Қор нарығының қазіргі замандағы жай-күйі және халықтың жинақтарын инвестицияларға айналдырудың негізгі механизмдері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚОР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ЖИНАҚТАРЫН ИНВЕСТИЦИЯЛАРҒА АЙНАЛДЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ МЕХАНИЗМДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... 6.29
1.1 Қор нарығы мәні және оның сыныптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Халықтың жинақтарының мәні және олардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Қор нарығының түрлері және оның ісін мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... .21
1.4 Халықтың жинақтарын инвестицияларға айналдырудың негізгі механизмдерінің құрамдас бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2 ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ЖАЙ.КҮЙІ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ЖИНАҚТАРЫН ИНВЕСТИЦИЯЛАРҒА АЙНАЛДЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ МЕХАНИЗМДЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ..30.59
2.1 Қазақстан қор нарығын және бағалы қағаздар қызметін және ондағы биржалық сауданы жүргізу механизмін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.2 Қор нарығындағы қатысушылар және биржалық тауарды саудаға түсіру
2.3 Халықтың жинақтарын инвестицияларға айналдырудың негізгі механизмдерінің қазіргі жағдайына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.4 Қазақстандағы халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы ретіндегі қызметін жүзеге асырылуына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
3 ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ЖАЙ.КҮЙІ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ЖИНАҚТАРЫН ИНВЕСТИЦИЯЛАРҒА АЙНАЛДЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ МЕХАНИЗМДЕРІН ДАМЫТУДЫҢ БОЛШАҚТАҒЫ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60.83
3.1 Бағалы қағаздар нарығындағы қор нарығы және оның шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
3.2 Қазақстанның бағалы қағаздар нарығын тұрақтандырудағы негізгі міндеттердің бірі қор нарығы және биржалық сауданы дамыту перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
3.3 Қазақстан банктеріндегі инвестициялық ресурсы ретіндегі халықтың жинақтары қызметін жаңғырту тетіктері мен басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... 76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚОР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ЖИНАҚТАРЫН ИНВЕСТИЦИЯЛАРҒА АЙНАЛДЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ МЕХАНИЗМДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... 6.29
1.1 Қор нарығы мәні және оның сыныптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Халықтың жинақтарының мәні және олардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Қор нарығының түрлері және оның ісін мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... .21
1.4 Халықтың жинақтарын инвестицияларға айналдырудың негізгі механизмдерінің құрамдас бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2 ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ЖАЙ.КҮЙІ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ЖИНАҚТАРЫН ИНВЕСТИЦИЯЛАРҒА АЙНАЛДЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ МЕХАНИЗМДЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ..30.59
2.1 Қазақстан қор нарығын және бағалы қағаздар қызметін және ондағы биржалық сауданы жүргізу механизмін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.2 Қор нарығындағы қатысушылар және биржалық тауарды саудаға түсіру
2.3 Халықтың жинақтарын инвестицияларға айналдырудың негізгі механизмдерінің қазіргі жағдайына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.4 Қазақстандағы халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы ретіндегі қызметін жүзеге асырылуына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
3 ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ЖАЙ.КҮЙІ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ЖИНАҚТАРЫН ИНВЕСТИЦИЯЛАРҒА АЙНАЛДЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ МЕХАНИЗМДЕРІН ДАМЫТУДЫҢ БОЛШАҚТАҒЫ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60.83
3.1 Бағалы қағаздар нарығындағы қор нарығы және оның шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
3.2 Қазақстанның бағалы қағаздар нарығын тұрақтандырудағы негізгі міндеттердің бірі қор нарығы және биржалық сауданы дамыту перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
3.3 Қазақстан банктеріндегі инвестициялық ресурсы ретіндегі халықтың жинақтары қызметін жаңғырту тетіктері мен басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... 76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қор нарығы - қаржы нарығының бір бөлігі, бағалы қағаздар нарығы, яғни бағалы қағаздар сатылатын және сатып алынатын, ал олардың бағасы сұраныспен және ұсыныспен айқындалатын нарық (ұйымдасқан және биржадан тыс нарық). Ағылшын әдебиетінде "қор нарығы" деген ұғым "қор биржасы" деген ұғыммен бірдей, қор биржасының негізгі атқарымы бағалы қағаздарды инвесторларға сату жолымен жария компанияларға, мемлекетке және жергілікті билік органдарына капитал тарту мүмкіндіктерін беру. Қазақстан заңнамасында "қор нарығы мен "бағалы қағаздар нарығы" деген ұғымдар мәндес. Қор нарығындағы акциялар, облигациялар, олардан туындаған бағалы қағаздар, опциондар, фьючерстік келісімшарттар, т.б. Айырбасқа түседі. Қор нарығының атқарымына бағалы қағаздардың эмитенттері,инвесторлар және бағалы қағаздар нарыгының кәсіпқой қатысушылары қатысады. Қазақстанда мемлекеттік бағалы қағаздардың шығарушысы (эмитенті) — Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, ол бағалы қағаздар нарығында басымдыққа ие мемлекеттік бағалы қағаздарды, мемлекеттік қарызхат облигацияларын қазынашылық вексельдер, т.б. шығарады. Акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі қоғамдар корпоративтік бағалы қағаздар шығарады. Дивидендтік, пайыздық немесе алып-сатарлық табыс алу мақсатымен қор нарығында бағалы қағаздарды сатып алушы жеке және заңи тұлғалар инвесторлар ретінде әрекет етеді. Қор нарығының кәсіпқой қатысушылары — бағалы қағаздармен операциялар жасауға лицензиясы бар заңи және жеке тұлғалар — қор биржалары инвестициялық қорлар мен компаниялар, дилерлік және брокерлік ұйымдар, тіркеушілер, депозитарийлер, т.б.
Қаржылық нарығының айрықша бөлігі, ол – бағалы қағаздар нарығы. Ал қаржылық инвестициямен осы бағалы қағаздар нарығы тікелей байланысты. Бүгінгі күні елімізде көптеген акционерлік қоғамдар, сақтандыру компаниялары, инвестициялық және мемлекеттік емес зейнетақы қоры, сонымен қатар басқы кәсіпорындар мен ұйымдар тіркелген. Осы жоғарыда аталған кәсіпорындар мен ұйымдардың барлығыда еліміздегі бағалы қағаздар нарығының потенцианалды қатысушылар қатарына жатқызылады. Олардың кейбіреулері эмитент, яғни айналымға бағалы қағаздар шығарушылар болып табыласа, ал екіншілері инвестор ретінде қызымет атқарады. Кәсәпорындар мен ұйымдар жаңа технология еңгізу, өндірісті жаңғырту (модернизациялау), қайта құру (реконструкциялау) әрқашан ірі капитал салым керек етеді. Ал мұндай жұмыс атқару үшін өндірушілерде әр уақытта капитал бола бермейді. Сондықтан да кәсіпорындар мен ұйымдар қарыз капиталы нарығына несиелер мен заимдарының қаражаттарын, айналымға акциялары мен облигацияларын шығарса, онда еліміцде бағалы қағаздар нарығы пайда болады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қор нарығы бойынша шетелдік, ресейлік, қазақстандық ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар. Биржа саудасы, оның қатысушылары, биржа саудасының жүргізілу механизмі ресейлік ғалымдар А.А. Галанов, Я. Миркин, Е.Ф. Жуков, М.В. Романовский, Т.С.Селеванова, Б.Б. Рубцов еңбектерінде көрініс тапты. Шетелдік экономистер Д. Кидуэлл, Э. Найман биржалық сауда және шетелдік қор нарығының даму сипатын көрсетті. Шетелдік және ресейлік экономистермен қатар, көптеген қазақстандық ғалымдардың да бағалы қағаздар нарығы бойынша ғылыми еңбектері аз емес. Қор нарығы және биржалық сауданың теориялық және тәжірибелік тұстарын зерттеуде Г.Т. Абдрахманова, У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Э. Рузиева, Б.А. Көшенова, А.А. Ильясов, А.А. Адамбекова, А.А. Арыстанов, Г.Н. Шалгимбаева, Г.С. Сейтқасымов ғалымдардың еңбектері қарастырылды.
Диплом жұмысын жазуда Қазақстанда дамымай отырған қор нарығы проблемасының маңыздылығы “Қор нарығы және Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар мен биржалық мәселелер ” тақырыбын таңдауға себепші болды.
Аталған мәселелердің маңыздылығы мен тақырыптың осы күнге дейін толыққанды зерттелмегендігі дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға, оның мақсаты мен міндеттерін айқындауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысының мақсаты ретінде Қазақстан Республикасы қор нарығы және биржалық сауданы ұйымдастырудың теориялық-әдістемелік және тәжірибелік жақтарын зерттей отырып, бағалы қағаздар нарығының даму бағыттарын анықтау болып табылады. Аталған мақсатқа жету барысында зерттеудің алдында келесідей міндеттер анықталған:
- қор нарығы және биржалық сауданы ұйымдастырудың теориялық пен тәжірибелік мазмұнын қарастыру;
- Қазақстан қор нарығындағы сауда жасаудың үлгілерін, оны құрушы факторларды зерттеу;
- бiрыңғай халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы ретіндегі қызмет мүмкiндiктерiн күшейтуге байланысты сұрақтарды қарастыру;
- Қазақстандағы халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы ретіндегі қызметтерiн талдау негiзiнде депозит әрекет ету тетiктерiне талдау жүргiзу;
- Қазақстан қор нарығындағы сауда жасаудың жағдайына талдау жүргізу;
Зерттеу жұмысының пәні Қазақстан Республикасының Қор нарығы және биржалық сауданы ұйымдастырудың теориялық және экономикалық қатынастардағы ролін қарастыра отырып, Қазақстан қор биржасының дамыту процесстері болып табылады.
Зерттеу нысаны болып Қазақстан Республикасының Қор нарығы және ондағы биржалық сауданы жүргізілуін талдау саналады.
Зерттеудің теориялық және әдiстемелiк негiзiн отандық және шетел ғалымдарының және мамандарының ғылыми еңбектерi, монографиялары, ХҚЕС құрайды. Дипломдық жұмыс негізгі ережелері, ҚР заңнамалық актілері мен нормативтік-құқықтық құжаттарына, соның ішінде: «Акционерлік қоғамдар туралы», «Бағалы қағаздар нарығы туралы», «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы», «Аудит туралы» Заңдарына сүйенеді.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және сараптаушылық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау қағидаларымен жүргізілді.
Зерттеудiң нәтижелерiнiң ғылыми жаңашылдығы бағалы қағаздардың есебінің, аудитінің теориялық және әдiстемелік негіздерін әрі қарай дамыту және акциялар мен облигациялардың есебі мен аудитінің әдістемесін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Қорғауға шығарылатын негiзгi ережелер. Дипломдық зерттеу үрдісінде қорғауға шығарылатын келесi маңызды ғылыми нәтижелер пайда болды:
1. Қор нарығы және Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен биржалық мәселелерін жетілдірудің әдістемелік аспектілері усынылған;
2. Қор нарығын ұйымдастыру жүйесінің ерекшеліктері анықталып, акцияларды шығару мен олардың қозғалыстары есебінің әдістемесі әзірленді;
3. Халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы ретіндегі қызметтерiн жаңғыртудың жағымды және жағымсыз жақтары көрсетілді;
4. Халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы ретіндегі қызметтерiн ел экономикасын қаржыландыруға қатысу мүмкіндігі үлгісі жасалды.
5. Қор нарығы және Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен биржалық мәселелеріне байланысты проблемаларды шеу жолдары ұсынылған.
Практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелерін іске асыру қор нарығы және Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен биржалық мәселелері бойынша қазақстандық заңнаманы жетілдіруге мүмкіншілік береді, жұмыстың қорытындысы мен ұсыныстары бағалы қағаздар нарығының кәсіби емес қатысушыларының қор нарығындағы операциялармен байланысты мәселелерді шешуге ыкпал етеді.
Практикалық маңызы - дипломның нәтижелері бойынша ғылыми жаңалықтар және іс-тәжірибелік ұсыныстар мен нұсқаулар Қазақстан қор енгізілді.
Диломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар кестелерде, суреттерде және қосымшаларда келтірілген.
Диломдық жұмыс көлемі. Диломдық жұмыс компьютерде терілген 74 бетте, оның ішінде 18 кесте, 16 сурет, 2 қосымшада баяндалған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қор нарығы - қаржы нарығының бір бөлігі, бағалы қағаздар нарығы, яғни бағалы қағаздар сатылатын және сатып алынатын, ал олардың бағасы сұраныспен және ұсыныспен айқындалатын нарық (ұйымдасқан және биржадан тыс нарық). Ағылшын әдебиетінде "қор нарығы" деген ұғым "қор биржасы" деген ұғыммен бірдей, қор биржасының негізгі атқарымы бағалы қағаздарды инвесторларға сату жолымен жария компанияларға, мемлекетке және жергілікті билік органдарына капитал тарту мүмкіндіктерін беру. Қазақстан заңнамасында "қор нарығы мен "бағалы қағаздар нарығы" деген ұғымдар мәндес. Қор нарығындағы акциялар, облигациялар, олардан туындаған бағалы қағаздар, опциондар, фьючерстік келісімшарттар, т.б. Айырбасқа түседі. Қор нарығының атқарымына бағалы қағаздардың эмитенттері,инвесторлар және бағалы қағаздар нарыгының кәсіпқой қатысушылары қатысады. Қазақстанда мемлекеттік бағалы қағаздардың шығарушысы (эмитенті) — Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, ол бағалы қағаздар нарығында басымдыққа ие мемлекеттік бағалы қағаздарды, мемлекеттік қарызхат облигацияларын қазынашылық вексельдер, т.б. шығарады. Акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі қоғамдар корпоративтік бағалы қағаздар шығарады. Дивидендтік, пайыздық немесе алып-сатарлық табыс алу мақсатымен қор нарығында бағалы қағаздарды сатып алушы жеке және заңи тұлғалар инвесторлар ретінде әрекет етеді. Қор нарығының кәсіпқой қатысушылары — бағалы қағаздармен операциялар жасауға лицензиясы бар заңи және жеке тұлғалар — қор биржалары инвестициялық қорлар мен компаниялар, дилерлік және брокерлік ұйымдар, тіркеушілер, депозитарийлер, т.б.
Қаржылық нарығының айрықша бөлігі, ол – бағалы қағаздар нарығы. Ал қаржылық инвестициямен осы бағалы қағаздар нарығы тікелей байланысты. Бүгінгі күні елімізде көптеген акционерлік қоғамдар, сақтандыру компаниялары, инвестициялық және мемлекеттік емес зейнетақы қоры, сонымен қатар басқы кәсіпорындар мен ұйымдар тіркелген. Осы жоғарыда аталған кәсіпорындар мен ұйымдардың барлығыда еліміздегі бағалы қағаздар нарығының потенцианалды қатысушылар қатарына жатқызылады. Олардың кейбіреулері эмитент, яғни айналымға бағалы қағаздар шығарушылар болып табыласа, ал екіншілері инвестор ретінде қызымет атқарады. Кәсәпорындар мен ұйымдар жаңа технология еңгізу, өндірісті жаңғырту (модернизациялау), қайта құру (реконструкциялау) әрқашан ірі капитал салым керек етеді. Ал мұндай жұмыс атқару үшін өндірушілерде әр уақытта капитал бола бермейді. Сондықтан да кәсіпорындар мен ұйымдар қарыз капиталы нарығына несиелер мен заимдарының қаражаттарын, айналымға акциялары мен облигацияларын шығарса, онда еліміцде бағалы қағаздар нарығы пайда болады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қор нарығы бойынша шетелдік, ресейлік, қазақстандық ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар. Биржа саудасы, оның қатысушылары, биржа саудасының жүргізілу механизмі ресейлік ғалымдар А.А. Галанов, Я. Миркин, Е.Ф. Жуков, М.В. Романовский, Т.С.Селеванова, Б.Б. Рубцов еңбектерінде көрініс тапты. Шетелдік экономистер Д. Кидуэлл, Э. Найман биржалық сауда және шетелдік қор нарығының даму сипатын көрсетті. Шетелдік және ресейлік экономистермен қатар, көптеген қазақстандық ғалымдардың да бағалы қағаздар нарығы бойынша ғылыми еңбектері аз емес. Қор нарығы және биржалық сауданың теориялық және тәжірибелік тұстарын зерттеуде Г.Т. Абдрахманова, У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Э. Рузиева, Б.А. Көшенова, А.А. Ильясов, А.А. Адамбекова, А.А. Арыстанов, Г.Н. Шалгимбаева, Г.С. Сейтқасымов ғалымдардың еңбектері қарастырылды.
Диплом жұмысын жазуда Қазақстанда дамымай отырған қор нарығы проблемасының маңыздылығы “Қор нарығы және Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар мен биржалық мәселелер ” тақырыбын таңдауға себепші болды.
Аталған мәселелердің маңыздылығы мен тақырыптың осы күнге дейін толыққанды зерттелмегендігі дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға, оның мақсаты мен міндеттерін айқындауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысының мақсаты ретінде Қазақстан Республикасы қор нарығы және биржалық сауданы ұйымдастырудың теориялық-әдістемелік және тәжірибелік жақтарын зерттей отырып, бағалы қағаздар нарығының даму бағыттарын анықтау болып табылады. Аталған мақсатқа жету барысында зерттеудің алдында келесідей міндеттер анықталған:
- қор нарығы және биржалық сауданы ұйымдастырудың теориялық пен тәжірибелік мазмұнын қарастыру;
- Қазақстан қор нарығындағы сауда жасаудың үлгілерін, оны құрушы факторларды зерттеу;
- бiрыңғай халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы ретіндегі қызмет мүмкiндiктерiн күшейтуге байланысты сұрақтарды қарастыру;
- Қазақстандағы халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы ретіндегі қызметтерiн талдау негiзiнде депозит әрекет ету тетiктерiне талдау жүргiзу;
- Қазақстан қор нарығындағы сауда жасаудың жағдайына талдау жүргізу;
Зерттеу жұмысының пәні Қазақстан Республикасының Қор нарығы және биржалық сауданы ұйымдастырудың теориялық және экономикалық қатынастардағы ролін қарастыра отырып, Қазақстан қор биржасының дамыту процесстері болып табылады.
Зерттеу нысаны болып Қазақстан Республикасының Қор нарығы және ондағы биржалық сауданы жүргізілуін талдау саналады.
Зерттеудің теориялық және әдiстемелiк негiзiн отандық және шетел ғалымдарының және мамандарының ғылыми еңбектерi, монографиялары, ХҚЕС құрайды. Дипломдық жұмыс негізгі ережелері, ҚР заңнамалық актілері мен нормативтік-құқықтық құжаттарына, соның ішінде: «Акционерлік қоғамдар туралы», «Бағалы қағаздар нарығы туралы», «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы», «Аудит туралы» Заңдарына сүйенеді.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және сараптаушылық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау қағидаларымен жүргізілді.
Зерттеудiң нәтижелерiнiң ғылыми жаңашылдығы бағалы қағаздардың есебінің, аудитінің теориялық және әдiстемелік негіздерін әрі қарай дамыту және акциялар мен облигациялардың есебі мен аудитінің әдістемесін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Қорғауға шығарылатын негiзгi ережелер. Дипломдық зерттеу үрдісінде қорғауға шығарылатын келесi маңызды ғылыми нәтижелер пайда болды:
1. Қор нарығы және Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен биржалық мәселелерін жетілдірудің әдістемелік аспектілері усынылған;
2. Қор нарығын ұйымдастыру жүйесінің ерекшеліктері анықталып, акцияларды шығару мен олардың қозғалыстары есебінің әдістемесі әзірленді;
3. Халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы ретіндегі қызметтерiн жаңғыртудың жағымды және жағымсыз жақтары көрсетілді;
4. Халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы ретіндегі қызметтерiн ел экономикасын қаржыландыруға қатысу мүмкіндігі үлгісі жасалды.
5. Қор нарығы және Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен биржалық мәселелеріне байланысты проблемаларды шеу жолдары ұсынылған.
Практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелерін іске асыру қор нарығы және Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен биржалық мәселелері бойынша қазақстандық заңнаманы жетілдіруге мүмкіншілік береді, жұмыстың қорытындысы мен ұсыныстары бағалы қағаздар нарығының кәсіби емес қатысушыларының қор нарығындағы операциялармен байланысты мәселелерді шешуге ыкпал етеді.
Практикалық маңызы - дипломның нәтижелері бойынша ғылыми жаңалықтар және іс-тәжірибелік ұсыныстар мен нұсқаулар Қазақстан қор енгізілді.
Диломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар кестелерде, суреттерде және қосымшаларда келтірілген.
Диломдық жұмыс көлемі. Диломдық жұмыс компьютерде терілген 74 бетте, оның ішінде 18 кесте, 16 сурет, 2 қосымшада баяндалған.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Биржевая деятельность: Учебник / Под ред. проф. В.А.Галанова. - Москва: Финансы и статистика, 1996. - 20с.
2. Адамбекова А.А. Рынок ценных бумаг в Казахстане (учебноометодическое пособие) - Алматы: Институт математики Министерства Образования и Науки РК 2003. - 220 с. "Бағалы қағаздар рыногы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы. 2003 жылғы 29 желтоқсан N 1424
3. Биржевое дело: Учебник / Под ред. В.А.Галанова, А.И.Басова. - М.: Финансы и статистика, 2001. – 14с.
4. Бердникова ТБ. Рынок ценных бумаг и биржевое дело: Учебное пособие. - М.: ИНФРА -М, 2002 - 70с. (Высшее образование ).
5. Бороздин П.Ю. Ценные бумаги и фондовый рынок. _ Москва: 1994. - 60с.
6. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг: Введение в фондовые операции. с.: Совмен, 1992 - 160 С.: ил.
7. Алексеев М.Ю. Рынок ценных бумаг. - М.: Финансы и статистика, 1995 г.;
8. Балабанов В.С. Рынок ценных бумаг: Коммерческая азбука /В.с.Балабанов., И.Е.Осокин., А.И.поволоцкий. - Москва: Финансы и статистика., 1994. - 128с. ил.
9. Сейткасимов г.с., Ильясов АА. Формирование фондового рынка. Учебное пособие / Экономика. Алматы, 1996. - 28с.
10. «Тауар биржалары туралы» Заң N2172, 1995ж. 7 cәyip 1 бал. «Ведомости Верховного Совета КазССР». 1995. N 3-4.
11. Ценные бумаги и фондовый рынок /Сейткасимов г.С. и др. Алматы: Экономика, 1998. - 84с.
12. Шалгимбаева г.н. Рынок ценных бумаг: Механизмы государственного регулирования. Алматы, Қаржы -қаражат. 1997. - 17с.
13. Абдрахманова ГТ, Жумабаева З.С. РЦБ: особенности функционирования в Казахстане. - Алматы: LEM, 2002 r. - 21 Ос.
14. Бункина М. Деньги, банки, валюта. Учебное пособие. Москва: «ДИС», 1994.
15. 13.Ефремов И.А. Операции коммерческих банков с ценными бумагами. Москва: Ист-Сервис, 1995. - 341 с.
16. Искаков УМ., Бохаев Д.Т, Рузиева Э.А., Финансовые рынки и посредники: Учебник. - Алматы: Экономика, 2005. - 98с.
17. Карагусова Г. Что нужно знать о ценных бумагах: Вопросы и ответы. - Алматы: Қаржы -қаражат, 1996. - 28с.
18. Карагусов Ф. Ценные бумаги и регулирование их обращения в Республике Казахстан. - Алматы: Қаржы - қаражат, 1995. - 46с.
19. Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы: Оқу құралы. Алматы: Экономика. - 1999. - 134б.
20. 0бщая теория денег и кредита. / Под ред. проф. Жукова Е.Ф.. - Москва: Банки и биржи. ЮНИТИ. ]. 995. - 350с. 22.Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок - М.: Перспектива, 1997.
21. Мусатов В.Т Фондовый рынок: Инструменты и механизмы - Москва: Международные отношения, 1991. - 92 с.
22. Рынок ценных бумаг: Учебник. / Под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. 2-е изд., перераб. и доп. - М: Финансы и статистика, 2002. - 256с.
23. Рынок ценных бумаг: Учебник. / Под ред. Е.Ф.Жукова - М: ЮНИТИ -ДАНА, 2005. - 123с.
24. Қазақстан Қор нарығының Жаршысы, Астана, 2011 жыл
25. Рынок ценных бумаг. Круглый стол в сенате парламента РК./ Аргументы и факты Казахстан. N2 6 (7]. 3) от 7 февраля 2010г.
26. Агадилова Н.Г. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу: қажеттілігі, алғышарттары және мәселелері // Қаржы-қаражат журналы, 2011, -№5. - 67-72 бб., 0,44 б.т.
27. Искаков УМ., Бохаев Д.Т, Рузиева Э.А., Финансовые рынки и посредники: Учебник. - Алматы: Экономика, 2010. - 298с.
28. Карагусова Г. Что нужно знать о ценных бумагах: Вопросы и ответы. - Алматы: Қаржы -к.аражат, 2006. - 28с.
29. Сундетов А.Г.Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының үлгісі: теориясы және мемлекеттік реттеуді қолданудың тәжірибесі // ҚазЭУ Хабаршысы, 2011, -№5. - 72-76 бб., 0,44 б.т.
30. Кырыкбаева Р.А. Бағалы қағаздар нарығының халықаралық үлгілері және Қазақстан нарығында мемлекеттік реттеуді жетілдірудің бағыттары // Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі: ұлттық экономиканы жеделдетілген жаңғырту және корпоративтік құрылымдардың дамуы: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. Алматы: әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, 2011. - 2 бөлім. – 208-211 бб., 0,3 б.т.
31. ҚР Ұлттық банкінің хабаршысы. №1-5 2011ж.
32. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2011 жылғы 25 желтоқсандағы № 164 қаулысымен мақұлданды Ќаулысы
33. Балабанов В.С. Рынок ценных бумаг: Коммерческая азбука /В.с.Балабанов., И.Е.Осокин., А.И.поволоцкий. - Москва: Финансы и статистика., 1994. - 128с. ил.
34. Карагусов Ф. Ценные бумаги и регулирование их обращения в Республике Казахстан. - Алматы: Қаржы - қаражат, 1995. - 56с.
35. Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есебі, 2011 жыл
36. «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2011-2013 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 15 желтоқсандағы № 1589 Қаулысы
37. ҚР Қаржы министрлігімен 2012 жылдың 15- қарашадағы №338 бекітілген Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары
38. Государственной программе развития и совершенствования бухгалтерского учета и аудита в Р К на 2012-2014 годы
1. Биржевая деятельность: Учебник / Под ред. проф. В.А.Галанова. - Москва: Финансы и статистика, 1996. - 20с.
2. Адамбекова А.А. Рынок ценных бумаг в Казахстане (учебноометодическое пособие) - Алматы: Институт математики Министерства Образования и Науки РК 2003. - 220 с. "Бағалы қағаздар рыногы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы. 2003 жылғы 29 желтоқсан N 1424
3. Биржевое дело: Учебник / Под ред. В.А.Галанова, А.И.Басова. - М.: Финансы и статистика, 2001. – 14с.
4. Бердникова ТБ. Рынок ценных бумаг и биржевое дело: Учебное пособие. - М.: ИНФРА -М, 2002 - 70с. (Высшее образование ).
5. Бороздин П.Ю. Ценные бумаги и фондовый рынок. _ Москва: 1994. - 60с.
6. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг: Введение в фондовые операции. с.: Совмен, 1992 - 160 С.: ил.
7. Алексеев М.Ю. Рынок ценных бумаг. - М.: Финансы и статистика, 1995 г.;
8. Балабанов В.С. Рынок ценных бумаг: Коммерческая азбука /В.с.Балабанов., И.Е.Осокин., А.И.поволоцкий. - Москва: Финансы и статистика., 1994. - 128с. ил.
9. Сейткасимов г.с., Ильясов АА. Формирование фондового рынка. Учебное пособие / Экономика. Алматы, 1996. - 28с.
10. «Тауар биржалары туралы» Заң N2172, 1995ж. 7 cәyip 1 бал. «Ведомости Верховного Совета КазССР». 1995. N 3-4.
11. Ценные бумаги и фондовый рынок /Сейткасимов г.С. и др. Алматы: Экономика, 1998. - 84с.
12. Шалгимбаева г.н. Рынок ценных бумаг: Механизмы государственного регулирования. Алматы, Қаржы -қаражат. 1997. - 17с.
13. Абдрахманова ГТ, Жумабаева З.С. РЦБ: особенности функционирования в Казахстане. - Алматы: LEM, 2002 r. - 21 Ос.
14. Бункина М. Деньги, банки, валюта. Учебное пособие. Москва: «ДИС», 1994.
15. 13.Ефремов И.А. Операции коммерческих банков с ценными бумагами. Москва: Ист-Сервис, 1995. - 341 с.
16. Искаков УМ., Бохаев Д.Т, Рузиева Э.А., Финансовые рынки и посредники: Учебник. - Алматы: Экономика, 2005. - 98с.
17. Карагусова Г. Что нужно знать о ценных бумагах: Вопросы и ответы. - Алматы: Қаржы -қаражат, 1996. - 28с.
18. Карагусов Ф. Ценные бумаги и регулирование их обращения в Республике Казахстан. - Алматы: Қаржы - қаражат, 1995. - 46с.
19. Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы: Оқу құралы. Алматы: Экономика. - 1999. - 134б.
20. 0бщая теория денег и кредита. / Под ред. проф. Жукова Е.Ф.. - Москва: Банки и биржи. ЮНИТИ. ]. 995. - 350с. 22.Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок - М.: Перспектива, 1997.
21. Мусатов В.Т Фондовый рынок: Инструменты и механизмы - Москва: Международные отношения, 1991. - 92 с.
22. Рынок ценных бумаг: Учебник. / Под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. 2-е изд., перераб. и доп. - М: Финансы и статистика, 2002. - 256с.
23. Рынок ценных бумаг: Учебник. / Под ред. Е.Ф.Жукова - М: ЮНИТИ -ДАНА, 2005. - 123с.
24. Қазақстан Қор нарығының Жаршысы, Астана, 2011 жыл
25. Рынок ценных бумаг. Круглый стол в сенате парламента РК./ Аргументы и факты Казахстан. N2 6 (7]. 3) от 7 февраля 2010г.
26. Агадилова Н.Г. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу: қажеттілігі, алғышарттары және мәселелері // Қаржы-қаражат журналы, 2011, -№5. - 67-72 бб., 0,44 б.т.
27. Искаков УМ., Бохаев Д.Т, Рузиева Э.А., Финансовые рынки и посредники: Учебник. - Алматы: Экономика, 2010. - 298с.
28. Карагусова Г. Что нужно знать о ценных бумагах: Вопросы и ответы. - Алматы: Қаржы -к.аражат, 2006. - 28с.
29. Сундетов А.Г.Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының үлгісі: теориясы және мемлекеттік реттеуді қолданудың тәжірибесі // ҚазЭУ Хабаршысы, 2011, -№5. - 72-76 бб., 0,44 б.т.
30. Кырыкбаева Р.А. Бағалы қағаздар нарығының халықаралық үлгілері және Қазақстан нарығында мемлекеттік реттеуді жетілдірудің бағыттары // Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі: ұлттық экономиканы жеделдетілген жаңғырту және корпоративтік құрылымдардың дамуы: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. Алматы: әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, 2011. - 2 бөлім. – 208-211 бб., 0,3 б.т.
31. ҚР Ұлттық банкінің хабаршысы. №1-5 2011ж.
32. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2011 жылғы 25 желтоқсандағы № 164 қаулысымен мақұлданды Ќаулысы
33. Балабанов В.С. Рынок ценных бумаг: Коммерческая азбука /В.с.Балабанов., И.Е.Осокин., А.И.поволоцкий. - Москва: Финансы и статистика., 1994. - 128с. ил.
34. Карагусов Ф. Ценные бумаги и регулирование их обращения в Республике Казахстан. - Алматы: Қаржы - қаражат, 1995. - 56с.
35. Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есебі, 2011 жыл
36. «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2011-2013 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 15 желтоқсандағы № 1589 Қаулысы
37. ҚР Қаржы министрлігімен 2012 жылдың 15- қарашадағы №338 бекітілген Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары
38. Государственной программе развития и совершенствования бухгалтерского учета и аудита в Р К на 2012-2014 годы
ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ЖИНАҚТАРЫН
ИНВЕСТИЦИЯЛАРҒА АЙНАЛДЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ МЕХАНИЗМДЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚОР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ЖИНАҚТАРЫН ИНВЕСТИЦИЯЛАРҒА АЙНАЛДЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ
МЕХАНИЗМДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... 6-29
1.1 Қор нарығы мәні және оның
сыныптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Халықтың жинақтарының мәні және олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Қор нарығының түрлері және оның ісін мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... .21
1.4 Халықтың жинақтарын инвестицияларға айналдырудың негізгі
механизмдерінің құрамдас
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...26
2 ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ЖИНАҚТАРЫН
ИНВЕСТИЦИЯЛАРҒА АЙНАЛДЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ МЕХАНИЗМДЕРІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ..30-59
2.1 Қазақстан қор нарығын және бағалы қағаздар қызметін және ондағы
биржалық сауданы жүргізу механизмін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.2 Қор нарығындағы қатысушылар және биржалық тауарды саудаға түсіру
2.3 Халықтың жинақтарын инвестицияларға айналдырудың негізгі
механизмдерінің қазіргі жағдайына талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..44
2.4 Қазақстандағы халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы
ретіндегі қызметін жүзеге асырылуына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 51
3 ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ЖИНАҚТАРЫН
ИНВЕСТИЦИЯЛАРҒА АЙНАЛДЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ МЕХАНИЗМДЕРІН ДАМЫТУДЫҢ БОЛШАҚТАҒЫ
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .60-83
3.1 Бағалы қағаздар нарығындағы қор нарығы және оның шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
3.2 Қазақстанның бағалы қағаздар нарығын тұрақтандырудағы негізгі
міндеттердің бірі қор нарығы және биржалық сауданы дамыту
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
3.3 Қазақстан банктеріндегі инвестициялық ресурсы ретіндегі халықтың
жинақтары қызметін жаңғырту тетіктері мен
басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... .76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .86
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қор нарығы - қаржы нарығының бір
бөлігі, бағалы қағаздар нарығы, яғни бағалы қағаздар сатылатын және сатып
алынатын, ал олардың бағасы сұраныспен және ұсыныспен айқындалатын нарық
(ұйымдасқан және биржадан тыс нарық). Ағылшын әдебиетінде "қор нарығы"
деген ұғым "қор биржасы" деген ұғыммен бірдей, қор биржасының негізгі
атқарымы бағалы қағаздарды инвесторларға сату жолымен жария компанияларға,
мемлекетке және жергілікті билік органдарына капитал тарту мүмкіндіктерін
беру. Қазақстан заңнамасында "қор нарығы мен "бағалы қағаздар нарығы" деген
ұғымдар мәндес. Қор нарығындағы акциялар, облигациялар, олардан туындаған
бағалы қағаздар, опциондар, фьючерстік келісімшарттар, т.б. Айырбасқа
түседі. Қор нарығының атқарымына бағалы қағаздардың эмитенттері,инвесторлар
және бағалы қағаздар нарыгының кәсіпқой қатысушылары қатысады. Қазақстанда
мемлекеттік бағалы қағаздардың шығарушысы (эмитенті) — Қазақстан
Республикасының Қаржы министрлігі, ол бағалы қағаздар нарығында басымдыққа
ие мемлекеттік бағалы қағаздарды, мемлекеттік қарызхат облигацияларын
қазынашылық вексельдер, т.б. шығарады. Акционерлік қоғамдар мен
жауапкершілігі шектеулі қоғамдар корпоративтік бағалы қағаздар шығарады.
Дивидендтік, пайыздық немесе алып-сатарлық табыс алу мақсатымен қор
нарығында бағалы қағаздарды сатып алушы жеке және заңи тұлғалар инвесторлар
ретінде әрекет етеді. Қор нарығының кәсіпқой қатысушылары — бағалы
қағаздармен операциялар жасауға лицензиясы бар заңи және жеке тұлғалар —
қор биржалары инвестициялық қорлар мен компаниялар, дилерлік және брокерлік
ұйымдар, тіркеушілер, депозитарийлер, т.б.
Қаржылық нарығының айрықша бөлігі, ол – бағалы қағаздар нарығы. Ал
қаржылық инвестициямен осы бағалы қағаздар нарығы тікелей байланысты.
Бүгінгі күні елімізде көптеген акционерлік қоғамдар, сақтандыру
компаниялары, инвестициялық және мемлекеттік емес зейнетақы қоры, сонымен
қатар басқы кәсіпорындар мен ұйымдар тіркелген. Осы жоғарыда аталған
кәсіпорындар мен ұйымдардың барлығыда еліміздегі бағалы қағаздар нарығының
потенцианалды қатысушылар қатарына жатқызылады. Олардың кейбіреулері
эмитент, яғни айналымға бағалы қағаздар шығарушылар болып табыласа, ал
екіншілері инвестор ретінде қызымет атқарады. Кәсәпорындар мен ұйымдар жаңа
технология еңгізу, өндірісті жаңғырту (модернизациялау), қайта құру
(реконструкциялау) әрқашан ірі капитал салым керек етеді. Ал мұндай жұмыс
атқару үшін өндірушілерде әр уақытта капитал бола бермейді. Сондықтан да
кәсіпорындар мен ұйымдар қарыз капиталы нарығына несиелер мен заимдарының
қаражаттарын, айналымға акциялары мен облигацияларын шығарса, онда еліміцде
бағалы қағаздар нарығы пайда болады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қор нарығы бойынша шетелдік,
ресейлік, қазақстандық ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар. Биржа
саудасы, оның қатысушылары, биржа саудасының жүргізілу механизмі ресейлік
ғалымдар А.А. Галанов, Я. Миркин, Е.Ф. Жуков, М.В. Романовский,
Т.С.Селеванова, Б.Б. Рубцов еңбектерінде көрініс тапты. Шетелдік
экономистер Д. Кидуэлл, Э. Найман биржалық сауда және шетелдік қор
нарығының даму сипатын көрсетті. Шетелдік және ресейлік экономистермен
қатар, көптеген қазақстандық ғалымдардың да бағалы қағаздар нарығы бойынша
ғылыми еңбектері аз емес. Қор нарығы және биржалық сауданың теориялық және
тәжірибелік тұстарын зерттеуде Г.Т. Абдрахманова, У.М. Искаков, Д.Т.
Бохаев, Э. Рузиева, Б.А. Көшенова, А.А. Ильясов, А.А. Адамбекова, А.А.
Арыстанов, Г.Н. Шалгимбаева, Г.С. Сейтқасымов ғалымдардың еңбектері
қарастырылды.
Диплом жұмысын жазуда Қазақстанда дамымай отырған қор нарығы
проблемасының маңыздылығы “Қор нарығы және Қазақстан Республикасында бағалы
қағаздар мен биржалық мәселелер ” тақырыбын таңдауға себепші болды.
Аталған мәселелердің маңыздылығы мен тақырыптың осы күнге дейін
толыққанды зерттелмегендігі дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға, оның
мақсаты мен міндеттерін айқындауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысының мақсаты ретінде Қазақстан Республикасы қор нарығы
және биржалық сауданы ұйымдастырудың теориялық-әдістемелік және тәжірибелік
жақтарын зерттей отырып, бағалы қағаздар нарығының даму бағыттарын анықтау
болып табылады. Аталған мақсатқа жету барысында зерттеудің алдында
келесідей міндеттер анықталған:
- қор нарығы және биржалық сауданы ұйымдастырудың теориялық пен
тәжірибелік мазмұнын қарастыру;
- Қазақстан қор нарығындағы сауда жасаудың үлгілерін, оны құрушы
факторларды зерттеу;
- бiрыңғай халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы
ретіндегі қызмет мүмкiндiктерiн күшейтуге байланысты сұрақтарды қарастыру;
- Қазақстандағы халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы
ретіндегі қызметтерiн талдау негiзiнде депозит әрекет ету тетiктерiне
талдау жүргiзу;
- Қазақстан қор нарығындағы сауда жасаудың жағдайына талдау жүргізу;
Зерттеу жұмысының пәні Қазақстан Республикасының Қор нарығы және
биржалық сауданы ұйымдастырудың теориялық және экономикалық қатынастардағы
ролін қарастыра отырып, Қазақстан қор биржасының дамыту процесстері болып
табылады.
Зерттеу нысаны болып Қазақстан Республикасының Қор нарығы және ондағы
биржалық сауданы жүргізілуін талдау саналады.
Зерттеудің теориялық және әдiстемелiк негiзiн отандық және шетел
ғалымдарының және мамандарының ғылыми еңбектерi, монографиялары, ХҚЕС
құрайды. Дипломдық жұмыс негізгі ережелері, ҚР заңнамалық актілері мен
нормативтік-құқықтық құжаттарына, соның ішінде: Акционерлік қоғамдар
туралы, Бағалы қағаздар нарығы туралы, Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есеп беру туралы, Аудит туралы Заңдарына сүйенеді.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және
сараптаушылық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау
қағидаларымен жүргізілді.
Зерттеудiң нәтижелерiнiң ғылыми жаңашылдығы бағалы қағаздардың
есебінің, аудитінің теориялық және әдiстемелік негіздерін әрі қарай дамыту
және акциялар мен облигациялардың есебі мен аудитінің әдістемесін жетілдіру
бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Қорғауға шығарылатын негiзгi ережелер. Дипломдық зерттеу үрдісінде
қорғауға шығарылатын келесi маңызды ғылыми нәтижелер пайда болды:
1. Қор нарығы және Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен
биржалық мәселелерін жетілдірудің әдістемелік аспектілері усынылған;
2. Қор нарығын ұйымдастыру жүйесінің ерекшеліктері анықталып,
акцияларды шығару мен олардың қозғалыстары есебінің әдістемесі әзірленді;
3. Халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы ретіндегі
қызметтерiн жаңғыртудың жағымды және жағымсыз жақтары көрсетілді;
4. Халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы ретіндегі
қызметтерiн ел экономикасын қаржыландыруға қатысу мүмкіндігі үлгісі
жасалды.
5. Қор нарығы және Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен
биржалық мәселелеріне байланысты проблемаларды шеу жолдары ұсынылған.
Практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелерін іске асыру қор нарығы және
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен биржалық мәселелері бойынша
қазақстандық заңнаманы жетілдіруге мүмкіншілік береді, жұмыстың қорытындысы
мен ұсыныстары бағалы қағаздар нарығының кәсіби емес қатысушыларының қор
нарығындағы операциялармен байланысты мәселелерді шешуге ыкпал етеді.
Практикалық маңызы - дипломның нәтижелері бойынша ғылыми жаңалықтар
және іс-тәжірибелік ұсыныстар мен нұсқаулар Қазақстан қор енгізілді.
Диломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар кестелерде,
суреттерде және қосымшаларда келтірілген.
Диломдық жұмыс көлемі. Диломдық жұмыс компьютерде терілген 74 бетте,
оның ішінде 18 кесте, 16 сурет, 2 қосымшада баяндалған.
1 ҚОР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ЖИНАҚТАРЫН ИНВЕСТИЦИЯЛАРҒА АЙНАЛДЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ
МЕХАНИЗМДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Қор нарығы мәні және оның сыныптамасы
Қор нарығы - қаржы нарығының бір бөлігі, бағалы қағаздар нарығы, яғни
бағалы қағаздар сатылатын және сатып алынатын, ал олардың бағасы сұраныспен
және ұсыныспен айқындалатын нарық (ұйымдасқан және биржадан тыс нарық).
Ағылшын әдебиетінде "қор нарығы" деген ұғым "қор биржасы" деген ұғыммен
бірдей, қор биржасының негізгі атқарымы бағалы қағаздарды инвесторларға
сату жолымен жария компанияларға, мемлекетке және жергілікті билік
органдарына капитал тарту мүмкіндіктерін беру. Қазақстан заңнамасында "қор
нарығы мен "бағалы қағаздар нарығы" деген ұғымдар мәндес. Қор нарығындағы
акциялар, облигациялар, олардан туындаған бағалы қағаздар, опциондар,
фьючерстік келісімшарттар, т.б. Айырбасқа түседі. Қор нарығының атқарымына
бағалы қағаздардың эмитенттері,инвесторлар және бағалы қағаздар нарыгының
кәсіпқой қатысушылары қатысады. Қазақстанда мемлекеттік бағалы қағаздардың
шығарушысы (эмитенті) — Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, ол
бағалы қағаздар нарығында басымдыққа ие мемлекеттік бағалы қағаздарды,
мемлекеттік қарызхат облигацияларын қазынашылық вексельдер, т.б. шығарады.
Акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі қоғамдар корпоративтік
бағалы қағаздар шығарады. Дивидендтік, пайыздық немесе алып-сатарлық табыс
алу мақсатымен қор нарығында бағалы қағаздарды сатып алушы жеке және заңи
тұлғалар инвесторлар ретінде әрекет етеді. Қор нарығының кәсіпқой
қатысушылары — бағалы қағаздармен операциялар жасауға лицензиясы бар заңи
және жеке тұлғалар — қор биржалары инвестициялық қорлар мен компаниялар,
дилерлік және брокерлік ұйымдар, тіркеушілер, депозитарийлер, т.б.
Бағалы қағаздардың биржалық нарығы және биржадан тыс нaрығы түрлеріне
бөлінеді. Биржадағы сауда-саттыққа бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой
қатысушылары — биржа мүшелері қатысады; биржада осы биржаның листингіне,
яғни осы биржада бағаланатын бағалы қағаздар тізбесіне енгізілген акциялар
сатып алынады және сатылады; әрбір биржа бағалы қағаздарды листингіге
енгізу тәртібін белгілейді.[1] Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде, яғни
өзіне тиесілі ұйымдары және онда жұмыс істеу ережелері бар нарығы болуы
керек. Алайда бағалы қағаздар нарығында сатылатын тауарлар ерекше тауарлар
болып табылады. Себебі бағалы қағаздар – бұл тек меншік титулы, табыс алуға
құқық беретін, бірақ нақты капитал алуға құқығы жоқ құжат. Бағалы қағаздар
нарығының оқшаулануы олардың осы сапасымен анықталады [1].
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтар сияқты күрделі ұйымдық және
техникалық циклдардың толықтылығы мен аяқталғандылығын жоғары деңгейімен
ұсынады. Онда бағалы қағаздар баға кешенін қолдану арқылы сатып алу-сату
заты ретінде пайдаланылады, бұл жай тауарлардан ерекшеленеді.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзiнiң айырықша тауарымен
өзгешеленедi. Ол өзгеше тауар - бағалы қағаздар. Олар бiрiншіден, меншiк
белгiсi, екiншiден, қарыз мiндеттемесi, яғни олар бойынша табыс алу құқы
және табыс төлеу мiндеттемесi пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл
тауарды өз құны аз болсада, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады.
Бағалы қағаздардың көрсетiлген құны (номиналы) өте төмен болғанымен,
мысалы, өндірiс кәсiпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгiлі-бір мөлшерiн
көрсетедi. Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары
болса, онда оның бағасы көрсетiлген құннан (номиналынан) жоғары болады
(керiсiнше де болуы мүмкiн). Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы,
бағалы қағаздардың жалған капитал екеннін көрсетеді [2].
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды
құндылықтардың орнына жүретiн символы болғандықтан оны қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың
инструментi немесе құралы болып та есептеледi. Себебi тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткiзуге немесе сол құндылықтар бiр
субъектiден екiншiге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы
капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты
қызметін көрсетедi.
Әлемдік тәжірибеде бағалы қағаздар капиталдық және ақшалық болып екі
түрге бөлінеді. Капиталдық бағалы қағаздар капитал нарығында, ал ақшалық
бағалы қағаздар ақша нарығында айналысқа түседі. Бұл жіктеу жағдайын 1
суреттен көруге болады [3].
Экономикалық қатынастардағы капитал нарығында бағалы қағаздар бір
жылдан көп мерзімге ұсынылады. Бұлар қарыздық және инвестициялық бағалы
қағаздар бола алады. Бұндай түрдегі бағалы қағаздарды эмитенттердің барлық
түрлері шығарады: мемлекет, муниципалитеттер, корпорациялар, қаржы
институттары және т.б.
Сурет 1 - Қор нарығындағы бағалы қағаздарды жіктеу үлгісі
Жалған капитал [4]. - нақты капиталдың қағаз белгісi, яғни өндiрiстiк
капиталдың оқшауланып шыққан бiр бөлiгi (сауда, несие капиталдары).
Бағалы қағаздар нарығының құралдарына бағалы қағаздар жатады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiне сәйкес формалар мен
реквизиттерде белгiленген мүлiктiк құқықты куәландыратын құжат бағалы қағаз
болып табылады. Бұл бағалы қағаздың жүзеге асырылуы мен берілуі тек оны
ұсынғанда ғана мүмкiн болады.
Бағалы қағаздар – бағалы қағаздар нарығында айналыста болатын ерекше
тауар, алайда oл заттай тауар немесе қызмет немесе ақша болып табылмайды.
Оны ақшаға жақындататын бiрқатар өз ерекшелiктерi бар. Олардың ішіндегі ең
басты ерекшелiгi - оны әр түрлi формадағы ақшаға айырбастауға ( өтеу, сатып-
сатып алу, эмитенттi қайтару, құқықты қайта табыстау және т.б. жолдармен)
болады. Oл eceп айырысуда пайдаланылуы мүмкiн, кепiл де бола алады, оны
бiрнеше жыл сақтауға да немесе мұра бойынша мерзiмсiз беруге де болады, оны
сыйлық ретiнде бipeyгe ұсынуға да болады.
Бұл бір жағынан қолайлы, екінші жағынан трансакциялық шығындарды
азайтады.
Бағалы қағаздар қоғамдық маңызы бар бірқатар функцияларды орындайды:
• экономиканың салаларына, аумақтар мен елді мекендерге, халыққа,
мемлекетке және т.б. аұшалай қаражаттарды (капиталды) қайта
бөледі;
• өз иесіне мынадай нақты қосымша құқықтар береді: капиталға,
ақпаратқа, ең алдыме,белгілі бір жағдайларға сәйкес келетін
басқару ісіне қатысуға;
• капиталдан табыс алуды және (немесе) капиталдың өзін қайтаруды
қамтамасыз етеді.
1-кестеде Қазақстандағы бағалы қағаздарды жіктелімі келтірілген.
Кесте 1- Қазақстандағы бағалы қағаздарды жіктелінуі
Сипаттамасы Бағалы қағаздың түрлері
1 2
Эмитенті бойынша мемлекеттік
корпорациялық
жекеменшіктік
шетелдік
Эмитент міндеттемелері бойынша үлестік
борыштық
тауарды иелену құжаты
Айналыс аумақтары бойынша аймақтақ
ұлттық
халықаралық
Құқықты жүзеге асыратын формалары атаулы
бойынша ұсынбалы
ордерлік
Шығарылатын формалары бойынша құжаттандырылған
құжаттандырылмаған
Айналыс мерзімі бойынша мерзімсіз
мерзімді
қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін)
орта мерзімді (1 жылдан 10 жылға
дейін)
ұзақ мерзімді (10 жылдан жоғары)
Базистік активі бойынша негізгі
туынды
Табысты төлеу тәсілдері бойынша ұдайы (жүйелі) төлеммен
бір жолғы төлеммен
тіркелген % мөлшерлемесімен
өзгермелі % мөлшерлемесімен
Табысты алу тәсілдері бойынша инвестициялық
нарықтық
Эмиссия тәсілдері бойынша эмиссиялы
эмиссиялық емес
Валюта бойынша номинал ұлттық валютаның номинал құнымен
шетелдік валютаның номинал құнымен
қос номиналмен
номиналсыз
Айналыс шарттары бойынша қайтарымды
қайтарымсыз
Қазақстан Республикасында қолданылатын барлық бағалы қағаздар мынадай
санаттарға бөлінеді:
Негізгі бағалы қағаз – олардың негізіне қандай да бip активке,
әдетте, тауарларға, ақшаға, капиталға, мүлікке әр түрлі ресурстарға және
т.б. берілген мүліктік құқық жатады.
Туынды бағалы қағаз - бұл қандай да бiр базиске активке арналған
бағалы қағаз: базистік активтер бағаларына пайыздық мөлшерлемелер,
индекстер жатады. Базистiк активтерге тауарлар (мұнай, алтын, астық және
т.б.) негізгі бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар және т.б.) жатады.
Туынды бағалы қағаздарға: фьючерстiк келiсiмшарттар (тауарлық, валюталық,
пайыздық, индекстік және т.б.), варранттар, құқықтар және еркні айналыста
болатын опциондар жатады.
Үлестік бағалы қағаз- кәсiпорын таратыылғанда өз иесiнiң мүліктің бір
бөлігіне ие болу құқығын бекiтiп бередi, өз иесiне жарғылық капиталды
құруға қатысуына мүмкіндік береді, пайданың бір бөлігін алуға және
кәсіпорныды басқаруға қатысуына құқық береді. Үлестік бағалы қағаздарға
акциялардың барлық түрлері, инвестициялық пайлар жатады.
Борыштық бағалы қағаз - қарыз иелepi мен эмитенеттері арасындағы
қарыз қатынасын бейнелейдi. Олар оны сатып алy және бeлгілі бір пайыз төлеу
мiндеттерiн өз мойындарына алады. Борыштық бағалы қағаздың үлгiлерiне
облигацияларды, ипотекалық куәлiктердi, қазынашылық мiндеттемелердi, ҚP
Ұлттық банкiнiң ноталарын жатқызуға болады.
Бағалы қағаздардың меншiк құқығын жүзеге асыратын формалар бойынша
мыналар бөлiп керсетіледi:
Атаулы бағалы қағаз- олардың барлық иелерiн сәйкестендiрудi
қарастырады. Иелерi туралы ақпарат тiзiлiмiнде болады, ал осы бағалы
қағаздармен бекiтілген меншiк құқығының басқаға өтуі оларды сәйкестендіруді
қажет етедi.
Ордерлiк бағалы қағаз - oл бойынша құқық бағалы қағазға аталған
тұлғаға тиесілі болады және осы бағалы қағазда табыстау жазуын
индоссаменттi орындау жолымен беріледі. Оның үлгілеріне вексельдер,
ипотекалық куәлiк жатады.
Ұсынбалы бағалы қағаз - осы қағазбен куәландырылған құқық оны ұсынатын
адамға тиесілi болады. Осы бағалы қағазға бекiтілiп берілген құқықты жүзеге
асыру үшiн аталған бағалы қағазды ұсынса жетiп жатыр.
Құжаттандырылған – қағазбен тасымалдаушыға эмитенттеледi.
Құжаттандырылмаған - шотқа жазу жолымен эмитенттеледi.
Нарықтық бағалы қағаз – бағамдық айырмашылық ретінде одан табыс алуға
мүмкiндiк бередi.
Инвестициялық бағалы қағаз - дивидендтер, купондар, пайыздар түрiнде
осы бағалы қағаз бойынша ағымдағы табысты aлy мақсатында ұзақ мерзiмге
сатып алынады.
Қайтарылымды бағалы қағаз - мерзiмнен бұрын өтелуi мүмкін.
Қайтарылымсыз - айналыс мерзiмi бiткенше айналыстан алынбайтын бағалы
қағаз.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес бағалы қағаздың мынадай
түрлерi айналысқа түседi:
• мемлекеттiк бағалы қағаздар;
• акциялар;
• облигациялар;
• коносаменттер;
• ипотекалық куәлiктер;
• туынды бағалы қағаздар;
• жай қоймалық куәлiктер;
• қосарлы қоймалық куәлiктер (қоймалық + кепiлдiктi куәлiк);
• ҚP-дағы айналысқа жіберілген шетелдік эмитенттің бағалы қағазы;
• Заң актілерiмен белгіленген тәртiпте бағалы қағаздардың қатарына
жатқызылған басқа да құжаттар.
Бағалы қағаздардың Қазақстан нарығындағы қаржылық құралдарына қарай
оның құрылымы 2-суретте берілген.
Сурет 2 - Қазақстан бағалы қағаздар нарығының негізгі сегменттері
Акция - акционерлiк қоғамның капиталына қатысуға мүмкіндік беретiн
бағалы қағаз. Оны мемлекеттiк органдар емес, тек акционерлiк қоғамдар ғана
шығарады. Бұл арада корпорациялар қалыптастыратын капитал корпорация
таратылғанда қарыз капиталы ретiндегi (оның iшiнде облигация ретiндегi)
мiндеттемелер төленбегеннен кейiн екiншi кезекте орны толтырылатын өзiндiк
капиталдың құрамдық бөлігі болып табылады. Акционерлер өздерi салған акция
сомасының мөлшерiнде ғана қоғам мiндеттемелерiне жауап бередi. Сондықтан
эмитент банкротқа ұшыраған жағдайда акцияға инвестияланған ақшаны қайтарып
алудың кеплдігі болмайды.
Акцияларды былайша жiктеуге болады:
1. Акция бip акционерден eкіншісіне берілк тәсілі бойынша мыналарға
бөлінеді:
• атаулы;
• ұсынбалы.
Атаулы акция – оның (атаулы акциясының) иелері мiндеттi түрде
акционерлердің тізіміне тiркеледi.
Ұсынбалы акция акционерлердың тiзiмiне тiркелмейдi. Әдетте, АҚ олардың
иелерiн бiлмейдi. Бұл акцияның нақты иeci ғана акционердiң меншiк құқығын
растай алады.
2. Табысты алу құқығына қарай:
• жай;
• артықшылықты.
Облигация - бұл оны, номинал құны немесе басқадай мүлiктiк
эквиваленттi шығаратын тұлғадан осыларды өз иесiнiң алу құқығын
куәландыратын бағалы қағаз. Облигация, сонымен бipгe өз иесiне оған
тiркелген номинал құнынан немесе басқадай мүлiктiк құқықтан пайызды алуына
мүмкiндiк бередi [5].
Облигация - бұл эмитенттiң қарыздық, мiндетемесiн растайтын құжат, ол
оның активтерiне қарсы қойылады. Оның көмегiмен жұмылдырылған капитал
акционерлiк капитал болмайды. Облигацияны шығару - капитал қарызының бip
формасы.
Мерзiмдi қарыздық мiндеттеме ретiнде облигацияны өтеудiң кепілдiгiне
эмитент тарапынан берілетiн жалпылама кепілдік жатады. Oл облигация
ұстаушыға - эмитет банкротқа ұшыраған жағдайда өз мiндеттемесiн орындамаса
мүліктің бір бөлігін алуына мүмкiндiк беретiн құқығын бередi.
Мемлекеттiк бағалы қағаздар (МБҚ) - орталық және жергілікті үкімет
органдары шығраған орыштық бағалы қағаздар. Олар iшкi және сыртқы
мемлекеттiк қарыздың формалары болып табылады.
Iшкi МБҚ қарыз қатынасында оның ұстаушысының мүліктік құқығын
айғақтайды. Оның қарыз алушыларына ҚР Үкіметі, ҚР Ұлттық банкiсi,
жергілiктi атқару органдары жатады. Сыртқы нарықта мемлекеттің
еурооблигациясы айналыста болады.
Қазақстан Республикасында олардың алғашқы ораналсуы әдетте ҚР Қаржы
министрлiгi немесе ҚР Ұлттық банкiсi арқылы өтедi. Барлық МБҚ
құжаттандырылмаған формада шығарылады.
Нарықтық - МБҚ, алғашқы орналасуынан кейiн еркiн қайта сатылады.
Нарықтық емес - қайта сатылмайтын, белгiлi бip мерзiм өткеннен кейiн
эмитентке қайтарылуы мүмкін мемлекеттiң бағалы қағазы.
Дисконттық – МБҚ номинал құнынан төмен бағамен шығарылады, бiрақ
номинал құны бойынша өтеледi. Нарықтық және номинал құндардың арасындағы
айырмашылық осы бағалы қағаз иесiнiң табысын құрайды.
Купондық - белгiлi бiр пайызды есептеумен номинал құны бойынша
шығарылады әpi өтеледi.
Құрамдастырылған - номинал құнынан төмен бағамен шығарылады, бiршама
пайызды есептеумен номинал құны бойынша өтеледi.
Бағалы қағаздар нарығында басқа елдің мемлекеттiк және мемлекеттiк
емес облигациялары айналыста болуы мүмкін.
Еурооблигация - бұл қарыз алушының еуронарықта ұзақ мерзiмдi қарызды
aлy барысында шығаратын қарыздық мiндеттемесi. Оның мазмұнында борыш
сомасына, оны өтеудің күнi мен шартына қатысты ақпарат қамтылған және
айтылған мерзiмде пайызды алуға құқық беретiн купондар болады (Кесте 2)
[7].
Коносамент - тауар иесiнiң құжаты. Oл оның иесiнiң онда көрсетiлген
жүкке иелiк ететiн және оны тасымалданғаннан кейін алатын ққұқығын
айғақтайды. Ол ұсынбалы ордерлік немесе атаулы болуы мүмкін және бiрнеше
түпнұсқа данада жасалады. Жүк алғашқы ұсынылған коносамент бойынша
берiлгеннен кейiн басқа коносамент даналары өз күшін жояды.
Тұрғын үй сертификаттары – жалпы аудан бipлiгiнe нөмiрленген, құны
ақша түрiнде индекстелетiн кез келген бағалы қағаз немесе мiндеттеме. Oл
эмиссия проспектiсiнде анықталатын аталған бағалы қағазды немесе
мiндеттеменi орналастырудан алынған қаражаттың есебiнен қаржыландырылатын
құрылысты ғимаратты меншiкке беру жолымен, оларды өтеудi эмитенттен талап
етуде анықталатын шарттарды сақтау және оларды иеленуге құқығы бар заңды
тұлғалар мен азаматтарға орналастырылады [8].
Туындыларға мыналар жатады: варранттар, фьючерстiк келiсiмшарттар,
еркiн айналыста болатын опциондар және т.б.
Варрант өз иесiне компания шығарған бағалы қағаздардың белгiлi бip
мөлшерiн алдын ала тiркелген бағамен нақты мерзiм iшiнде сатып алуына құқық
бередi. Варранттың эмитентi – негізгі бағалы қағаздарды шығаратын компания.
Қоғам оны акцияның немесе облигацияның эмиссиясымен бiрге шығаруға құқылы.
Варранттар шығарылғаннан кейiн бағалы қағаздардан бөлiнедi және варрантта
көрсетiлген бағалы қағаздар сатылғанға дейiн бағалы қағаздар нарығында
дербес айналыста болады. Варрант бөлiнiп алынғаннан кейiн бағалы
қағаздардың сатылу құны варрант құнына кемiтiледi [9].
Фьючерс - тараптардың бекiту барысында белгiленген бағасы бойынша
келешекте сатылатын және сатып алынатын биржалық (базистiк) активтiң
стандартты биржалық келiсiм шартын бiлдiретiн туынды бағалы қағаз.
Оnцион - опциондық шарттың бекiтілгенiн айғақтайтын туынды бағалы
қағаз. Онда қатысушылардың бipi айтылған баға бойынша бiршама уақыт iшiнде
бағалы қағаздарды сату құқығына немесе сатып алу құқығына ие болады, ал
басқа қатысушы ақшалай сыйақы (опцион бойынша сыйақы) үшiн қажет болған
жағдайда бағалы қағаздарда анықталған келiсiмшарт бағасы бойынша сатуға
немесе сатып алуға мiндеттенедi.
Опционның иесі оны сатып алуға (сатуға) немесе одан бас тартуға
ҚP-да қазақстандық депозитарлық қолхаттар (ҚДК) бар. Олар мемлекет
заңдарына сәйкес шығарлған ҚР резиденті болып табылмайтын эмитенттердiң
эмиссиялық бағалы қағаздарының белгілі бip мөлшерiне меншiк құқығын
айғақтайтын туынды эмиссиялық бағалы қағазды білдіреді.
Қор нарығы нарықтың ауыстырылмайтын қаржылық делдалы болып табылады,
өйткені қаржылық құралдардың негізгі үлес салмағы сонда айналыста болады
және ол ресурстардың бір субъектіден екіншісіне қозғалысын реттейді.
Биржа терминінің пайда болуы жайлы екі түрлі түсінік қалыптасқан.
Біріншісі жаңа латынның bursa, яғни әмиян деген сөзіне негізделеді.
Сонымен қатар, француз тілінде bourse сөзі де әмиян және студенттік
шәкіртақы мағынасын береді; неміс тілінде bursе және итальян тіліндегі
borsа да сол мағынаны береді [10].
Екіншісі бельгиялық Брюгге қаласында тұрған Вандер Бурсе атты
голландық көпестің атынан пайда болды делінеді. Ол тұрңн үйде үш әмияның
суреті бар таңба болған. Оның үйі орналасқан жер стаушылардың жиналуына
ыңғайлы алаң болатын, мұнда олар ақшаларын ауыстырып, өздерінің істерін
жастайтын істерін жастайтын, сондықтан көпес мүмкнідігін жібермей өз
істерін жасайтын, сондықтан көпес мүмкіндігін жібермей өз үйін белігілі бір
төлемге алғашқы биржашыларға берген.
Қазіргі заман талаптарына сай сырт көрінісі өзгергенмен, бұл сөздің
мағынасы сол күйінде сақталған.
Егер заң тұрғысынан қарайтын болсақ, биржадағы операциялар қомақты
табыс көзін әкеледі, бірақ ол өз клиенттеріне ғимараттар мен қызметтер
ұсына отырып, тек қана өзін өзі қаржыландыра алатын, шығынсыз мекеме болып
қана отыр. Құқықтық қатынастардың тәуелсіз агенті бола отырып, биржа барлық
түсімдерін қызметшілер жалақысына жібереді. Кірістер шығыстардан асып
түскен уақытта, сол ақша қаражаттары сауда процесін жүргізуге және оған
қызмет көрстеуге, ондағы айырма биржа қызметкерлеріне сыйақы беруге, сауда
алаңдарын кеңейтуге, жаңа құралдарды сатып алуға, жаңа технологияны
енгізуге және зерттеуге кетеді.
Биржаның табысы мен мүлігі листингтегі бағалы қағаздарды оны қалыпты
ұстап тұру және тағы басқа қызмет көрсетуден түсетін түсімдерді қоспағанда,
Есептік палатаға түсіп тұратын төлемдерден, пайлық қабылдау және жыл
сайынғы биржа мүшелерінің төлемдерінен, биржалық операциялар алымдарынан,
көрстеілетін қызметтер үшін төлемдерден, сауда ережесі бұзылғандығы үшін
төлемдерден айыппұлдардан қалыптасады.
ҚР Бағалы қағаздар нарығы туралы Заңына сәйкес қор нарығы –
акционерлік қоғам формасында бағалы қағаздардың кәсіби қатысушыларымен
құрылған және қызметі өзін – өзі қаржыландыру қағидасына негізделген
коммерциялық емес ұйым. Қор нарығы ҚР мемлекеттік органдарына тәуелді емес.
Оның қызметі ерекше болып саналады және басқа да қызметтің түрлеріне сәйкес
келмейді. Ол лицензия негізінде әрекет етеді және басқа биржалар қызметін
атқара алмайды. Қор нарығы бағалы қағаздармен операциялар жүргізе алатын
қосымша құрылымдық бөлімшелерді ашуға құқығы бар, сонымен қатар филиалдар
мен өкілдіктерді де аша алады [11].
Үшіншіден, биржаның арбитраж қызметі, немесе биржалық сауда барысында
жасалған биржалық мәміле бойынша туындаған дауды шешу. Биржаның бұл
қызметінің маңызы аса зор. Бір жағынан алдау – арбаумен іс - әрекет
жасағысы келген сатушыларды анықтау шарасы болса, екінші жағынан мәміледе
жіберілген қате жазулардың, компьютер жүйесінің ақауларының және техникалық
қателердің әсерінен кеткен кемшіліктерді түзету тәсілі.
Төртіншіден,биржалық мәміленің орындалуына кепілдік беру қызметі
биржалық клиринг және есеп айырысу жүйесін қолдану арқылы орындалады. Ол
үшін биржа қолма – қол ақшасыз есеп айырысу және саудаға қатысушылардың
өзара тараптары мен міндеттерін есептеу жүйелерін қолданады. Сонымен бірге
олардың орындалуын ұйымдастырады.
Бесіншіден, биржаның баға құру қызметі – ол екі жақты жағдайды
көрсетеді:
Біріншісі, биржаның мақсаты – нарықтық дәл бағаны анықтау болса,
сонымен қатар бағаны заңсыз өзгертудің болмауын реттеу міндетін
орындауы.бұл қызметін таратып айтсақ, биржа биржалық тауарлардың барлық
түрлеріне баға қалыптастыруға және оны реттеуге қатысатын бірден – бір
ұйым. Биржада сұраныс пен ұсыныстың шоғырландырылуы, сондай – ақ көптеген
мәмілелердің жасалуы бағаға нарықтан тыс факторлардың әсерін жойып, нақты
бағаның сұраныс пен ұсынысқа сай белгіленуіне әсер етеді. Биржалық баға
биржаның ең маңызды қызметі ретінде баға кесу (белгілеу) процесінде
белгіленеді. Баға кесу депбиржаның күнбе күнгі қызметінде валюта немесе
бағалы қағаздардың, биржалық тауарлардың бағасын белгілеуді айтады.
Баға құру қызметінің екінші жағы – бағаны болжау. Биржада тауар
сатушылар мен сатып алушылардың шоғылландырылуы, биржалық мәміленің көптігі
және олардың көлемділігі, саудаға тауарлардың ірі партияларының түсірілуі
биржалық тауарлар бағасын өкілетті нарықтық бағаға айналдырып, ол көптеген
басқа тауарларға баға кесудің негізі ретінде алынады. Нәтижесінде биржа
баға құру қызметін атқарып, ол еңбек ақы ставкасы, амортизациялық аударым
нормасы және т.б. қатар баға құрудың базасы болады. Биржада мәмілеге келген
датадан соңғы бірнеше айдан кейін жөнелтілетін тауарлар шарттарымен сауда
жасалынатындықтан тауар жөнелтілетін датаға (күнге) дейін күнбе – күн баға
болжалып отырады [16].
Алтыншыдан, биржаның хеджирлеу немесе биржалық саудаға қатысушыларды
бағаның қолайсыз ауытқуынан сақтандыру қызметін орындау үшін мәміленің
арнаулы түрлерін және олардың жасалу механизімін қолданады. Биржа сатып
алушы мен сатушыға нақты тауарды өздері таңдауға және бір уақытта тиісті
биржалық саудаға не клиент, не қатысушы ретінде қатынасуға жағдай жасайды.
Бұндай шаралар биржаға деген сенімді арттырады. Биржаның хеджерлеу қызметі
фьючерстік шарт механизмін қолданылуға негізілген. Бұл қызметтің мәні
хеджер – сатушы бір мезгілде әрі тауар сатушы, әрі сатып алушы болуы тиіс.
Бұл жағдайда тауар бағасының өзгеруі бейтараптанады. Себебі бір мезгілдегі
сатушының ұтысы сол мезгілдегі сатып алушының ұтылысын көрсетеді, керісінше
де болады. Мұндай жағдайда хеджер, мысалы, жай нарықта сатып алушы болып,
ал фьючерстік шартпен биржалық нарықта қарама – қарсы жақта болып қол
жеткізеді. әдетте тауар өндірушілер өз өнімдеріне бағаның төмендеуінен
сақтанса, ал сатып алушылар сатып алатын өніміне бағаның өсуінен сақтанады.
Жетіншіден, биржаның саудагерлік қызметі – ол биржадағы коммерциялық
әрекет. Оның мақсаты – биржалық тауардың сату және сатып алу бағасының
айырмасынан пайда табу. Биржаның алыпсатарлық қызметі оның хеджерлеу
қызметімен тығыз байланысты. Биржадағы хеджердің құтылған қаупін алыпсатар
өзіне қабылдайды. Алыпсатушы – ол биржадағы кәсіби қызметкер болуы шарт
емес. Ол арзан алып, қымбатқа сату принципімен пайда табуды көздеген кез
– келген компания болуы мүмкін.
Сегізіншіден, биржа ақпараттық қызметін орындау барысында биржадағы
баға, биржада сауда жасайтын компаниялар, нарықтық конъюктура, әртүрлі
нарықтар бойынша болжам және тағы басқа іс - әрекеттері туралы мәліметтерді
бұқаралық ақпарат құралдарында үнемі жариялайды. Қазіргі биржрлардың
ақпараттық қызметінің айтарлықтай жаңалықтары соншалықты мол, мысалы,
дамыған мемлекеттерде биржалар өзінің 30% - ке дейінгі табысын биржалық
ақпараттарды сатудан табады [8].
1.2 Халықтың жинақтарының мәні және олардың түрлері
Қазақстан өзiнiң 18 жылдық тəуелсiздiгi аралығында айтарлықтай
жетiстiктерге жеттi. Елде қолайлы инвестициялық климат, нарықтық
экономиканың принциптерi жəне болашақта экономиканы дамытудың негiзi
құрылған. Бiрақ макроэкономикалық тұрақтылықтың едəуiр үлесi мұнайдың
нарықтағы жоғары бағасы есебiнен жетiлген. Экономиканың бiржақты дамуы,
республиканың халықаралық нарықтағы мұнайдың баға коньюктурасына байланысты
екенiн көрсетедi. Осыған байланысты Қазақстан мұнайды сатудан түсетiн
қаражаттарды тиiмдi, тиянақты бөлiстiру керек. Мұнай шикiзатын сатудан
түскен қаражаттарды, бəсекелес тауар өнiмiн шығаратын жоғары
технологияларды дамытуға жұмсау тиiс. Сонымен қатар дамыту алғы шарттары
ретiнде мемлекет емес кəсiпкерлiк болуы маңызды [1].
Осыған байланысты Қазақстанда кiшi жəне орташа бизнестi дамытуда
қажеттi, қолайлы жағдай жəне олардың отандық, шетелдiк нысандарының
құқықтарын теңестiру жұмыстары қалыптасуда. Бұл мəселеге байланысты отандық
кəсiпкерлiктi дамытуда, тиiмдi банк жүйесiнiң қалыптасуы үлкен рольге ие.
Қазiргi жағдайда Қазақстанда нарықтық экономиканың институционалдық,
құқықтық жəне нормативтiк негiзi, ұлттық қаржы институттары яғни тұрақты
екi деңгейлi банк жүйесi қалыптасқан. Ол бiзге iшкi инвестициялау
мүмкiндiктерiн ұлғайтуда негiзiгi көзi болып табылатын яғни қысқа жəне
қымбат қарыздардан, ұзақ жəне жеңiлдiгi бар қарыздарды қамтитын несиелеу
саясатын ұсынады. Сондықтанда болашақта Қазақстан Республикасы
экономикасының дамуы, елдегi қаржы жүйесiнiң ерекше құрылымы ретiнде қызмет
етушi Қ.Р. екiншi деңгейлi банктердiң несие ресурстарының бар болуымен
қамтамасыз етiледi. Қазiргi жағдайда банк ұйымдары, несие қызметiн көрсету
нарығында нақты монополист болып табылады.
Ақшалай жинақтарды шоғарлындару нысандарының бiрi болып екiншi
деңгейлi банктердiң, депозит атты заңды жəне жеке тұлғалардың уақытша бос
ақша қаражаттарын тарту бойынша яғни пассивтiк операциялары табылады.
Депозиттер бұл банктердiң ел iшiндегi ұзын ақшалардың жалғыз көзi
болып қызмет етуде.
Депозит (depositum) латын сөзiнен банктерге депозиттiк операциялары
субъектiлерiмен белгiлi уақытқа сақтауға берiлген мүлiк немесе банк есеп
шоттарына салынған белгiлi ақша қаражаттары (бағалы қағаздар) [2].
Жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту барлық басқару
жүйесiнiң қайта өзгерiсiне алып келдi. Сонымен қатар басқару жүйесi
оптимальдi шешiмiнiң бар болуы кезiнде тиiмдi жəне мобильдi болады.
Нарықтық экономика жағдайында банктердiң депозиттiк операциялары рольi
өсуде. Бұл операциялардың дұрыс ұйымдастырылуы жəне тиiмдi есебi, пайда алу
үшiн коммерциялық басталымдағы банктiң қалыпты қызмет етуiн қамтамасыз ету
үшiн қажет.
Банк iсiнiң дамуы тарихына бiзге белгiлi депозиттiк операциялардың
бастапқы нысаны болып тиындар ауласына, алтын тиындарды жақсы сақтау
мақсатында сақталуға берiлдi. Алтын тиындардың иесi сақтау үшiн белгiлi
соммада төлемдердi төледi, ал сақтаушы клиенттiң талабы бойныша алтын
тиындардың қайтарылуына кепiлдеме бердi. Сол кезде сақтаушылар сақтауға
алынған тиындардың негiзiнде ссудалық операцияларды жүргiзуге, сəйкесiнше
пайда алуға жəне ақша иелерiне пайыз төлеуге мүмкiншiлiгi болмады. Тарихи
тұрғыда ақша иелерi тиынды сақтаушыдан пайыздарды талап ете алмады яғни
ақша иесiне тиынның бастапқы соммасы қайтарылды. Содан кейiн ақшаны қарызға
алу, одан пайыздар алу жəне оның бiр бөлiгiн ақша иесiне төлеу мүмкiншiлiгi
пайда болды [3].
Экономикалық теория ережелерiне сəйкес тұрғындардың, заңды тұлғалардың
депозиттерi өтiмдi нысанда сақталатын жəне банк ұйымдары арқылы
инвестициаланатын қордың бөлiгi болып табылады.
Депозит - бұл клиенттердiң (жеке жəне заңды тұлғалардың) банктегi
белгiлi бiр шотқа салған жəне өздерi пайдалана алатын қаражаттары, сондай-
ақ салынған ақша қаражаттары үшiн пайыз түрiнде табыс ала алады. Ақша
салымдарының қолма-қол ақшадан артықшылығы, оның өз иесiне белгiлi мерзiм
өткеннен кейiн пайыз түрiнде табыс əкелу қабiлетi барлығынан көрiнедi[2].
Депозиттiк-қарыздық операцияларды жүзеге асыра отырып коммерциялық
банктер қаржы делдалы ролiн орындайды. Банктiң бұл қызметi екi жаққа да
пайда əкеледi. Салымшылар үшiн өздерiнiң депозиттерi айналыс құралы қызметi
мен өтiмдi активтер қызметiн атқара отырып, оның үстiне пайыз əкеледi.
Қарыз алушылар өздерiнiң ақша қаражаттарына уақытша туатын қажеттiлiктерiн
қанағаттандыра отырып, пайдалынылған несиеге пайыз төлейдi. Банктер
салымдарға төлейтiндерiне қарағанда, қарызға бiршама жоғары пайыз
мөлшерлемесiн белгiлеп табыс табады. Яғни, коммерциялық банктер
клиенттерiнiң ақшаларының сақталуын қамтамасыз етсе, екiншi жағынан
өтiмдiлiкке деген клиенттердiң қажеттiлiгiн қанағаттандырады.
Шаруашылық жүргiзушi субъект ретiнде кез келген қаржы институты өзiнiң
жарғылық қызметiн жүзеге асыру үшін қаржы ресурстарын, яғни ғимаратты,
техника мен технологияны сатып aлy; айналыс капиталын қалыптастыру,
резервтер құру, еңбекақы төлеу, бюджетке аударымдарды аудару және т.б. үшiн
қаражат көздерiн қажет етедi. Мұндай шығындар өз қаражат есебiнен де,
нeгiзгi бөлiгiн әр түрлi жеке және заңды тұлғалардың салым ақшалары немесе
депозиттерi құрайтын қарыз есебiнен де қаржыландырылады.
Ақша - жинактау функциясын атқара отырып, халықтың, шаруашылық
жүргiзушi субъектілердiң және т.б. жинақтар секілдi депозиттерге
түрлендiредi. Клиенттердiң барлық салым ақшалары депозит деп түсiндiредi.
Оған орналастырылған қаражат көздерi әр түрлi. Бұл корпорациялық
клиенттердiң, мемлекеттiк мекемелердiң жаәне кәсiпорындардың шоттарындағы
қаражат және уақытша пайдаланылмайтын жұмысшылар мен қызметкерлердiң
еңбекақысы.
Бүгінгі таңда депозиттiк операциялардың сан алуан түрлерi мен
формалары бар. Олар елдер бойынша айтарлықтай сараланған. Алайда, әpбip
қаржы институтының артықшылықты мiндеттерiнiң бipiнe - бұрынғыша несиелiк
ресурстардың негiзгi көзi ретiндегi депозиттiк базаларды кеңейтiп,
салымшыларды көптеп тарту жатады.
Бүгiндерi коммерциялық банктер әр түрлi депозиттің түрлерiн ұсынады.
Қазақстанның банктiк тәжiрибесiнде олардың мынадай түрлерi бар:
1. Талап етiлгенге дeйінгі депозиттер немесе чек дenoзummepi салымшыға
мiндеттi өтеуге жататын чектi жазып беруiне құқық бередi. Бұл түрдің
қолайлығы чектердiң қауiпсiз болуымен және оны жазып беру арқылы төлем
орындаудағы қарапайымдылығымен түсiндiрiледi, сондай-ақ oл алғашқы талап
етумен ақшаны қолма-қол өндiрiп aлуғa мүмкiндiк бередi. Чек депозиттерi
қымбат тұратын есептiк операциялар мен өткiзулердi жүзеге асыруды қажет
етедi, сондықтан да банктердің көбici осы қызмет көрсетулер үшiн белгiлi
бip төлемдi белгілейдi. Оның мөлшерiнiң өзгеруi бip айдың iшiнде жазылған
чектер санының және депозиттер мөлшерiнiң өзгеруiмен қатар жүредi. Бiрақ
банк өзiнiң коммерциялық мақсаты үшiн, мысалы, ссуданы 60, 90, 120 күнге
және контокорренттiк несиенi беруде пайдаланатын, олардың көзқарасынша
жеткіліктi болып табылатын баланс қалдығын салымшы бip ай бойы шотта
сақтайтын болса, бұл төлемдi өндiрiп алудан банктер жиi бас тартады.
Чек депозитiнiң негiзгi типтерiнiң бipiнe өз ерекшелiгi бар талап
етілгенге дейiнгi салым жатады:
- жарнаны және ақшаны өндiрiп aлy қандай да бip шектеусiз, кез келген
уакытта бөлшек немесе толықтай жүзеге асырылады;
- ақша шоттан қолма-қол ақша түрiнде немесе чектің көмегiмен алынуы
мүмкiн;
- банк комиссиялық сыйақыны пайдаланғаны үшiн шот иесiне нақты бip
айлық мөлшерлемеде немесе әрбiр жазылған чек үшін белгiлейдi;
- шот иесiнiң шотындағы қалдықтың бұрын ескертiлген орташа мөлшерiн
клиенттiң қолдау шартымен шотты пайдаланғаны үшін клиенттен комиссияны
өндiрiп алудан бас тартудың формасында оған "жасырын" пайыз төленедi,
алайда салымшы бұл шартты бұзатын болса, ол шотты жүргiзумен және әpбip
чектi өндiрумен байланысты банктiң барлық операциялық шығындарын төлейдi.
- талап етілгенге дейiнгi депозит бойынша банк ең аз шамадағы резервтi
орталық банкте мерзiмдi депозитке қарағанда үлкен пропорцияда сақтауға
мiндеттi.
Taлап етiлгенге дейiнгi депозиттердiң тағы бip түpi - банк пен клиент
арасындағы келiсiмнiң негiзiнде қаражат қалдығының шамасынан белгiлi бip
мөлшерде шот бойынша есептен шығару сомасын арттырудағы овердрафтқа
құрылған ағымдағы шот. Бұл да несиенi қарызға алуды білдiредi. Қарыз алудың
контокоррентiне қарағанда овердрафтықта кездейсоқтық сипат бар. Овердрафтта
қолма-қол шоттың болуы қосымша депозит шоттарын ашуға бөгет болмайды.
Ағымдағы овердрафтпен құрылған шот жеке және заңды тұлғалардың уақытша
шығындарын өтеу мақсатында ашылады [5].
Көпшiлiк банктерде өз клиенттерiнен талап етiлгенге дейiнгi салымның
пайыздық табыс әкелмейтiн формадағы өтемақы балансын қолдауың талап ететiн
жағдайлар кездесiп тұрады (бұл банктiк қызмет көрсетулердiң төлемi үшiн
банктерге аса қажет). Бiрқатар жағдайларда өтемақы балансы несиенi, сондай-
ақ банк ссудасы бойынша пайыздық төлемдердiң бip бөлiгiн ұсыну бойынша
келiсiмшартты қолдау секiлдi қызметтердiң төлемiн білдіреді.
Талап етiлгенге дейiнгi депозитке мыналар жатады:
- банк шотындағы заңды тұлғаның қаражаты, оның iшiнде республикалық
және жергiлiктi мәні бар мемлекеттік бюджеттің қаражаты;
- есеп айырысудағы қаражат;
- басқа банктердің корреспонденттiк шотындағы банк қаражаты.
2. Жинақ салымы. Олар халықпен болатын операцияларда таралған және
өтелуi аса көп емес салымға арналған. Оның талап етiлгенге дейiнгi салымнан
айырмашылығы - тек төлемдерiнде, ақшаны aлy тәсiлдерiнде, пайыздарды
кезеңдiк есептеуде. Кейде онда пайыз бойынша салықтық жеңiлдiктер болып
тұрады немесе oл шоттан ақшаны алуды алдын ала хабарлауды шарт eтіп қоятын
аз ғана сомадағы салымды бiлдiредi.
Бүгінгі таңда қазақстандық банктер ұсынып отырған жинакқтаушы
деттозиттердiң нeгiзгi типтерiне жинақ кiтапшасындағы шот, жинақ салымының
жағдайы жазылған жазуы бар шот, сондай-ақ депозит шоты жатады.
Жинақ кiтапшасындағы шот - әкелген пайызды дереу өндiрiп алуға болатын
чектiк емес депозиттер. Олардың ерекшелiктерi мынада:
- кiтапшалы жинақ салымының тiркелген мерзiмi болмайды;
- банктер салымшыларынан осы депозигтерден ақша қорын алатынын алдын
ала хабарлауын талап етуге құқысы бар болса да, олар (банктер) мұны жиi
талап ете бермейдi;
- жоғарғы шек мұндай шоттар бойынша әдетте шектеулi болуы мүикін;
- шотқа ақшасын енгiзу үшiн немесе шоттан ақшасын алу үшін салымның
иeci жүзеге асырылған операциялардың барлық бөлшектерi енгiзiлуi тиiс жинақ
кiтапшасын ұсынуы мiндеттi;
- жинақ кiтапшасындағы шот мiндеттi болып табылатын ең аз шамадағы
баланс қалдығын сақтауды қажет етпейдi.
Жинақ салымының жағдайы жазылатын шот жинақ кiтапшасының шотына ұқсас.
Oл бойынша тура сондай пайыз төленедi, бұл да дәл осы функцияны орындайды.
Олардың арасындағы айырмашылық мынада: oл бойынша жинақ кiтапшасы
жүргiзiлмейдi, ал жазуды жургiзу үшiн оның орнына шоттың жағдайы туралы
кезендiк жазу пайдаланылады. Бұл рәсiм салымшыларды басы артық әуреге
салмайды, оларды банкке бару қажеттiлiгiнен босатады және олармен қарым
қатынасты пошта арқылы құруға мүмкiндiк бередi.
Қазақстандық депозит нарығында жинақтаушы депозиттiң мынадай түpлepi
ұсынылады:
- жедел жинақ салымы, oл бойынша не тiркелген мерзiм, не салым ақша
алынбайтын мерзiм белгiленедi және oл бойынша басқа жинақ салымдарымен
салыстырғанда ең жоғары пайыз есептеледi;
- қосымша жарнасы бар жедел депозит. Oл бойынша салым сақталатын
мерзiм iшiнде қосымша жарна жүргiзiледi, осылай ету арқылы оның мөлшерi
артады;
- қосымша жарнасы болатын жинақ салымы. Бұл шотқа кезең сайын
келiсiмшартпен анықталған сома ұдайы енгiзiлiп отырады және белгiлi бip
сәтке сомадан болатын пайыз төленедi;
- ағымдағы жинақ салымы. Oл қаражаттың еркiн түсiмiн және еркiн
алынуын ұйғарады. Әдетте олар пайызсыз болады және зейнетақы, жардемақы,
шәкiртақы, материалдық көмек төлеу үшiн пайдаланылады;
- ұтысты, ақшалдй-заттай ұтысты депозит түpi. Бұл депозит бойынша
сыйақының негiзгi формасына ұдайы өткiзілетiн лотереядан түсетiн ақша-тауар
түрiндегi сыйлықтар жатады;
- жастардың сыйлық салымы.
3. Жедел caлым - тіркелген күні бар депозит, оларды мерзімінен бұрын
жабу айыппұл төлеуге әкеп соқтырады, ал сыйақы салымның мерзіміне және
шамасына қарай есептеледі. Салым мерзімінің шегі болуы мүмкін: бip айдан
бес жылға дейін, кейде одан да көп. Банктер мұндай қаражатты тартуға
мүдделі. Өйткені олардың сомасы тұрақты, әpi oлap ұзақ мерзімді операциялар
үшін пайдаланылуы мүмкін. Салымшы үшін ұзақ мерзімді ақша салымының
мағынасы ең жоғары пайызды aлy болып табылады. Жедел депозиттер атауының
өзі олардың катаң белгіленген өтеу мерзімі барын білдіріп тұр. Miнe, оның
жинақ салымынан және талап етілгeнге дейінгі салымынан негізгі айырмашылығы
осында. Алайда банктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ИНВЕСТИЦИЯЛАРҒА АЙНАЛДЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ МЕХАНИЗМДЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚОР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ЖИНАҚТАРЫН ИНВЕСТИЦИЯЛАРҒА АЙНАЛДЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ
МЕХАНИЗМДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... 6-29
1.1 Қор нарығы мәні және оның
сыныптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Халықтың жинақтарының мәні және олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Қор нарығының түрлері және оның ісін мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... .21
1.4 Халықтың жинақтарын инвестицияларға айналдырудың негізгі
механизмдерінің құрамдас
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...26
2 ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ЖИНАҚТАРЫН
ИНВЕСТИЦИЯЛАРҒА АЙНАЛДЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ МЕХАНИЗМДЕРІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ..30-59
2.1 Қазақстан қор нарығын және бағалы қағаздар қызметін және ондағы
биржалық сауданы жүргізу механизмін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.2 Қор нарығындағы қатысушылар және биржалық тауарды саудаға түсіру
2.3 Халықтың жинақтарын инвестицияларға айналдырудың негізгі
механизмдерінің қазіргі жағдайына талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..44
2.4 Қазақстандағы халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы
ретіндегі қызметін жүзеге асырылуына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 51
3 ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ЖИНАҚТАРЫН
ИНВЕСТИЦИЯЛАРҒА АЙНАЛДЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ МЕХАНИЗМДЕРІН ДАМЫТУДЫҢ БОЛШАҚТАҒЫ
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .60-83
3.1 Бағалы қағаздар нарығындағы қор нарығы және оның шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
3.2 Қазақстанның бағалы қағаздар нарығын тұрақтандырудағы негізгі
міндеттердің бірі қор нарығы және биржалық сауданы дамыту
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
3.3 Қазақстан банктеріндегі инвестициялық ресурсы ретіндегі халықтың
жинақтары қызметін жаңғырту тетіктері мен
басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... .76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .86
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қор нарығы - қаржы нарығының бір
бөлігі, бағалы қағаздар нарығы, яғни бағалы қағаздар сатылатын және сатып
алынатын, ал олардың бағасы сұраныспен және ұсыныспен айқындалатын нарық
(ұйымдасқан және биржадан тыс нарық). Ағылшын әдебиетінде "қор нарығы"
деген ұғым "қор биржасы" деген ұғыммен бірдей, қор биржасының негізгі
атқарымы бағалы қағаздарды инвесторларға сату жолымен жария компанияларға,
мемлекетке және жергілікті билік органдарына капитал тарту мүмкіндіктерін
беру. Қазақстан заңнамасында "қор нарығы мен "бағалы қағаздар нарығы" деген
ұғымдар мәндес. Қор нарығындағы акциялар, облигациялар, олардан туындаған
бағалы қағаздар, опциондар, фьючерстік келісімшарттар, т.б. Айырбасқа
түседі. Қор нарығының атқарымына бағалы қағаздардың эмитенттері,инвесторлар
және бағалы қағаздар нарыгының кәсіпқой қатысушылары қатысады. Қазақстанда
мемлекеттік бағалы қағаздардың шығарушысы (эмитенті) — Қазақстан
Республикасының Қаржы министрлігі, ол бағалы қағаздар нарығында басымдыққа
ие мемлекеттік бағалы қағаздарды, мемлекеттік қарызхат облигацияларын
қазынашылық вексельдер, т.б. шығарады. Акционерлік қоғамдар мен
жауапкершілігі шектеулі қоғамдар корпоративтік бағалы қағаздар шығарады.
Дивидендтік, пайыздық немесе алып-сатарлық табыс алу мақсатымен қор
нарығында бағалы қағаздарды сатып алушы жеке және заңи тұлғалар инвесторлар
ретінде әрекет етеді. Қор нарығының кәсіпқой қатысушылары — бағалы
қағаздармен операциялар жасауға лицензиясы бар заңи және жеке тұлғалар —
қор биржалары инвестициялық қорлар мен компаниялар, дилерлік және брокерлік
ұйымдар, тіркеушілер, депозитарийлер, т.б.
Қаржылық нарығының айрықша бөлігі, ол – бағалы қағаздар нарығы. Ал
қаржылық инвестициямен осы бағалы қағаздар нарығы тікелей байланысты.
Бүгінгі күні елімізде көптеген акционерлік қоғамдар, сақтандыру
компаниялары, инвестициялық және мемлекеттік емес зейнетақы қоры, сонымен
қатар басқы кәсіпорындар мен ұйымдар тіркелген. Осы жоғарыда аталған
кәсіпорындар мен ұйымдардың барлығыда еліміздегі бағалы қағаздар нарығының
потенцианалды қатысушылар қатарына жатқызылады. Олардың кейбіреулері
эмитент, яғни айналымға бағалы қағаздар шығарушылар болып табыласа, ал
екіншілері инвестор ретінде қызымет атқарады. Кәсәпорындар мен ұйымдар жаңа
технология еңгізу, өндірісті жаңғырту (модернизациялау), қайта құру
(реконструкциялау) әрқашан ірі капитал салым керек етеді. Ал мұндай жұмыс
атқару үшін өндірушілерде әр уақытта капитал бола бермейді. Сондықтан да
кәсіпорындар мен ұйымдар қарыз капиталы нарығына несиелер мен заимдарының
қаражаттарын, айналымға акциялары мен облигацияларын шығарса, онда еліміцде
бағалы қағаздар нарығы пайда болады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қор нарығы бойынша шетелдік,
ресейлік, қазақстандық ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар. Биржа
саудасы, оның қатысушылары, биржа саудасының жүргізілу механизмі ресейлік
ғалымдар А.А. Галанов, Я. Миркин, Е.Ф. Жуков, М.В. Романовский,
Т.С.Селеванова, Б.Б. Рубцов еңбектерінде көрініс тапты. Шетелдік
экономистер Д. Кидуэлл, Э. Найман биржалық сауда және шетелдік қор
нарығының даму сипатын көрсетті. Шетелдік және ресейлік экономистермен
қатар, көптеген қазақстандық ғалымдардың да бағалы қағаздар нарығы бойынша
ғылыми еңбектері аз емес. Қор нарығы және биржалық сауданың теориялық және
тәжірибелік тұстарын зерттеуде Г.Т. Абдрахманова, У.М. Искаков, Д.Т.
Бохаев, Э. Рузиева, Б.А. Көшенова, А.А. Ильясов, А.А. Адамбекова, А.А.
Арыстанов, Г.Н. Шалгимбаева, Г.С. Сейтқасымов ғалымдардың еңбектері
қарастырылды.
Диплом жұмысын жазуда Қазақстанда дамымай отырған қор нарығы
проблемасының маңыздылығы “Қор нарығы және Қазақстан Республикасында бағалы
қағаздар мен биржалық мәселелер ” тақырыбын таңдауға себепші болды.
Аталған мәселелердің маңыздылығы мен тақырыптың осы күнге дейін
толыққанды зерттелмегендігі дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға, оның
мақсаты мен міндеттерін айқындауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысының мақсаты ретінде Қазақстан Республикасы қор нарығы
және биржалық сауданы ұйымдастырудың теориялық-әдістемелік және тәжірибелік
жақтарын зерттей отырып, бағалы қағаздар нарығының даму бағыттарын анықтау
болып табылады. Аталған мақсатқа жету барысында зерттеудің алдында
келесідей міндеттер анықталған:
- қор нарығы және биржалық сауданы ұйымдастырудың теориялық пен
тәжірибелік мазмұнын қарастыру;
- Қазақстан қор нарығындағы сауда жасаудың үлгілерін, оны құрушы
факторларды зерттеу;
- бiрыңғай халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы
ретіндегі қызмет мүмкiндiктерiн күшейтуге байланысты сұрақтарды қарастыру;
- Қазақстандағы халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы
ретіндегі қызметтерiн талдау негiзiнде депозит әрекет ету тетiктерiне
талдау жүргiзу;
- Қазақстан қор нарығындағы сауда жасаудың жағдайына талдау жүргізу;
Зерттеу жұмысының пәні Қазақстан Республикасының Қор нарығы және
биржалық сауданы ұйымдастырудың теориялық және экономикалық қатынастардағы
ролін қарастыра отырып, Қазақстан қор биржасының дамыту процесстері болып
табылады.
Зерттеу нысаны болып Қазақстан Республикасының Қор нарығы және ондағы
биржалық сауданы жүргізілуін талдау саналады.
Зерттеудің теориялық және әдiстемелiк негiзiн отандық және шетел
ғалымдарының және мамандарының ғылыми еңбектерi, монографиялары, ХҚЕС
құрайды. Дипломдық жұмыс негізгі ережелері, ҚР заңнамалық актілері мен
нормативтік-құқықтық құжаттарына, соның ішінде: Акционерлік қоғамдар
туралы, Бағалы қағаздар нарығы туралы, Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есеп беру туралы, Аудит туралы Заңдарына сүйенеді.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және
сараптаушылық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау
қағидаларымен жүргізілді.
Зерттеудiң нәтижелерiнiң ғылыми жаңашылдығы бағалы қағаздардың
есебінің, аудитінің теориялық және әдiстемелік негіздерін әрі қарай дамыту
және акциялар мен облигациялардың есебі мен аудитінің әдістемесін жетілдіру
бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Қорғауға шығарылатын негiзгi ережелер. Дипломдық зерттеу үрдісінде
қорғауға шығарылатын келесi маңызды ғылыми нәтижелер пайда болды:
1. Қор нарығы және Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен
биржалық мәселелерін жетілдірудің әдістемелік аспектілері усынылған;
2. Қор нарығын ұйымдастыру жүйесінің ерекшеліктері анықталып,
акцияларды шығару мен олардың қозғалыстары есебінің әдістемесі әзірленді;
3. Халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы ретіндегі
қызметтерiн жаңғыртудың жағымды және жағымсыз жақтары көрсетілді;
4. Халықтың жинақтары банктердің инвестициялық ресурсы ретіндегі
қызметтерiн ел экономикасын қаржыландыруға қатысу мүмкіндігі үлгісі
жасалды.
5. Қор нарығы және Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен
биржалық мәселелеріне байланысты проблемаларды шеу жолдары ұсынылған.
Практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелерін іске асыру қор нарығы және
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен биржалық мәселелері бойынша
қазақстандық заңнаманы жетілдіруге мүмкіншілік береді, жұмыстың қорытындысы
мен ұсыныстары бағалы қағаздар нарығының кәсіби емес қатысушыларының қор
нарығындағы операциялармен байланысты мәселелерді шешуге ыкпал етеді.
Практикалық маңызы - дипломның нәтижелері бойынша ғылыми жаңалықтар
және іс-тәжірибелік ұсыныстар мен нұсқаулар Қазақстан қор енгізілді.
Диломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар кестелерде,
суреттерде және қосымшаларда келтірілген.
Диломдық жұмыс көлемі. Диломдық жұмыс компьютерде терілген 74 бетте,
оның ішінде 18 кесте, 16 сурет, 2 қосымшада баяндалған.
1 ҚОР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ЖИНАҚТАРЫН ИНВЕСТИЦИЯЛАРҒА АЙНАЛДЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ
МЕХАНИЗМДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Қор нарығы мәні және оның сыныптамасы
Қор нарығы - қаржы нарығының бір бөлігі, бағалы қағаздар нарығы, яғни
бағалы қағаздар сатылатын және сатып алынатын, ал олардың бағасы сұраныспен
және ұсыныспен айқындалатын нарық (ұйымдасқан және биржадан тыс нарық).
Ағылшын әдебиетінде "қор нарығы" деген ұғым "қор биржасы" деген ұғыммен
бірдей, қор биржасының негізгі атқарымы бағалы қағаздарды инвесторларға
сату жолымен жария компанияларға, мемлекетке және жергілікті билік
органдарына капитал тарту мүмкіндіктерін беру. Қазақстан заңнамасында "қор
нарығы мен "бағалы қағаздар нарығы" деген ұғымдар мәндес. Қор нарығындағы
акциялар, облигациялар, олардан туындаған бағалы қағаздар, опциондар,
фьючерстік келісімшарттар, т.б. Айырбасқа түседі. Қор нарығының атқарымына
бағалы қағаздардың эмитенттері,инвесторлар және бағалы қағаздар нарыгының
кәсіпқой қатысушылары қатысады. Қазақстанда мемлекеттік бағалы қағаздардың
шығарушысы (эмитенті) — Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, ол
бағалы қағаздар нарығында басымдыққа ие мемлекеттік бағалы қағаздарды,
мемлекеттік қарызхат облигацияларын қазынашылық вексельдер, т.б. шығарады.
Акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі қоғамдар корпоративтік
бағалы қағаздар шығарады. Дивидендтік, пайыздық немесе алып-сатарлық табыс
алу мақсатымен қор нарығында бағалы қағаздарды сатып алушы жеке және заңи
тұлғалар инвесторлар ретінде әрекет етеді. Қор нарығының кәсіпқой
қатысушылары — бағалы қағаздармен операциялар жасауға лицензиясы бар заңи
және жеке тұлғалар — қор биржалары инвестициялық қорлар мен компаниялар,
дилерлік және брокерлік ұйымдар, тіркеушілер, депозитарийлер, т.б.
Бағалы қағаздардың биржалық нарығы және биржадан тыс нaрығы түрлеріне
бөлінеді. Биржадағы сауда-саттыққа бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой
қатысушылары — биржа мүшелері қатысады; биржада осы биржаның листингіне,
яғни осы биржада бағаланатын бағалы қағаздар тізбесіне енгізілген акциялар
сатып алынады және сатылады; әрбір биржа бағалы қағаздарды листингіге
енгізу тәртібін белгілейді.[1] Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде, яғни
өзіне тиесілі ұйымдары және онда жұмыс істеу ережелері бар нарығы болуы
керек. Алайда бағалы қағаздар нарығында сатылатын тауарлар ерекше тауарлар
болып табылады. Себебі бағалы қағаздар – бұл тек меншік титулы, табыс алуға
құқық беретін, бірақ нақты капитал алуға құқығы жоқ құжат. Бағалы қағаздар
нарығының оқшаулануы олардың осы сапасымен анықталады [1].
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтар сияқты күрделі ұйымдық және
техникалық циклдардың толықтылығы мен аяқталғандылығын жоғары деңгейімен
ұсынады. Онда бағалы қағаздар баға кешенін қолдану арқылы сатып алу-сату
заты ретінде пайдаланылады, бұл жай тауарлардан ерекшеленеді.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзiнiң айырықша тауарымен
өзгешеленедi. Ол өзгеше тауар - бағалы қағаздар. Олар бiрiншіден, меншiк
белгiсi, екiншiден, қарыз мiндеттемесi, яғни олар бойынша табыс алу құқы
және табыс төлеу мiндеттемесi пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл
тауарды өз құны аз болсада, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады.
Бағалы қағаздардың көрсетiлген құны (номиналы) өте төмен болғанымен,
мысалы, өндірiс кәсiпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгiлі-бір мөлшерiн
көрсетедi. Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары
болса, онда оның бағасы көрсетiлген құннан (номиналынан) жоғары болады
(керiсiнше де болуы мүмкiн). Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы,
бағалы қағаздардың жалған капитал екеннін көрсетеді [2].
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды
құндылықтардың орнына жүретiн символы болғандықтан оны қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың
инструментi немесе құралы болып та есептеледi. Себебi тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткiзуге немесе сол құндылықтар бiр
субъектiден екiншiге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы
капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты
қызметін көрсетедi.
Әлемдік тәжірибеде бағалы қағаздар капиталдық және ақшалық болып екі
түрге бөлінеді. Капиталдық бағалы қағаздар капитал нарығында, ал ақшалық
бағалы қағаздар ақша нарығында айналысқа түседі. Бұл жіктеу жағдайын 1
суреттен көруге болады [3].
Экономикалық қатынастардағы капитал нарығында бағалы қағаздар бір
жылдан көп мерзімге ұсынылады. Бұлар қарыздық және инвестициялық бағалы
қағаздар бола алады. Бұндай түрдегі бағалы қағаздарды эмитенттердің барлық
түрлері шығарады: мемлекет, муниципалитеттер, корпорациялар, қаржы
институттары және т.б.
Сурет 1 - Қор нарығындағы бағалы қағаздарды жіктеу үлгісі
Жалған капитал [4]. - нақты капиталдың қағаз белгісi, яғни өндiрiстiк
капиталдың оқшауланып шыққан бiр бөлiгi (сауда, несие капиталдары).
Бағалы қағаздар нарығының құралдарына бағалы қағаздар жатады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiне сәйкес формалар мен
реквизиттерде белгiленген мүлiктiк құқықты куәландыратын құжат бағалы қағаз
болып табылады. Бұл бағалы қағаздың жүзеге асырылуы мен берілуі тек оны
ұсынғанда ғана мүмкiн болады.
Бағалы қағаздар – бағалы қағаздар нарығында айналыста болатын ерекше
тауар, алайда oл заттай тауар немесе қызмет немесе ақша болып табылмайды.
Оны ақшаға жақындататын бiрқатар өз ерекшелiктерi бар. Олардың ішіндегі ең
басты ерекшелiгi - оны әр түрлi формадағы ақшаға айырбастауға ( өтеу, сатып-
сатып алу, эмитенттi қайтару, құқықты қайта табыстау және т.б. жолдармен)
болады. Oл eceп айырысуда пайдаланылуы мүмкiн, кепiл де бола алады, оны
бiрнеше жыл сақтауға да немесе мұра бойынша мерзiмсiз беруге де болады, оны
сыйлық ретiнде бipeyгe ұсынуға да болады.
Бұл бір жағынан қолайлы, екінші жағынан трансакциялық шығындарды
азайтады.
Бағалы қағаздар қоғамдық маңызы бар бірқатар функцияларды орындайды:
• экономиканың салаларына, аумақтар мен елді мекендерге, халыққа,
мемлекетке және т.б. аұшалай қаражаттарды (капиталды) қайта
бөледі;
• өз иесіне мынадай нақты қосымша құқықтар береді: капиталға,
ақпаратқа, ең алдыме,белгілі бір жағдайларға сәйкес келетін
басқару ісіне қатысуға;
• капиталдан табыс алуды және (немесе) капиталдың өзін қайтаруды
қамтамасыз етеді.
1-кестеде Қазақстандағы бағалы қағаздарды жіктелімі келтірілген.
Кесте 1- Қазақстандағы бағалы қағаздарды жіктелінуі
Сипаттамасы Бағалы қағаздың түрлері
1 2
Эмитенті бойынша мемлекеттік
корпорациялық
жекеменшіктік
шетелдік
Эмитент міндеттемелері бойынша үлестік
борыштық
тауарды иелену құжаты
Айналыс аумақтары бойынша аймақтақ
ұлттық
халықаралық
Құқықты жүзеге асыратын формалары атаулы
бойынша ұсынбалы
ордерлік
Шығарылатын формалары бойынша құжаттандырылған
құжаттандырылмаған
Айналыс мерзімі бойынша мерзімсіз
мерзімді
қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін)
орта мерзімді (1 жылдан 10 жылға
дейін)
ұзақ мерзімді (10 жылдан жоғары)
Базистік активі бойынша негізгі
туынды
Табысты төлеу тәсілдері бойынша ұдайы (жүйелі) төлеммен
бір жолғы төлеммен
тіркелген % мөлшерлемесімен
өзгермелі % мөлшерлемесімен
Табысты алу тәсілдері бойынша инвестициялық
нарықтық
Эмиссия тәсілдері бойынша эмиссиялы
эмиссиялық емес
Валюта бойынша номинал ұлттық валютаның номинал құнымен
шетелдік валютаның номинал құнымен
қос номиналмен
номиналсыз
Айналыс шарттары бойынша қайтарымды
қайтарымсыз
Қазақстан Республикасында қолданылатын барлық бағалы қағаздар мынадай
санаттарға бөлінеді:
Негізгі бағалы қағаз – олардың негізіне қандай да бip активке,
әдетте, тауарларға, ақшаға, капиталға, мүлікке әр түрлі ресурстарға және
т.б. берілген мүліктік құқық жатады.
Туынды бағалы қағаз - бұл қандай да бiр базиске активке арналған
бағалы қағаз: базистік активтер бағаларына пайыздық мөлшерлемелер,
индекстер жатады. Базистiк активтерге тауарлар (мұнай, алтын, астық және
т.б.) негізгі бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар және т.б.) жатады.
Туынды бағалы қағаздарға: фьючерстiк келiсiмшарттар (тауарлық, валюталық,
пайыздық, индекстік және т.б.), варранттар, құқықтар және еркні айналыста
болатын опциондар жатады.
Үлестік бағалы қағаз- кәсiпорын таратыылғанда өз иесiнiң мүліктің бір
бөлігіне ие болу құқығын бекiтiп бередi, өз иесiне жарғылық капиталды
құруға қатысуына мүмкіндік береді, пайданың бір бөлігін алуға және
кәсіпорныды басқаруға қатысуына құқық береді. Үлестік бағалы қағаздарға
акциялардың барлық түрлері, инвестициялық пайлар жатады.
Борыштық бағалы қағаз - қарыз иелepi мен эмитенеттері арасындағы
қарыз қатынасын бейнелейдi. Олар оны сатып алy және бeлгілі бір пайыз төлеу
мiндеттерiн өз мойындарына алады. Борыштық бағалы қағаздың үлгiлерiне
облигацияларды, ипотекалық куәлiктердi, қазынашылық мiндеттемелердi, ҚP
Ұлттық банкiнiң ноталарын жатқызуға болады.
Бағалы қағаздардың меншiк құқығын жүзеге асыратын формалар бойынша
мыналар бөлiп керсетіледi:
Атаулы бағалы қағаз- олардың барлық иелерiн сәйкестендiрудi
қарастырады. Иелерi туралы ақпарат тiзiлiмiнде болады, ал осы бағалы
қағаздармен бекiтілген меншiк құқығының басқаға өтуі оларды сәйкестендіруді
қажет етедi.
Ордерлiк бағалы қағаз - oл бойынша құқық бағалы қағазға аталған
тұлғаға тиесілі болады және осы бағалы қағазда табыстау жазуын
индоссаменттi орындау жолымен беріледі. Оның үлгілеріне вексельдер,
ипотекалық куәлiк жатады.
Ұсынбалы бағалы қағаз - осы қағазбен куәландырылған құқық оны ұсынатын
адамға тиесілi болады. Осы бағалы қағазға бекiтілiп берілген құқықты жүзеге
асыру үшiн аталған бағалы қағазды ұсынса жетiп жатыр.
Құжаттандырылған – қағазбен тасымалдаушыға эмитенттеледi.
Құжаттандырылмаған - шотқа жазу жолымен эмитенттеледi.
Нарықтық бағалы қағаз – бағамдық айырмашылық ретінде одан табыс алуға
мүмкiндiк бередi.
Инвестициялық бағалы қағаз - дивидендтер, купондар, пайыздар түрiнде
осы бағалы қағаз бойынша ағымдағы табысты aлy мақсатында ұзақ мерзiмге
сатып алынады.
Қайтарылымды бағалы қағаз - мерзiмнен бұрын өтелуi мүмкін.
Қайтарылымсыз - айналыс мерзiмi бiткенше айналыстан алынбайтын бағалы
қағаз.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес бағалы қағаздың мынадай
түрлерi айналысқа түседi:
• мемлекеттiк бағалы қағаздар;
• акциялар;
• облигациялар;
• коносаменттер;
• ипотекалық куәлiктер;
• туынды бағалы қағаздар;
• жай қоймалық куәлiктер;
• қосарлы қоймалық куәлiктер (қоймалық + кепiлдiктi куәлiк);
• ҚP-дағы айналысқа жіберілген шетелдік эмитенттің бағалы қағазы;
• Заң актілерiмен белгіленген тәртiпте бағалы қағаздардың қатарына
жатқызылған басқа да құжаттар.
Бағалы қағаздардың Қазақстан нарығындағы қаржылық құралдарына қарай
оның құрылымы 2-суретте берілген.
Сурет 2 - Қазақстан бағалы қағаздар нарығының негізгі сегменттері
Акция - акционерлiк қоғамның капиталына қатысуға мүмкіндік беретiн
бағалы қағаз. Оны мемлекеттiк органдар емес, тек акционерлiк қоғамдар ғана
шығарады. Бұл арада корпорациялар қалыптастыратын капитал корпорация
таратылғанда қарыз капиталы ретiндегi (оның iшiнде облигация ретiндегi)
мiндеттемелер төленбегеннен кейiн екiншi кезекте орны толтырылатын өзiндiк
капиталдың құрамдық бөлігі болып табылады. Акционерлер өздерi салған акция
сомасының мөлшерiнде ғана қоғам мiндеттемелерiне жауап бередi. Сондықтан
эмитент банкротқа ұшыраған жағдайда акцияға инвестияланған ақшаны қайтарып
алудың кеплдігі болмайды.
Акцияларды былайша жiктеуге болады:
1. Акция бip акционерден eкіншісіне берілк тәсілі бойынша мыналарға
бөлінеді:
• атаулы;
• ұсынбалы.
Атаулы акция – оның (атаулы акциясының) иелері мiндеттi түрде
акционерлердің тізіміне тiркеледi.
Ұсынбалы акция акционерлердың тiзiмiне тiркелмейдi. Әдетте, АҚ олардың
иелерiн бiлмейдi. Бұл акцияның нақты иeci ғана акционердiң меншiк құқығын
растай алады.
2. Табысты алу құқығына қарай:
• жай;
• артықшылықты.
Облигация - бұл оны, номинал құны немесе басқадай мүлiктiк
эквиваленттi шығаратын тұлғадан осыларды өз иесiнiң алу құқығын
куәландыратын бағалы қағаз. Облигация, сонымен бipгe өз иесiне оған
тiркелген номинал құнынан немесе басқадай мүлiктiк құқықтан пайызды алуына
мүмкiндiк бередi [5].
Облигация - бұл эмитенттiң қарыздық, мiндетемесiн растайтын құжат, ол
оның активтерiне қарсы қойылады. Оның көмегiмен жұмылдырылған капитал
акционерлiк капитал болмайды. Облигацияны шығару - капитал қарызының бip
формасы.
Мерзiмдi қарыздық мiндеттеме ретiнде облигацияны өтеудiң кепілдiгiне
эмитент тарапынан берілетiн жалпылама кепілдік жатады. Oл облигация
ұстаушыға - эмитет банкротқа ұшыраған жағдайда өз мiндеттемесiн орындамаса
мүліктің бір бөлігін алуына мүмкiндiк беретiн құқығын бередi.
Мемлекеттiк бағалы қағаздар (МБҚ) - орталық және жергілікті үкімет
органдары шығраған орыштық бағалы қағаздар. Олар iшкi және сыртқы
мемлекеттiк қарыздың формалары болып табылады.
Iшкi МБҚ қарыз қатынасында оның ұстаушысының мүліктік құқығын
айғақтайды. Оның қарыз алушыларына ҚР Үкіметі, ҚР Ұлттық банкiсi,
жергілiктi атқару органдары жатады. Сыртқы нарықта мемлекеттің
еурооблигациясы айналыста болады.
Қазақстан Республикасында олардың алғашқы ораналсуы әдетте ҚР Қаржы
министрлiгi немесе ҚР Ұлттық банкiсi арқылы өтедi. Барлық МБҚ
құжаттандырылмаған формада шығарылады.
Нарықтық - МБҚ, алғашқы орналасуынан кейiн еркiн қайта сатылады.
Нарықтық емес - қайта сатылмайтын, белгiлi бip мерзiм өткеннен кейiн
эмитентке қайтарылуы мүмкін мемлекеттiң бағалы қағазы.
Дисконттық – МБҚ номинал құнынан төмен бағамен шығарылады, бiрақ
номинал құны бойынша өтеледi. Нарықтық және номинал құндардың арасындағы
айырмашылық осы бағалы қағаз иесiнiң табысын құрайды.
Купондық - белгiлi бiр пайызды есептеумен номинал құны бойынша
шығарылады әpi өтеледi.
Құрамдастырылған - номинал құнынан төмен бағамен шығарылады, бiршама
пайызды есептеумен номинал құны бойынша өтеледi.
Бағалы қағаздар нарығында басқа елдің мемлекеттiк және мемлекеттiк
емес облигациялары айналыста болуы мүмкін.
Еурооблигация - бұл қарыз алушының еуронарықта ұзақ мерзiмдi қарызды
aлy барысында шығаратын қарыздық мiндеттемесi. Оның мазмұнында борыш
сомасына, оны өтеудің күнi мен шартына қатысты ақпарат қамтылған және
айтылған мерзiмде пайызды алуға құқық беретiн купондар болады (Кесте 2)
[7].
Коносамент - тауар иесiнiң құжаты. Oл оның иесiнiң онда көрсетiлген
жүкке иелiк ететiн және оны тасымалданғаннан кейін алатын ққұқығын
айғақтайды. Ол ұсынбалы ордерлік немесе атаулы болуы мүмкін және бiрнеше
түпнұсқа данада жасалады. Жүк алғашқы ұсынылған коносамент бойынша
берiлгеннен кейiн басқа коносамент даналары өз күшін жояды.
Тұрғын үй сертификаттары – жалпы аудан бipлiгiнe нөмiрленген, құны
ақша түрiнде индекстелетiн кез келген бағалы қағаз немесе мiндеттеме. Oл
эмиссия проспектiсiнде анықталатын аталған бағалы қағазды немесе
мiндеттеменi орналастырудан алынған қаражаттың есебiнен қаржыландырылатын
құрылысты ғимаратты меншiкке беру жолымен, оларды өтеудi эмитенттен талап
етуде анықталатын шарттарды сақтау және оларды иеленуге құқығы бар заңды
тұлғалар мен азаматтарға орналастырылады [8].
Туындыларға мыналар жатады: варранттар, фьючерстiк келiсiмшарттар,
еркiн айналыста болатын опциондар және т.б.
Варрант өз иесiне компания шығарған бағалы қағаздардың белгiлi бip
мөлшерiн алдын ала тiркелген бағамен нақты мерзiм iшiнде сатып алуына құқық
бередi. Варранттың эмитентi – негізгі бағалы қағаздарды шығаратын компания.
Қоғам оны акцияның немесе облигацияның эмиссиясымен бiрге шығаруға құқылы.
Варранттар шығарылғаннан кейiн бағалы қағаздардан бөлiнедi және варрантта
көрсетiлген бағалы қағаздар сатылғанға дейiн бағалы қағаздар нарығында
дербес айналыста болады. Варрант бөлiнiп алынғаннан кейiн бағалы
қағаздардың сатылу құны варрант құнына кемiтiледi [9].
Фьючерс - тараптардың бекiту барысында белгiленген бағасы бойынша
келешекте сатылатын және сатып алынатын биржалық (базистiк) активтiң
стандартты биржалық келiсiм шартын бiлдiретiн туынды бағалы қағаз.
Оnцион - опциондық шарттың бекiтілгенiн айғақтайтын туынды бағалы
қағаз. Онда қатысушылардың бipi айтылған баға бойынша бiршама уақыт iшiнде
бағалы қағаздарды сату құқығына немесе сатып алу құқығына ие болады, ал
басқа қатысушы ақшалай сыйақы (опцион бойынша сыйақы) үшiн қажет болған
жағдайда бағалы қағаздарда анықталған келiсiмшарт бағасы бойынша сатуға
немесе сатып алуға мiндеттенедi.
Опционның иесі оны сатып алуға (сатуға) немесе одан бас тартуға
ҚP-да қазақстандық депозитарлық қолхаттар (ҚДК) бар. Олар мемлекет
заңдарына сәйкес шығарлған ҚР резиденті болып табылмайтын эмитенттердiң
эмиссиялық бағалы қағаздарының белгілі бip мөлшерiне меншiк құқығын
айғақтайтын туынды эмиссиялық бағалы қағазды білдіреді.
Қор нарығы нарықтың ауыстырылмайтын қаржылық делдалы болып табылады,
өйткені қаржылық құралдардың негізгі үлес салмағы сонда айналыста болады
және ол ресурстардың бір субъектіден екіншісіне қозғалысын реттейді.
Биржа терминінің пайда болуы жайлы екі түрлі түсінік қалыптасқан.
Біріншісі жаңа латынның bursa, яғни әмиян деген сөзіне негізделеді.
Сонымен қатар, француз тілінде bourse сөзі де әмиян және студенттік
шәкіртақы мағынасын береді; неміс тілінде bursе және итальян тіліндегі
borsа да сол мағынаны береді [10].
Екіншісі бельгиялық Брюгге қаласында тұрған Вандер Бурсе атты
голландық көпестің атынан пайда болды делінеді. Ол тұрңн үйде үш әмияның
суреті бар таңба болған. Оның үйі орналасқан жер стаушылардың жиналуына
ыңғайлы алаң болатын, мұнда олар ақшаларын ауыстырып, өздерінің істерін
жастайтын істерін жастайтын, сондықтан көпес мүмкнідігін жібермей өз
істерін жасайтын, сондықтан көпес мүмкіндігін жібермей өз үйін белігілі бір
төлемге алғашқы биржашыларға берген.
Қазіргі заман талаптарына сай сырт көрінісі өзгергенмен, бұл сөздің
мағынасы сол күйінде сақталған.
Егер заң тұрғысынан қарайтын болсақ, биржадағы операциялар қомақты
табыс көзін әкеледі, бірақ ол өз клиенттеріне ғимараттар мен қызметтер
ұсына отырып, тек қана өзін өзі қаржыландыра алатын, шығынсыз мекеме болып
қана отыр. Құқықтық қатынастардың тәуелсіз агенті бола отырып, биржа барлық
түсімдерін қызметшілер жалақысына жібереді. Кірістер шығыстардан асып
түскен уақытта, сол ақша қаражаттары сауда процесін жүргізуге және оған
қызмет көрстеуге, ондағы айырма биржа қызметкерлеріне сыйақы беруге, сауда
алаңдарын кеңейтуге, жаңа құралдарды сатып алуға, жаңа технологияны
енгізуге және зерттеуге кетеді.
Биржаның табысы мен мүлігі листингтегі бағалы қағаздарды оны қалыпты
ұстап тұру және тағы басқа қызмет көрсетуден түсетін түсімдерді қоспағанда,
Есептік палатаға түсіп тұратын төлемдерден, пайлық қабылдау және жыл
сайынғы биржа мүшелерінің төлемдерінен, биржалық операциялар алымдарынан,
көрстеілетін қызметтер үшін төлемдерден, сауда ережесі бұзылғандығы үшін
төлемдерден айыппұлдардан қалыптасады.
ҚР Бағалы қағаздар нарығы туралы Заңына сәйкес қор нарығы –
акционерлік қоғам формасында бағалы қағаздардың кәсіби қатысушыларымен
құрылған және қызметі өзін – өзі қаржыландыру қағидасына негізделген
коммерциялық емес ұйым. Қор нарығы ҚР мемлекеттік органдарына тәуелді емес.
Оның қызметі ерекше болып саналады және басқа да қызметтің түрлеріне сәйкес
келмейді. Ол лицензия негізінде әрекет етеді және басқа биржалар қызметін
атқара алмайды. Қор нарығы бағалы қағаздармен операциялар жүргізе алатын
қосымша құрылымдық бөлімшелерді ашуға құқығы бар, сонымен қатар филиалдар
мен өкілдіктерді де аша алады [11].
Үшіншіден, биржаның арбитраж қызметі, немесе биржалық сауда барысында
жасалған биржалық мәміле бойынша туындаған дауды шешу. Биржаның бұл
қызметінің маңызы аса зор. Бір жағынан алдау – арбаумен іс - әрекет
жасағысы келген сатушыларды анықтау шарасы болса, екінші жағынан мәміледе
жіберілген қате жазулардың, компьютер жүйесінің ақауларының және техникалық
қателердің әсерінен кеткен кемшіліктерді түзету тәсілі.
Төртіншіден,биржалық мәміленің орындалуына кепілдік беру қызметі
биржалық клиринг және есеп айырысу жүйесін қолдану арқылы орындалады. Ол
үшін биржа қолма – қол ақшасыз есеп айырысу және саудаға қатысушылардың
өзара тараптары мен міндеттерін есептеу жүйелерін қолданады. Сонымен бірге
олардың орындалуын ұйымдастырады.
Бесіншіден, биржаның баға құру қызметі – ол екі жақты жағдайды
көрсетеді:
Біріншісі, биржаның мақсаты – нарықтық дәл бағаны анықтау болса,
сонымен қатар бағаны заңсыз өзгертудің болмауын реттеу міндетін
орындауы.бұл қызметін таратып айтсақ, биржа биржалық тауарлардың барлық
түрлеріне баға қалыптастыруға және оны реттеуге қатысатын бірден – бір
ұйым. Биржада сұраныс пен ұсыныстың шоғырландырылуы, сондай – ақ көптеген
мәмілелердің жасалуы бағаға нарықтан тыс факторлардың әсерін жойып, нақты
бағаның сұраныс пен ұсынысқа сай белгіленуіне әсер етеді. Биржалық баға
биржаның ең маңызды қызметі ретінде баға кесу (белгілеу) процесінде
белгіленеді. Баға кесу депбиржаның күнбе күнгі қызметінде валюта немесе
бағалы қағаздардың, биржалық тауарлардың бағасын белгілеуді айтады.
Баға құру қызметінің екінші жағы – бағаны болжау. Биржада тауар
сатушылар мен сатып алушылардың шоғылландырылуы, биржалық мәміленің көптігі
және олардың көлемділігі, саудаға тауарлардың ірі партияларының түсірілуі
биржалық тауарлар бағасын өкілетті нарықтық бағаға айналдырып, ол көптеген
басқа тауарларға баға кесудің негізі ретінде алынады. Нәтижесінде биржа
баға құру қызметін атқарып, ол еңбек ақы ставкасы, амортизациялық аударым
нормасы және т.б. қатар баға құрудың базасы болады. Биржада мәмілеге келген
датадан соңғы бірнеше айдан кейін жөнелтілетін тауарлар шарттарымен сауда
жасалынатындықтан тауар жөнелтілетін датаға (күнге) дейін күнбе – күн баға
болжалып отырады [16].
Алтыншыдан, биржаның хеджирлеу немесе биржалық саудаға қатысушыларды
бағаның қолайсыз ауытқуынан сақтандыру қызметін орындау үшін мәміленің
арнаулы түрлерін және олардың жасалу механизімін қолданады. Биржа сатып
алушы мен сатушыға нақты тауарды өздері таңдауға және бір уақытта тиісті
биржалық саудаға не клиент, не қатысушы ретінде қатынасуға жағдай жасайды.
Бұндай шаралар биржаға деген сенімді арттырады. Биржаның хеджерлеу қызметі
фьючерстік шарт механизмін қолданылуға негізілген. Бұл қызметтің мәні
хеджер – сатушы бір мезгілде әрі тауар сатушы, әрі сатып алушы болуы тиіс.
Бұл жағдайда тауар бағасының өзгеруі бейтараптанады. Себебі бір мезгілдегі
сатушының ұтысы сол мезгілдегі сатып алушының ұтылысын көрсетеді, керісінше
де болады. Мұндай жағдайда хеджер, мысалы, жай нарықта сатып алушы болып,
ал фьючерстік шартпен биржалық нарықта қарама – қарсы жақта болып қол
жеткізеді. әдетте тауар өндірушілер өз өнімдеріне бағаның төмендеуінен
сақтанса, ал сатып алушылар сатып алатын өніміне бағаның өсуінен сақтанады.
Жетіншіден, биржаның саудагерлік қызметі – ол биржадағы коммерциялық
әрекет. Оның мақсаты – биржалық тауардың сату және сатып алу бағасының
айырмасынан пайда табу. Биржаның алыпсатарлық қызметі оның хеджерлеу
қызметімен тығыз байланысты. Биржадағы хеджердің құтылған қаупін алыпсатар
өзіне қабылдайды. Алыпсатушы – ол биржадағы кәсіби қызметкер болуы шарт
емес. Ол арзан алып, қымбатқа сату принципімен пайда табуды көздеген кез
– келген компания болуы мүмкін.
Сегізіншіден, биржа ақпараттық қызметін орындау барысында биржадағы
баға, биржада сауда жасайтын компаниялар, нарықтық конъюктура, әртүрлі
нарықтар бойынша болжам және тағы басқа іс - әрекеттері туралы мәліметтерді
бұқаралық ақпарат құралдарында үнемі жариялайды. Қазіргі биржрлардың
ақпараттық қызметінің айтарлықтай жаңалықтары соншалықты мол, мысалы,
дамыған мемлекеттерде биржалар өзінің 30% - ке дейінгі табысын биржалық
ақпараттарды сатудан табады [8].
1.2 Халықтың жинақтарының мәні және олардың түрлері
Қазақстан өзiнiң 18 жылдық тəуелсiздiгi аралығында айтарлықтай
жетiстiктерге жеттi. Елде қолайлы инвестициялық климат, нарықтық
экономиканың принциптерi жəне болашақта экономиканы дамытудың негiзi
құрылған. Бiрақ макроэкономикалық тұрақтылықтың едəуiр үлесi мұнайдың
нарықтағы жоғары бағасы есебiнен жетiлген. Экономиканың бiржақты дамуы,
республиканың халықаралық нарықтағы мұнайдың баға коньюктурасына байланысты
екенiн көрсетедi. Осыған байланысты Қазақстан мұнайды сатудан түсетiн
қаражаттарды тиiмдi, тиянақты бөлiстiру керек. Мұнай шикiзатын сатудан
түскен қаражаттарды, бəсекелес тауар өнiмiн шығаратын жоғары
технологияларды дамытуға жұмсау тиiс. Сонымен қатар дамыту алғы шарттары
ретiнде мемлекет емес кəсiпкерлiк болуы маңызды [1].
Осыған байланысты Қазақстанда кiшi жəне орташа бизнестi дамытуда
қажеттi, қолайлы жағдай жəне олардың отандық, шетелдiк нысандарының
құқықтарын теңестiру жұмыстары қалыптасуда. Бұл мəселеге байланысты отандық
кəсiпкерлiктi дамытуда, тиiмдi банк жүйесiнiң қалыптасуы үлкен рольге ие.
Қазiргi жағдайда Қазақстанда нарықтық экономиканың институционалдық,
құқықтық жəне нормативтiк негiзi, ұлттық қаржы институттары яғни тұрақты
екi деңгейлi банк жүйесi қалыптасқан. Ол бiзге iшкi инвестициялау
мүмкiндiктерiн ұлғайтуда негiзiгi көзi болып табылатын яғни қысқа жəне
қымбат қарыздардан, ұзақ жəне жеңiлдiгi бар қарыздарды қамтитын несиелеу
саясатын ұсынады. Сондықтанда болашақта Қазақстан Республикасы
экономикасының дамуы, елдегi қаржы жүйесiнiң ерекше құрылымы ретiнде қызмет
етушi Қ.Р. екiншi деңгейлi банктердiң несие ресурстарының бар болуымен
қамтамасыз етiледi. Қазiргi жағдайда банк ұйымдары, несие қызметiн көрсету
нарығында нақты монополист болып табылады.
Ақшалай жинақтарды шоғарлындару нысандарының бiрi болып екiншi
деңгейлi банктердiң, депозит атты заңды жəне жеке тұлғалардың уақытша бос
ақша қаражаттарын тарту бойынша яғни пассивтiк операциялары табылады.
Депозиттер бұл банктердiң ел iшiндегi ұзын ақшалардың жалғыз көзi
болып қызмет етуде.
Депозит (depositum) латын сөзiнен банктерге депозиттiк операциялары
субъектiлерiмен белгiлi уақытқа сақтауға берiлген мүлiк немесе банк есеп
шоттарына салынған белгiлi ақша қаражаттары (бағалы қағаздар) [2].
Жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту барлық басқару
жүйесiнiң қайта өзгерiсiне алып келдi. Сонымен қатар басқару жүйесi
оптимальдi шешiмiнiң бар болуы кезiнде тиiмдi жəне мобильдi болады.
Нарықтық экономика жағдайында банктердiң депозиттiк операциялары рольi
өсуде. Бұл операциялардың дұрыс ұйымдастырылуы жəне тиiмдi есебi, пайда алу
үшiн коммерциялық басталымдағы банктiң қалыпты қызмет етуiн қамтамасыз ету
үшiн қажет.
Банк iсiнiң дамуы тарихына бiзге белгiлi депозиттiк операциялардың
бастапқы нысаны болып тиындар ауласына, алтын тиындарды жақсы сақтау
мақсатында сақталуға берiлдi. Алтын тиындардың иесi сақтау үшiн белгiлi
соммада төлемдердi төледi, ал сақтаушы клиенттiң талабы бойныша алтын
тиындардың қайтарылуына кепiлдеме бердi. Сол кезде сақтаушылар сақтауға
алынған тиындардың негiзiнде ссудалық операцияларды жүргiзуге, сəйкесiнше
пайда алуға жəне ақша иелерiне пайыз төлеуге мүмкiншiлiгi болмады. Тарихи
тұрғыда ақша иелерi тиынды сақтаушыдан пайыздарды талап ете алмады яғни
ақша иесiне тиынның бастапқы соммасы қайтарылды. Содан кейiн ақшаны қарызға
алу, одан пайыздар алу жəне оның бiр бөлiгiн ақша иесiне төлеу мүмкiншiлiгi
пайда болды [3].
Экономикалық теория ережелерiне сəйкес тұрғындардың, заңды тұлғалардың
депозиттерi өтiмдi нысанда сақталатын жəне банк ұйымдары арқылы
инвестициаланатын қордың бөлiгi болып табылады.
Депозит - бұл клиенттердiң (жеке жəне заңды тұлғалардың) банктегi
белгiлi бiр шотқа салған жəне өздерi пайдалана алатын қаражаттары, сондай-
ақ салынған ақша қаражаттары үшiн пайыз түрiнде табыс ала алады. Ақша
салымдарының қолма-қол ақшадан артықшылығы, оның өз иесiне белгiлi мерзiм
өткеннен кейiн пайыз түрiнде табыс əкелу қабiлетi барлығынан көрiнедi[2].
Депозиттiк-қарыздық операцияларды жүзеге асыра отырып коммерциялық
банктер қаржы делдалы ролiн орындайды. Банктiң бұл қызметi екi жаққа да
пайда əкеледi. Салымшылар үшiн өздерiнiң депозиттерi айналыс құралы қызметi
мен өтiмдi активтер қызметiн атқара отырып, оның үстiне пайыз əкеледi.
Қарыз алушылар өздерiнiң ақша қаражаттарына уақытша туатын қажеттiлiктерiн
қанағаттандыра отырып, пайдалынылған несиеге пайыз төлейдi. Банктер
салымдарға төлейтiндерiне қарағанда, қарызға бiршама жоғары пайыз
мөлшерлемесiн белгiлеп табыс табады. Яғни, коммерциялық банктер
клиенттерiнiң ақшаларының сақталуын қамтамасыз етсе, екiншi жағынан
өтiмдiлiкке деген клиенттердiң қажеттiлiгiн қанағаттандырады.
Шаруашылық жүргiзушi субъект ретiнде кез келген қаржы институты өзiнiң
жарғылық қызметiн жүзеге асыру үшін қаржы ресурстарын, яғни ғимаратты,
техника мен технологияны сатып aлy; айналыс капиталын қалыптастыру,
резервтер құру, еңбекақы төлеу, бюджетке аударымдарды аудару және т.б. үшiн
қаражат көздерiн қажет етедi. Мұндай шығындар өз қаражат есебiнен де,
нeгiзгi бөлiгiн әр түрлi жеке және заңды тұлғалардың салым ақшалары немесе
депозиттерi құрайтын қарыз есебiнен де қаржыландырылады.
Ақша - жинактау функциясын атқара отырып, халықтың, шаруашылық
жүргiзушi субъектілердiң және т.б. жинақтар секілдi депозиттерге
түрлендiредi. Клиенттердiң барлық салым ақшалары депозит деп түсiндiредi.
Оған орналастырылған қаражат көздерi әр түрлi. Бұл корпорациялық
клиенттердiң, мемлекеттiк мекемелердiң жаәне кәсiпорындардың шоттарындағы
қаражат және уақытша пайдаланылмайтын жұмысшылар мен қызметкерлердiң
еңбекақысы.
Бүгінгі таңда депозиттiк операциялардың сан алуан түрлерi мен
формалары бар. Олар елдер бойынша айтарлықтай сараланған. Алайда, әpбip
қаржы институтының артықшылықты мiндеттерiнiң бipiнe - бұрынғыша несиелiк
ресурстардың негiзгi көзi ретiндегi депозиттiк базаларды кеңейтiп,
салымшыларды көптеп тарту жатады.
Бүгiндерi коммерциялық банктер әр түрлi депозиттің түрлерiн ұсынады.
Қазақстанның банктiк тәжiрибесiнде олардың мынадай түрлерi бар:
1. Талап етiлгенге дeйінгі депозиттер немесе чек дenoзummepi салымшыға
мiндеттi өтеуге жататын чектi жазып беруiне құқық бередi. Бұл түрдің
қолайлығы чектердiң қауiпсiз болуымен және оны жазып беру арқылы төлем
орындаудағы қарапайымдылығымен түсiндiрiледi, сондай-ақ oл алғашқы талап
етумен ақшаны қолма-қол өндiрiп aлуғa мүмкiндiк бередi. Чек депозиттерi
қымбат тұратын есептiк операциялар мен өткiзулердi жүзеге асыруды қажет
етедi, сондықтан да банктердің көбici осы қызмет көрсетулер үшiн белгiлi
бip төлемдi белгілейдi. Оның мөлшерiнiң өзгеруi бip айдың iшiнде жазылған
чектер санының және депозиттер мөлшерiнiң өзгеруiмен қатар жүредi. Бiрақ
банк өзiнiң коммерциялық мақсаты үшiн, мысалы, ссуданы 60, 90, 120 күнге
және контокорренттiк несиенi беруде пайдаланатын, олардың көзқарасынша
жеткіліктi болып табылатын баланс қалдығын салымшы бip ай бойы шотта
сақтайтын болса, бұл төлемдi өндiрiп алудан банктер жиi бас тартады.
Чек депозитiнiң негiзгi типтерiнiң бipiнe өз ерекшелiгi бар талап
етілгенге дейiнгi салым жатады:
- жарнаны және ақшаны өндiрiп aлy қандай да бip шектеусiз, кез келген
уакытта бөлшек немесе толықтай жүзеге асырылады;
- ақша шоттан қолма-қол ақша түрiнде немесе чектің көмегiмен алынуы
мүмкiн;
- банк комиссиялық сыйақыны пайдаланғаны үшiн шот иесiне нақты бip
айлық мөлшерлемеде немесе әрбiр жазылған чек үшін белгiлейдi;
- шот иесiнiң шотындағы қалдықтың бұрын ескертiлген орташа мөлшерiн
клиенттiң қолдау шартымен шотты пайдаланғаны үшін клиенттен комиссияны
өндiрiп алудан бас тартудың формасында оған "жасырын" пайыз төленедi,
алайда салымшы бұл шартты бұзатын болса, ол шотты жүргiзумен және әpбip
чектi өндiрумен байланысты банктiң барлық операциялық шығындарын төлейдi.
- талап етілгенге дейiнгi депозит бойынша банк ең аз шамадағы резервтi
орталық банкте мерзiмдi депозитке қарағанда үлкен пропорцияда сақтауға
мiндеттi.
Taлап етiлгенге дейiнгi депозиттердiң тағы бip түpi - банк пен клиент
арасындағы келiсiмнiң негiзiнде қаражат қалдығының шамасынан белгiлi бip
мөлшерде шот бойынша есептен шығару сомасын арттырудағы овердрафтқа
құрылған ағымдағы шот. Бұл да несиенi қарызға алуды білдiредi. Қарыз алудың
контокоррентiне қарағанда овердрафтықта кездейсоқтық сипат бар. Овердрафтта
қолма-қол шоттың болуы қосымша депозит шоттарын ашуға бөгет болмайды.
Ағымдағы овердрафтпен құрылған шот жеке және заңды тұлғалардың уақытша
шығындарын өтеу мақсатында ашылады [5].
Көпшiлiк банктерде өз клиенттерiнен талап етiлгенге дейiнгi салымның
пайыздық табыс әкелмейтiн формадағы өтемақы балансын қолдауың талап ететiн
жағдайлар кездесiп тұрады (бұл банктiк қызмет көрсетулердiң төлемi үшiн
банктерге аса қажет). Бiрқатар жағдайларда өтемақы балансы несиенi, сондай-
ақ банк ссудасы бойынша пайыздық төлемдердiң бip бөлiгiн ұсыну бойынша
келiсiмшартты қолдау секiлдi қызметтердiң төлемiн білдіреді.
Талап етiлгенге дейiнгi депозитке мыналар жатады:
- банк шотындағы заңды тұлғаның қаражаты, оның iшiнде республикалық
және жергiлiктi мәні бар мемлекеттік бюджеттің қаражаты;
- есеп айырысудағы қаражат;
- басқа банктердің корреспонденттiк шотындағы банк қаражаты.
2. Жинақ салымы. Олар халықпен болатын операцияларда таралған және
өтелуi аса көп емес салымға арналған. Оның талап етiлгенге дейiнгi салымнан
айырмашылығы - тек төлемдерiнде, ақшаны aлy тәсiлдерiнде, пайыздарды
кезеңдiк есептеуде. Кейде онда пайыз бойынша салықтық жеңiлдiктер болып
тұрады немесе oл шоттан ақшаны алуды алдын ала хабарлауды шарт eтіп қоятын
аз ғана сомадағы салымды бiлдiредi.
Бүгінгі таңда қазақстандық банктер ұсынып отырған жинакқтаушы
деттозиттердiң нeгiзгi типтерiне жинақ кiтапшасындағы шот, жинақ салымының
жағдайы жазылған жазуы бар шот, сондай-ақ депозит шоты жатады.
Жинақ кiтапшасындағы шот - әкелген пайызды дереу өндiрiп алуға болатын
чектiк емес депозиттер. Олардың ерекшелiктерi мынада:
- кiтапшалы жинақ салымының тiркелген мерзiмi болмайды;
- банктер салымшыларынан осы депозигтерден ақша қорын алатынын алдын
ала хабарлауын талап етуге құқысы бар болса да, олар (банктер) мұны жиi
талап ете бермейдi;
- жоғарғы шек мұндай шоттар бойынша әдетте шектеулi болуы мүикін;
- шотқа ақшасын енгiзу үшiн немесе шоттан ақшасын алу үшін салымның
иeci жүзеге асырылған операциялардың барлық бөлшектерi енгiзiлуi тиiс жинақ
кiтапшасын ұсынуы мiндеттi;
- жинақ кiтапшасындағы шот мiндеттi болып табылатын ең аз шамадағы
баланс қалдығын сақтауды қажет етпейдi.
Жинақ салымының жағдайы жазылатын шот жинақ кiтапшасының шотына ұқсас.
Oл бойынша тура сондай пайыз төленедi, бұл да дәл осы функцияны орындайды.
Олардың арасындағы айырмашылық мынада: oл бойынша жинақ кiтапшасы
жүргiзiлмейдi, ал жазуды жургiзу үшiн оның орнына шоттың жағдайы туралы
кезендiк жазу пайдаланылады. Бұл рәсiм салымшыларды басы артық әуреге
салмайды, оларды банкке бару қажеттiлiгiнен босатады және олармен қарым
қатынасты пошта арқылы құруға мүмкiндiк бередi.
Қазақстандық депозит нарығында жинақтаушы депозиттiң мынадай түpлepi
ұсынылады:
- жедел жинақ салымы, oл бойынша не тiркелген мерзiм, не салым ақша
алынбайтын мерзiм белгiленедi және oл бойынша басқа жинақ салымдарымен
салыстырғанда ең жоғары пайыз есептеледi;
- қосымша жарнасы бар жедел депозит. Oл бойынша салым сақталатын
мерзiм iшiнде қосымша жарна жүргiзiледi, осылай ету арқылы оның мөлшерi
артады;
- қосымша жарнасы болатын жинақ салымы. Бұл шотқа кезең сайын
келiсiмшартпен анықталған сома ұдайы енгiзiлiп отырады және белгiлi бip
сәтке сомадан болатын пайыз төленедi;
- ағымдағы жинақ салымы. Oл қаражаттың еркiн түсiмiн және еркiн
алынуын ұйғарады. Әдетте олар пайызсыз болады және зейнетақы, жардемақы,
шәкiртақы, материалдық көмек төлеу үшiн пайдаланылады;
- ұтысты, ақшалдй-заттай ұтысты депозит түpi. Бұл депозит бойынша
сыйақының негiзгi формасына ұдайы өткiзілетiн лотереядан түсетiн ақша-тауар
түрiндегi сыйлықтар жатады;
- жастардың сыйлық салымы.
3. Жедел caлым - тіркелген күні бар депозит, оларды мерзімінен бұрын
жабу айыппұл төлеуге әкеп соқтырады, ал сыйақы салымның мерзіміне және
шамасына қарай есептеледі. Салым мерзімінің шегі болуы мүмкін: бip айдан
бес жылға дейін, кейде одан да көп. Банктер мұндай қаражатты тартуға
мүдделі. Өйткені олардың сомасы тұрақты, әpi oлap ұзақ мерзімді операциялар
үшін пайдаланылуы мүмкін. Салымшы үшін ұзақ мерзімді ақша салымының
мағынасы ең жоғары пайызды aлy болып табылады. Жедел депозиттер атауының
өзі олардың катаң белгіленген өтеу мерзімі барын білдіріп тұр. Miнe, оның
жинақ салымынан және талап етілгeнге дейінгі салымынан негізгі айырмашылығы
осында. Алайда банктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz