [4].
Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері – вексель ісі түрінде
Ертедегі Грецияда пайда болған. Олардың келесі даму кезендері Лиондағы
вексель жәрменкелері мен басқа да Орта ғасырлық Еуропадағы сауда
орталықтары болды, онда есеп айырысулар вексель арқылы жүргізіледі.
Халықаралық қатынастардың одан әрі дамуы өндіргіш күштерінің өсуімен,
дүниежүзілік нарықтардың құрылуымен, халықаралық еңбек бөлінісінің
тереңдеуімен байланысты болды.
Халықаралық валюталық қатынастар материалдық өндіріс саласына, сондай-
ақ бөлу, айырбас және тұтыну салаларына қатысты халықаралық экономикалық
қатынастарға делдал болады [5].
Валюталық қатынастар жағдайы ұлттық және дүниежүзілік экономиканың
дамуына, саяси жағдайға, елдер арасындағы күштердің арақатынасына тәуелді.
Халықаралық шаруашылық байланыстардың дамуы шамасына байланысты
валюталық жүйе құрылды. Экономикалық тұрғыдан қарағанда-бұл шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи түрде қалыптасқан
валюталық –экономикалық қатынастар жиынтығы; ұйымдық–заңдық тұрғысынан
қарағанда- белгілі бір қоғамдық-экономикалық формация шегінде валюталық
қатынастарды ұйымдастырудың мемлекеттік құқық формасы.
Тарихта мынадай валюталық жүйенің типтері қалыптасқан: ұлттық,
дүниежүзілік, аймақтық.
Басында елдегі ұдайы өндіріс процесіне қажетті валюталық ресурстарды
қалытастыруға және пайдалануға, халықаралық айналымды жүзеге асыруға
көмектесетін валюталық-экономикалық қатынастар жиынтығы ретінде ұлттық жүйе
пайда болды. Ұйымдық-заңдық тұрғысынан қарағанда бұл шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи қалыптасқан және
халықаралық құқық нормаларын ескере отырып ұлттық заңдылықтармен
бекітілген, елдегі валюталық қатынастарды ұйымдастырудың мемлекеттік-
құқықтық формасы.Ұлттық валюталық жүйе елдің ақша жүйесінің бір бөлігі бола
отырып, өзінше дербес және ұлттық шекарадан шыға алады.Ұлттық валюталық
жүйенің ерекшелігі ел экономикасындағы сыртқы экономикалық байланыстардың
даму дәрежесімен анықталады.
Ұлттық валюталық жүйе мен дүниежүзілік шаруашылықтың даму негізінде
қалыптасқан және мемлекет аралық келісім-шарттармен бекітілген халықаралық
валюталық қатынастарды ұйымдастыру формасы-дүниежүзілік валюталық жүйе
өзара ажырамастай байланысты.Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің
мұндай байланыстығы олардың біртұтас екендігін білдірмейді, себебі олардың
міндеттері, қызмет етуі және реттеу шарттары, жекелеген елдер экономикасын
және дүниежүзілік шаруашылыққа ықпал етуі әр түрлі болып келеді.
Дүниежүзілік валюталық жүйені ұлттық жүйемен байланыстыратын, яғни
валюталық қатынастарға қызмет көрсететін және реттейтін, мемлекет аралық
валюталық реттеулерде және валюталық саясатты шоғырландыруда негіз болатын
ұлттық банктер болып табылады [6].
Дүниежүзілік валюталық жүйені мемлекеттік-құқықтық ұйымдастыру формасы
жетекші елдердің мүдделігімен және дүниежүзілік аренадағы күштердің
орналастырылуымен, өндірістің және дүниежүзілік сауданың дамуымен
анықталады.
Ұлттық және дүниежүзілік валюталық арасындағы байланыс пен
айырмашылықтар, олардың элементтерінен байқалады.
Егер ұлттық валюталық жүйе ұлттық валютаға –елдің ақша бірлігіне
негізделген болса, ал дүниежүзілік валюталық жүйе –бір немесе бірнеше
резервтік валюталарға немесе халықаралық есептесу бірліктеріне негізделеді.
Резервтік валюта − халықаралық төлем және резерв құралы функциясын
орындайтын, басқа елдер үшін валюталық паритет пен валюталық бағамды
анықтауға базалық қызмет ететін, валюталар бағамын реттеу мақсатында
валюталық интервенция жүргізуде пайдаланылатын алдыңғы қатарлы елдердің
айырбасталған ұлттық валюталарының ерекше категориясы [7].
Резервтік валюта мәртебесін алудағы алғышарттар:
-дүниежүзілік өндірісте, тауарлар мен капитал экспорттарында елдердің
билік ету позициясы;
- жоғары тиімді байланыс жүйесі бар несиелік-банктік мекемелердің
дамыған торабы;
-басқа елдерде оған деген сұранысты қамтамасыз ететін, халықаралық
айналымдағы валютаның еркін айналымдағы және валюталық шектеудің болмауы.
Резервтік валюта мәртебесі эмитент-елдің экономикасына белгілі бір
міндеттемелерді жүктейді; осы валютаның тұрақтылығын қолдап отыру
қажеттігі, сауда және валюталық шектеулердің болмауы, девальвация
жүргізбеу. Сонымен қатар, ұлттық валютаны резервтік дәрежеге көтеру ұлттық
шаруашылық үшін төлем балансының тапшылығын ұлттық валютамен автоматты
түрде пайызсыз және мерзімсіз халықаралық несие алу жолымен жабу
мүмкіндіктері түрінде бірқатар артықшылықтар береді [8].
Халықаралық есептік ақша бірлігі – валюталық паритет пен валюталық
бағамды белгілеу, халықаралық талаптар мен міндеттемелерді өлшеу үшін
шартты бірлік ретінде пайдалылатын валюталық бірлік. Қазіргі уақытта
халықаралық экономикалық қатынастарға қызмет ету үшін шартты дүниежүзілік
несиелік ақша типтері ретінде СДР және ЭКЮ қызмет етеді. Бұл халықаралық
активтер қолма-қолсыз халықаралық есеп айырысуларда елдерінің арнайы
шоттарына жазбаша жазу жолдарымен: СДР –Халықаралық валюталық қорда, ЭКЮ-
Еуропалық қауымдастыққа ынтымақтастық валюталық Еуропалық қауымдастыққа
ынтымақтастыққа валюталық Еуропалық қорында пайдалынылады. Олардың шартты
құны валюталық қоржынға кіретін валюталардың орташа өлшемді құнын және
бағамдарын өлшеу негізіде есептеледі.
Валюталық қоржын 1973 жылы наурыз айынан бастап өзгермелі бағам
режимін енгізумен байланысты банктерді және халықаралық валюталы-несиелік
ұйымдарда қолданылады. Осы топтағы валюталар саны, олардың құрамы және
валюталық компоненттердің мөлшері орташа өлшемді баға мақсатына байланысты
белгіленеді [9].
Валюталардың орташа өлшемді құны, топқа кіретін валюталардың АҚШ
долларына қатысты нарықтық құнының сомасында есептеледі. СДР халықаралық
есептесу бірлігінің негізін құрған валюталық қоржын бес валютадан тұрады (
1.011991 ж.жагдай бойынша): АҚШ доллары -40%,неміс маркасы-21%, жапон йені
-17%, француз франкі-11%, фунт стерлинг-11%.
Елдің экономикалық және валюталық жағдайларына байланысты анықталатын
валюталардың конверсиялар дәрежесі валюталық жүйенің келесі бір элементін
сипаттайды.Басқа да ұлттық валюталарға еркін айырбасталатын, ақша
бірліктері ретінде еркін конверсиялатын валюталар болады.1978 жылдан бастап
халықаралық валюталық қорлар мынадай ұғымдар енгізетін енгізген болатын:
- еркін пайдалынатын валюта, яғни халықаралық есеп айырысуларда және
валюталық нарықтардың негізгі операцияларында кеңінен қолданатын;
- валюталық шектеулері бар, жартылай конверсияланған елдердің
валюталары;
- валюталар айырбасына тыйым салынған, елдердің конверсияланбайтын
валюталары.
Валюталық паритет- бұл валюталық бағамның негізгі болып табылатын және
заңды түрде бекітілген екі валюта арасындағы шекті қатынасты білдіреді. ХВҚ
Жарғысы бойынша валюталық паритет СДР негізінде белгіленеді [10].
Ұлттық валюталық жүйенің шегінде ХВҚ арқылы мемлекетаралық реттеу
обьектісі болып саналатын валютамен жасалатын операцияларға шек қою, яғни
валюталық шектеу енгізілуде.
Халықаралық ақшалай талаптар мен міндеттемелерді мемлекеттік реттеумен
байланысты бейнелейтін және жекелеген елдің немесе барлық елдердің төлем
қабілетін сипаттайтын-халықаралық өтімділік валюталық жүйенің элементі
болып табылады.Халықаралық валюта өтімділігінің құрылымына шетел валютасы,
алтын, Халықаралық валюта қатынастағы резервтік позиция, СДР және ЭКЮ-дағы
шоттар кіреді [11].
Халықаралық несиелік құралдарды пайдалану ережелерінің регламенттеуі
және халықаралық есеп айырысулар жүйелік халықаралық нормаларға ( Женева
вексельдік және чектік конвенция, 1930 ж) сәйкес жүзеге асырылады.
Валюталық жүйенің институтциональдық құрылымы ұлтаралық және
мемлекеттік деңгейде реттеледі.
Аймақтық валюталық жүйелердің пайда болуының себептерінің біріне,
жаңа валюталық орталықты құру және оны дүниежүзілік валюталық жүйе аумағына
қосу жатады. Аймақтық валюталық жүйе - валюталық бағамдардың ауытқуын
азайту және интеграциялық процессті ынталандыру мақсатында бірлестікке мүше
елдердің валюталық қатынастарын мемлекеттік-құқықтық ұйымдастыру формасының
және экономикалық интеграция шегінде валюталардың қызмет етуімен байланысты
қалыптасатын қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады (Еуропалық
валюталық жүйе, 1979 ж. наурыз).
Валюталық жүйенің даму кезеңцері өндірістің, дүниежүзілік нарықтың,
халықаралық еңбек бөлінісінің, дүние-жүзілік шаруашылықтың дамуымен
байланысты болып келеді.
Бірінші дүниежүзілік валюталық жүйе өнеркәсіптік революциядан
кейін алтын монометаллизмі базасында алтын монета стандарты формасында
қалыптасты. 1867 ж Париж келісімі алтынды дүниежүзілік ақшалардың жалғыз
формасы ретінде мойындады. Ұлттық және дүниежүзік валюта және ақша жүйелері
біріктірген болатын, себебі ақша дүниежүзік нарықта төлемге массасы бойынша
қабылданды. Алтын стандарты өндірісті, сыртқы экономикалық байланыстарды,
ақша айналысесеп айырысуларды реттеуші ретінде рольін атқарады.
Кейіннен классикалық алтын монета стандарты өзін түсіріп алды, ол
шаруашылықтың шаруашылық байланыстарына сәйкес келмеді. 1914 ж валюталық
шектеу енгізді. Бірінші дүниежүзілік соғыс тұсында пайда болған валюталық
былықтан соң, алтын және жетекші валюталарға негізделген мемлекет аралық
алтын девиз стандарты құрылды [12].
Екінші дүниежүзілік валюталық жүйе 1922 ж Генуэз конференциясындағы
мемлекетаралық келісімімен құрылды. 30 елдің ақша жүйесі алтын девиз
стандартты базасында қызмет етті. Ол кезеңдерде резервтік валюта мәртебесі
ресми түрде бір валютаға бекітілмеді, бірақ та фунт стерлинг пен АҚШ
доллары жетекшілік танытты.
Үшінші дүниежүзілік валюталық жүйе 1994 ж Бреттон-Вудстағы ( АҚШ )
валюта-қаржы конференциясында рәсімделді. Қатысушылары 44 ел болды, ХВҚ
Жарғысы бекітіліп, онда дүниежүзілік валюталық жүйенің мынадай қағидалары
анықталды:
алтынға және екі резервтік валютаға ( АҚШ доллары және фунт
стерлингке) негізделген мемлекетаралық алтын девиздік стандарттың жүйесі
белгіленеді. Бұл жерде алтын девиз стандартты халықаралық қатынаста
сақталып, ал ақша жүйесі айырбасталмайтын несиелік ақшаларға негізделді.
Бреттон-Вудс келісімі бойынша алтынды пайдаланудың төрт
негізгі формасы қарастырылды: валюталардың алтындық паритеті және олардың
Халықаралық валюталық қорда есепке алынуы, халықаралық есеп
айырысулардың қалдығын жабатын ақырғы құрал және халықаралық валюта
өтімділігінің компоненті:
- АҚШ долларын алтынға теңестіру және оны шетелдік орталық
банктерде 31,10352 г (1934 ж.) тең 1 тройцк унциясы үшін 35 доллар
ресми бағада айрбастау жүзеге асырылып, іс жүзінде долларлық стандарт орын
алды;
- валюталық саясат және валюталық шектеулік халықаралық келісім-
шарттарға бағынды;
- валюталық париттер алтынмен немесе АҚШ долларымен бейнеленді,
паритетті өзгерту тек қана Халықаралық валюталық қордың рұқсатымен іске
асты;
- валюталық бағамдардың режимі белгіленді ( +- 0,75%-паритеттен
ауытқуға болады ).
60-жылдардың аяғынан бастап, үшінші дүниежүзілік валюталық жүйе
құлдырады. Төртінші дүниежүзілік валюталық жүйенің қағидалары Кингстонда
(Ямайка) 1976-1978 жж. ХВҚ-ға мүше елдердің келісімімен рәсімделді. Онда
Халықаралық валюталық қор Жарғысына түзетулер енгізілді. Ямайка валюталық
жүйесінің негізгі қағидасы мыналар [13]:
- СДР стандарты енгізілді, бірақ іс жүзінде долларлық стандарт
сақталды, себебі доллар СДР жүйесіндегі есеп айырысуларды
көбірек пайдаланды (валюталық коржындағы доллардың үлесі -
40%, ресми валюталық резервтерде - 60%-ға жуық). Бірақ Халықаралық
валюталық қорға мүше елдерге валюталық паритеттерін кез келген
валютада белгілеуге кұқық берілді, соның негізінде көп валюталы
стандартқа өту заңдастырылды;
- алтынды демонетизациялауға заңды түрде тыйым салынды:
ресми баға, алтындық паритет алынып тасталып, доллардың алтынға
айырбасталуы тоқтатылды;
- валюталық бағамдар режимін таңдауға құқық берілді (1973 ж. 6
наурыздан бастап өзгермелі бағамдар жүйесі енгізілді);
- ХВҚ арқылы мемлекетаралық реттеу күшейді.
Сонымен дүниежүзілік валюталық жүйенің дағдарысқа ұшырауы ескі
жүйені құлатуға және оны жаңамен ауыс-тыруға әкелді. Жаңа валюталық жүйені
құруда үш кезенді бөліп қарауға болады: 1) жаңа валюталық жүйені құру,
алғышарттарын қалыптастыру, қағидаларын анықтау; 2) құрылымдық
біртұтастығын калыптастыру, құруды аяқтау, жаңа жүйенің қағидаларын
біртіндеп іске қосу; 3) біртұтас және элементтері өзара байланысқан
толыққанды қызмет ететін дамыған дүниежүзілік валюталық жүйені құру.
Ямайка валюталық жүйесіне қарсы Еуропалық экономикалық кауымдастық
елдері 1979 жылы наурызда валюталар бағамын тұрақтандыру және инфляция
деңгейін кысқарту жолымен Еуропадағы экономиканың өсуін қолдау мақса-тында
Еуропалық валюталық жұйесін құрды. Бұл жүйе ЕВЖ мүше елдердің валюталық
бағамдарының айырмасын бағалауға арналған ЭКЮ еуропа валюта бірлігіне
негізделді. ЭКЮ-дің нарықтық құнының есебі 2-кестеде берілген.
Еуропалық валюталық жүйе мүше елдердің ресми алтын-доллар резервтерінің
20% біріктіре отырып, алтынды ЭКЮ-ді жартылай қамтамасыз ету үшін
пайдаланады. Валюталық ба-ғамдардың режимдері бойынша мүмкін болар
қатынастар валюталардың бірлесіп өзгеруі негінде өзара ауытқу шегінде
белгіленген, жаңа мүшелер үшін ±6% және басқа жағдай-ларда ± 2,25%.
Еуропаның Орталық банктері белгіленген ауытқулар шегінде интервенция
жүргізеді. 1987 жылдан бастап маргинальды және интермаргинальды
интервенциялық стратегия жүргізілуде, маргиналдық интервенцияның шектері
диаграммада көрсетілген [14].
Еуропаның экономикалық жүйелері мен монетарлы саясатының жақындасуы,
экономикалық билікті көпұлтты институттарға беруі, ЕВО шеңберінде келісім-
шарттарды реттеу және жүйелендіру барысы 1988 жылы Еуропалық валюталық
жүйесін құрудың алғышарттары болып табылды.
Одақты құрудың мақсаты - ЕО шегінде тауарлар, көрсетілген қызметтер мен
капиталдардың еркін қозғалысы; ақша саясатына, интервенцияның шекарасын
қалпына келтіруге, валюталар арасында тұрақты өзара катынас белгілеу,
капиталдар нарығын ырықтандыруға қатысты бірігіп шешімдер қабылдау.
ЕВО 12 елінің мемлекеттерінің басшылары Еуропалык одақ жөнінде жоба
дайындап, оған 1992 жылы 7 ақпанда кол қойылды және оны Маастрихт келісім-
шарты деп атады. Келісім-шартта болашақ экономикалық және ақшалай одаққа
катысты ережелер жинағы жасалып және бұрынғы ЕО келісім-шарттарына
толықтырулар мен түзетулер енгізілді [15].
Келісім-шартта мемлекеттердің Еуропалық валюта одағына кіру
критерийлері анықталды:
- инфляция деңгейі үш тұрақты қатысушы елдің орташа
инфляция деңгейінің 1,5%-нан аспауы тиіс;
- бюджет тапшылығы да өте өлшеусіз болмауы керек;
- ЕВО-ға мүше болған екі жыл ішінде валюта қысымға және
девальвациялануға ұшырамауы тиіс,
- ұзақ мерзімді пайыз мөлшерлемесі үш тұрақты елдің орташа деңгейінін
2%-нан аспауға тиіс.
Сонымен қатар, қатысушы елдердің ақша саясатын анықтайтын, оның
шарттарын жасайтын, вапюталық операцияларды жүзеге асыратын және валюталық
резервтерді қолдап отыратын, Еуропалық Орталық банк пен қатысушы елдердің
орталық банктерін қамтитын орталық банктердің жүйесі құрылды.
Қазақстан Республикасы Халықаралық валюталық қорға мүше бола отырып,
дүниежүзілік валюталық жүйелердің бірден-бір қатысушысы болып саналады.
Өзінің шығындарын жабуға мемлекет шетелдік несиелерді де тартады.
Сыртқы экономикалық байланыстардың қарқындап өсуі халықаралық мемлекеттік
несиенің тез дамуына жеткізіп, соның негізінде сыртқы берешектердің шапшаң
өсуіне себепкер болып отыр. Мемлекеттер өзіне қажет қаржы ресурстарын
жұмылдыру үшін ұлттық шекарадан тысқары жерлердегі бос ақша көздерін барған
сайын белсенді пайдалануда. Компаниялар, банктер, сондай-ақ, әр түрлі
елдердің мемлекеттік органдары несие мәмілелерінің қатысушылары болып отыр.
Халықаралық несие – бірқатар елдер мемлекеттерінің, банктердің, сондай-
ақ басқа заңды және жеке тұлғаларының басқа елдердің мемлекеттеріне,
банктеріне және өзге де заңды және жеке тұлғаларына берілетін қарыздары.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына байланысты халықаралық несие
сферасында мына валюта-кредит ұйымдары барған сайын маңызды орын алып отыр:
Халықаралық Валюта Қоры, Халықаралық Қайта Құру және Даму Банкі және оның
ұйымдары – Дамудың Халықаралық Ассоциациясы, Инвестициялар Кепілдігінің
Көпжақты Агенттігі, Халықаралық Қаржы Корпорациясы, Европа Қайта Құру және
Даму Банкі, Азия Даму Банкі, Ислам Даму Банкі және басқалары. Халықаралық
Валюта Қоры валюта бағамдарын реттеу нормаларын белгілеу және оларды
сақтауға бақылау жасау, қатысушы-елдер арасында валюталық шектеулерді жою,
оларға төлем баланстарын реттеу үшін қаражаттар беру арқылы халықаралық
сауда мен валюталық ынтымақтастыққа жәрдемдеседі [16].
Дүниежүзілік банк пен оның ұйымдары елдердің экономикалық дамуын оларға
техникалық көмек көрсету мен елдердің экономикалық әлеуетін іске асыруға
қабілетті жобаларды қаржыландыру арқылы қолдап отырады.
Халықаралық мемлекеттік несие – халықаралық экономикалық қатынастар
сферасында елдердің материалдық ресурстарының қозғалысы, мемлекет
дүниежүзілік қаржы рыногында борышкер немесе несиегер ретінде болатын
қатынастардың жиынтығы. Бұл қатынастар мемлекеттік сыртқы қарыздар нысанын
қабылдайды және ішкі қарыздар секілді олар да қайтарымдылық, мерзімділік
және ақылық жағдайында беріледі. Алынған сыртқы қарыздардың сомасы
есептелген пайыздармен бірге елдің мемлекеттік борышына қосылады.
Мемлекеттік сыртқы қарыздар ақша және тауар нысанында беріледі. Несие
субъектісі мемлекеттік уәкілетті органдар арқылы елдер болып саналады [17].
Өзінің мәні жағынан халықаралық мемлекеттік несие ұлғаймалы ұдайы
өндірісті қамтамасыз ету құралдарының бірі болып табылады, бірқатар
жағдайда дамушы елдерге экономикалық көмек көрсетудің құралы болып
саналады.
Халықаралық несиенің қажеттігі экономикалық заңдардың бүкіл жиынтығымен
айқындалады.
Халықаралық несиенің дамуы мына факторларға байланысты болады:
- еңбектің халықаралық бөлінісі мен экономикалық бірігу;
- өндірістің мамандандырылуы, қауымдасуы;
- елдердің табиғи ресурстарымен және жұмыс күшімен әр түрлі қамтамасыз
етілуі;
- жеке елдердің экономикалық дамуының біркелкі еместігін жеңіп шығудың
қажеттігі;
- дамушы елдерге экономикалық көмек көрсетудің қажеттілігі;
- дамушы елдердің дамыған елдермен сауда-экономикалық ынтымақтастығы.
Халықаралық несиеге берілетін мемлекеттің несие ресурстары:
1) қорланым қорларына жататын мемлекеттік бюджеттердің қаражаттарынан;
2) ұжымдық несие қорларынан (ұлттық және халықаралық банктердің
меншікті және тартылынды (тартылған) қаражаттары);
3) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың қаражаттарынан тұрады.
Ақша нысанындағы халықаралық несие ұлттық валюталарда және еркін
айырбасталымды валюталарда беріледі.
Халықаралық несиенің функциясы мемлекеттердің сыртқы экономикалық
қызметі процесінде тауар және ақша ресурстарын қайта бөлу болып табылады.
Халықаралық несиені пайдалану экономиканың дамуын тездетуге,
экономикалық дамудың деңгейлерін теңестіруге, сыртқы сауданың өсуіне,
экономикалық бірігуді тездетуге жәрдемдеседі.
Халықаралық несиенің негізгі нысаны сыртқы қарыздар болып табылады.
Қарыз қаражаттары сыртқы сауда мәмілелерін жүзеге асыру немесе экспорт пен
импортқа жәрдемдесу – сыртқы сауданы несиелендіру үшін пайдаланылады.
Сыртқы сауданы несиелендіру кезінде кредиттерді беру, пайдалану және өтеу
елдердің тиісті бағдарламалары мен бюджеттерінде қарастырылады, мұның өзі
оларға өздерінің міндеттемелерін толық әрі бөгетсіз орындауына мүмкіндік
береді.
Халықаралық несие нысандарында экономикалық дамуды қолдау мақсатымен
шетел мемлекеттері мен көпжақты ұйымдар беретін дамуға ресми көмек
ерекшеленеді. Көмек беру мақсаттарының коммерциялық емес сипаты болады,
яғни көпжақты валюта-кредит ұйымдары өздерінің пайдасын барынша көбейтуге
ұмтылмайды, керісінше құрылымдық жаңғыртуды және экономикалық өсуді
қамтамасыз ететін сфераларды қаржыландырады. Мысалы, Халықаралық валюта
қорының несиелері Қазақстанға макроэкономикалық тұрақтандырудың және
құрылымдық реформалардың бағдарламаларына, теңгенің бағамын қолдауға
беріледі, мұның өзі басқа халықаралық ұйымдар қарыздарының елге түсу
шарттарының бірі болып табылады.
Халықаралық экономикалық қатынастар практикасында сондай-ақ, экспорттық
немесе “байланыстырылған несиелер” нысаны қолданылады. Мұндай несиелерді
беру қарызгер-елге нақтылы тауарларды сатып алуға берілетін несие олардың
жеткізілімімен “байланыстырылады”. Әдетте байланыстырылған несиелер
жеңілдік жағдайда беріледі, мұның өзі өз еліндегі жеткіліксіз сұранымды
тауарларды басқа елдердің рыноктарында қорғаудың қажеттілігінен туады.
Экспорттық несиелерді пайдаланудың елдің сауда балансына ықпал жасайтын
зардабы болады. Қосымша қаржыландырудың есебінен импорт өседі, ал бұл сауда
балансының тапшылығын тудырады немесе көбейтуі мүмкін. Бұдан басқа,
экспорттық несиелер реципиент-елдегі экономикалық өсуге ықпал жасайды,
өйткені, біріншіден, тиісті қаражаттарды өндірістік сфераға салуға мүмкін
болар еді және болашақта ағымдағы қажеттіліктерді мезеттік
қанағаттандырудың орнына табыс әкелер еді, екіншіден, импортталатын
тауарлар неғұрлым сапалы және арзан тауарлар ретінде отандық тауарларды
ығыстырады немесе оларды өндіруді жаншиды.
Қазіргі жағдайда жабдықты, материалдарды, азық-түлікті сатып алу
кезінде дамыған елдерде сыртқы сауда ұйымдары мен сыртқы экономикалық банк
контракттар мен келісімдер, соның ішінде өтемдік келісімдер негізінде бұл
елдердің банктері мен фирмаларынан алатын банк және коммерциялық несиелерді
пайдаланады. Өтемдік келісімдер – бұл сыртқы сауда келісімдерінің түрі, бұл
келісімдер кезінде тауарды сатып алушы оның құнын басқа тауарлар
жеткізілімімен төлейді. Өтемдік келісімдер, әдеттегідей, шетел банктерінен
ұзақ мерзімді несиелер алуды қарастырады, бұл несиелердің есебінен шетелдік
фирмаларға белгілі бір объектіні салу үшін олардан сатып алынатын тауарлар
төленеді. Жеткізілімнің құны салынған объектілер өнімнің экспорты есебінен
өтеледі [18].
Несиені өтеу қабілетін бағалау үшін рейтинг агенттіктері елдің несие
рейтингін әзірлейді, бұл орайда мына аспектілерге назар аударылады:
1. Демократиялық саяси жүйені жасаудағы прогресс; мұны демократиялық
саяси институттардың тиімділігі, шешімдер қабылдау процесінің ашықтығы,
экономикалық реформаларды жүргізуге саяси жолды ұстаушылық және оларды
практикалық жүзеге асыруға қабілеттілік деп түсінеді.
2. Қаржылық тұрақтылыққа және экономикалық өсуге жетудегі жетістіктер.
Олар өзіне мыналарды кіріктіреді: фискалдық және монетарлық саясаттың
тиімділігі, ұлттық валютаның тұрақтылығы мен айырбасталым-дығы кезінде
инфляцияның төменгі деңгейін ұстап тұру.
3. Нарықтық экономикаға көшудегі прогресс: экономикадағы жеке меншік
сектордың рөлі (мемлекеттік секторды жекешелендірудің дәрежесі, жеке меншік
компаниялардың жетістіктері, кәсіпорындардың құрылымын өзгерту,
корпорациялық басқарудың тиімділігі, қоғамның салық салуға қатысындағы
өзгерістер және төлем тәртібі), экономикалық қызметті ырықтандыру (баға
белгілеудің еркіндігі, жаңа отандық және шетелдік компаниялар үшін
рыноктардың ашықтығы, сыртқы сауда мен инвестициялық қызметтегі ашықтық),
қаржы секторының ахуалы (банк секторының дамуы және оны реттеу, қаржы
делдалдығының дамуы, қор рыногының және банктік емес қаржы мекемелерінің
дамуы), нарықтық институттардың дамулығы (тиімді инфрақұрылым мен
заңнаманың болуы).
4. Сауда ағындарын қайта бағдарлау. Экспорт пен импорттың өсу серпіні
мен құрылымы, халықаралық экономикалық сауда ұйымдарына қатысу,
қаржыландырудың көзі ретіндегі шетелдік тура инвестициялардың рөлі,
менеджменттің деңгейі, технологияларды беру арқылы бағаланады.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасы шетелдерден едәуір несиелер
алды. Сондықтан валюта қаражаттарын ұтымды, үнемді жұмсаудың маңызы арта
түсуде. Олар бірінші кезекте тұтынуға арналған тауарларды шығаратын
кәсіпорындарды құру және жаңғырту және басым өндірістерді, яғни экономиканы
сауықтыру үшін белгіленген құрылымдық саясатты ескере отырып дамыту үшін
пайдаланылуы тиіс.
1.2 Халықаралық валюта-несиелік институттарының пайда болуы, құрылымы,
мақсаты және атқаратын қызметтері
Халықаралық ұйымдардың дамуы мен қалыптасуы – шаруашылық өмірді
интернационализациялауға көшірудің глобалды бағытын көрсету және халықтар
арасындағы экономикалық жақындасудың объективті процесі.
Халықаралық ұйымдардың пайда болып, дамуы халықаралық қатынастардың
ұзақ мерзімді және табанды саяси және экономикалық іс-қимылдарына
байланысты. Көне замандарда, құл иеленуші мемлекеттер кезеңінің өзінде
халықаралық келісім-шарттар, халықаралық арбитраждар туындап, халықаралық
құқықтың классикалық институттары – конгрестер мен конференциялар пайда
бола бастаған. Уақыт жылжыған сайын халықаралық бас қосулар кездейсоқ емес,
оқтын-оқтын жүзеге асырылып және мұндай конференцияларды дайындап, шақыру
үшін тұрақты органда құрылып өз қызметтерін дәйекті түрде жүзеге асырған.
Міне, дәл осындай органдар болашақ халықаралық ұйымдардың қайнар көзі,
бастауы болды.
Халықаралық ұйымдардың пайда болып дамуына дүниежүзілік сауда, сондай-
ақ, діни конфессиялар да әсер етті. Ал халықаралық ұйымдар өздерінің
қазіргі мағынасында бұдан жүз жылдай бұрын қалыптаса бастады. Олардың
құрылуы халықаралық қатынастардың кеңейіп, күрделенуімен, әсіресе
халықаралық экономикалық рыноктың қалыптасуымен тікелей байланысты.
Халықаралық ұйымдарды құрудағы жеңілдіктер қатарына сол уақыттың өзінде
халықаралық құқықтың бірқатар нормалары мен институттары қызметінің
қалыптаса бастағаны да әсер етті. Ең алғашқы ірі халықаралық ұйымдардың
қатарына: жер өлшеуші халықаралық одақ (1864ж.), халықаралық телеграф одағы
(1865ж.), Дүниежүзілік почта Одағы (1874ж.), Халықаралық өлшем және салмақ
Комитеті (1875ж.), әдебиет және өнер шығармаларына меншікті қорғау
Халықаралық Одағы (1886ж.), Құлдыққа қарсы Халықаралық Одақ (1890ж.),
Халықаралық Темір жолы, тауар қатынасы Одағы (1890ж.) жатады.
Кейінгі жылдары халықаралық ұйымдардың саны жедел қарқынмен арта түсіп,
үстіміздегі ғасырдың 80-жылдары олардың саны 20000 мыңға жуықтады.
Соңғы уақыттағы Халықаралық ұйымдар санының күрт өсуі халықаралық
қатынастардың орасан жандануымен және олардың күрделене түсуімен
түсіндіріледі. Саяси, экономикалық қатынастардың қарқынды дамуына ХХ
ғасырдағы ғылыми-техникалық прогрестің елеулі жетістіктері де өз әсерін
тигізді. Халықаралық ынтымақтастықтың жаңа, маңызды түрлері пайда болды.
Жекелеген елдер саясатындағы түсініспеушіліктер, қайшылықтар
халықаралық ұйымдардың бір қалыпты қызмет атқаруына кедергі бола алмайды.
Қайта мұндай түсініспеушіліктер мен қайшылықтар олардың позицияларын
келісіедер арқылы анықтап, бейбіт жолмен шешу үшін халықаралық ұйымдардың
таптырмас құрал екендігін дәлелдейді. Олардың беделін арттыра түседі [19].
Халықаралық жағдайдың өзгеруіне байланысты халықаралық ұйымдар да
өзгерістерге ұшырайды: біреулері өздерінің бағыт-бағдарын қайта құруға
ұмтылса, басқа біреулері өз қызметтерін доғарады.
Халықаралық ұйымдар халықаралық қатынастар жүйесінің ажырамас бір
бөлігі. Бұл жүйенің ең басты және негізгі элементі – мемлекет. Мемлекеттер
халықаралық құқықтың басты субъектілері. Сондықтан халықаралық ұйымдары
халықаралық қатынастар жүйесінің екінші деңгейдегі элементі деп қарастыру
қажет. Халықаралық ұйым халықаралық келісім-шарттарды негізге ала отырып,
басқа ұйымдармен белгілі байланыс нысандары арқылы арақатынастарын жөнге
келтіре береді.
Енді халықаралық ұйымдар түсінігінің негізгі бес белгісін қарастыруға
болады.
1. Келісімдік негіз. Мұның мәні халықаралық ұйымдарды құру актісі,
жарғысы ретінде көпжақты халықаралық келісім-шарт есептеледі.
2. Белгілі мақсаттардың болуы. Белгілі бір мақсатта құрылуы олардың
заңдылығын, ұйымдық құрылымын, қызмет бабын анықтайды.
3. Өзіне сай ұйымдық құрылымы, яғни ынтымақтастық механизмін құрайтын
тұрақты органдар жүйесінің болуы.
4. Ұйымдардың дербес халықаралық құқықтары және міндеттері болуы, олардың
құқықтық еркі бар заңды тұлға ретінде қалыптасуы.
5. Халықаралық құқық талаптарына сай құрылуы, яғни өз қызметін
халықаралық құқықтың жалпыға бірдей принциптері мен нормалары
шеңберінде жүргізуі.
Халықаралық ұйым дегеніміз – халықаралық құқық субъектісі болуға
мүмкіндігі және тұрақты түрде қызмет атқаратын мекемелері бар, халықаралық
құқық талаптарына сай белгілі мақсаттарды орындау үшін келісім негізінде
құрылған мемлекеттердің халықаралық бірлестігі.
Халықаралық ұйымдардың қызметтері дегеніміз – өздерінің алға қойған
мақсаттары мен міндеттерін орындауға бағытталған іс-қимылдар жиынтығы.
Халықаралық ұйымдардың қалыптасқан және дәстүрлі аспектілерінің бірі –
олардың дипломатия құралы екендігінде. Соңғы уақыттарда олардың қызметі
ақпаратты-жүйелеу шектерінен асып, көпшіліктің мүдделеріне сай жаңа
сфераларды қамтитын өзіндік, дербес оперативті функцияларды иемдене
бастады.
Халықаралық ұйымдардың ежелден келе жатқан дәстүрлі функцияларының бірі
– ақпараттық қызмет. Сонымен қатар бақылау қызметі де олардың дәстүрлі
функцияларына жатады. Бұлардың қатарына жарғылар, көпжақты конвенциялар,
пактілер және бақылауды жүзеге асыруды қарастыратын әр түрлі нысандағы
құжаттар топтамасы жатады. Оперативтік қызмет халықаралық ұйымдардың жаңа
функцияларының бірі. Бұл қызметті Біріккен Ұлттар Ұйымы, оның
мамандандырылған мекемелері және басқа да бірқатар халықаралық ұйымдар
атқарады.
Халықаралық ұйымдардың әр түрлі нысандағы қызметтері халықаралық
қатынастар дамуының қажеттіліктеріне байланысты. Сондықтан болашақта да
халықаралық ұйымдардың қызметтері дами береді.
Дамыған капиталистік елдердің ұйымдары сауда, валюта, төлем балансы,
өндірістік қиындықтарды, сондай-ақ трансұлттық корпорациялардың қызметін
кеңейту мәселелерін шешеді. Халықаралық экономикалық ұйымдардың маңызы
қазіргі әлемде үлкейіп келеді. Бұл ұйымдардың қызметі әр түрлі әлеуметтік
құрылымдағы елдердің арасындағы күрделі мәселелерді шешуге бағытталған
[20].
Халықаралық қаржы ұйымдары ретінде мынадай халықаралық қаржы ұйымдары
түсіндіріледі:
• Халықаралық валюталық қор;
• Халықаралық қайта құру және даму банкі;
• Халықаралық қаржы корпорациясы;
• Еуропалық қайта құру және даму банкі;
• Азиялық даму банкі;
• Ислам даму банкі;
Халықаралық валюталық қор
1944 жылы Бреттон Будс қаласында (АҚШ) халықаралық қаржы конференциясы
өткен болатын, осы конференцияда Халықаралық валюталық қор (ХВҚ) құру
туралы шешім қабылданды. Алғашында мүшелерінің саны 35 мемлекет болса, 1993
жылы олардың саны 74-ке дейін өсті. Қазақстан Республикасы да осы
Халықаралық валюталық қордың мүшесі болып табылады.
ХВҚ-ға кіргенде, әрбір мемлекет квота (жазылу бойынша салым), мүшелік
жарна сияқты белгілі бір ақша сомасын қосады. Қор капиталына мүше-елдердің
жарнасы екі бөліктен: 1) сол елдің квотасының 25 пайызы көлемінде немесе
оның алтын мен доллар запастарының 10 пайызы сомасы көлеміндегі алтын
түрінде; 2) квотаның қалған көлемі ұлттық валюта түріндегі жарнадан тұрады.
Квотаның маңызы әр түрлі болып келеді. Біріншіден, олар біріккен
ақшалай запастарын құрайды, ХВҚ оларды қаржылық қиыншылықтарға түскен өз
мүшелеріне займдар беру үшін пайдаланады. Екіншіден, олардың негізінде,
жарна төлеген мүшесі ХВҚ-дан қарызға алатын немесе СДР деп аталатын арнайы
активтерді кезеңдік қайта бөлуде алатын соманың мөлшері анықталады. Жарна
үлкейген сайын, мүше-елдің керек жағдайында алатын несиесінің көлемі де
үлкен болады. Үшіншіден, олар әрбір мүшенің дауыс салмағын анықтайды. Ел
бай болған сайын, оның квотасы соғұрлым үлкен болады. Квота көлемі ел
экономикасының жұмыс істеуін және әл-ауқаттылығын талдау негізінде
белгіленеді. Әрбір бес жыл сайын квотаның мөлшері қайта қаралып тұрады әрі
ХВҚ қажеттілігіне және елдің экономикалық өсіп-өркендеуіне байланысты
көбейтілуі немесе азайтылуы мүмкін. 1945 жылы ХВҚ-ның 35 мүшесі 7,6 млрд.
долларға жуық және 1993 жылы 174 ел – 140 млрд.доллар төлеген.
ХВҚ саясатын анықтауға керекті дауыс санының көп бөлігін, көп ақша
қосқан елдер алады. ХВҚ-дағы басшылық орынды АҚШ алады, оған барлық
дауыстың 17 пайызы келеді. Екінші орынды Жапония – 7 пайыз, әрі қарай –
Германия, Франция, Ұлыбритания – 5-6 пайыз.
ХВҚ-ның жоғарғы директивті органы – губернаторлар кеңесі, мұнда әрбір
мемлекет губернатор (әдетте қаржы министрі немесе орталық банк төоағасы)
және балама губернаторлардан тұрады. Себебі, губернаторлар сияқты олардың
орынбасарлары қаржы министрлері немес орталық банк басшылары болғандықтан,
олар өздерінің үкіметтері атынаншығуға уәкілдіктері бар. Губернатор кеңесі
жылына бір рет ғана жиналады. Оның қызметтеріне мыналар жатады:
- халықаралық валюталық ұсыныстарды әзірлеу;
- экономиканы қайта құру жөнінде өте кедей елдерге кеңес беру, шаралар
әзірлеу;
- жаңа мүшеледі қабылдау, квоталарды өзгерту, ХВҚ-ға мүше-елдерді
тексеру.
Қалған уақытта губернаторлар, штаб-пәтері Вашингтонда (АҚШ) орналасқан
атқарушы кеңесті құрайтын өкілдері арқылы, ХВҚ-ның күнделікті іс-әрекеті
бойынша өздерінің үкіметтерінің тілектерін айтады. Жиырма төрт атқарушы
директор, ресми отырыстарда, аптасына үш рет кездеседі, губернаторлар
кеңесі арқылы мүше-елдердің үкіметтерімен бекітілген шаралардың жүзеге
асырылуын бақылайды. Қазіргі уақыттағы жеті атқарушы директор мына елдердің
өкілдері: Ұлыбритания, Германия, Қытай, Сауд Арабиясы, Құрама Штаттар,
Франция және Жапония. Қалған елдер топтасып, 19 мүше-ел ішінен бір атқарушы
директорды сайлайды. Олардың үлесіне 17 директор келеді.
Атқарушы кеңестің шешімді қабылдауы мына баптарға негізделеді:
- займ тек қана мүше-елдің экономикалық өсуіне көмектесетін өнімді
мақсаттарға беріледі;
- займ сәйкес үкіметтермен кепілдендірілуі тиіс;
- займ беру шешімі экономикалық себептерге негізделуі тиіс.
ХВҚ-ның қызметкерлері 2 мыңға жуық адамнан тұрады және директор-
басқарушымен басқарылады, ол сонымен қатар, атқарушы кеңестің басшысы
болады, оны кеңес сайлайды. Дәстүр бойынша директор-басқарушы –еуропалық
немесе ары кеткенде американдық емес болып келеді. 100-ге жуық елдің
қызметшілерінің интернационалдық құрамы, негізінен экономистерден тұрады,
сонымен қатар, онда статистер, ғылыми жұмыскерлер, мемлекеттік қаржы және
салық салу бойынша сарапшылар бар. Жұмысқа қабылдау конкурс негізінде
жүргізіледі. Негізгі қызметкер ХВҚ-ның Вашингтондағы штаб-пәтерінде
орналасқан, бірақ шағын бөлігі Париждегі, Женевадағы және Нью-Йорктағы БҰҰ-
ның жекелеген бөлімшелерінде немесе ХВҚ-ның мүшесі болып табылатын елдерде
қызмет көрсетеді.
ХВҚ-ның мүшесі болып кірген ел: өз ақшасының басқа елдер ақшаларына
қатысты құнын анықтау бойынша жасайтын қадамдары туралы басқа елдердеі
хабардар етуге, ұлттық ақшаларды шетел ақшаларына айырбастауды шеттеуден
бас тартуға және осындай экономикалық саясатты бағыт етіп ұстануға
міндеттенеді, себебі мұндай саясат тәртіптелген және конструктивті түрде
оның ұлттық байлығымен қатар, жалпы бүкіл қоғамның өсуіне алып
келеді.Мүшелер осы тәртіп нормаларымен жүруді өзіне міндетті етіп санайды.
Дүниежүзілік банк
Дүниежүзілік банк 1944 жылы валюталық-қаржылық сұрақтар бойынша
Біріккен ұлттар ұйымы (БҰҰ) Конференциясының шешімімен құрылды. Ол даму
институттары қатарының біртұтастығын көрсетеді және дүниежүзілік банктің
тобы деп аталады. Бұл топқа кіретін негізгі ұйымдар: Халықаралық жаңғыру
және даму банкі (ХЖДБ), Халықаралық даму қауымдастығы (ХДҚ), Халықаралық
қаржылық корпорация (ХҚК).
Халықаралық жаңғыру және даму банкі
Халықаралық жаңғыру және даму банкі (ХЖДБ) идеясы 1944 жылы Бреттон-
Вудстағы (АҚШ) валюталық –қаржылық сұрақтар бойынша Біріккен Ұлттар
Ұйымының (БҰҰ) Конференциясында қалыптасты. Халықаралық жаңғыру және даму
банкі өз қызметін 1945жылы бастады. Халықаралық жаңғыру және даму банкі
мамандандырылыған мекеме ретінде БҰҰ-на кіреді. Халықаралық жаңғыру және
даму банкінің орналасқан орны –Вашингтон (АҚШ), Еуропалық бюросы-Париж
(Франция), Токиолық бюросы-Токио (Жапония).
Мүше елдер тағайындайтын басқарушылардан (Қаржы министрлері немесе
Орталық банктердің төрағалары) құрылатын Басқарушылар Кеңесі Халықаралық
жаңғыру және даму банкінің жоғары органы болып табылады. Орынбасарлары бар
әр басқарушылардың уәкілдік мерзімі 5 жылды құрайды (қайта тағайындау
мүмкіндігі бар). Басқарушылар Кеңесінің жиналысы әдетте жылына бір рет
болып отырады. Ол өзінің уәкілдігінің жартысын атқарушы –директорларға
ұсына алады. (жаңа мүшелерді қабылдау туралы шешімдерді, жарғылық капиталды
өсіру немесе төмендетуді, Халықаралық жаңғыру және даму банкінің қызметін
тоқтатуды қоспағанда). Шешімдер көпшілік дауыс арқылы қабылданады, маңызды
мәселелер бойынша 85 % жинау қажет. Басқарушылар Кеңесінде дауыс беру
кезінде әр елдің дауыс беру көлемі оның Банк капиталындағы үлесіне
байланысты.
Атқарушы-директорлар (2 жылға сайланады) ағымдық жұмыстарға жауапты. 24
директорлардың ішінен 5-уі Халықаралық жаңғыру және даму банкінің
капиталында көп үлесі бар бес мүшемен (Ұлыбритания, Германия, АҚШ, Франция,
Жапония) тағайындалады, қалғандары белгілі бір елдің тобына тиістілігін
есепке ала отырып, басқарушылармен сайланады. Атқарушы-директорлар
өздеріне жүктелген уәкілдіктерін жүзеге асырады және әр директор өзіне
орынбасарларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz