Халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының маңызы



МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК . ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... .7.25
1.1 «Әлеуметтік . экономикалық саясат» категориясын ғылыми зерттеу ... ... ... 7
1.2 Әлеуметтік . экономикалық саясатының маңызды міндеттері ... ... ... ... ... ..16
1.3 Халықтың әл.ауқатын арттыру ретіндегі ауылдық жерлердегі әлеуметтік.экономикалық қорғаудың маңызды міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21

2 ХАЛЫҚТЫҢ ӘЛ.АУҚАТЫН АРТТЫРУДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ МАҢЫЗДЫ МІНДЕТТЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26.49
2.1 Халықтың әл.ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік.экономикалық даму деңгейін анықтайтын тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Халықтың әл.ауқатын арттырудағы аудандардың әлеуметтік . экономикалық саясатын сипаттайтын көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Халықтың әл.ауқатын арттыру мақсатындағы Қазақстанның әлеуметтік.экономикасына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35

3 ХАЛЫҚТЫҢ ӘЛ.АУҚАТЫН АРТТЫРУДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ...50.65
3.1 Халықтың әл.ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік.экономикалық даму болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
3.2 Халықтың әл.ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік . экономикалық саясаттын жетілдірудің негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3.3 Әлеумметтік.экономика саласында Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына «Қазақстан.2050» Стратегиясы . қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауынан туындайтын тапсырмалардың орындалуын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69

ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлеуметік – экономикалық қоғам дамуының негізгі шарты әлеуметтік, экономикалық және саяси салалардағы тәсілдердің қолданылуымен қатар әлеуметтік тепе-теңдік принципін сақтау болып табылады. Мысалы, әлеуметтік топтардың табыс және өмір деңгейін теңестіру, әлеуметтік тұрақтылық саясатын, тең құқықты қамтамасыз ету; тұрғындардың демократиялық және әлеуметтік құқықтарын, экономика мен институционалды механизм жүйесінің мемлекеттік реттелуін қамтамасыз ету диломдық жұмыстың өзектілігін және маңыздылығын көрсетеді.
Аудандардың нақты әлеуметтік-экономикалық дифференциациясының анализі келешекте олардың даму деңгейлерін толықтай теңестіру мүмкін болмайды деген қорытындыға әкелген. Мұнда экономикалық тұрғыдағы шамалы дамыған аудандардың артта қалуы туралы айтылады. Бұл жағдайға барлық аудандарды республика нарығына енгізу жолымен жетуге болады. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, қоғамдағы әлеуметтік тепе-теңдік әлеуметтік – экономикалық дамудың тұрақтылығын қамтамасыз ете алады.
Осыған байланысты, Қазақстандағы 1990 жылы болған процестер әлеуметтік дифференциацияны күшейткен болатын және бұл жағдайдың өзгерісін әлеуметтік саясаттың басты приоритеттерінің қатарына жатқызуға болады. Әлеуміттік саясатсыз Қазақстан республикасында жүргізілетін трансформациялық процестердің жетістігі н қамтамасыз ету мүмкін емес. Позитивті дамудың негізін қалаған мәселелерді шешу бүгінгі әлеуметтік – экономикалық жағдайлардан шығуы қажет.
Қазіргі жағдайда жұмыссыздықпен күрес және жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау бойынша мемлекет тарапынан жүргізілетін шаралар жүйесінде еңбек нарығының белсенді саясатын жүргізу дамуда. Дамыған елдердің тәжірибесіне сүйенсек, көпшілігінде белсенді шараларды қолданудың өсуі байқалады, жаңа жұмыс орындарын құруға, қайтадан біліктіліктен өткізу шығындары еңбек нарығындағы белсенді саясат шығындарының 25-30%-ін алады. Мысалы осыған қатысты Германиядағы тәжірибені алып қарастырсақ, фидералды және үкімет деңгейінде белсенді және енжар көмек қатынастары 70% және 30% құрайды. Әрбір жұмысқа алынған жұмыссыз үшін кәсіпорын 40 мың марка алады, бұл шағын және орта кәсіпорын үшін үлкен ынталау құралы болып табылады.
Қазақстанның даму стратегиясында 2030 жылға дейін ұзақ мерзімді ерекшеліктер рөлінде экономикалық ресурстар аяқталған, олардың тиімді қолданысы экономикалық өсімнің тұрақтануына және қазақстандықтар өмірінің артуына әкеледі.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазіргі кезде қалыптасып отырған ұлттық экономикадағы ақша-қаражат жүйесінің салдарынан туындап отырған халықтың әл-ауқатын арттырудағы қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының рөлін жан-жақты зерттеу өте маңызды. Қазақстан Республикасы мемлекетінің бюджетін құру мен орындаудың ерекшеліктерінің мазмұны, оның әлеуметтік-экономикалық және қаржылық қатынастар жүйесіндегі, ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі туралы көптеген атақты отандық және шетелдік ғалымдар еңбектер жазған. Олардың ішінде К.К. Жүйріков, У.Б. Баймұратов, К.Г. Воблый, Э.А. Вознесенский, А.Г. Грязнова, Е.Ш. Качалова, А.К. Сембеков, Е.Р. Хандшке, Э.С. Гребенщиков, Ю.М. Журавлев, С.Л. Ефимов, Л.А. Мотылев, А.М. Годин, В.Д. Мельников, О.Э. Лер, Ө.Қ. Шеденов, Қ.Е. Құбаев, Қ. Алтынбекұлы және т.б. көптеген ғалымдар бар. Отандық және жақын шетелдердегі экономикалық әдебиеттерде бюжеттік ұйымдарды қаржыландыру бойынша жазылған еңбектер көбіне оқу құралы ретінде жарық көрген.
Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты –халықтың әл-ауқатын арттырудағы қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының рөлін ерекшеліктерінің теориялық негіздерін нақтылап, бәсекелестік жағдайдағы Қазақстанның бюжеттік ұйымдарды қаржыландыру талдау, сонымен қатар экономиканың даму сатысына қарай жетілдіру жолдары мен даму бағыттарын айқындау болып табылады.
Зерттеу нысаны –халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының ерекшеліктерінің негізгі бағыттары және оны жүзеге асырудағы саяси институт ретіндегі мемлекеттің атқарып отырған қызметі болып табылады.
Зерттеу пәні – халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының ролін қалыптасу және жүзеге асырылу тетіктерінің өзара байланысы.
Зерттеу болжамы – экономикалық-әлеуметтік мемлекет қалыптастыру жолындағы халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясаты еліміздің тарихи және рухани даму ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған әрі қаржылық мемлекет қалыптастырған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген болжамға негізделген. Біздің ойымызша Қазақстан үшін Сауд Арабиясы, Біріккен Араб Әмірліктері, Кувейт, Норвегия сияқты экономикасы табиғи байлыққа (мұнайға) негізделген елдердің тиімді жүзеге асырып отырған мемлекетінің бюджетін құру мен орындаудың ерекшеліктерінің тәжірибесін ескерген дұрыс болар еді.
Зерттеу міндеттері келесідей:
а) халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының маңыздылығын теориялық әдіснамалық негізін зерттеу;
ә) халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының маңыздылығының саяси институттар мен үрдістерде алатын орнына әдіснамалық талдау жүргізу;
б) экономикалық-әлеуметтік мемлекет құру жағдайында Қазақстан Республикасының 2012-2016 жылдардағы ерекшеліктерінің үлгілеріне талдау жасау;
в) Қазақстан Республикасының 2012-2016 жылдардағы халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының ерекшеліктерінің негізгі бағыттарын анықтау;
г) қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуындағы деңгейін анықтау және олардың шешілу жолдары мен негізгі бағыттарын айқындау.
Мәселенің деректік көзі ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілері, қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігінің мәліметтері, Қазақстан статистикалық басқармасының мәліметтері осы проблемалар бойынша басылымдар мен монографиялар болып табылады. Осы жұмыста монографиялық зерттеу, ғылыми-абстрактілік әдіс, байқаулар, зерттеулер, салыстырмалар, жүйелі және факторлық талдау, негіздеу, салыстырмалы көрсеткіштер, баланстық әдіс, экономикалық-статистикалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері – ғылыми бюджет жүйені қалыптастырушы ойшылдар мен ғалымдардың, еуропалық, ресейлік және отандық саясаттанушы, философ, әлеуметтанушы, экономист, құқықтанушы ғалымдардың теориялық еңбектерімен қатар Президент Н.Ә. Назарбаевтың да еңбектері басшылыққа алынды.
Халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының маңыздылығының зерттеуде тарихи-философиялық, институционалдық, жүйелік, пәнаралық, құрылымдық-функционалдық, статистикалық және салыстырмалы сараптау әдістері кеңінен қолданылды. Бұл әдістерді қолдану арқылы әлеуметтік мемлекет қалыптастыру жағдайындағы халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының маңыздылығы ерекшеліктерінің күрделі, кешенді әрі тұрақты даму үстінде болатын жүйе ретінде қарастыруға мүмкіндік алдық.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және сараптаушылық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау қағидаларымен жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы көтеріліп отырған мәселенің қазіргі кезең талаптарына сай өзектілігімен, жеткілікті зерттелмегендігімен, зерттеу нысанасына ілінбеген тың мәселелерді жүйелеуімен әрі саралап талдауымен, зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттеріне тікелей байланысты қажеттілік талабынан туындайды және әрбір тарауда көтеріліп отырған мәселелерге сай анықталады. Қазақстан Республикасының халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының маңыздылығынның мынандай жаңа ғылыми нәтижелерге қол жеткізілді:
- халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының қағидалары, бағыт-бағдарлары және даму жолдары нақтыланып, айқындалып көрсетілді;
- халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының маңыздылығының мәні мен мағынасы, қоғам дамуындағы орны мен рөлі теориялық-әдіснамалық тұрғыдан зерттелді;
- халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатын реттеуге бағытталған заңнамалық және құқықтық нормаларын саяси талдау арқылы саяси институттардың саяси үрдістерге қатысу жолдары нақтыланды;
- халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының тиімділігін арттырудың кейбір бағыттары мен жолдары жөнінде қолданбалы маңызы бар өзіндік ұсыныстар жасалды.
Практикалық маңызы - дипломдық жұмыстағы ұсыныстарды, қорытындылар мен тұжырымдарды халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының маңыздылығының басым бағыттарын айқындаудағы және қалыптасу үрдісіндегі қаржылық саясат үлгісін жетілдіруде үкіметтік құжаттар мен актілерді жасау үшін, үкіметтің қаржылық саясатты жетілдіру бағытындағы іс-шаралары мен бағдарламаларын іске асыру үшін, билік, саяси институттар, азаматтық ұйымдар арасындағы өзара ықпалдастық пен байланысты реттеуде кеңінен пайдалануға болады. Дипломдық жұмыс материалдарын Қазақстан Республикасы жоғары оқу орындарында теориялық және қолданбалы саясаттану бойынша дәріс материалдарына немесе арнаулы курстар жасау үшін қолдануға болады.
Практикалық базасы халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының маңыздылығының теориялық тұрғыдан дәйектелуіне ұмтылыс жасалуында. Дипломдық жұмыстағы халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатын реттеуде, мемлекеттік билік органдарының рөлі мен орнын анықтауда саясаттану, әлеуметтану, заң ғылымдары мен экономика ғылымдарының қажетті салаларында пайдалануға болады.
Диломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар кестелерде, суреттерде және қосымшаларда келтірілген.
Диломдық жұмыс көлемі. Диломдық жұмыс компьютерде терілген 71 бетте, оның ішінде 6 кесте, 9 сурет, қосымшада баяндалған.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Ашимбаева А.Т. Структура экономики: закономерности
формирования, тенденции и приоритеты развития. — Алматы: Дайк-пресс,
2000. —329 с.
2. Джумамбаев С.К. Социальная политика. — Алматы: Казак университетi, 2002. — 94 с.
3. Джумамбаев С.К. Проблемы обеспечения качества экономического роста // Теория и практика реформирования экономики на постсоветском пространстве: материалы международной научно-практической конференции. Алматы: РГП «ИЭИ МЭиТ РК», 2001.— №1. — С.82-85.
4. Елемесов Р.Е. Переходная экономика: проблемы методологии и теории. — Алматы: Казак университетi, 1998. — 166 с.
5. Ельбисинов С.Х. Прогнозирование и планирование повышения
6. Есентугелов А.Е. Трансформация экономики Казахстана: рыночная экономика, реформы, экономическая политика: Сб.статей: 1990 — 2001 гг. В 3-х т. — Алматы: РГП «Институт экономических иссяедований», 2002.
7. Жатканбаев Е.Б. Методология исследования экономики. — Алматы,
1999. —80 с.
8. Жоламан Р.К. Децентрализация государственной финансовой системы Республики Казахстан как источник экономического роста / Фонд Евразия, Алматинский Региональный офис. — Алматы: Фонд Сорос — Казахстан, 2001. —28 с.
9. Кенжегузин М.Б., днишев Ф.М., Альжанова Ф.Г. Национальная модель технико-экономического развития / Институт МОН РИ. — Алматы, 2000.— 56 с.
10. Кошанов А.К. Потенциальная и фактическая роль иностранного сектора в экономике Казахстана// АльПари. —2002. - М24-5. — С.44 —48.
11. Морозов Т.Р., Победина М.П., Поляк Г.Б. Региональная экономика: учебное пособие.- М.: Банки и биржа, ЮНИТИ, 1995.
12. Модели перехода от административной экономики к рыночной. Под ред. Байзакова С.Б.- Алматы: Рауан, 1997.
13. Хасбулатов Р.И. Мировая экономика.- М.: ИНСАН, 1996.
14. Исмаилова С. Рынок труда без прикрас. Деловая неделя.- №10, 1997, с.2-3.
15. 35.Кесикова Ж.О. О ситуации на рынке труда. Казахстанская правда 1996, с. 2.
16. Эрхард Л. Секреты "экономического чуда".- М.: БЕК, 1997.
17. Абдуллаев К.А. Реформа с человеческим лицом. Южный Казахстан- 15 февраля,1998, с.3-6.
18. Кашин В., Нещадин А. Порадоксы рынка труда: спад производства и занятости. Человек и труд- №9, 1994, с.13-17.
19. Абилкасимов С. Переориентация на активные формы борьбы с безработицей. Вести Казахстана- 20 октября, 1995, с.3.
20. Крепак П. Рынок труда в переходный период в Республике Казахстан . Саясат- №8, 1996, с.7-10.
21. Архангельский В.Н. Комплекс прогнозов экономического и научно-технического развития народного хозяйства. Вопросы изобретательства- № 5-6, 1992, с. 13-14.
22. Килибаева У. Зарубежный опыт регулирования занятости и социальная защита. Вопросы труда- №4, 1996, с.12-17.
23. Айрапетова Н. Будел ли в СНГ общий рынок труда? Азия-экономика и жизнь- №31, 1997, с.2.
24. Гайнуллин Ф., Ибрагимова К. Система занятости: становление и перспективы. Казахстан: экономика и жизнь- № 6, 1995, с.17-21.
25. Елемесов К.И. Экономическое моделирование и реальная политика. Казахстан: экономика и жизнь- №3-4, 1995, с.8-12.
26. Кубаев К.Е. Основы интенсивного экономического роста: теория фондосбережения. — Алматы: Экономика, 1998. —48 с.
27. Мухамедиев Б.М. Математические методы оценивания потенциальных возможностей экономики и управления экономической динамикой в условиях неопределенности. — Алматы: Казак университетi, 1998. —264 с.
28. Сагадиев К.А. Проблемы конкурентоспособности национальной экономики // Саясат. —2002. - №12 (декабрь). — С.78 — 82.
29. Шеденов У.К., Шеденова Н.У. Бедность и вопросы социальной защищенности населения в условиях рыночных отношений // Вестник КазГУ. Серия экономическая. — 2001. - №4 (26). — С.69 — 73.
30. Алимбаева А.А., Утешев С.Б., Ахметов С.Н., Таубаев А.А. Регио-
нальная социально-экономическая система. - Караганда: Санат,
2002, Том 2. - 409 с.
31. Шокаманов Ю.К. Тенденции человеческого развития в Казахстане.
—Алматы: Агентство Республики Казахстан по статистике, 2001.— 348с.
32 Азербаев Е.Р. Стратегия и социально-экономическая эффективность развития газовой промышленности Казахстана: Автореф. дис. д-ра эконом. наук. — Алматы, 1999. —54 с.
32. Назарбаев Н.А. Долгосрочная стратегия развития Республики Казахстан: "Казахстан - 2030" - Алматы: Рауан, 1998. 13с.
33. «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 1284 Қаулысы
34. Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің 2010 – 2012 жылдарға арналған стратегиялық жоспары
35. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 28 қаңтарындағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына жолдауы. Егенменді Қазақстан, 31 қаңтар 2012 жыл
36. 2009-2012 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының Заңы, 2008 жылғы желтоқсанның 4-і. № 96- ІV-ҚРЗ
37. Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі Б.Т. Сұлтановтың 2009 жылғы 27 наурызда «2010-2012 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Парламент Мәжілісінде сөйлеген сөзі
38. Қазақстан Республикасының 2012 – 2016 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық даму болжамы, Қ.Р. Үкіметінің отырысында мақұлданған.(2011 жылғы «27» тамыздағы № 30 хаттама).
39. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың ««Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, Ақорда, 2012 жылғы 14 желтоқсан.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі:  Дипломдық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 82 бет
Таңдаулыға:   
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Х. ДОСМҰХАМЕДОВ АТЫНДАҒЫ АТЫРАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАШЫҚТЫҚТАН ОҚЫТУ ФАКУЛЬТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ МЕНЕДЖМЕНТ КАФЕДРАСЫ

Қорғауға жіберілді
Экономика және менеджмент кафедрасының
меңгерушісі, э.ғ.к., доцент
________________________
Сабирова Р.Қ.
____ ______________2013 жыл

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

ХАЛЫҚТЫҢ ӘЛ-АУҚАТЫН АРТТЫРУДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
САЯСАТЫНЫҢ МАҢЫЗЫ

5В050600 Экономика мамандығы бойынша

Орындаушы,
сырттай оқыту бөлімінің
3-курс (3 жыл) студенті Жолдасов А.Қ.

Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы Джумаева А.К.

Норма бақылаушы,
аға оқытушы, менеджмент магистрі Тажиденова А. Р.

Атырау - 2013
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ...7-25
1.1 Әлеуметтік – экономикалық саясат категориясын ғылыми
зерттеу ... ... ... 7
1.2 Әлеуметтік – экономикалық саясатының маңызды
міндеттері ... ... ... ... ... ..16
1.3 Халықтың әл-ауқатын арттыру ретіндегі ауылдық жерлердегі әлеуметтік-
экономикалық қорғаудың маңызды
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 21

2 ХАЛЫҚТЫҢ ӘЛ-АУҚАТЫН АРТТЫРУДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
САЯСАТЫНЫҢ МАҢЫЗДЫ МІНДЕТТЕРІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..26-49
2.1 Халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
даму деңгейін анықтайтын
тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Халықтың әл-ауқатын арттырудағы аудандардың әлеуметтік – экономикалық
саясатын сипаттайтын
көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.3 Халықтың әл-ауқатын арттыру мақсатындағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикасына талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 35

3 ХАЛЫҚТЫҢ ӘЛ-АУҚАТЫН АРТТЫРУДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ...50-65
3.1 Халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
даму
болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .50
3.2 Халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік - экономикалық
саясаттын жетілдірудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..55
3.3 Әлеумметтік-экономика саласында Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан халқына Қазақстан-2050 Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің
жаңа саяси бағыты атты Жолдауынан туындайтын тапсырмалардың орындалуын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 64

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66

ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...69

ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлеуметік – экономикалық қоғам
дамуының негізгі шарты әлеуметтік, экономикалық және саяси салалардағы
тәсілдердің қолданылуымен қатар әлеуметтік тепе-теңдік принципін сақтау
болып табылады. Мысалы, әлеуметтік топтардың табыс және өмір деңгейін
теңестіру, әлеуметтік тұрақтылық саясатын, тең құқықты қамтамасыз ету;
тұрғындардың демократиялық және әлеуметтік құқықтарын, экономика мен
институционалды механизм жүйесінің мемлекеттік реттелуін қамтамасыз ету
диломдық жұмыстың өзектілігін және маңыздылығын көрсетеді.
Аудандардың нақты әлеуметтік-экономикалық дифференциациясының анализі
келешекте олардың даму деңгейлерін толықтай теңестіру мүмкін болмайды деген
қорытындыға әкелген. Мұнда экономикалық тұрғыдағы шамалы дамыған
аудандардың артта қалуы туралы айтылады. Бұл жағдайға барлық аудандарды
республика нарығына енгізу жолымен жетуге болады. Халықаралық тәжірибе
көрсеткендей, қоғамдағы әлеуметтік тепе-теңдік әлеуметтік – экономикалық
дамудың тұрақтылығын қамтамасыз ете алады.
Осыған байланысты, Қазақстандағы 1990 жылы болған процестер әлеуметтік
дифференциацияны күшейткен болатын және бұл жағдайдың өзгерісін әлеуметтік
саясаттың басты приоритеттерінің қатарына жатқызуға болады. Әлеуміттік
саясатсыз Қазақстан республикасында жүргізілетін трансформациялық
процестердің жетістігі н қамтамасыз ету мүмкін емес. Позитивті дамудың
негізін қалаған мәселелерді шешу бүгінгі әлеуметтік – экономикалық
жағдайлардан шығуы қажет.
Қазіргі жағдайда жұмыссыздықпен күрес және жұмыссыздарды әлеуметтік
қорғау бойынша мемлекет тарапынан жүргізілетін шаралар жүйесінде еңбек
нарығының белсенді саясатын жүргізу дамуда. Дамыған елдердің тәжірибесіне
сүйенсек, көпшілігінде белсенді шараларды қолданудың өсуі байқалады, жаңа
жұмыс орындарын құруға, қайтадан біліктіліктен өткізу шығындары еңбек
нарығындағы белсенді саясат шығындарының 25-30%-ін алады. Мысалы осыған
қатысты Германиядағы тәжірибені алып қарастырсақ, фидералды және үкімет
деңгейінде белсенді және енжар көмек қатынастары 70% және 30% құрайды.
Әрбір жұмысқа алынған жұмыссыз үшін кәсіпорын 40 мың марка алады, бұл шағын
және орта кәсіпорын үшін үлкен ынталау құралы болып табылады.
Қазақстанның даму стратегиясында 2030 жылға дейін ұзақ мерзімді
ерекшеліктер рөлінде экономикалық ресурстар аяқталған, олардың тиімді
қолданысы экономикалық өсімнің тұрақтануына және қазақстандықтар өмірінің
артуына әкеледі.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазіргі кезде қалыптасып отырған ұлттық
экономикадағы ақша-қаражат жүйесінің салдарынан туындап отырған халықтың әл-
ауқатын арттырудағы қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының рөлін
жан-жақты зерттеу өте маңызды. Қазақстан Республикасы мемлекетінің бюджетін
құру мен орындаудың ерекшеліктерінің мазмұны, оның әлеуметтік-экономикалық
және қаржылық қатынастар жүйесіндегі, ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі
туралы көптеген атақты отандық және шетелдік ғалымдар еңбектер жазған.
Олардың ішінде К.К. Жүйріков, У.Б. Баймұратов, К.Г. Воблый, Э.А.
Вознесенский, А.Г. Грязнова, Е.Ш. Качалова, А.К. Сембеков, Е.Р. Хандшке,
Э.С. Гребенщиков, Ю.М. Журавлев, С.Л. Ефимов, Л.А. Мотылев, А.М. Годин,
В.Д. Мельников, О.Э. Лер, Ө.Қ. Шеденов, Қ.Е. Құбаев, Қ. Алтынбекұлы және
т.б. көптеген ғалымдар бар. Отандық және жақын шетелдердегі экономикалық
әдебиеттерде бюжеттік ұйымдарды қаржыландыру бойынша жазылған еңбектер
көбіне оқу құралы ретінде жарық көрген.
Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты –халықтың әл-ауқатын арттырудағы
қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының рөлін ерекшеліктерінің
теориялық негіздерін нақтылап, бәсекелестік жағдайдағы Қазақстанның
бюжеттік ұйымдарды қаржыландыру талдау, сонымен қатар экономиканың даму
сатысына қарай жетілдіру жолдары мен даму бағыттарын айқындау болып
табылады.
Зерттеу нысаны –халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық саясатының ерекшеліктерінің негізгі бағыттары және
оны жүзеге асырудағы саяси институт ретіндегі мемлекеттің атқарып отырған
қызметі болып табылады.
Зерттеу пәні – халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық саясатының ролін қалыптасу және жүзеге асырылу тетіктерінің
өзара байланысы.
Зерттеу болжамы – экономикалық-әлеуметтік мемлекет қалыптастыру
жолындағы халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық саясаты еліміздің тарихи және рухани даму ерекшеліктері
ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған әрі қаржылық мемлекет
қалыптастырған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы пайдаланылған жағдайда
тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген болжамға негізделген. Біздің
ойымызша Қазақстан үшін Сауд Арабиясы, Біріккен Араб Әмірліктері, Кувейт,
Норвегия сияқты экономикасы табиғи байлыққа (мұнайға) негізделген елдердің
тиімді жүзеге асырып отырған мемлекетінің бюджетін құру мен орындаудың
ерекшеліктерінің тәжірибесін ескерген дұрыс болар еді.
Зерттеу міндеттері келесідей:
а) халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық саясатының маңыздылығын теориялық әдіснамалық негізін зерттеу;
ә) халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық саясатының маңыздылығының саяси институттар мен үрдістерде
алатын орнына әдіснамалық талдау жүргізу;
б) экономикалық-әлеуметтік мемлекет құру жағдайында Қазақстан
Республикасының 2012-2016 жылдардағы ерекшеліктерінің үлгілеріне талдау
жасау;
в) Қазақстан Республикасының 2012-2016 жылдардағы халықтың әл-ауқатын
арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының
ерекшеліктерінің негізгі бағыттарын анықтау;
г) қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық
дамуындағы деңгейін анықтау және олардың шешілу жолдары мен негізгі
бағыттарын айқындау.
Мәселенің деректік көзі ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілері, қаржы рыногы
мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігінің мәліметтері,
Қазақстан статистикалық басқармасының мәліметтері осы проблемалар бойынша
басылымдар мен монографиялар болып табылады. Осы жұмыста монографиялық
зерттеу, ғылыми-абстрактілік әдіс, байқаулар, зерттеулер, салыстырмалар,
жүйелі және факторлық талдау, негіздеу, салыстырмалы көрсеткіштер,
баланстық әдіс, экономикалық-статистикалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері – ғылыми бюджет жүйені
қалыптастырушы ойшылдар мен ғалымдардың, еуропалық, ресейлік және отандық
саясаттанушы, философ, әлеуметтанушы, экономист, құқықтанушы ғалымдардың
теориялық еңбектерімен қатар Президент Н.Ә. Назарбаевтың да еңбектері
басшылыққа алынды.
Халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
саясатының маңыздылығының зерттеуде тарихи-философиялық, институционалдық,
жүйелік, пәнаралық, құрылымдық-функционалдық, статистикалық және
салыстырмалы сараптау әдістері кеңінен қолданылды. Бұл әдістерді қолдану
арқылы әлеуметтік мемлекет қалыптастыру жағдайындағы халықтың әл-ауқатын
арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатының маңыздылығы
ерекшеліктерінің күрделі, кешенді әрі тұрақты даму үстінде болатын жүйе
ретінде қарастыруға мүмкіндік алдық.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және
сараптаушылық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау
қағидаларымен жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы көтеріліп отырған мәселенің
қазіргі кезең талаптарына сай өзектілігімен, жеткілікті
зерттелмегендігімен, зерттеу нысанасына ілінбеген тың мәселелерді
жүйелеуімен әрі саралап талдауымен, зерттеу жұмысының мақсаты мен
міндеттеріне тікелей байланысты қажеттілік талабынан туындайды және әрбір
тарауда көтеріліп отырған мәселелерге сай анықталады. Қазақстан
Республикасының халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық саясатының маңыздылығынның мынандай жаңа ғылыми нәтижелерге
қол жеткізілді:
- халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық саясатының қағидалары, бағыт-бағдарлары және даму
жолдары нақтыланып, айқындалып көрсетілді;
- халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық саясатының маңыздылығының мәні мен мағынасы, қоғам
дамуындағы орны мен рөлі теориялық-әдіснамалық тұрғыдан зерттелді;
- халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық саясатын реттеуге бағытталған заңнамалық және құқықтық
нормаларын саяси талдау арқылы саяси институттардың саяси
үрдістерге қатысу жолдары нақтыланды;
- халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық саясатының тиімділігін арттырудың кейбір бағыттары мен
жолдары жөнінде қолданбалы маңызы бар өзіндік ұсыныстар жасалды.
Практикалық маңызы - дипломдық жұмыстағы ұсыныстарды, қорытындылар
мен тұжырымдарды халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық саясатының маңыздылығының басым бағыттарын айқындаудағы және
қалыптасу үрдісіндегі қаржылық саясат үлгісін жетілдіруде үкіметтік
құжаттар мен актілерді жасау үшін, үкіметтің қаржылық саясатты жетілдіру
бағытындағы іс-шаралары мен бағдарламаларын іске асыру үшін, билік, саяси
институттар, азаматтық ұйымдар арасындағы өзара ықпалдастық пен байланысты
реттеуде кеңінен пайдалануға болады. Дипломдық жұмыс материалдарын
Қазақстан Республикасы жоғары оқу орындарында теориялық және қолданбалы
саясаттану бойынша дәріс материалдарына немесе арнаулы курстар жасау үшін
қолдануға болады.
Практикалық базасы халықтың әл-ауқатын арттырудағы Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық саясатының маңыздылығының теориялық тұрғыдан
дәйектелуіне ұмтылыс жасалуында. Дипломдық жұмыстағы халықтың әл-ауқатын
арттырудағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық саясатын реттеуде,
мемлекеттік билік органдарының рөлі мен орнын анықтауда саясаттану,
әлеуметтану, заң ғылымдары мен экономика ғылымдарының қажетті салаларында
пайдалануға болады.
Диломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар кестелерде,
суреттерде және қосымшаларда келтірілген.
Диломдық жұмыс көлемі. Диломдық жұмыс компьютерде терілген 71 бетте,
оның ішінде 6 кесте, 9 сурет, қосымшада баяндалған.

1. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ

1.1 Әлеуметтік – экономикалық саясат категориясын ғылыми зерттеу

Қазақстан Республикасы экономика мен қоғам өзгерісінің кезеңінен
зардап шеккен. Бұл кезеңнің нақты процестері қоғамның әлеуметтік –
экономикалық дамуының талдануы үшін аса зор көлемде материал береді.
Сонымен қатар, біздің пікірімізше, Қазақстанға сай ерекшкліктерді ескеру
қажет. Біріншіден, Қазақстан әлеуметтік экономиканың құрылымынан шыққан
және оның келешекті дамуында әлеуметтік экономикаға тән ерекшкліктері
айтылмай кетуі мүмкін емес. Екіншеден, Қазақстан Республикасы өз алдына
тәуелсіз мемлекет болған, осыған орай қоғамның дамуында өзінің жолын таңдау
мүмкіндігіне иеленген. Бұл таңдау нарықтық қатынастар мен қоғам
демократиясының дамуына стратегиялық курстың пайдасына жасалынған [1].
Айналым құралдарының жетіспеуі және несие ресурстарының жоқ болуы,
өндірістің өсімін тоқтататын факторлардың бірі болғанына қарамастан,
банктер соңғы 2-3 жылдарда дамудың ынталандырушы рөлін атқара бстаған еді.
Осыған орай, ҚР экономикасының қазіргі таңдағы күйін талдау, елдің
тұрақты өсім траекториясын нақты түрде шыққанын дәлелдейді. Елдің
экономикалық өсім ғылыми және әдістемелік сипаттардағы проблемаларды
тудырған болатын. Олардың шешімдеріне көптеген мақалалар, монографиялар
және әртүрлі деңгейдегі докладтар арналған.
Арнайы басыламдардағы ғылыми-экономистердің мақалалары экономикалық
өсім проблемалары жөніндегі пікірлер мен көзқарастарының кең көлемін
сипаттайды. Сондықтан, экономикалық өсім проблемаларына қатысты белгілі бір
пікірлерді қайталамай, керісінше, бүгінгі таңда ғылыми бастамаларда
талқаланатын басты мәселелерге назарымызды шоғырландырып көрелік.
Ең алдымен, бұл өсім және даму категорияларының қатынасы туралы
айтылады. Мемлекеттік реттеудің басты мақсаты болып жай ғана өсім емес,
даму табылатынын айтуға болады. Сонымен, Нобелев сыйының лауреаты П.
Самуэльсон, өндірістің жай ғана көлемді өсіміне ұмтылу қажет емес, деп
жазған еді. Ең бастысы, қоғамның бүкіл әлеуметтік – экономикалық
құрылымының ішкі дамуы болуы қажет. Көптеген шетелдік және отандық авторлар
атап өткендей, бақылаусыз өсім бүкіл адамзат өміріне қауіп төндіруі мүмкін,
өйткені ол экологиялық, энергетикалық, шикізаттық және басқа да глобальді
мәселелерді тудырады. Сонымен қатар, көптеген зерттеушілер өсім деп даму
ұғымын түсінетінін ескеру қажет [2].
Мұндай пікірлерге қарама-қайшы көзқарастар да бар. Сонымен,
қазақстандық ғалым У.А. Имамбаева экономикалық өсім, оған әсер ететін
факторлар мен экономикалық өсіммен бірге жүретін көптеген басқадай
түсініктер мен категориялар стадияларын және үлгілерін терең, нақтылай
сипаттай келе, экономикалық өсім және даму түсініктерін ажырата білу
қажеттілігін ұсынған. Оның пікінше, экономикалық өсім экономикалық дамудың
құрамды бөлігі болып келеді [3].
Сонымен қатар, ҚР Үкіметінің бағдарламаларында көбінесе даму жөнінде
емес, экономикалық өсім туралы айтылып келеді. Мұның себептерінің бірі,
экономикалық өсім дамуға қарағанда жеңіл бағаланады және сондықтан оны
тәжірибелік қызметте оңай қолдануға болады.
Даму проблемасы білімнің әлеуметтік-экономикалық саласы үшін ғылыми
және тәжірибелік жоспардағы маңызды бөлімі болып келеді. Даму құрамын
анықтайтын ескі критерийлер жеткіліксіз болған кезде, ол Қазақстанның
қазіргі даму сатысында айқын көрініс тапқан еді.
Бұрын зерттеушілермен дамудың қарапайым түсінігі (экономикалық
факторлардың көлемді сипатына негізделген) ұсынылған еді. Мұндай ұғымның
кемшілігі алғаш рет 1970 жылдары байқалған. Бұл жағдай даму мәнін терең
түсінуге және көптеген елдердің даму деңгейін талдау үшін мүмкіндік
туғызған. Көрсеткіштердің кең жиынтығының басты кемшілігі дамушы және
әлеуметтік елдердің бірқатар қауіп-қатер салдарын сезінгеннен кейін айқын
көзге көріне бастаған еді. Мұның барлығы, қазіргі жағдайдағы даму
проблемасын қалай түсіндіру керектігіне әкелген [4].
Осылайша , Ресей профессоры Р. Аваков бұл мәселе туралы былай деген,
... даму белгілермен және адам, ұлт, қоғам қызметтерінің аспектілерімен
шектелмейтін, барлығын қамтитын категория ретінде көрінеді. Оны материалды-
экономикалық элементтерге жатқызуға болмайды. Бамуда ең бастысы – оның
мәдени негізі. Сондықтан бұл процесс те, оның құрылымы да тек қана
критерийлермен бағаланбауы мүмкін. Дамудың біртекті және сипалы табиғатын
сипаттайтын басқа да бір тәсілдер қажет [5].
Әртүрлі көрсеткіштерді есептеу техникасы жаңарып жатқанына қарамастан,
олардың көбі саналуда. Ресейлік зерттеуші В. Малышев санаулы критерийлер
әлемдік экономиканың қазіргі даму сатысында дұрыс бола бермейді деп
есептейді және елдің даму бағыты мен деңгейі ретінде бүгінгі таңда
экономиканың қызметіндегі сапалы белгілеріне назар аудару қажет деген.
Даму деңгейін есептеу әдісінің сыны абсолютті күштің көлемді-
математикалық есептеу әдісіне қарсы бағытталған, себебі соңғысы дамудың
мінін жалған етеді.
Сондықтан, Р. Авакодовтың ұйғаркынша, даму зерттейтін әдістемелерді
жаңарту, параметрлердің жиынттығын жетілдіру қажет, көрсеткіштер мен
әдістерді әрқилы қылу қажет. Осыған байланысты, дамуды үш факторлардың тобы
ретінде көрсетуге болады (материалды-мәдени, мәдени және әлеуметтік).
Егер даму процесінде оның мәдени компоненті еленбесе, онда материалды-
тұтыну элементтері ісінеді, ал бұл қоғамның төмендеуіне әкеледі. Ұлы
империялар қаржылы – экономикалық сүргін нәтижесінде емес, ең алдымен
мәдени деградация, сынаудан және төмендеуден болмыссыз болған еді.
Осыған орай, көптеген ғалымдар таза санаулы көрсеткіштер
қолданылмайтын экономиканы кеуделейді. Олардың пікірінше, тиімділігін
талдау негізінде қоғамдық нәтижелер – денсаулық, еңбек шарты, қоршаған
ортаның күйі және т.б. болуы қажет. Экономикалық бағалауда дамудың
өндірістік және әлеуметтік аспектілері көрінуі қажет деп ұйғарады. Бұл
бағалар әлеуметтік – экономикалық миханизм құрылымына ену қажет, оның
негізі тікілей әлеуметтік нормативтер мен стандарттар болып табылады.
Өкінішке орай, бұл барлық көрсеткіштер коммерциялық қатынастар
жүйесінде дәл мәнге иеленбеген. Экономикалық өсім факторларын талдаудағы
басты мәселе сапалы факторлар есебінде құрылды. Өзінің мәні бойынша ол
мөлшерлі және сапалы талдау әдістерінде қорытылады.
Осыған байланысты, А. В. Барышевтың ұйғаруынша, экономистердің
әрекеттері квантталған факторлардың математикалық-статистикалық
тәуелділіктерін нақтылауға емес, талдаудың жаңа әдістерін жасауға және оны
басқарудың құрылымына енгізуге бағытталуы қажет. Бұл ең алдымен әлеуметтік
индикаторлардың жүйесін құруға, оларды әлеуметтік – экономикалық дамудың
бақыланатын элементтеріне ауыстыруға қатысты болып келеді. Бұл көрсеткіштер
экономикалық шешімдердің әлеуметтік тиімділігін өлшеуге, және де
экономикалық өсімді жиынтықты талдауға мүмкіндік береді [6].
Әлеуметтік эффектінің бағалары жуықталған болып келеді, оларды
әлеуметтік нәтиженің ақшалай эквиваленті ретінді субъекті – эксперттық
жолмен немесе экономикалық – метематикалық үлгі негізінде алады.
Әлеуметтік тиімділікті бағалаудың ең кең таралған тәсілі қоғам
байлығының агрегацияланған көрсеткіштері болып табылады.бұл индекаторлар
жүйесінде тұрғындар мен қоршаған ортаның күйлерінің сипаттарымен байланысты
экономикалық және ғылыми – техникалық көрсеткіштер біріккен. Жүйенің
негізгі әлеуметтік көрсеткіштері келесідей: денсаулық және білім, үй
жағдайлары, қоршаған ортаның күйі, еңбек сипаты, кауіпсіздік, адамдар
арасындағы қарым-қатынас.
Батыс зерттеушілерінің жұмыстарында әлеуметтік қызметтердің
мемлекеттік және муниципалды жоспарлаудың негізгі болып келетін әлеуметтік
индикаторлардың кең тобы қарастырылады. Осыған байланысты объективті және
субъективті индикаторлар өмірлік шартының жеке әсерін сипаттайды [7].
Әлі күнге дейін өмір сапасының біртекті ғылыми негізделген критерийлер
табылмаған, әртүрлі субъективті көзқарастарын қалай интеграциялау керек
екендігі туралы мәселе шешілмеген. Сондықтан тәжірибелік қызметте көбінесе
жай және түсінікті әлеуметтік индикаторлары- кедейлік көрсеткіші, білім
индикаторы, үй құрылысы, балаларды тәрбиелеу құны және тағы басқа
қолданылады.
Экономикалық өсімді жиынтықты бағалау үшін әлеуметтік әділдік
нормативі қажет, яғни мұнда әлеуметтік қорғаныс туралы айтылады. Бұл
нормативтер мемлекеттің әлеуметтік кепілдерінің жиынтығы ретінде көрініс
тапқан. Олар нақты мерзімге қатысты экономикалық өсімнің әлеуметтік
мақсаттарын реттейді. Қоғамның материалдық және қаржы ресурстарының арту
шамасына байланысты осы кепілдендірілген минимум шекарасы жоғарылауы мүмкін
(қажет).
Сонымен, әлеуметтік индикаторлардың нақты қалауы басқарудың ағымды
және ұзақ мерзімді мақсаттарымен анықталады. Олардың қолдануы әлеуметтік
факторлардың теңестірілуіне, оларды бағалау мүмкіндігіне және шешімдердің
тиімділігіне тәуелді. Сондықтан әлеуметтік – экономикалық ақпараттарды
жинау және жаңарту тәсілдерін арттыру экономикалық өсімнің жаңа сапасына
жатудің бірі болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарға сүйенетін болсақ, әлеуметтік – экономикалық
даму процесін зерттеу жеткілікті түрдегі шешімді талап ететін сауалнамалар
мен мәселелерге байланысты. Осы айтылған міселелердің ішіндегі бүгінгі
күнде ең өзектісі дифференция және дезинтеграция категорияларын меңгеру
болып келеді.
Соңғы уақыттарды, мұндау заттарды зерттеуге ғалымдар мен мамандардың
бірнеше еңбектері арналған. Ірі ғылыми көзқарас – бұл саладағы ресейлік
ғалым – профессорлары В. Н. Лексин мен А. Н. Швецовтың көп жылдық
зерттеулері болып табылады. Олардың жұмыстары дифференция және
дезинтеграция секілді түсініктер жүйесіне арналған болатын, сонымен ұатар
мұндай категориялар жүйесінің тұрақтылық негізі болып келеді. Бұл
түсініктерді талқылай келе, жалпы мемлекеттің үш маңызды құрамдас бөлігі
бар деген нәтижелерге келген: 1) аймақтық біртұтастық; 2) кеңестіктің
жүйелі құрушы бірлестігі; 3) аймақтық интеграция. Мұндай түсініктерге
қарама – қайшы келетін ұғымдар бар: аймақтық сецессия (жердің белгілі бір
бөлігінен айрылу), дифференция және дезинтеграция [8].
Авторлардың пікінше, аймақтық дифференция – мемлкеттің жеке аймақтары
арасындағы айырмашылықтардың қалыптасу нәтижесі және процесі болып келеді.
Осыған сәйкес аймақтық дифференцияның екі басты ерекшелігі айқындалады: 1)
қатыстылық; 2) әртекті көрсеткіштермен сипатталу мүмкіндігі, сонымен қатар
аймақтық дифференцияны бағалау үшін мұндай көрсеткіштердің арнай түрлері
тағайындалады.
Сонымен қатар, аймақтық дифференция аймақтық дезинтеграцияға қарағанда
– оның деңнейі тәуелді қабылданады. Сонымен, ғалымдардың ойынша аймақтық
айырмашылықтар қоғамдық пайдалы болып келеді аймақтық дифференция қарапайым
және кең таралған құбылыс болып табылады. әрбір елде сәйкесінше өркендеуші
және кедей аймақтар бар, әрбір қалада – байлық және кедей аудандары,
жақсы және жаман аудандары кездеседі.
Осы авторлармен айтылған нақты мысалдар Қазақстандағы жаңадан құрылып
жатқан жағдайға тән болып келеді: әлеуметтік –экономикалық белгілері
бойынша нақты аймақтық дифференциациялар жүзеге асырылуда.
Егер белгілі бір елдің географиялық нүктесінде жалпымемлекеттік
конституция, азаматтық, бюджеттік, салалық және қылмыстық кодекстерінде
нығайтылған бірыңғай ережелер, шарттар және нормалар шын мәнінде қызмет
етсе, кеңестіктің экономикалық, әлеуметтік, ұлттық – этикалық және басқадай
бірлестіктер туралы айтуға болады.
Жаңаша мәліметтерді талдау процесі нығауту тенденциясын бекітеді.
Мұның себебі алуан түрлі, жіне олардың әрбіреуінде белгілі бір
міндеттемелерге байланысты артады.
Дифференциация мәселелерін зерттеуде көптеген ғалымдардың ғылыми
еңбектері негізін қалаған. Дифференциация мәселесін зерттеуде А.Г. Гранберг
академигінің тәсілі өзекті болып келеді. Оның пікірінше, жергілікті
динамикасын келесідей аспектілер тәртібі бойынша талдауға болады: 1)
тұрғындар және миграция; 2) өндіріс және инвестициялар; 3) тұрғындар
табысы; 4) сыртқы экономикалық қызмет.
Экономикалық даму (экономикалық активтілік) мен өмір деңгейінің
(сапасы) айырмашылықтары шарасы ретінде біртектіліксізді анықтай отыра,
А.Г. Гранберг аймақтық дифференцияның озықтылығын көптеген себептермен
түсіндіріледі.
Бүгінгі таңда Қазақстанның кеңестігі аса күшті дифференциацияға
иеленетін туралы сенімгерлікпен айтуға болады. Жалпы белгілерінде бұл
дифференциация нақты кеңестік бойынша әртүрлі белгілер негізінде жүзеге
асады. Ресейлік және отандық ғалымдардың жұмыстарына сүйене отырып,
келесідей белгілер бойынша дифференциация мүмкіндіктерін ескеруге болады.
Табиғи – ресурстық – экономикалық маңызы бар табиғи ресурстардың
барлық түрлерін тепе-теңсіз аймақтық реттеу. Орталық Қазақстан көмір, қара
және түсті металлдар қорларына бай келед,і, ал Батыс Қазақстанда көмірсулы
шикізаттар қоры мен басқа да пайдалы қазбалары шоғырланған, Солтүстік
Қазақстанда құнарлы жерлер көп кездеседі, Шығыс Қазақстан құнарлы жерлерді,
табиғи ресурстардың бай қорларын қамтыған, сонымен қатар Оңтүстік
Қазақстанда құнарлы жерлер, су ресурстары, пайдалы қазбалар қоры
шоғырланған [9].
Экономикалық – экономикалық сектордың, жеке тығыздық айырмашылықтары.
Мысалы, ЖРӨ-ң жоғары деңгейі бойынша мынадай облыстары ерекшеленген
болатын: Қарағанды, Атырау, Шығыс Қазақстан, Алматы.
Транспортты-инфрақұрылымдық – жергілікті және аймақтық деңгейлердегі
сәйкесінше қызметтердің қамтамасыз етілгендігі айқын шашыраңқы белгісі.
Ұлттық-этникалық – алуан түрлі ұлттық – этникалық топтардың
ерекшелігі.
Әлеуметтік - өмір деңгейіндегі жоғары айырмашылықтар, жұмыссыздық,
кедейлік зоналарының қалыптасуы.
Осындай және оларға ұқсас белгілер негізінде сандық көрсеткіштер
көмегімен республиканының аймақтық дифференциациясын сипаттауға болады.
Әлеуметтік – экономикалық дамумен байланысты маңызды мәселелердің бірі
аймақтық дезинтеграция болып табылады. Осыған байланысты, В. Н. Лексин және
А. Н. Швецов аймақтық дезинтеграцияны, әртүрлі деңгейлер мен масштабтың
аймақтық жүйелерінің элементтері арасындағы байланыс нәтижесінің процесі
деп түсінеді. Олардың ойынша, дезинтеграция құбылыстары мен процестерін: 1)
мемлекеттің жеке аймақтары (аймақаралық дезинтеграция); 2) аймақ пен
орталық ( мемлекеььік дезинтеграция); 3) ішкі аймақтық элементтер (ішкі
аймақтық дезинтеграция) арасында ажырату керек .
Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасының мемлекеттік
құрылымдағы әйгілі айырмашылықтарға қарамастан, аймақтық дезинтеграция
процесінің мұндай типі Қазақстан үшін маңызды болып келеді, өйткені осы
ерекшеленген типтердің әрқайсысы өзіндік қасиетке, аймақтық және
мемлекеттік жүйеге әсер ету саласына, сонымен қатар ерекше талдау
тәсілдерін талап ететін параметрлерге иеленеді. Аймақтық дезинтеграция
параметрлері әртүрлі аймақтар арасындағы байланыстың әлсіздену деңгейін
сипаттайды [10].
Авторлар екі негізгі құбылысқа нұсқау көрсетеді: аймақтық оқшауландыру
және аймақтық автономизация.
Осыған байланысты дезинтеграцияны зерттеу нәтижесінде алынған А.Г.
Гранберг қорытындыларына қайтып оралайық. Экономикадағы аймақаралық
байланыстардың әлсіреу себебі, оның пікірінще, сыртқы және ішкі болып
бөлінеді. Либералды сыртқы экономикалық қызметке байланысты көптеген
ресейлік аудандар өз саудасын шет елдерге шоғырландығдан; осыған орай,
жоғары импорт интенсивті түрде ішкі нарықтан отандық тауар өндірушілерді
шеттеткен. Бұған дәлел ішкі нарықтағы сұраныстың тарылуы, кедендік
тарифтердің төмендеуі және тарифтік емес шектеулердің жоқтығы болып
табылады. Тауар нарығының дезинтеграция белгісі өнімдердің аймақаралық
айырбастың өндірістік қысқаруымен салыстырғанда қарқынды түрде болады.
Мұндай процестер Қазақстан Республикасында да байқалады. Соның
салдарынан аймақтық айырмашылықтар Қазақстанда жеткілікті түрде өткір
болған. Ұлттық теңестіру саясаты енді оларды оңтайлы ете алмайды. Ол үшін
нарықтық критерийлер негізгі өндірісті орналастыру жүйесі қажет, ол
экономикалық өсімнің тұрақты деңгейіне әкеледі.
Қазақстандық ғалым Ж. К. Давильбекованың ұйғаруынша, экономиканы
нығауту үшін аймақтық потенциалдарды күшейту қажет: өндірістік, шикізатты,
кадрлық, ғылыми. Әрбір жеке алынған аймақты дамыту бағдарламасын жасақтау
ұсынысымен келісуге болады. Сонымен қатар, ғылымның пікірінше, ең маңыздысы
мемлекеттің экономикасын ынталандыру негізінде аудандарды қолдау;
шаруашылық мамандығы мен бірыңғай экономикалық кеңестігін нығайту бойынша
аймақтарды дамыту; күрделі әлеуметтік – экономикалық және демографиялық
шарттармен аймақтық қолдау, Қазақстанның орталық, батыс, шығыс аймақтарында
территориялық - өндірістік жиынтықтарды қалыптастыру; экономикалық, саяси,
құқықтық сипаттағы функцияларды жүзеге асыру; аймақтық және аймақаралық
нарықтардың реформаларын тереңдету болып табылады [11].
Әлеуметтік –экономикалық жүйенің трансформациялық қарқынды тәсілдері
көптеген ұстанымдар бойынша артқа шегінген болатын. Ол жыл бойы Қазақстан
Республикасындағы реформалар ұлттық байлық пен табыстың глобальді қайта
бөлінуіне әкелген. Әлеуметтік жоспарда қоғам екі қарама қарсы бөліктерге
бөлінген. Бір жағында, кедейлікмен қамтылған көптеген тұрғындар, және
екіншісінде – байлыққа иеленген әлеуметтік қабаты тұр. Көптеген ғалымдардың
пікірінше және қоғам дамуының тәжірибесі көрсеткендей, мұндай қоғам өзінің
табиға бойынша экономикалық тұрғыда контрөнімді және келешексіз болып
келеді. Сондықтан елдің әлеуметтік саясаты мәнді өзгерісті қажет етеді.
Өзгертудің негізін қалаған принциптері ретінде материалдық қамсыздандыру
деңгейінің кемуін, жұмыс күші мен халықтың қайта өндіру шараларының артуын
қарастыру қажет.
Осыған байланысты, маңызды міндеті болып әлеуметтік тұрақтылықты
немесе әлеуметті ктепе-теңдікті қамтамасыз ету табылады. К. Лайкам бойынша,
бұл экономиканың бастапқы дамуын қамтамасыз етуге және қоғамдағы саяси
тұрақтылықты сақтауға мүмкіндік беретін елдегі әлеуметтік саланың тұрақты
дамуының күйі - әлеуметтік тұрақтылығының қаупі жоқтығымен сипатталады.
Қазақстандық ғалымдар М.Б. Кенжегузин, С.Н. Гайсина және З.Д. Мкртгян
пікірінше, әлеуметтік жиынттықтың ерекшелігі болып оның қызметі үшін
нарықтық механизмнің жетіспеуі табылады. Сондықтан мемлекет тұрғындардың
әлеуметтік қайта өндірісін жүзеге асыратын салалардың сақталуына және
ақысыз әлеуметтік қызметтерді қамтамасыз етуге кепіл болуы керек[12] .
Осыған орай, қоғам дамуының әлеуметтік тұрақтылығының қамтамасыз ету
мемлекеттік әлеуметтік саясатының ең басты міндеті болуы керек, сонымен
қатар, ол келесідей принциптерде құрылуы қажет:
- әлеуметтік саланың динамикалық даму қажеттілігін, қоғамның
тұрақты дамуының маңызды шараларының бірі деп тану;
- мемлекеттік деңгейдегі әлеуметтік саясат облыстарындағы
ерекшеліктердің нақты анықтамалары;
- бірыңғай әлеуметтік кеңестікті сақтау негізінде әлеуметтік
процестердің басқарылуын қамтамасыз ету;
- басқарудың әртүрлі деңгейлеріндегі бірыңғай әлеуметтік саясатты
қамтамасыз ету.
Соңғы принципті реализациялағанда Н.И. Ларинаның ескертуін ұмытпау
қажет, яғни аудандардың даму процесіне қосымша мемлекеттің араласуы екі
глобальді мақсаттарға жету қажеттілігінен себептес болып келеді. Бұл
мақсаттар келесідей:
- әділдік, яғни мүндай экономикалық қызметтің орналасуы кезінде
әрбір аудандардың тұрғындары бірдей жетістікке иеленуі қажет;
- тиімділік, ол жалпы табыс мақсаттарында әрбір удндардың
өндірістік ерекшеліктерін рационалды пайдалануын талап етеді.
Жоғарыды айтылғандарды ескере отырып, қоғамдық дамудың барлық
мәселелерінің құрамында әлеуметтің құрамды бөлігі бар екендігіне көз
жеткіздік. Бұл әсіресі ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстан
Республикасында талқылануы қажет мәселелерге қатысты. Әлеуметтік дамудың
мүмкіндігі экономикалық өсімге тәуелді екені айқын, бірақ бұл өсімнің өзі
халықтың төлем қабілеті бар сұранысқа тәуелді келеді. Қоғамның өзгеріс
кезеңінде әлеуметтік мәселелер, өз ерекшеліктеріне қарамастан, табыс
көздерінің қатынасы негізінде туында болып келеді. Әлеуметтік саясат
қаржылық қамтамасыз етуінсіз жүзеге асырылмайды. Соған байланысты бұл
мәселенің екі жақтары туындайды: мемлекетт тарапынан қаржы бөлуін арттыру
қажеттілігі және оларды тиімді түрде пайдалану қажеттілігі. Экономикалық
мүмкіндіктердің кеңею шарасына байланысты мемлкеттік бюджет пен жалпы ішкі
өнімдегі әлеуметтік қажеттіліктердің шығындарын арттыру қажет. Сонымен
қатар, әлеуметтік салада қызмет ететін мекемелердің жүйесін, оның
құрылымын, аймақтық орналасуын өзгертуді талап етеді. Соңғы уақытты
Қазақстанда, орталық, аймақтық және жергілікті басқару органдары арасындағы
осы міндеттемелерді орындауын қаржылай қамтамасыз ететін қайнар көздері мен
тұрғындар алдында, әлеуметтік міндеттемелерді тиімді түрде реттеуіне көп
көңіл бөлінеді.
Әлеуметтік мәселелерді реттеу ең алдымен әлеуметтік саясатты қажет
етеді. Әлеуметтік саясат – бұл барлық азаматтардың жан-жақты дамуы, тұрмыс
жағдайы, әл-ауқатын жоғары деңгейде қамтамасыз етуге бағытталған
экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды бағыттарының бірі болып табылады.
Әлеуметтік саясаттың маңыздылығы жұмыс күшін ұдайы өндіру процесіне, еңбек
өнімділігін арттыруға, еңбек ресурсының білім және мамандық деңгейін
көтеруге, өндіргіш күштердің ғылыми техникалық деңгейіне, қоғамның мәдени
және рухани өміріне байланысты анықталады. Әлеуметтік саясат адамдардың
ауыруға шалдығу деңгейін төмендететіп өндірістегі экономикалық шығындарды
қысқартады. Қоғамдық тамақтану, мектепке дейінгі білім беру сияқты
әлеуметтік салалар халықтың басым бөлігін үй шаруашылығы салаларынан
босатып, қоғамдық өндірістегі жұмысбастылықты көтеруге мүмкіндік туғызады.
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты - қоғам мүшелерінің материалдық,
мәдени және рухани қажеттіліктерін қамтамассыз ету.
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаттары:
➢ Қоғамдық қатынасты үйлесімді дамыту, халықтың әр түлі топтарының
мүдделері мен қажеттіліктерін қоғамның мүддесімен келістіру, қоғамдық
саяси жүйені тұрақтандыру.
➢ Халықтың материалдық тұрмыс жағдайын көтеруге жағдайлар жасау,
қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық ынталандыру, әлеуметтік
мүдделерді теңестіру.
➢ Халықты әлеуметтік қорғау мен мемлекеттік кепілдік беретін әлеуметтік
экономикалық құқықты қамтамассыз ету. Оның ішінде халықтың табысы аз,
тұрмыс жағдайлары төмен бөлігіне қолдау көрсету.
➢ Қоғамдағы еңбекпен қамтамасыз етуге ықпал ету.
➢ Қоғамдағы қылмыс деңгейін төмендету.
➢ Әлеуметтік салаларды (білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет,
тұрмыстық
үй т.б. ) дамыту.
➢ Еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамассыз ету.
Әлеуметтік саясатты жүзеге асырудағы мемлекеттің экономикалық
саясатының әдістері
Ақиқатты саясатта алғашқы анықтауыш болып экономикалық реформаларды
жүргізу сипаты табылады. Бірақ, осыған қарамастан әлеуметтік
индикаторлардың нақты есебі қажет, соның арқасында әлеуметтік сала
экономикалық өзгерістердің сипатына әсер ете алады.

1.2 Әлеуметтік – экономикалық саясатының маңызды міндеттері

Әлеуметтік саясатты жүзеге асыру үшін мемлекеттік реттеу әдістері
қолданылады:
❖ құқықтық реттеу – бұл барлық деңгейде қабылданған құқықтық актілер
мен нормативтік құжаттардағы міндеттердің орындалуы;
❖ қаржы- несиелік реттеу – қаржы ағындарын реттеу құралдары, яғни
әлеуметтік саланы қаржыландыру үшін мемлекеттік бюджетте арнайы баптың
қаралуы. Сондай-ақ бюджеттен тыс әлеуметтік қорлар құру (зейнетақы,
әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру т.б.)
❖ жекешелендіру - әлеуметтік саладағы кәсіпорындарды жеке меншікке беру
шектелген, өйткені мұндай кәсіпорындардың шығындарын көпшілік жағдайда
мемлекет өтейді. Сондай-ақ әлеуметтік саясатта төмендегі маңызды
ұғымдар қарастырылады.
Әлеуметтік саясатты жүргізу құралдарына мыналар жатады:
Әлеуметтік кепілдік - мемлекеттің азаматар алдындағы, азаматтардың
мемлекет алдындағы міндеттері мен жауапкершілктерін заңды түрде қамтамасыз
ету.
Әлеуметтік стандарттар - бұл әлеуметтік қызмет көрсетудің әр түрлі
формалары мен көлемдерін қалыптастыру. Бұл қаржы норматиытерін белгілеу
үшін қажет. Мемлекеттік әлеуметтік стандарттар бірыңғай негізде және жалпы
әдістемелік принциптерде жасалады.
Минималды тұтыну бюджеті тұрмысы төмен отбасыларына көмек беру үшін,
сондай-ақ зейнетақы мен жалақының минималды деңгейін белгілеу үшін
қолданылады.
Өмір сүру минимумы - бұл минималды табыс. Ол әлеуметтік саясаттың
маңызды құралы. Оның көмегімен халықтың өмір сүру деңгейі бағаланады,
табыстар реттеледі және әлеуметтік төлемдер белгілегенде қолданады. Өмір
сүру минимумы экономиканың белгілі деңгейінде адамның денсаулығын сақтау
мен қызметке қабілетін қамтамассыз ету үшін қажет. Оның құрамына ғылыми
негізделген азық-түлік, өндірістік тауарлар мен қызметтердің жиынтық құны
және салықтар мен міндетті төлемдер кіреді. Минималды өмір сүру минимумын
анықтау үшін тұтыну қаржыны қолданылады [13].
Жалақының минималды көлемі – квалификациясы төмен қарапайым еңбекке
негзделген жалақының ең төменгі шегі. Оны басқа маман жұмысшылардың
жалақысын белгілеу үшін қолданады.
Зейнетақының минималды деңгейі – нормативті актілер бойынша
белгіленетін зейнетақының ең төменгі шегі. Ол минималды жалақы мен өмір
сүру минимумына негізделеді [15].
Әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі бағыттары:
1. Халықтың өмір сүру деңгейін көтеру, яғни халықты материалдық және
рухани игіліктерімен қамтамассыз ету. Ресейлік ғалымдар өмір сүрудің 4
деңгейін атап көрсетеді:
- молшылық - жан-жақты қамтамасыз етілген өмір, яғни өмір сүрудің
жоғары деңгейі;.
- қалыпты өмір - адамның физикалық және интелектуалды күшін қалпына
келтіру деңгейі;
- кедейшілік – еңбекке қабілетін сақтау мүмкіндігі;
- жоқшылық - бұл биологиялық критерий бойынша өмір сүру.
БҰҰ бойынша өмір сүру деңгейінің көрсеткіштер жүйесі құрылған. Оған
мыналар кіреді: Өмірге келу; Өмірден кету; Өмір сүрудің санитарлық -
гигиеналық жағдайы; Азық-түлікті тұтыну; Тұрғын үй жағдайы; Жұмысбастылық;
Білім деңгейі немесе сауаттылық; Мәдениеттілік деңгейі; Демалыс; Көлікпен
қамтамасыз етілуі; Адам құқықтарының қорғалуы.
2. Мемлекеттің әлеуметтік саясатының маңызды бағыты әлеуметтік
қорғаудың тиімді жүйесін қалыптастыру. Халықтың кедейшілікке ұшыраған
тобына, аурулар, мүгедектер, қарттар, көп балалы отбасыларға мемлекет
тарапынан әлеуметтік көмекті қажет ету жүйесін қалыптасыру. Бұл топтар
мемлекеттен өмірге қажетті минималды игілктер мен қамтамассыз етілуі тиіс.
Ол үшін түрлі мақсаттағы қорлар, арнайы көмектер, тегін мемлекеттік
мектептер, тегін медициналық көмек көрсетілу түрлі жеңілдіктер алуға
міндетті.
Мемлекеттік әлеуметтік саясатта міндетті түрде еңбек пен халықты
жұмыспен қамту бағытын қамтиды.
Мемлекеттік еңбек нарығы тек құқықты мамандық таңдау еркіндігіне
кепілдік беруі тиіс. Ол үшін орта және жоғарғы білім беру жүйелері бар
минималды жалақы деңгейі белгіленіп, жұмыс аптасының ұзақтығы демалыс
уақыты заңды түрде келісім арқылы белгіленеді [16]. Сондай-ақ
жұмыссыздықпен күресу шаралары қолданылады. Мұндай бағдарламалармен еңбек
биржалары айналысады. Олардың қызметтеріне сонымен қатар төмендегілер
жатады:
➢ көші-қон үрдістерін реттеу;
➢ зейнетақы жүйесін жетілдіру;
➢ Мемлекеттің денсаулық сақтау мен әлеуметтік медициналық сақтандыру
саласындағы рөлі.Бұл бағыт мемлекет тарапынан тегін медициналық көмек
берілуін қамтамассыз етуді көздеуді.
Казіргі кездегі аймақтық саясат ерекшеліктері.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторлары
толықтай ескеріп, оларды мемелекеттік саясаттың барлық бағыттарында
нақтылағанда ғана ғылми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі
жоғары болады.
Қазіргі уақытта ресрублика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық
даму жағдайларының біркелкі болмауы мемелект тарапынан жүргізілетін
аймақтық саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемелекеттің аймақтық
саясатының мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизімдері
анықталады.
Мемелекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға
толықтай дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызыметіне тікелей
араласпағанымен де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы
шектеулер т.б,) арласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тимді
қызымет етуінің бір шарты деуге болады. Ал егер мемелекет аймақтармен дұрыс
өзара қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін
қамтамасыз ететін ортасы болып табылатын мемелекеттің барлық аумақтарының
дамуы үшін жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан
реформалардың оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың дамуын
мемелекеттік реттеу олардың дамуының қажетті шарты.
Экономиканы мемелекеттік реттеудің ерекше бағытты ретінде
қарастырылатын аймақтық саясаттың қазіргі ерекшеліктерін қарастыру оның
тимді жүзеге асуына ықпалын тигізетін негізгі мәселердің бірі болып
табылады. Сондықтан да аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған
жағдайды саралау және соған орай аймақтық саясаттың бағыттарын айқындау
өзекті мәселеге айналды [17].
Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік,
экономикалық, экологиялық ерекше мәселелермен сипатталатын әр түрлі
аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу
қағидасына сәйкес республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады.
➢ шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
➢ индустриялық дамыған;
➢ агроөнеркәсіптік;
➢ дағдарыстық.
Бірінші топ – стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың
айтарлықтай қорларын иеленетін және ғылми-өндірістік әлеуетінің қарқынды
дамуына жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аумақтарының экономикалық
- әлеуметтік артта қалуымен, экологиялық жағдайларының нашар болуымен
ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға Қазақстанның экономикасын
дағдарыстан шығару және тұрақтандырудың рөлі беріледі. Осы аймақ топтары
үшін төмендегідей мәселелер кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:
➢ минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндірумен
өңдеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық щикізат
түрлеріне бай жерлерді интенсипті игеру;
➢ отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық климатты
анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған
өндірістік, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрлымдарды құру;
➢ ауылдық аумақтарының дамуындағы жинақталған күрделі мәселелерді
(әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа- ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары
техногиялық ғылыми жетістіктер қажетсінетін өнріс құру үшн қолайлы
экономикалық жағайлары және жоғары ғылми-өндісті әлеуеті бар, негізінен
қаржылық ресурыстармен өзін-өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар жатады.
Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін мәселелер қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
➢ шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті
қалыптастыру;
➢ жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа
технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, элоктроника
құралдары, автомобиль құрлысы жаңа материялдар, лазер технологиясын
дамыту;
➢ нарықтық инфрақұрлымды дамытуды жеделдету.
Үшінші топ- ауыл шаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді
аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың жұмысбастылығын қамтамасыз ету
және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауыл шаруашылығы мен оған
сабақтаса дамитын салаларда шағын және орта бизнесті дамыту қажет.
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей
мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
➢ ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тимді мамандандыруды жүзеге асыру;
➢ ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалылығын және экспорттық әлеуетінің
өсуін қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология мен
техникаларды енгізу және пайдалану,
➢ тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну заттарын
өндіретін ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының материялдық-
техникалық базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдарды құру.
Төртінші топқа- қысылшаң (экстремльный) табиғи-климаттық, әлеуметтік -
экономикалық және техника - технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық
құрлымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар, сонымен қатар экологиялық
дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл аймақтарда жинақталған
мәселелерден арылу үшін мемелекеттік реттеудің нақты шаралары қажет.
Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мәселелер
келесідей:
➢ экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын алу;
➢ осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін
көтеру үшін материялдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
➢ қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті ауылдық
аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқада тұрғылықты
жерлерден республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін
халықтар үшін қажет жағдайлар жасау;
➢ шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және оларды
тиімді пайдалану.
Аймақтағы дағдарыстың нақты белгілері мынадай:
▪ өндіріс қарқынының төмендеуі;
▪ халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы
табыстың төмендігі);
▪ жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың етек алуы
(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
▪ демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызыметтер көрсету
саласындағы мәселелердің күшеюі және т.б.
Аймақтар дамуның (дамымауының) негізгі себептері мен міндеттері.
Мемлекеттегі әрбір аймақ өзімен- өзі жеке дами алмайды, өйткені басқа
аймақтардың дамуына зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктері де ескерілуі
керек. Сондықтан да экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі аймақтық
саясаттың маңызы ерекше. Мемлекет әрбір аймақ үшін бағдарлама дайындап, сол
бойынша әрбір аймақ өзінің даму бағытын жүзеге асырады[18]. Мемлекет
аймақтық саясатты қалыптастыру үшін еліміздің территориясы бойынша
себептерді көрсету қажет. Оларға төмендегілерді жатқызуға болады:
➢ еліміз аймақтарының табиғи - климаттық жағдайының айырмашылығы;
➢ аймақтың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану
бағыты, саласы және ауқымы. Бұл тек ауылшаруашылық, пайдалы
қазбаларды игеру ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру жағдайын
жағдайына және халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер
етеді;
➢ аймақтың орналасуының күрделі жағдайы, соның әсерінен шығындар
артып, бағаның өсіуі байқалады. Бұл аймақтың көлік және байланс
қызметтерінің дұрыс дамымауына, оның экономикалық дамуына ықпал
етеді;
➢ инновация енгізу жағынан артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
➢ елдің экономикалық даму тенденциясы;
➢ тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму сатысы;
➢ институционалдық факторлар: жалпы және аймақтық саясаттың
нысандары, саяси жағдайды, аймақтың даму тарихы т.б. ;
➢ орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі,
өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс
жүйелерімен қамтамасыз етілуі, өндірістік инфроқұрылым;
➢ әлеуметтік мәдени факторлар. Урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және т.б.;
➢ орталықпен жүргізілетін макроэкономикалық саясатта аймақтық
ерекшеліктердің есепке алынбауы;
➢ орталық пен аймақтар арасындағы өкілеттіліктер мен міндеттерді
жіктеу үрдісінің толықтай аяқталмауы.
Аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу - еліміздің және оның
жекеленген аймақтарының экономикалық жағдайын қамтамасыз етуге қойлған
мақсаттарға жетуді көздейтін мәселелерді шешуге бағытталуы керек. Ал,
аймақтық саясаттың мәні - жалпы ұлттық мақсаттарға жету үшін аймақтық
дамуды тиімді басқару болып табылады.
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде төмендегілерді атауға
болады:
1. Әрбір аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайының деңгейін
теңестіру.
2. Дағдарыстық аймақтарды құрлымдық қайта құру. Бірінші
мақсаттан айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық
мемелекет үшін жүргізілетіндігімен ерекшелінеді.
Дағдарыстық аймақтарды құрлымдық қайта құру тек ірі, жалпы
мемелекттік бағдарлама көмегімен жүзеге асырылады, кейбір
аймақтарда аталмыш міндетті орындау үшін қажет
ресурыстардың жетіспеушілігі болады. Мемелекеттің негізгі
функциясы, артта қалған аумақтарды - даму деңгейі жоғары
аймақтардың қатарына жеткізу, бірақ мүндай жағдайлар
халыққа өз зардабын тигізбеуі тиіс.
3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсаттармен
ұштастыру.
4. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету.
Әлеуметтік саясаттың мақсаттарына жету үшін маңызды рөлді оны
реализациялау механизмі атқарады. Қазіргі уақытта бұл механизмдерді өзгерту
қажеттілігі туындайды, себебі бұрынғы механизм өзінің әлсіздігін танытқан
болатын. Әлеуметтік саясаттың тиімді реализациялау механизиі әлеуметтік
мақсаттарға бөлінетін құралдарды тиімді пайдалану, әлеуметтік саясаттың
ақырғы эффектісінің жоспарланған эффектіге сәйкестігі, әлеуметтік саладағы
мекемелердің тиімді қызмет ету деңгейі дегенді білдіреді. Әлеуметтік
саясаттың реализациялау механизмін реформалаудың ең күрделі мәселесі
әлеуметтік мақсат талаптары мен экономикалық тиімділікті, әлеуметтік және
рационалды экономикалық жолдарды байланыстыру мәселесінде қорытылады.
Әлеуметтік мақсаттар мен нарықтық механизм іс - әрекетінің арасындағы
қарама – қайшылықты әртүрлі жолдармен шешуге болады. Мысалға, тұрғындар
үшін медициналық қызметтің жеткілікті және ақысыз түрі қаржы ресурстардың
тиімді қолданылуын ынталандыратын тауарлы – ақшалай рычагтарға қайшы
келмейді. Іс жүзінде осы экономикалық ынталандыру тәсілдері халық үшін
тегін түрде жүзеге асатын медициналық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Экономикалық өсу, әсер етуші факторлар
МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТИІМДІЛІГІ, ТҮСІНІГІ
Өндіріс тиімділігін арттырудағы қаржының негізгі принциптері
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық міндеттерін шешудегі бюджеттің рөлі
Экономикалық өсу қарқынының тұрақты экономикалық өсу ауытқымалылығы тұрақсыз экономикалық өсу
Зейнетақы заңы
Саланың бәсекеге қабілеттілігі
Қазақстан агроөнеркәсіптік кешенінің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың экономикалық-құқықтық мәселелері
Тұрғындарды әлеуметтік қорғау жөніндегі мемлекеттің рөлі
Халықтың жоғарғы өсу қарқыны
Пәндер