Мемлекеттік қаржы аясындағы қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ АЯСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Қаржылық жоспарлаудың мәні, әдістері мен қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қаржылық жоспарлаудың жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Жоспарлауда қолданылатын қаржылық көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.4 Қаржылық жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ АЯСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.1 Мемлекеттік бюджетті қаржылық жоспарлауды талдау ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Мемлекеттік бюджеттік түсімдерін қаржылық жоспарлау ... ... ... ... ... ..36
2.3 Қазақстан Республикасындағы бюджеттік жоспардың құрылуы мен орындалуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ АЯСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ..60
3.1 2012 жылға арналған бюджетті қаржылық жоспарлау параметрлерінің болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
3.2 Мемлекеттің қаржыны жоспарлауды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ...66
3.3 Бюджетті қаржылық жоспарлау модулі мен оны орындау мониторингін енгізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ АЯСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Қаржылық жоспарлаудың мәні, әдістері мен қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қаржылық жоспарлаудың жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Жоспарлауда қолданылатын қаржылық көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.4 Қаржылық жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ АЯСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.1 Мемлекеттік бюджетті қаржылық жоспарлауды талдау ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Мемлекеттік бюджеттік түсімдерін қаржылық жоспарлау ... ... ... ... ... ..36
2.3 Қазақстан Республикасындағы бюджеттік жоспардың құрылуы мен орындалуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ АЯСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ..60
3.1 2012 жылға арналған бюджетті қаржылық жоспарлау параметрлерінің болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
3.2 Мемлекеттің қаржыны жоспарлауды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ...66
3.3 Бюджетті қаржылық жоспарлау модулі мен оны орындау мониторингін енгізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Ел Президенті Н.Назарбаев өзінің 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» деген Қазақстан халқына Жолдауында басымдықтар қатарына «нәтижелілік қағидасына негізделген мемлекеттік басқару жүйесін дамыту жөніндегі» шараларды жедел іске асыруды бөліп көрсетті. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдына «жоспарлау жүйесін жаңарту мен жетілдіру, бюджет қаражатын пайдалану мен мемлекеттік активтерді басқарудың тиімділігін арттыру жөніндегі жұмысты жеделдету» міндеті қойылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қаржылық жоспарлау мен болжау бұл қаржы механизмінің қосалқы жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің бірі және әлеуметтік экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Олар экономиканың үйлесімді және тепе теңдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттық шаруашылық кешенінің барлық буындарының қызметін үлестіруге, қоғамдық өндіріс өсуінің жоғарғы қарқынын қамтамасыз етуге, халықты әлеуметтік қорғауға бағытталған. Қаржылық жоспарлаудың өзіндік ерекшелігі сол, бұл жоспарлау өндірістің материалдық заттай элементтері турасында, ақшамен қоғамдық ұдайы өндіріске белсенді ықпал жасау турасында ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігімен шарттасылған ақша нысанында жүзеге асырылады.
Қаржының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге белсенді ықпал ету көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын, шаруашылықты жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып, бөлуді алдын ала үлгілеуге байланысты болады. Мұндай процесс тәртіпті (реттілік) анықтайтын өзара үйлесілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің кешенді жүйесін жасауды, ақша түсімдерін жұмылдырудың прогррессивті нысандарын қолдауды қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты – Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттары ерекшеліктерінің теориялық негіздерін нақтылап, бәсекелестік жағдайдағы Қазақстанның бюжеттік ұйымдарды қаржыландыру талдау, сонымен қатар экономиканың даму сатысына қарай жетілдіру жолдары мен даму бағыттарын айқындау болып табылады.
Зерттеу нысаны – Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің негізгі бағыттары және оны жүзеге асырудағы саяси институт ретіндегі мемлекеттің атқарып отырған қызметі болып табылады.
Зерттеу пәні – Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің қалыптасу және жүзеге асырылу тетіктерінің өзара байланысы.
Зерттеу болжамы – экономикалық-әлеуметтік мемлекет қалыптастыру жолындағы Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің еліміздің тарихи және рухани даму ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған әрі қаржылық мемлекет қалыптастырған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген болжамға негізделген. Біздің ойымызша Қазақстан үшін Сауд Арабиясы, Біріккен Араб Әмірліктері, Кувейт, Норвегия сияқты экономикасы табиғи байлыққа (мұнайға) негізделген елдердің тиімді жүзеге асырып отырған мемлекетінің бюджетін құру мен орындаудың ерекшеліктерінің тәжірибесін ескерген дұрыс болар еді.
Зерттеу міндеттері келесідей:
а) Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттары ерекшеліктерінің теориялық әдіснамалық негізін зерттеу;
ә) Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттары ерекшеліктерінің саяси институттар мен үрдістерде алатын орнына әдіснамалық талдау жүргізу;
б) экономикалық-әлеуметтік мемлекет құру жағдайында Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің үлгілеріне талдау жасау;
в) Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің негізгі бағыттарының теориялық мәселелерін анықтау;
г) қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының 2011-2012 жылдардағы бюджетін қаржылық жоспарлау ерекшеліктерінің деңгейін анықтау және олардың шешілу жолдары мен негізгі бағыттарын айқындау.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазіргі кезде қалыптасып отырған ұлттық экономикадағы ақша-қаражат жүйесінің салдарынан туындап отырған Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттары ерекшеліктерінің жаңа рөлін жан- жақты зерттеу өте маңызды. Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің мазмұны, оның әлеуметтік-экономикалық және қаржылық қатынастар жүйесіндегі, ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі туралы көптеген атақты отандық және шетелдік ғалымдар еңбектер жазған. Олардың ішінде К.К. Жүйріков, У.Б. Баймұратов, К.Г. Воблый, Э.А. Вознесенский, А.Г. Грязнова, Е.Ш. Качалова, А.К. Сембеков, Е.Р. Хандшке, Э.С. Гребенщиков, Ю.М. Журавлев, С.Л. Ефимов, Л.А. Мотылев, А.М. Годин, В.Д. Мельников, О.Э. Лер, Ө.Қ. Шеденов, Қ.Е. Құбаев, Қ. Алтынбекұлы және т.б. көптеген ғалымдар бар. Отандық және жақын шетелдердегі экономикалық әдебиеттерде бюжеттік ұйымдарды қаржыландыру бойынша жазылған еңбектер көбіне оқу құралы ретінде жарық көрген.
Мәселенің деректік көзі ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілері, қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігінің мәліметтері, Қазақстан статистикалық басқармасының мәліметтері осы проблемалар бойынша басылымдар мен монографиялар болып табылады. Осы жұмыста монографиялық зерттеу, ғылыми-абстрактілік әдіс, байқаулар, зерттеулер, салыстырмалар, жүйелі және факторлық талдау, негіздеу, салыстырмалы көрсеткіштер, баланстық әдіс, экономикалық-статистикалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері – ғылыми мемлекеттік бюджет жүйені қалыптастырушы ойшылдар мен ғалымдардың, еуропалық, ресейлік және отандық саясаттанушы, философ, әлеуметтанушы, экономист, құқықтанушы ғалымдардың теориялық еңбектерімен қатар Президент Н.Ә. Назарбаевтың да еңбектері басшылыққа алынды.
Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын зерттеуде тарихи-философиялық, институционалдық, жүйелік, пәнаралық, құрылымдық-функционалдық, статистикалық және салыстырмалы сараптау әдістері кеңінен қолданылды. Бұл әдістерді қолдану арқылы әлеуметтік мемлекет қалыптастыру жағдайындағы Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарының күрделі, кешенді әрі тұрақты даму үстінде болатын жүйе ретінде қарастыруға мүмкіндік алдық.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және сараптаушылық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау қағидаларымен жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы көтеріліп отырған мәселенің қазіргі кезең талаптарына сай өзектілігімен, жеткілікті зерттелмегендігімен, зерттеу нысанасына ілінбеген тың мәселелерді жүйелеуімен әрі саралап талдауымен, зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттеріне тікелей байланысты қажеттілік талабынан туындайды және әрбір тарауда көтеріліп отырған мәселелерге сай анықталады. Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарының саясаттанулық талдау жасау негізінде мынандай жаңа ғылыми нәтижелерге қол жеткізілді:
- Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарының негізгі қағидалары, бағыт-бағдарлары және даму жолдары нақтыланып, айқындалып көрсетілді;
- Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарының мәні мен мағынасы, қоғам дамуындағы орны мен рөлі теориялық-әдіснамалық тұрғыдан зерттелді;
- Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын реттеуге бағытталған заңнамалық және құқықтық нормаларын саяси талдау арқылы саяси институттардың саяси үрдістерге қатысу жолдары нақтыланды;
- елімізде Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарының тиімділігін арттырудың кейбір бағыттары мен жолдары жөнінде қолданбалы маңызы бар өзіндік ұсыныстар жасалды.
Практикалық маңызы - дипломдық жұмыстағы ұсыныстарды, қорытындылар мен тұжырымдарды Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарының басым бағыттарын айқындаудағы және қалыптасу үрдісіндегі қаржылық саясат үлгісін жетілдіруде үкіметтік құжаттар мен актілерді жасау үшін, үкіметтің қаржылық саясатты жетілдіру бағытындағы іс-шаралары мен бағдарламаларын іске асыру үшін, билік, саяси институттар, азаматтық ұйымдар арасындағы өзара ықпалдастық пен байланысты реттеуде кеңінен пайдалануға болады. Дипломдық жұмыс материалдарын Қазақстан Республикасы жоғары оқу орындарында теориялық және қолданбалы саясаттану бойынша дәріс материалдарына немесе арнаулы курстар жасау үшін қолдануға болады.
Практикалық базасы Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарының теориялық тұрғыдан дәйектелуіне ұмтылыс жасалуында. Дипломдық жұмыстағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетін құру мен орындау мен қорытындыларын мемлекеттік бюджет жүйесін реттеуде, мемлекеттік билік органдарының рөлі мен орнын анықтауда саясаттану, әлеуметтану, заң ғылымдары мен экономика ғылымдарының қажетті салаларында пайдалануға болады.
Диломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар кестелерде, суреттерде және қосымшаларда келтірілген.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауы мемлекеттік қаржы аясындағы қаржылық жоспарлаудың теориялық аспектілері деп алынды. Онда мынадай сұрақтар қаралды: қаржылық жоспарлаудың мәні, әдістері мен қағидаттары, қаржылық жоспарлаудың жүйесі, жоспарлауда қолданылатын қаржылық көрсеткіштер, қаржылық жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауы мемлекеттік қаржы аясындағы қаржылық жоспарлауды талдау деп алынды. Онда мынадай сұрақтар қаралды: мемлекеттік бюджетті қаржылық жоспарлауды талдау, мемлекеттік бюджеттік түсімдерін қаржылық жоспарлау, Қазақстан Республикасындағы бюджеттік жоспардың құрылуы мен орындалуын талдау.
Үшінші тарауы мемлекеттік қаржы аясындағы қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттары деп алынды. Онда мынадай сұрақтар қаралды: 2012 жылға арналған бюджетті қаржылық жоспарлау параметрлерінің болжамы, мемлекеттің қаржыны жоспарлауды жетілдіру жолдары, бюджетті қаржылық жоспарлау модулі мен оны орындау мониторингін енгізу.
Диломдық жұмыс көлемі. Диломдық жұмыс компьютерде терілген 78 бетте, оның ішінде 5 кесте, 20 сурет, 4 қосымшада баяндалған.
Ел Президенті Н.Назарбаев өзінің 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» деген Қазақстан халқына Жолдауында басымдықтар қатарына «нәтижелілік қағидасына негізделген мемлекеттік басқару жүйесін дамыту жөніндегі» шараларды жедел іске асыруды бөліп көрсетті. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдына «жоспарлау жүйесін жаңарту мен жетілдіру, бюджет қаражатын пайдалану мен мемлекеттік активтерді басқарудың тиімділігін арттыру жөніндегі жұмысты жеделдету» міндеті қойылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қаржылық жоспарлау мен болжау бұл қаржы механизмінің қосалқы жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің бірі және әлеуметтік экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Олар экономиканың үйлесімді және тепе теңдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттық шаруашылық кешенінің барлық буындарының қызметін үлестіруге, қоғамдық өндіріс өсуінің жоғарғы қарқынын қамтамасыз етуге, халықты әлеуметтік қорғауға бағытталған. Қаржылық жоспарлаудың өзіндік ерекшелігі сол, бұл жоспарлау өндірістің материалдық заттай элементтері турасында, ақшамен қоғамдық ұдайы өндіріске белсенді ықпал жасау турасында ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігімен шарттасылған ақша нысанында жүзеге асырылады.
Қаржының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге белсенді ықпал ету көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын, шаруашылықты жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып, бөлуді алдын ала үлгілеуге байланысты болады. Мұндай процесс тәртіпті (реттілік) анықтайтын өзара үйлесілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің кешенді жүйесін жасауды, ақша түсімдерін жұмылдырудың прогррессивті нысандарын қолдауды қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты – Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттары ерекшеліктерінің теориялық негіздерін нақтылап, бәсекелестік жағдайдағы Қазақстанның бюжеттік ұйымдарды қаржыландыру талдау, сонымен қатар экономиканың даму сатысына қарай жетілдіру жолдары мен даму бағыттарын айқындау болып табылады.
Зерттеу нысаны – Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің негізгі бағыттары және оны жүзеге асырудағы саяси институт ретіндегі мемлекеттің атқарып отырған қызметі болып табылады.
Зерттеу пәні – Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің қалыптасу және жүзеге асырылу тетіктерінің өзара байланысы.
Зерттеу болжамы – экономикалық-әлеуметтік мемлекет қалыптастыру жолындағы Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің еліміздің тарихи және рухани даму ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған әрі қаржылық мемлекет қалыптастырған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген болжамға негізделген. Біздің ойымызша Қазақстан үшін Сауд Арабиясы, Біріккен Араб Әмірліктері, Кувейт, Норвегия сияқты экономикасы табиғи байлыққа (мұнайға) негізделген елдердің тиімді жүзеге асырып отырған мемлекетінің бюджетін құру мен орындаудың ерекшеліктерінің тәжірибесін ескерген дұрыс болар еді.
Зерттеу міндеттері келесідей:
а) Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттары ерекшеліктерінің теориялық әдіснамалық негізін зерттеу;
ә) Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттары ерекшеліктерінің саяси институттар мен үрдістерде алатын орнына әдіснамалық талдау жүргізу;
б) экономикалық-әлеуметтік мемлекет құру жағдайында Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің үлгілеріне талдау жасау;
в) Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің негізгі бағыттарының теориялық мәселелерін анықтау;
г) қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының 2011-2012 жылдардағы бюджетін қаржылық жоспарлау ерекшеліктерінің деңгейін анықтау және олардың шешілу жолдары мен негізгі бағыттарын айқындау.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазіргі кезде қалыптасып отырған ұлттық экономикадағы ақша-қаражат жүйесінің салдарынан туындап отырған Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттары ерекшеліктерінің жаңа рөлін жан- жақты зерттеу өте маңызды. Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің мазмұны, оның әлеуметтік-экономикалық және қаржылық қатынастар жүйесіндегі, ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі туралы көптеген атақты отандық және шетелдік ғалымдар еңбектер жазған. Олардың ішінде К.К. Жүйріков, У.Б. Баймұратов, К.Г. Воблый, Э.А. Вознесенский, А.Г. Грязнова, Е.Ш. Качалова, А.К. Сембеков, Е.Р. Хандшке, Э.С. Гребенщиков, Ю.М. Журавлев, С.Л. Ефимов, Л.А. Мотылев, А.М. Годин, В.Д. Мельников, О.Э. Лер, Ө.Қ. Шеденов, Қ.Е. Құбаев, Қ. Алтынбекұлы және т.б. көптеген ғалымдар бар. Отандық және жақын шетелдердегі экономикалық әдебиеттерде бюжеттік ұйымдарды қаржыландыру бойынша жазылған еңбектер көбіне оқу құралы ретінде жарық көрген.
Мәселенің деректік көзі ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілері, қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігінің мәліметтері, Қазақстан статистикалық басқармасының мәліметтері осы проблемалар бойынша басылымдар мен монографиялар болып табылады. Осы жұмыста монографиялық зерттеу, ғылыми-абстрактілік әдіс, байқаулар, зерттеулер, салыстырмалар, жүйелі және факторлық талдау, негіздеу, салыстырмалы көрсеткіштер, баланстық әдіс, экономикалық-статистикалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері – ғылыми мемлекеттік бюджет жүйені қалыптастырушы ойшылдар мен ғалымдардың, еуропалық, ресейлік және отандық саясаттанушы, философ, әлеуметтанушы, экономист, құқықтанушы ғалымдардың теориялық еңбектерімен қатар Президент Н.Ә. Назарбаевтың да еңбектері басшылыққа алынды.
Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын зерттеуде тарихи-философиялық, институционалдық, жүйелік, пәнаралық, құрылымдық-функционалдық, статистикалық және салыстырмалы сараптау әдістері кеңінен қолданылды. Бұл әдістерді қолдану арқылы әлеуметтік мемлекет қалыптастыру жағдайындағы Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарының күрделі, кешенді әрі тұрақты даму үстінде болатын жүйе ретінде қарастыруға мүмкіндік алдық.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және сараптаушылық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау қағидаларымен жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы көтеріліп отырған мәселенің қазіргі кезең талаптарына сай өзектілігімен, жеткілікті зерттелмегендігімен, зерттеу нысанасына ілінбеген тың мәселелерді жүйелеуімен әрі саралап талдауымен, зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттеріне тікелей байланысты қажеттілік талабынан туындайды және әрбір тарауда көтеріліп отырған мәселелерге сай анықталады. Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарының саясаттанулық талдау жасау негізінде мынандай жаңа ғылыми нәтижелерге қол жеткізілді:
- Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарының негізгі қағидалары, бағыт-бағдарлары және даму жолдары нақтыланып, айқындалып көрсетілді;
- Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарының мәні мен мағынасы, қоғам дамуындағы орны мен рөлі теориялық-әдіснамалық тұрғыдан зерттелді;
- Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын реттеуге бағытталған заңнамалық және құқықтық нормаларын саяси талдау арқылы саяси институттардың саяси үрдістерге қатысу жолдары нақтыланды;
- елімізде Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарының тиімділігін арттырудың кейбір бағыттары мен жолдары жөнінде қолданбалы маңызы бар өзіндік ұсыныстар жасалды.
Практикалық маңызы - дипломдық жұмыстағы ұсыныстарды, қорытындылар мен тұжырымдарды Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарының басым бағыттарын айқындаудағы және қалыптасу үрдісіндегі қаржылық саясат үлгісін жетілдіруде үкіметтік құжаттар мен актілерді жасау үшін, үкіметтің қаржылық саясатты жетілдіру бағытындағы іс-шаралары мен бағдарламаларын іске асыру үшін, билік, саяси институттар, азаматтық ұйымдар арасындағы өзара ықпалдастық пен байланысты реттеуде кеңінен пайдалануға болады. Дипломдық жұмыс материалдарын Қазақстан Республикасы жоғары оқу орындарында теориялық және қолданбалы саясаттану бойынша дәріс материалдарына немесе арнаулы курстар жасау үшін қолдануға болады.
Практикалық базасы Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарының теориялық тұрғыдан дәйектелуіне ұмтылыс жасалуында. Дипломдық жұмыстағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетін құру мен орындау мен қорытындыларын мемлекеттік бюджет жүйесін реттеуде, мемлекеттік билік органдарының рөлі мен орнын анықтауда саясаттану, әлеуметтану, заң ғылымдары мен экономика ғылымдарының қажетті салаларында пайдалануға болады.
Диломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар кестелерде, суреттерде және қосымшаларда келтірілген.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауы мемлекеттік қаржы аясындағы қаржылық жоспарлаудың теориялық аспектілері деп алынды. Онда мынадай сұрақтар қаралды: қаржылық жоспарлаудың мәні, әдістері мен қағидаттары, қаржылық жоспарлаудың жүйесі, жоспарлауда қолданылатын қаржылық көрсеткіштер, қаржылық жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауы мемлекеттік қаржы аясындағы қаржылық жоспарлауды талдау деп алынды. Онда мынадай сұрақтар қаралды: мемлекеттік бюджетті қаржылық жоспарлауды талдау, мемлекеттік бюджеттік түсімдерін қаржылық жоспарлау, Қазақстан Республикасындағы бюджеттік жоспардың құрылуы мен орындалуын талдау.
Үшінші тарауы мемлекеттік қаржы аясындағы қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттары деп алынды. Онда мынадай сұрақтар қаралды: 2012 жылға арналған бюджетті қаржылық жоспарлау параметрлерінің болжамы, мемлекеттің қаржыны жоспарлауды жетілдіру жолдары, бюджетті қаржылық жоспарлау модулі мен оны орындау мониторингін енгізу.
Диломдық жұмыс көлемі. Диломдық жұмыс компьютерде терілген 78 бетте, оның ішінде 5 кесте, 20 сурет, 4 қосымшада баяндалған.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Елубаева Ж. “О теоретических вопросах понятия “государственное бюджетирование”” “Қаржы-қаражат- Финансы Казахстана” 2005 г. 24с.
2. Ілиясов К. К., Мельников В.Д. "Қаржы" оқулық - Алматы баспасы "Экономика" - 1994ж.105 б.
3. Афанасьев М. Бюджетирование, ориентированное на результат (новые тенденции)//Вопросы экономики, № 9, 2004, с. 130-139
4. Муратов М. , Жағыпаров Б. “Қаржы және бюджет” Алматы 1999 жыл 58 б.
5. Афанасьев М.П., Кривогов И.В., Кризис государственных финансов и новое бюджетирование, 2006г.
6. Дербисов Е.Ж. "Финансы Казахстана: между прошлым и будущим." Алматы баспасы "Ихтисат" - 199бж. 59
7. Ильясов К., Саткалиева В., Зейнельгабдин А., Сапарбаев Б., Исахова П. «Государственный бюджет» Алматы – 1994, 9 б.
8. Қазақстан Республикасының “Республикалық бюджет туралы ” заңы 06.05.2004ж. 95 б.
9. Афанасьев М.П., Кривогов И.В. Модернизация государственных финансов: учеб. пособие. М.: Изд. дом ГУ ВШЭ, 2006. 440 c.
10. Модельные методические рекомендации по определению показателей стандартов государственных услуг. Астана: Агентство РК по делам государственной службы, 2006.
11. Никифоров С.М., Стрелец. О.А. Бюджетирование, ориентированное на результат.- Москва, 2005
12. Нурсеитов А., Абуталипова Д. Особенности классификации государственных функций и ее значение для административной реформы в Казахстане. Астана, 2007
13. Надиров М.Н., Калыбекова Д.Б. Шет мемлекеттер қаржылары. А. «Экономика», 2006 ж. 12бет.
14. Аллен Шик. Современный подход к управлению государственными расходами. Всемирный банк. (Allen Schick. A Contemporary Approach to Public Expenditure Management)
15. «Бюджетирование, ориентированное на результат: международный опыт и возможности применения в России», ЦФП, 2002г.
16. Бюджетный процесс как инструмент эффективного управления / Под ред. Йосты Юнгмана / Правительственная канцелярия. Стокгольм. СИДА. Русский перевод. М., 2005
17. Внедрение среднесрочного финансового планирования в бюджетный процесс Российской Федерации / Центр фискальной политики. М.: Academia, 2003.
18. Т. Серикбаева Мировой опыт по переходу на систему стратегического планирования и применению показателей эффективности в бюджетных процессах, АО «Институт Экономических Исследований», Ростов н/Д: СКНЦ. 2009г., 52с.
19. Республикалық бюджеттің 01.02.2009 жылғы атқарылуы жөніндегі ақпарат
20. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитеті туралы ереже, Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2008 жылғы «24» сәуірдегі № 199 бұйрығымен бекітілген. 1 бет
21. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитеті туралы ереже, Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2008 жылғы «24» сәуірдегі № 199 бұйрығымен бекітілген. 2 бет
22. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитеті туралы ереже, Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2008 жылғы «24» сәуірдегі № 199 бұйрығымен бекітілген. 2 бет
23. ҚР Қаржы министрлігі Қазынашылық комитетінің төрайымының Дина Шәженованың «Ұлттық қор – ұрпақ игілігі» атты республикалық «Егемен Қазақстан» газетіне берген сұхбаты, «Егемен Қазақстан» газеті, 24 қаңтар, 2007 жыл 3бет.
24. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 24 сәуірдегі N 548 Кодексі 55б.
25. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 24 сәуірдегі N 548 Кодексі 85б.
26. Қазақстан Республикасының салықтық қызметі туралы жаршысы №3 март 2008ж. 45 б.
27. ."Выравнивая межрегиональные различия" Махмутова М. "Қаржы -Қаражат" №5 -2005 жылғы журналы. 26 с.
28. «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 1284 Қаулысы
29. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 2008-2010 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары
30. Мемлекеттік бюджеттің 01.02.2009 жылғы атқарылуы жөніндегі ақпарат
31. Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің 2010 – 2012 жылдарға арналған стратегиялық жоспары
32. 2009-2012 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының Заңы, 2008 жылғы желтоқсанның 4-і. № 96- ІV-ҚРЗ
33. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитеті 2008 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есеп 12бет
34. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитеті туралы ереже, Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2008 жылғы «24» сәуірдегі № 199 бұйрығымен бекітілген. 8 бет
35. Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі Б.Т. Сұлтановтың 2009 жылғы 27 наурызда «2010-2012 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Парламент Мәжілісінде сөйлеген сөзі
1. Елубаева Ж. “О теоретических вопросах понятия “государственное бюджетирование”” “Қаржы-қаражат- Финансы Казахстана” 2005 г. 24с.
2. Ілиясов К. К., Мельников В.Д. "Қаржы" оқулық - Алматы баспасы "Экономика" - 1994ж.105 б.
3. Афанасьев М. Бюджетирование, ориентированное на результат (новые тенденции)//Вопросы экономики, № 9, 2004, с. 130-139
4. Муратов М. , Жағыпаров Б. “Қаржы және бюджет” Алматы 1999 жыл 58 б.
5. Афанасьев М.П., Кривогов И.В., Кризис государственных финансов и новое бюджетирование, 2006г.
6. Дербисов Е.Ж. "Финансы Казахстана: между прошлым и будущим." Алматы баспасы "Ихтисат" - 199бж. 59
7. Ильясов К., Саткалиева В., Зейнельгабдин А., Сапарбаев Б., Исахова П. «Государственный бюджет» Алматы – 1994, 9 б.
8. Қазақстан Республикасының “Республикалық бюджет туралы ” заңы 06.05.2004ж. 95 б.
9. Афанасьев М.П., Кривогов И.В. Модернизация государственных финансов: учеб. пособие. М.: Изд. дом ГУ ВШЭ, 2006. 440 c.
10. Модельные методические рекомендации по определению показателей стандартов государственных услуг. Астана: Агентство РК по делам государственной службы, 2006.
11. Никифоров С.М., Стрелец. О.А. Бюджетирование, ориентированное на результат.- Москва, 2005
12. Нурсеитов А., Абуталипова Д. Особенности классификации государственных функций и ее значение для административной реформы в Казахстане. Астана, 2007
13. Надиров М.Н., Калыбекова Д.Б. Шет мемлекеттер қаржылары. А. «Экономика», 2006 ж. 12бет.
14. Аллен Шик. Современный подход к управлению государственными расходами. Всемирный банк. (Allen Schick. A Contemporary Approach to Public Expenditure Management)
15. «Бюджетирование, ориентированное на результат: международный опыт и возможности применения в России», ЦФП, 2002г.
16. Бюджетный процесс как инструмент эффективного управления / Под ред. Йосты Юнгмана / Правительственная канцелярия. Стокгольм. СИДА. Русский перевод. М., 2005
17. Внедрение среднесрочного финансового планирования в бюджетный процесс Российской Федерации / Центр фискальной политики. М.: Academia, 2003.
18. Т. Серикбаева Мировой опыт по переходу на систему стратегического планирования и применению показателей эффективности в бюджетных процессах, АО «Институт Экономических Исследований», Ростов н/Д: СКНЦ. 2009г., 52с.
19. Республикалық бюджеттің 01.02.2009 жылғы атқарылуы жөніндегі ақпарат
20. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитеті туралы ереже, Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2008 жылғы «24» сәуірдегі № 199 бұйрығымен бекітілген. 1 бет
21. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитеті туралы ереже, Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2008 жылғы «24» сәуірдегі № 199 бұйрығымен бекітілген. 2 бет
22. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитеті туралы ереже, Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2008 жылғы «24» сәуірдегі № 199 бұйрығымен бекітілген. 2 бет
23. ҚР Қаржы министрлігі Қазынашылық комитетінің төрайымының Дина Шәженованың «Ұлттық қор – ұрпақ игілігі» атты республикалық «Егемен Қазақстан» газетіне берген сұхбаты, «Егемен Қазақстан» газеті, 24 қаңтар, 2007 жыл 3бет.
24. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 24 сәуірдегі N 548 Кодексі 55б.
25. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 24 сәуірдегі N 548 Кодексі 85б.
26. Қазақстан Республикасының салықтық қызметі туралы жаршысы №3 март 2008ж. 45 б.
27. ."Выравнивая межрегиональные различия" Махмутова М. "Қаржы -Қаражат" №5 -2005 жылғы журналы. 26 с.
28. «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 1284 Қаулысы
29. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 2008-2010 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары
30. Мемлекеттік бюджеттің 01.02.2009 жылғы атқарылуы жөніндегі ақпарат
31. Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің 2010 – 2012 жылдарға арналған стратегиялық жоспары
32. 2009-2012 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының Заңы, 2008 жылғы желтоқсанның 4-і. № 96- ІV-ҚРЗ
33. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитеті 2008 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есеп 12бет
34. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитеті туралы ереже, Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2008 жылғы «24» сәуірдегі № 199 бұйрығымен бекітілген. 8 бет
35. Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі Б.Т. Сұлтановтың 2009 жылғы 27 наурызда «2010-2012 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Парламент Мәжілісінде сөйлеген сөзі
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ АЯСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ АЯСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Қаржылық жоспарлаудың мәні, әдістері мен
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қаржылық жоспарлаудың
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
1.3 Жоспарлауда қолданылатын қаржылық
көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.4 Қаржылық жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ АЯСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.1 Мемлекеттік бюджетті қаржылық жоспарлауды талдау ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Мемлекеттік бюджеттік түсімдерін қаржылық жоспарлау ... ... ... ... ... ..36
2.3 Қазақстан Республикасындағы бюджеттік жоспардың құрылуы мен орындалуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ АЯСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ..60
3.1 2012 жылға арналған бюджетті қаржылық жоспарлау параметрлерінің
болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
3.2 Мемлекеттің қаржыны жоспарлауды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ...66
3.3 Бюджетті қаржылық жоспарлау модулі мен оны орындау мониторингін
енгізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .84
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Ел Президенті Н.Назарбаев өзінің 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты деген
Қазақстан халқына Жолдауында басымдықтар қатарына нәтижелілік қағидасына
негізделген мемлекеттік басқару жүйесін дамыту жөніндегі шараларды жедел
іске асыруды бөліп көрсетті. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің алдына жоспарлау жүйесін жаңарту мен жетілдіру, бюджет
қаражатын пайдалану мен мемлекеттік активтерді басқарудың тиімділігін
арттыру жөніндегі жұмысты жеделдету міндеті қойылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қаржылық жоспарлау мен болжау бұл
қаржы механизмінің қосалқы жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды
элементтерінің бірі және әлеуметтік экономикалық жоспарлаудың құрамды
бөлігі. Олар экономиканың үйлесімді және тепе теңдік дамуына жетуге,
біртұтас ұлттық шаруашылық кешенінің барлық буындарының қызметін
үлестіруге, қоғамдық өндіріс өсуінің жоғарғы қарқынын қамтамасыз етуге,
халықты әлеуметтік қорғауға бағытталған. Қаржылық жоспарлаудың өзіндік
ерекшелігі сол, бұл жоспарлау өндірістің материалдық заттай элементтері
турасында, ақшамен қоғамдық ұдайы өндіріске белсенді ықпал жасау турасында
ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігімен шарттасылған ақша нысанында
жүзеге асырылады.
Қаржының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге белсенді
ықпал ету көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын, шаруашылықты жүргізудің
барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып, бөлуді алдын ала
үлгілеуге байланысты болады. Мұндай процесс тәртіпті (реттілік) анықтайтын
өзара үйлесілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің кешенді жүйесін жасауды,
ақша түсімдерін жұмылдырудың прогррессивті нысандарын қолдауды қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты – Қазақстан Республикасында
қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттары ерекшеліктерінің
теориялық негіздерін нақтылап, бәсекелестік жағдайдағы Қазақстанның
бюжеттік ұйымдарды қаржыландыру талдау, сонымен қатар экономиканың даму
сатысына қарай жетілдіру жолдары мен даму бағыттарын айқындау болып
табылады.
Зерттеу нысаны – Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды
жетілдірудің негізгі бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің
негізгі бағыттары және оны жүзеге асырудағы саяси институт ретіндегі
мемлекеттің атқарып отырған қызметі болып табылады.
Зерттеу пәні – Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды
жетілдірудің негізгі бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің
қалыптасу және жүзеге асырылу тетіктерінің өзара байланысы.
Зерттеу болжамы – экономикалық-әлеуметтік мемлекет қалыптастыру
жолындағы Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің
негізгі бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің еліміздің тарихи
және рухани даму ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған әрі
қаржылық мемлекет қалыптастырған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы
пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген
болжамға негізделген. Біздің ойымызша Қазақстан үшін Сауд Арабиясы,
Біріккен Араб Әмірліктері, Кувейт, Норвегия сияқты экономикасы табиғи
байлыққа (мұнайға) негізделген елдердің тиімді жүзеге асырып отырған
мемлекетінің бюджетін құру мен орындаудың ерекшеліктерінің тәжірибесін
ескерген дұрыс болар еді.
Зерттеу міндеттері келесідей:
а) Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі
бағыттары ерекшеліктерінің теориялық әдіснамалық негізін зерттеу;
ә) Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі
бағыттары ерекшеліктерінің саяси институттар мен үрдістерде алатын орнына
әдіснамалық талдау жүргізу;
б) экономикалық-әлеуметтік мемлекет құру жағдайында Қазақстан
Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын құру
мен орындаудың ерекшеліктерінің үлгілеріне талдау жасау;
в) Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі
бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің негізгі бағыттарының
теориялық мәселелерін анықтау;
г) қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының 2011-2012 жылдардағы
бюджетін қаржылық жоспарлау ерекшеліктерінің деңгейін анықтау және олардың
шешілу жолдары мен негізгі бағыттарын айқындау.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазіргі кезде қалыптасып отырған ұлттық
экономикадағы ақша-қаражат жүйесінің салдарынан туындап отырған Қазақстан
Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттары
ерекшеліктерінің жаңа рөлін жан- жақты зерттеу өте маңызды. Қазақстан
Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын құру
мен орындаудың ерекшеліктерінің мазмұны, оның әлеуметтік-экономикалық және
қаржылық қатынастар жүйесіндегі, ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі туралы
көптеген атақты отандық және шетелдік ғалымдар еңбектер жазған. Олардың
ішінде К.К. Жүйріков, У.Б. Баймұратов, К.Г. Воблый, Э.А. Вознесенский, А.Г.
Грязнова, Е.Ш. Качалова, А.К. Сембеков, Е.Р. Хандшке, Э.С. Гребенщиков,
Ю.М. Журавлев, С.Л. Ефимов, Л.А. Мотылев, А.М. Годин, В.Д. Мельников, О.Э.
Лер, Ө.Қ. Шеденов, Қ.Е. Құбаев, Қ. Алтынбекұлы және т.б. көптеген ғалымдар
бар. Отандық және жақын шетелдердегі экономикалық әдебиеттерде бюжеттік
ұйымдарды қаржыландыру бойынша жазылған еңбектер көбіне оқу құралы ретінде
жарық көрген.
Мәселенің деректік көзі ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілері, қаржы рыногы
мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігінің мәліметтері,
Қазақстан статистикалық басқармасының мәліметтері осы проблемалар бойынша
басылымдар мен монографиялар болып табылады. Осы жұмыста монографиялық
зерттеу, ғылыми-абстрактілік әдіс, байқаулар, зерттеулер, салыстырмалар,
жүйелі және факторлық талдау, негіздеу, салыстырмалы көрсеткіштер,
баланстық әдіс, экономикалық-статистикалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері – ғылыми мемлекеттік
бюджет жүйені қалыптастырушы ойшылдар мен ғалымдардың, еуропалық, ресейлік
және отандық саясаттанушы, философ, әлеуметтанушы, экономист, құқықтанушы
ғалымдардың теориялық еңбектерімен қатар Президент Н.Ә. Назарбаевтың да
еңбектері басшылыққа алынды.
Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі
бағыттарын зерттеуде тарихи-философиялық, институционалдық, жүйелік,
пәнаралық, құрылымдық-функционалдық, статистикалық және салыстырмалы
сараптау әдістері кеңінен қолданылды. Бұл әдістерді қолдану арқылы
әлеуметтік мемлекет қалыптастыру жағдайындағы Қазақстан Республикасында
қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарының күрделі, кешенді әрі
тұрақты даму үстінде болатын жүйе ретінде қарастыруға мүмкіндік алдық.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және
сараптаушылық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау
қағидаларымен жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы көтеріліп отырған мәселенің
қазіргі кезең талаптарына сай өзектілігімен, жеткілікті
зерттелмегендігімен, зерттеу нысанасына ілінбеген тың мәселелерді
жүйелеуімен әрі саралап талдауымен, зерттеу жұмысының мақсаты мен
міндеттеріне тікелей байланысты қажеттілік талабынан туындайды және әрбір
тарауда көтеріліп отырған мәселелерге сай анықталады. Қазақстан
Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарының
саясаттанулық талдау жасау негізінде мынандай жаңа ғылыми нәтижелерге қол
жеткізілді:
- Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі
бағыттарының негізгі қағидалары, бағыт-бағдарлары және даму жолдары
нақтыланып, айқындалып көрсетілді;
- Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі
бағыттарының мәні мен мағынасы, қоғам дамуындағы орны мен рөлі
теориялық-әдіснамалық тұрғыдан зерттелді;
- Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі
бағыттарын реттеуге бағытталған заңнамалық және құқықтық нормаларын
саяси талдау арқылы саяси институттардың саяси үрдістерге қатысу
жолдары нақтыланды;
- елімізде Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды
жетілдірудің негізгі бағыттарының тиімділігін арттырудың кейбір
бағыттары мен жолдары жөнінде қолданбалы маңызы бар өзіндік
ұсыныстар жасалды.
Практикалық маңызы - дипломдық жұмыстағы ұсыныстарды, қорытындылар
мен тұжырымдарды Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды
жетілдірудің негізгі бағыттарының басым бағыттарын айқындаудағы және
қалыптасу үрдісіндегі қаржылық саясат үлгісін жетілдіруде үкіметтік
құжаттар мен актілерді жасау үшін, үкіметтің қаржылық саясатты жетілдіру
бағытындағы іс-шаралары мен бағдарламаларын іске асыру үшін, билік, саяси
институттар, азаматтық ұйымдар арасындағы өзара ықпалдастық пен байланысты
реттеуде кеңінен пайдалануға болады. Дипломдық жұмыс материалдарын
Қазақстан Республикасы жоғары оқу орындарында теориялық және қолданбалы
саясаттану бойынша дәріс материалдарына немесе арнаулы курстар жасау үшін
қолдануға болады.
Практикалық базасы Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды
жетілдірудің негізгі бағыттарының теориялық тұрғыдан дәйектелуіне ұмтылыс
жасалуында. Дипломдық жұмыстағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік
бюджетін құру мен орындау мен қорытындыларын мемлекеттік бюджет жүйесін
реттеуде, мемлекеттік билік органдарының рөлі мен орнын анықтауда
саясаттану, әлеуметтану, заң ғылымдары мен экономика ғылымдарының қажетті
салаларында пайдалануға болады.
Диломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар кестелерде,
суреттерде және қосымшаларда келтірілген.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауы мемлекеттік қаржы аясындағы қаржылық
жоспарлаудың теориялық аспектілері деп алынды. Онда мынадай сұрақтар
қаралды: қаржылық жоспарлаудың мәні, әдістері мен қағидаттары, қаржылық
жоспарлаудың жүйесі, жоспарлауда қолданылатын қаржылық көрсеткіштер,
қаржылық жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауы мемлекеттік қаржы аясындағы қаржылық
жоспарлауды талдау деп алынды. Онда мынадай сұрақтар қаралды: мемлекеттік
бюджетті қаржылық жоспарлауды талдау, мемлекеттік бюджеттік түсімдерін
қаржылық жоспарлау, Қазақстан Республикасындағы бюджеттік жоспардың құрылуы
мен орындалуын талдау.
Үшінші тарауы мемлекеттік қаржы аясындағы қаржылық жоспарлауды
жетілдірудің негізгі бағыттары деп алынды. Онда мынадай сұрақтар қаралды:
2012 жылға арналған бюджетті қаржылық жоспарлау параметрлерінің болжамы,
мемлекеттің қаржыны жоспарлауды жетілдіру жолдары, бюджетті қаржылық
жоспарлау модулі мен оны орындау мониторингін енгізу.
Диломдық жұмыс көлемі. Диломдық жұмыс компьютерде терілген 78 бетте,
оның ішінде 5 кесте, 20 сурет, 4 қосымшада баяндалған.
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ АЯСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қаржылық жоспарлаудың мәні, әдістері мен қағидаттары
Қаржылық жоспарлаудың нақтылы міндеттері қаржы саясатымен айқындалады.
Бұл: жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақшаның көлемі мен олардын
көздерін анықтау; крістерді өсірудің, шыығындарды үнемдеудің резервтерін
анықтау; орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар арасында
қаражаттарды бөлуде оңтайлы үйлесімдерді белгілеу және басқалары [1].
Жоспарлау:
1) экстенсивтілігімен (әлеуметтік саяси және экономикалық
құбылыстардың кең шеңберін қамтиды)
2) қарқындылығымен (кәміл техника мен әдістерді қолдануды түсінеді);
3) тиімділігімен (қорытындысында қаржыны басқару қойған міндеттерге
жетудің қажеттілігін білдіреді) сипатталады.
Қаржылық жоспарлаудың мына тәсілдемелер пайдаланылады:
а) автоматтық (өткен жылдың деректері келесі жылға көшіріледі).
Инфляция кезінде деректер инфляцияның коэффициенттеріне көбейтіледі. Бұл
әдіс ең қарапайым әдіс болып табылады және, әдеттегідей, уақыт
жетіспеушілігі кезінде пайдаланылады;
ә) статистикалық (өткен жылдардың шығыстарын қосып, өткен жылдардың
санына бөледі);
б) нөлдік база тәсілдемесі (барлық айқындамалар қайта есептелуі тиіс
бұл әдіс нақтылы қажеттіліктерді есепке алады және оларды мүмкіндіктерімен
үйлестіріледі).
Нарықтық экономика жағдайында жоспарлау басқарудың функциясы ретінде
экономикалық және әлеуметтік қызметтің барлық жақтарын жалпыға бірдей қамту
нысанын алуы тиіс. Егер жоспарлау экономикада қаржы жоспарлауда сүйеніш
бөлгіштік процестерге жасалынса, нарықтық экономикада айырбас сферасына
сүйенеді, бұл сфера арқылы тауарлар мен қызметтерді өткізу және оларды
өндіру мен өткізу кезінде қоғамдық қажетті шығындарды тану (мойындау)
жүзеге асырылады.
Демек, нарықтық экономикада тауарлар мен қызметтерді өндіру мен өткізу
процесіндегі байланыстың үстемдік және айқындаушы әдісі ақшаны, бағаны, құн
заңын, сұраным мен ұсыным заңын кіріктіретін өзінің механизмі бар рынок
болады. Нарықтық механизмінің мұндай табиғаты өндіріс пен айырбас
нәтижелерін анықтаудың әдісі ретінде, бірақ жоспарлаудың элементтері
болатын болжаудың қажеттігін анықтайды.
Қаржылық жоспарлаудың мазмұны ақшалай табыстар мен қорланымдарды
жасау, бөлу және қайта бөлу экономикалық процестермен оңтайландырудың күні
бұрын анықталған мүмкіндік ретінде көрінеді және осының негізінде
орталықтандырылған және орталықтандырылманған ақша қорларын қалыптастыру
және пайдалану [2].
Қаржылық жоспарлау экономиканы және оның буындарын басқарудың аса
маңызды функциясы болып табылады. Оны мемлекеттік билік пен басқарудың
органдары, мекемелері және олардың жоғарғы құрылымдары жүзеге асырады.
Шаруашылықты жүргізудің нарықтық жағдайында қаржылық жоспарлау
шаруашылық жүргізудің белгіленетін түпклікті нәтижелеріне ықпал етуші
көптеген факторлардың екі ұштылығына байланысты көбінесе болжау ретінде
жүргізіледі.
Қаржылық болжау мемлекеттің мүмкін болатын қаржы жағдайын алдын ала
көре білу, қаржы жоспарларының көрсеткіштерін негіздеу (дәлелдеу).
Болжамдар орташа мерзімді ( жыл) және ұзақ мерзімді (жылдан астам) болуы
мүмкін. Қаржылық болжау қаржы жоспарларын жасау стадияларынан бұрын болады,
қоғам дамуының белгілі бір кезеңіне арналған қаржы саясатның тұжырымын
жасайды. Қаржылық болжаудың мақсаты болжанған кезеңдегі қаржы ресурстарының
шынайы мүмкін болатын ауқымын, оларды қалыптастырудың көздерін және
пайдалануды анықтау болып табылады. Болжамдар қаржы жүйесінің органдарына
қаржы жүйесін (құрамын) дамыту мен жетілдірудің түрлі нұсқауларын, қаржы
саясатын іске асырудың нысандары мен әдістерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық болжау әр түрлі әдістерді қолдануды қажет етеді:
• экономикалық процестерді анықтайтын факторларға қарай қаржы жоспарлары
көрсеткіштерін динамикасын бейнелеп көрсететін экономикалық үлгілерді
жасау;
• корреляциялық регрессиялық талдау;
• тікелей сараптамалық бағалау әдісі.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесінде сонымен бірге индикативтік,
яғни ұсынбалы (нұсқамалық) жоспарлау пайдаланылады; ол ақпараттық
үйлестіруші рөлді орындайды және қарды қызметінің субъектілеріне
эконмикалық реттеушілер арқылы жанама түрде ықпал етеді. Индикативтік
жоспарлау нарықтық экономиканы мемлекеттік теттеуде және экономиканы
ойдағыдай дамытудың бүкіл шегі анықталды.
Қазақстанда индикативтік жоспарлау 1993 жылдан бері қолданылады. Оны
жасау барысында батыс Еуропа және шығыс Азия елдерінің тәжірибелері негізге
алынып келеді. 1996 жылдан бері ағымдағы индикативті (жылдық) жоспарлау
негізінде мемлекеттік бюджетті жасау жұмыстары қалыптасады.
Индикативтік жоспарлаудың қазіргі кезеңдегі басты ерекшелігі
зерттемелік қасиеті. Яғни қоғамдағы тенденцияларға терең және жан жақты
сараптама жасау арқылы әлеуметтік экономикалық дамудың нысандары
көзделінеді, әрі алда тұрған небір өзекті мәселелер нақтылы белгіленеді.
Арналған индикативтік жоспардың басты мақсаты экономикада бәсекелестікті
арттыру.
Индикативтік жоспардың ажырағысыз бөлігі индикативтік қаржылық
жоспарлау болып табылады, бұл жоспарлаудың басты мақсаты болжанған дамуды
қамтамасыз ету үшін қаржы ресурстарының шамаланған ауқымын және олардың
бағытын анықтау.
Индикативтік қаржы жоспарларының мемлекеттік секторда ғана міндетті
сипаты, ал меншіктің басқа нысандарының секторлары үшін кепілдемелік сипаты
болады. Соңғыға экономикалық тетіктерді реттелетін бағаны, субсидияларды,
кредиттрді, салық мөлшерлемелері мен жеңілдіктерін, жеделдетілген
аморизацияны және басқаларды пайдалану арқылы жетеді. Аса маңызды
индикаторларға мыналар жатады: валюта бағамы, инфляяцияның болжанған
деңгейі, Ұлттық банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемелері, амортизациялық
аударымдарлың нормалары [3].
Әлеуметтік экономикалық болжау жүйесінде қаржылық жоспарлау белсенді
рөл атқарады. Қаржы жоспарлаудың әзірлеу кезінде өндірістік тапсырмалардың
қауырттылығының дәрежесі тексеріледі, өнім өндіру мен оның сапасын жақсарту
бойынша өндірістік қуаттылықтарды неғұрлым толық пайдалану есебінен,
шығындарды төмендету және өнімсіз шығасыларды қарастыру резервтері есебінен
қаржы ресурстарын көбейтудің мүмкіндіктері анықталады. өндіріске қолда бар
материалдық ресурстарды таратуды, айналым қаражаттарының айналымдылығын
тездетуді, құрылыстың сметалық құнын төмендетуді, басқару аппаратын ұстау
шығындырын қарастыруды және т.б. ескере отырып, сондай-ақ ақшаға деген
қажеттілікті азайтудың жолдары қарастырылады. Сөйтіп қаржылық жоспарлау,
бір жағынан, қаржыны басқарудың құралы, басқа жағынан қоғамдық өндірістің
процесіне ықпал жасаудың белсенді құралы болып табылады.
Қаржылық жоспарлаудың әдістемелігі аса маңызды мына қағидаттарға
негізделеді:
1. Орталықтандарылған және орталықтандырылмаған тәсілдемелердің
үйлесуі. Бұл қаржы жоспарларының жасағанда екі негіздің (бастаудың)
орталықтандырылған қаржылық жоспарлаудың жергілікті (төменгі) бастаманы
барынша дамытумен етене ұштасуын білдіреді. Орталықтандырылған қаржылық
жоспарлау мемлекетке бірыңғай қаржы саясатын жүргізуге, мемлекет ауқымында
қаржы ресурстарын бөлуді және қайта бөлуді нысаналы басқаруға мүмкіндік
береді. Қаржылық жоспарлаудағы децентрализм өндірістік бөліністер мен
биліктің жергілікті органдардың нақтылы жоспарлар жасап, оларды
орындаудағы, өндірісті өркендеудің және оның нәтижелілігін арттырудың
резервтерін іздестірудегі шығармашылық белсенділігін дамытуға жәрдемдеседі.
2. Биліктің жергілікті органдары бюджеттерінің олардың аумағында
орналасқан шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің нәтижесіне
тәуелділігінің белгілейтін ұзақ мерзімді нормативтердің негізінде
аймақтардың қаржыларын басқарудың экономикалық әдістеріне көшу үлкен
маңызға ие болып келеді. сонымен бір мезгілде жалпымемлекеттік қаржыларды
жүйелі түрде нығайту, мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын,
қоғамдық өндіріс дамуының әлеуметтік бағдарлануын күшейтуде, тиімділікті
арттыруда оның рөлін арттыру қажет;
3. Бірлік қағидаты қаржылық жоспарлаудың экономикалық және әлеуметтік
жоспарлаумен тығыз өзара байланысы мен өзара тәуелділігінде көрініп
білінеді. Қаржы жоспарларының негізінде экономикалық және әлеуметтік даму
жоспарлары мен болжамдарының көрсеткіштері жатыр. Сонымен бірге қаржылық
жоспарлаудың барысында объектінің дамуының белгіленген параметрлері
дәлелденіп анықталады, экономикалық және әлеуметтік жоспардың жеке
элементтері мен бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі. Қаржылық
жоспарлаудың бірлігі сонымен бірге қаржы жоспарларының барлық түрлерінің
тығыз өзара байланысын білдіреді. Жоғарғы ұйымдардың қаржы жоспарларының
көрсеткіштері оған қатысты субъектілердің жоспарлы жобаламаларын
кіріктіреді. Мемлекеттік деңгейде жасалынатын қаржы жоспары (мемлекеттік
бюджет) басқарудың жергілікті органдарының кәсіпорындары мен ұйымдарының
қаржы жоспарларының көрсеткіштерін тірек етеді;
Жоспарлаудың үздіксіздік қағидаты перспективалық және жылдық қаржы
жоспарларының тығыз үйлесуін шамалайды, бұған перспективалық жоспарлаудың
іс-қимылының мезгілін ұзартумен және жылдық жоспарлауда олардың міндеттерін
нақтылаумен қол жетеді. Қаржыны жоспарлаудың бұл қағидаты ағымдағы және
перспективалық жоспарлаудың арасында үзілісті болдырмауға, шаруашылық
жүргізуші субъектілерді, олардың нақтылы даму перспективаларын анықтай
отырып, дұрыс бағыттауға мүмкіндік береді. Бұл қағидат шығыстардың
көпшілігі үшін, әсіресе мемлекет қаржысын бөлуді есептеу кезінде
қолданылады. Бұл жоспарлаудың жүйелік түрлендірме әдісі жоспарлау,
бағдарламалау және бюджет жасау:
• жоспарлау өзіне мақсаттар мен міндеттерді қалыптастыруды және
баяндауды кіріктіреді.
• бағдарламалау деп мақсаттарға жету үшін пацдаланылатын
құралдардың қолда барын іріктеуді және жаңаларын табуды
түсіндіреді;
• бюджет жасау жалпы көпжылдық бағдарламаларды қаржы жылдары
бойынша жылдық бюджеттік цифрлар тіліне аудару процесі. Бұл
дәстүрлі бюджеттік топтастыру бойынша сан жағынан тұлғаланған
операциялардың бүкіл жиынтығын бөлу процесі.
Қаржыны жоспарлау (болжау) белгілі әдістердің көмегімен жүзеге
асырылады, олардың қатарына жататын ең маңыздылары мыналар:
1. Экстрополяция (немесе коэффициенттер) әдісі. Оның мағынасы қаржылық
көрсеткіштерді олардың динамикасын белгілеу негізінде анықтауда
болады. Есеп қисаптар есепті кезеңнің жетістіктері және оларды өсудің
немесе төмендеудің салыстырмалы тұрақты қарөынына түзету негізінде
жүргізіледі.
Мұндай тәртіптің айтарлықтай кемшіліктері бар :
• мүмкін болатын ішкі шаруашылық резервтер анықтауды есепке алмайды;
• материалдық және ақша ресурстарын пайдалануға теріс әсер етеді,
өйткені жоспарланатын кезеңге олардың көлемі қол жеткен деңгейге қарай
анықталады.
2. Нормативтік әдіске сәйкес жоспарлы қаржылық көрсеткіштер белгіленген
нормалар мен нормативтердің негізінде есепке шығарылады.
3. Матеметикалық үзгалеу әдісі: процестің құру және оны қаржы саласына
көшіру.
4. Баланстық әдіс шығындардың оларды жабу көздерімен үйлесушілігін, қаржы
жоспарларының барлық бөлімдерінің, сонымен бірге өндірістік
жоспарларының барлық бөлімшелерінің , сонымен бірге өндірістік және
қаржылық көрсеткіштердің өзара үйесушін қарастырады. Қаржы балансының
талаптарын сақтау үшін кәсіпорынның, саланың, бюджеттің, бұкіл ұлттық
шаруашылықтың шығындары мен табыстарының арасында үйлесімсіздіктің
пайда болуынан сақтандыруға; ұлттық шаруашылықты дамытудың қажетті
қарқындары мен үйлесімдарін анықтауға; ішкі резервтерді жұмылдыруды
ескере отырып оларды жан жақты негңздеуге мұмкіндік берді.
5. Сараптық бағалаулар әдісі жоспарлау объектісінің жай-күйінің
параметрлерін анықтау үшін аса біліһті мамандардың тәжірибесін
пайдалануды қажет етеді.
Объективті талаптарға жауап беретін қаржылық жоспарлауды ұйымдастыру
оның негізгі қағидаттарын саналы есепке алуды қажет етеді. Отандық
экономикалық әдебиеттерде қаржылық жоспарлаудың қағидаттарын анықтауда әр
түрлі көзқарас бар. Алайда қағидаттар басқарудың бұл стадиясының негізгі
ережелері ретінде дамудың барлық дәуірі, кезеңдері үшін бірдей болады.
Өзгеретін жоспарлаудың қағидаттары емес, тек оларды іске асырудың
механизмі, өндіргіш күштерідің, ғылымның және көптеген басқа факторлардың
даму деңгейіне байланысты оның әдістері өзгереді.
Қаржылық жоспарлауда тарихи мына ұйымдық қағидаттар қалыптасты:
ведомстволық, салалық, аумақтық және предметтік мақсатты. Ведомстволық және
салалық қағидаттар экономиканы бір орталықтан басқарудың (оның қатаң,
әміршіл әдістерімен) кезеңіне сипатты болды [4].
Нарықтық қатынастар жағдайында аумақтық және предметтік мақсатты
қағидаттар кеңінен қолданылатын болды. Аумақтық қаржылық жоспарлау әміршіл
аумақтық бөліністердің қаржы ресурстарын анықтауға мүмкіндік береді;
ресурстар ауқымын шаруашылық қызметтің нәтижелеріне тәуелді ғып қоюға
көмектеседі; объектиті себептер бойынша ресурстардың тапшылығы жағдайында
аймақтың қолайлы әлеуметтік дамуын қамтамасыз ету үшін оларды
орталықтандырылған қорлар арқылы қайта бөлу мүмкін.
Қаржылық жоспарлаудағы предметтік мақсатты қағидат белгілі бір
экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, мәдени және басқа бағдарламаларды
қамтамасыз ету үшін қаржы ресурстарын нақтылы қалыптастыруға және
пайдалануға бағытталған.
Қаржы жоспарларын жасау негізінен үш кезеңнен тұрады: бірінші кезеңде
есеп беріліп отырылған мезгілдің қаржылық көрсеткіштердің орындалуына
экономикалық талдау жасалады. Қаржылық көрсеткіштерді талдау өндірістік
мәліметтермен өзара байланысты жүргізіледі. Мұның өзі қаржыларды толық
жұмылдырудың себептерін ашуға, оларды пайдаланудың тиімділігі дәрежесін
анықтауға, ішкі шаруашылықты резервтерді табуға мүмкіндік бреді.
Екінші кезеңде әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен
бағдарламаларының көрсеткіштері негізінде кірістер мен шығыстардың нақтылы
түрлерінің есеп қисаптары жасалады.
Үшінші кезеңде сметедағы тапсырмалар және кірістердің баптары
үйлестіріліп, теңестіріледі. Егер қарастырылған шаралар мен жоспарлы
тапсырмалар ақша ресурстарымен сәйкес келмеген жағдайда табыстар мен
қорланымдарды көбейтудің көздері іздестіріледі, оларды аса тиімді
пайдаланудың жолдары анықталады, ал кейбір жағдайда шығындардың жеке
түрлерін тікелей қысқарту қарастырылады.
1.2 Қаржылық жоспарлаудың жүйесі
Қаржылық жоспарлаудың негізгі құжаты болып келетін қаржы жоспары
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың, аймақтардың және жалпы
мемлекеттің ақшалай табыстары (кірістері) мен қорланымдарын құрудың және
пайдаланудың жоспары болып табылады. Қаржы жоспары ұлттық шаруашылықтың
ресурстармен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Басқарудың барлық деңгейлеріндегі жасалынатын саны көп қаржы
жоспарларын бір жүйеге келтіру үшін оларды көптеген белгілері бойынша
сыныптаған орындар. Экономикалық әдебиеттерде олар негізгі екі топқа
бөлінеді: жиынтық және бастапқы қаржы жоспарлары.
Жиынтық қаржы жоспарлары жалпымемлекеттік қаржы ресурстарының
қозғалысын негіздейді, мемлекеттің қаржы жүйесі жүзеге асыратын қайта бөлу
процестерін белгілейді [5].
Нысаны бойынша олар әрқашан жиынтық жоспарлар болып табылады, бірақ
бұл оның жалғыз ғана белгісі емес. Сонымен бірге министрліктердің,
ведомстволардың қаржы жоспарларының да құрамалық сипаты болады, бірақ олар
қаржы ресурстарының қозғалысын тек нақтылы саланың, ведомствоның шегінде
ғана жобалайтындықтан, олар бастапқы жоспарларға жатады. Жиынтық қаржы
жоспарлары ең алдымен өзінің мазмұнымен, ресурстардың объектісімен және
сферасымен, жоспарлау әдістерімен және арналымымен ерекшеленеді.
Қазіргі кезде жиынтық қаржы жоспарлары жалпымемлекеттік, салалық,
аумақтық жоспарларды кіріктіреді. Мыналар жалпымемлекеттік болып табылады:
мемлекеттің жиынтық қаржы балансы, мемлекеттік бюджет, республикалық
бюджет, бюджеттен тыс қорлар.
Жиынтық қаржы балансы деп орта мерзімді (бесжылдық) кезеңге арналған
дамудың жалпымемлекеттік болжамының қаржылық бағдарламасын айтады. Оны
жасаумен Қаржы министрлігінің, Ұлттық банктің белсенді қатысуымен экономика
және бюджеттік жоспарлау министрлігі айналысады. Аймақтарда баланстын есеп
қисаптарын аймақтық органдар жүргізуі тиіс. Жиынтық қаржы балансында
мемлекеттің, меншіктің барлық нысанының шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің ақша қорларын қалыптастырудың құрамы мен көздері және ұдайы
өндіріс пен қоғамдық , қажеттерге (әлеуметтік мәдени шараларға, қорғанысқа,
басқаруға) оларды пайдалану қамтып көрсетіледі.
Баланстың кіріс бөлігі мыналарды кіріктіреді: таза табыс, тұтынуға
салынатын салықтар (қосылған құнға салынатын салық, акциздер, кеден
баждары), амортизациялық аударымдар, сыртқы сауда операцияяларының түсетін
түсімдер, салықтар мен алымдар, қысқа мерзімді несиелендірудің ресурстары,
ұзақ мерзімді несиелендірудің көздері [6].
Шығыстар бөлігінің аса маңызды көрсеткіштері: экономиканы дамытуға
жұмсалатын шығыстар (күрделі жұмсалымдарды қаржыландыру, айналым
қаражаттарының өсіміне жұмсалатын шығындар, мемлекеттік субвенциялар);
сыртқы экономикалық операциялар жөніндегі шығыстар; әлеуметтік мәдени
шараларға жұмсалатын шығыстар; басқару мен қорғаныс шығыстары; қысқа
мерзімді кредит салымдарының және ұзақ мерзімді кредит беруге арналған
қаражаттардың өсімі.
Жиынтық қаржы балансы сөйтіп ұлттық шаруашылықтын қаржы ресурстарын
сипаттайтын қаржылық көрсеткіштердің жүйесі болып табылады. Жиынтық қаржы
балансына қамтылатын көрсеткіштердің құрамы оның елдің әлеуметтік
экономикалық даму жоспарының материалдық және қаржылық үйласімдерінің
теңгерімділігін қамтамасыз етудің тетігі болып табылатындығын көрсетеді.
Бесжылдық мерзімге (жылдарға бөле отырып) жасаған кезде бұл баланс қаржы
және ақша кердеит қатынастарын дамытудың ауқымы мен сипатын алдын ала
айқындайды. Жиынтық қаржы балансы ірілендірілген көрсеткіштер бойынша
оларды министраліктер мен ведомстволарға нақтылы бекітусіз жасалынадын.
Мәселен, онда қарастырылған таза табыстың сомасы субъектілер, яғни мекен
жайлары бойынша бөлінбейді. Шығыстардада сондай. Бұл баланстың көмегімен
мемлекеттік бюджет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы
жоспарларын жасау процесінде жүзеге асырылатын атаулы қаржылық жоспарлау
үшін негіз қаланады.
Дүние жүзінің барлық елдерінде оперативтік қаржы жоспары мемлекеттік
бюджет болып табылады. Оны жасаудың керектігі мемлекеттің ақша
ресурстарының көздері мен ауқымын анықтаудың және жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін оларды ұтымды бөлудің қажеттігімен
туындайды.
Мемлекеттік бюджет қаржы жоспарлары мен болжамдары мен жүйесінде
бастысы болып келеді, өйткені олардың қалыптасуы мен орындалуына ол
белсенді ықпал етеді, мемлекеттің түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілері
мен және халықпен өзара қатынастарын айқындай отырып оларды үлестіреді.
Бюджет белгіленетін жалпы мемлекеттік экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларды орындауда, демек, мемлекеттің функциялары оның ішкі және
сыртқы саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады [7].
Бюджет баланс нысанында жасалады, онда ағымдағы кезеңде арналған
елдің, оның аумақтарының экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларына
сәйкес бүкіл кірістері мен шығыстары жоспарланады. Сонымен бірге түсім
көздерінің толық жиналуына бюджет қаражаттарының ұтымды бөлінуіне және
бюджеттің тапшылықсыз теңестірілуіне баса назар аударылады.
Аса маңызды оперативтік қаржы жоспары болып табылатын мемлекеттік
бюджеттің жиынтық қаржы балансының бірқатар елеулі айырмашылықтары бар.
Онда мемлекеттің барлық кірістері емес тек оның орталықтандырылатын бөлігі
қамтып көрсетіледі. Жиынтық қаржы балансында мемлекеттің кірістері мен
шығыстары туралы мәліметтер ірілендірілген түрде бүкіл ұлттық шаруашылық
бойынша келтіріледі, ал мемлекеттік бюджетте олар тәптіштелініп
(нақтыланып) көрсетіледі. Бюджетте оған түсетін төлемдерінің нақты атаулары
мен оларды төлеушілер, арналымы және оларды алушылар көрсетілген.
Шаруашылық жүргізудің социалистік жүйесі мен қаржы жүйесі барлық
буындарын мемлекеттендірудің жоғары дәрежесі жағдайында мемлекеттік
сақтандырудың жиынтық қаржы жоспарлары мен әлеуметтік сақтандырудың бюджеті
сияқты орталықтандырылған қаржы жоспарлары да жасалды. Мемлекеттік
сақтандырудың жиынтық қаржы жоспары бұл ұйымның барлық ақша түсімдері мен
тиісінше стихиялық апараттарды ескерту мен және оның зардаптарын жою мен
байланысты ұйғарылған шығындарды анықтайтын. Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандырудың бюджеті әлеуметтік сақтандыру қаражаттарын жасау мен бөлуді
жоспарлайтын. Ол кәсіподақ ұйымдарының барлық ақша ресурстарының,
кәсіподақтардың, республикалық және облыстық кеңестерінің бюджеттері,
халықтың әлеуметтік қажеттерін, ВЦСПС-тың орталықтандырылған қаражаттарын
біріктіреді.
Кей жылдары бүкіл ұлттық шаруашылықтың, жеке республикалардың жиынтық
қаржы жоспарлары да жасалады. Оларда бюджет ресурстарынан, мемлекеттік
сақтандырудың қаражаттарының басқа мемлекеттік кәсіпорындардың қаражаттары
есепке алынады.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде бюджеттен басқа жалпы
мемлекеттік бағдарламаларды қаржымен қамтамасыз ету, сондай-ақ барлық
бюджеттен тыс қорлардың бюджеттері түрінде басқа да орталыұтандырылған
қаржы жоспарлары жасалады. Көптеген елдерде әлеуметтік, табиғатты қорғау
сипатындағы немесе басқа арнлымдардың маңызды шараларын қаржыландырудың
арнаулы көздері ретінде қалыптастырылады. Бюджеттен тыс қорлар,
әдеттегідей, жалпымемлекеттік қаржы жүйесінің дербес буыны болып табылады.
Айрықша көздер есебінен құрылады және өзінің ресурстарын функциялық
міндеттерді орындауға жұмсайды. Сондықтан олардың қаржы жоспарлары ағымдағы
жылға түсетін барлық түсімдер мен шығындарды анықтайтын құндық баланстар
болып келеді [8].
Жиынтық қаржы жоспарлары тек қаржы жүйесінің буындары бойынша емес,
сонымен бірге қаржы ресурстары қозғалысының деңгейі бойынша да:
жалпымемлекеттік немесе жеке аймақтардың (республикалық және жергілікті)
жоспарлыры болып ажыратылады.
Салалық (ведомтволық) қаржы жоспарларының жүйесі материалдық өндіріс
салалары министрліктерінің (ведомстволарының) кірістері мен шығыстарының
балансын, өндірістік емес салалар министрліктерінің шығындарының құрама
сметаларын, қоғамдық ұйымдардың және т.б. қаржы жоспарларын кіріктіреді.
Аумақтық қаржы жоспарларына мыналар жатады: аймақтардың жиынтық қаржы
баланстары, жергілікті бюджеттер, тиісті аумақтағы қоғамдық ұйымдардың және
тағы басқа жоспарлары жатады.
Қаржы жоспарларының барлық түрлері өзара байланысты: мәселен, салалық
жоспарлар ведомстволар қарасты ұйымдардың жоспарларын біріктіреді;
аумақтық, әдеттегідей, жалпымемлекеттік немесе салалық жоспарлардың бөлігі
болып келеді.
Мезгіліне қарай қаржылық жоспарлау жылдық, ортамерзімді (үшжылдық,
бесжылдық) және перспективалық болып бөлінеді. Қазіргі кезде жоспарлардың
жоғарыда аталған барлық түрлері бір және бесжылдық мерзімге жасалынады.
Шаруашылық баланстар мен экономика теңдестігінің бұзылуына,
дағдарыстан туған шаруашылық органдарының іс-әрекет ету факторларының екі
ұштылығына байланысты бес жылдық және перспективалық жоспарлау нарыққа
өтпелі кезеңде қатаң шектелінген. Арналымына байланысты бес жылға жиынтық
қаржы балансы, бірқатар басқа жиынтық жоспарлар жасалуы тиіс, мемлекеттік
бюджеттің кірістері мен шығыстарының негізгі көрсеткіштері бойынша есеп-
қисаптар жүргізілуі тиіс.
Бастапқы қаржы жоспарларының саны жиынтық қаржы жоспарларына қарағанда
едәуір көп және нысаны мен мазмұны әр түрлі. Бұл толып жатқан, өзінң
қызметі, ұйымдастыру типі, басқару әдістері мен қаржыландырылуы әр алуан
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, ведомстволардың қаржы жоспарлары.
Бастапқы қаржы жоспарларының ортақтығы (бірлігі) олардың шаруашылық
жүргізудің нақты субъектісінің ақша қаражаттарының жеке дара айналымын
негіздеу қабілетінде болып келетіндігі, осыдар барып олардың айрықша
арналымын бұл объектінің кірістер мен шығыстарын, оның қызметінің қаржылық
нәтижелерін және қаржы ресурстары қозғалысын ортақтастыратын тиісті
қатынастарды анықтау.
Бастапқы қаржы жоспарларын топтастырудың негізіне кірістердің,
шығыстардың құрамы мен оларды есептеудің әдістемесіне, сондай ақ
мемлекетпен және ұдайы өндірістік процестің барлық қатысушыларымен қаржылық
өзара қатынастардың қалыптасуына ықпал жасайтын түрлі белгілер қойылуы
мүмкін. Оларға ең алдымен меншік нысандарын жатқызуға болады. Мәселен,
мемлекеттік, жалгарлік, кооперативтік кәсіорындардың, акционерлік
қоғамдардың, бірлескен шетелдік кәсіпорындардың, жеке меншік фирмалардың,
қоғамдық ұйымдардың қаржы жоспарлары болып ажыратылады.
Бұл топтардың әрқайсысының кәсіпорындарының бірқатар ортақтығымен
қатар жеке субъектілердің қаржы жоспарлары салалық ерекшеліктеріне, өндіріс
өзгешелігіне, кәсіпорынның қызмет сферасына, типі мен көлеміне байланысты
нысаны мен мазмұны жағынан айырмашылықтары болады. Шаруашылық саласы,
қызмет түрі, басқару әдісі (коммерциялық есеп немесе бюджеттік
қаржыландыру) қаржыландыру көздеріне, кірістер мен шығыстардың құрамына,
құрылымына айтарлықтай әсер етеді. Сондықтан оларды салалық, ведомстволық
белгісі бойынша, басқару нысаны, сондай ақ кәсіпорындардың түрлері бойынша
да (бірлестіктер, концернер, ірі, орта, шағын кәсіпорындар) топтастырылған
орынды.
Қаржы жүйесінің барлық сфераларын, буындарының қаржы жоспарлары болады
және қаржы жоспарларының нысаны, оның көрсеткіштерінің құрамы қаржы
жүйесінің тиісті буынының өзгешелігін бейнелейді.
Бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің қаржы жоспарлары
смета деп аталады және негізінен олардың шығындары анықталады, ал
кірістердің қосымша көздері болған жағдайда шаруашылық қызмет бойынша
барлық түсімдер мен шығындарды қызмет бойынша барлық түсімдер мен
шығындарды негіздейтін кіріс-шығыс сметалары жасалынады. Ұжымшылар,
кооперативтік ұйымдар, қоғамдық бірлестіктер және сақтық компаниялары қаржы
жоспарларын, мемлекеттік биліктің органдары түрлі деңгейлері бюджеттерді
жасайды. Коммерциялық есепте жұмыс істейтін кәсіпорындар мен ұйымдар қаржы
жоспарларын бұрын кірістер мен шығыстардың балансы түрінде жасайтын. Бұл
жоспарлардың құрылымы негізінен кәсіпорындар үшін де, сондай-ақ
бірлестіктер үшін де бірдей болады. Олардың кіріс бөлігінде табыстар мен
қаражаттардың түсімі,шығыс бөлігінде осы түсімдер есебінен жасалатын
шығындар анықталады. Баланстың Кәсіпорындардың бюджетпен өзара қарым
қатынастары бөлігі бюджетке түсетін түсімдердін және бюджеттен
қаржыландыруды көрсетеді.
Қаражаттарының айналымы үлкен емес шаруашылық – жүргізуші субъектілер
екі бөлімнен: кірістер мен шығыстардан тұратын қаржы жоспарларын жасайды,
оларда бюджеттен төленетін төлемдер шығыстардың құрамына кіріктіріледі.
Кәсіпорынның кірістер мен шығыстары балансының ерекшелігі сол, онда
шаруашылық қаржы қызметінің түпкілікті нәтижелері қамтып көрсетіледі, ал
аралық нәтижелер ақша қаражаттарының айналымдары болмайды.
Есептеулер мен ақша қаражаттарының айналымдарын тіркеу арнаулы қаржы
жоспарында - төлем күнтізбесінде жүзеге асырылады. Түсімдер бөлімінде
өнімді (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өткізуден түскен табыс, банктардің
қысқа мерзімді өткен дебиторлық берешектің түсімдері, ақша қаражаттарының
басқадай түсімдері, кассадағы және есеп айырысу шотындағы қалдық қамтып
көрсетіледі. Шығыстар бөлімінде тауар- материалдық құндылықтарды сатып
алуға, еңбекақыға, салықтарды төлеуге жұмсалатын шығындар, басқадай
шығыстар қамтып көрсетіледі. Сөйтіп, төлем күнтізбесінің көмегімен
шаруашылық жүргізуші субъектілерде айналымдардың көлеміне қарай қысқа уақыт
ішінде ( бір айдан бес күнге дейін) оперативтік қаржылық жоспарлау жүзеге
асырылады. Нарыққа өту кезінде кәсіпорын қызметін тиімді басқарудың шешуші
шарты ретінде фирманың ішкі қаржы жоспарларының да мәні арта түсті. Қазіргі
кезде көптеген фирмалар, акционерлік қоғамдар және басқа кәсіпорындар
қаржылық жоспарлауда да жалпы дүниежүзілік стандарттарға көше бастады.
Бизнес-жоспар – бұл кәсіпкерлік қызметтің техникалық экономикалық
негізіне сайма-сай болатын құжат. Ол мемлекеттік кәсіпорындардың
экономикалық және әлеуметтік дамуының жоспарларына қарағанда жекеше
кәсіпорындар қатынастарының барлық жақтарын анағұрлым толық қамтиды. Бизнес-
жоспар өнімнің немесе қызметтер көрсетудің, ерекшеліктерін, олардың
бәсекелестік қабілетін, өтім рыногын бағалауды және сақтандыруды
сипаттайтын бөлімдерді қамтиды [9].
Нарықтық ортада қаржылық жоспарлау анағұрлым жоғары сапалық деңгейде
жүзеге асырылады және ғылыми әдістерді, қазіргі заманғы техникалық
құралдарды және берік ақпараттық базаны пайдалана отырып бұл процестің
жүргізуге мүмкіндік беретін жаңа нысандармен және әдістермен молаяды.
1.3 Жоспарлауда қолданылатын қаржылық көрсеткіштер
Басқаруда және шаруашылық қаржылық қызметті жоспарлауда қаржылық
көрсеткіштер шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың және жалпы
ұлттық шаруашылықтың ақшалай табыстар мен қорланымдарын жасаумен және
пайдаланумен байланысты қызметтің түрлі жақтарын сипаттайтын жоспардың,
есептің немесе есеп қисаптың мәліметтері пайдаланылады. Олар абсолюттік
және салыстырмалы мөлшерлерде тұлғаланады.қаржылық көрсеткіштер сан және
сапа түрінде белгілі бір қаржы экономикалық категорияны, қосалқы
категорияны, қаржы қатынастарының элементі бейнелейді.
Шаруашылық жүргізуші төменгі буындарында, мысалы, мынадай аса маңызды
абсолюттік қаржылық көрсеткіштер қабылданады:
өнімді өткізуден түсетін табыс;
өткізілген өнімнің өзіндік құны;
жалпы табыс;
кезең шығысы;
негізгі қызметтен түсетін табыс;
табыс салығының сомасы;
таза табыс.
Айрықшалықты көрсеткіштер банк, сақтық қызметтерінде, зейнетақы және
басқа қорларды пайдаланылады.
Салық салу кезінде жиынтық жылдық табыс, жиынтық жылдық табыстан
шегерімдер, салық салынбайтын табыс, айналым және импорт сияқты және басқа
көрсеткіштер қолданылады. Мемлекеттік қйымдар мен мекемелерде жалпы және
жеке элементтер бойынша шығыстырдың көрсеткіштері қолданылады.
Ұлттық шаруашылық деңгейдегі қаржылық көрсетікштер мемлекеттің қаржы
ресурстарының ауқымы мен құрылымын, мемлекеттік бюджет және басқа қаржы
жоспарлары арқылы олардың бөлінуін, экономиканың түрлі салаларының
рентабелділігін және бюджетке төленетін табыстың үлесін сипаттайды.
Мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастырудың тиімділігі жалпылама
бағалауды қаржы ресурстары ауқымының жалпы ұлттық өнім мен ұлттық табысқа
қатынасын сипаттайтын көрсеткіштер атқарады.
Қаржылық көрсеткіштерді есептеу кезінде нормалар мен нормативтер
пайдаланылады, олар қаржы жоспарларын, болжамдарын, бағдарламаларын ғылыми
негіздеуге арналған [10].
Нормалар мен нормативтер салыстырмалы немесе абсолюттік шамаларда
(пайыздарда, коэффициенттерде, өнімді өлшеудің натуралды бірліктерінде,
уақытта, ақша өлшемінде) тұлғаланады.
Қаржылық жоспарлауда қаржы ресурстарын жасаудың, бөлудің және
пайдаланудың ең төменгі, орташа және жоғарғы шекті нормалары мен
нормативтері қолданылады. Жиынтық қаржылық жоспарлауда көбінесе
орташа нормалар мен нормативтер, нақтылы шаруашылық органдарының
қаржылық көрсеткіштерін жоспарлағанда жеке дара нормалар мен нормативтер
пайдаланылады.
Қаржылық нормалар мен нормативтері сондай-ақ бекітілетін және есеп
қисаптық болып бөлінеді. Бекітілетін нормалар мен нормативтер қолданыстағы
заңнамамен белгіленеді, есеп қисаптықтары ішкі жоспарлауда пайдаланылады.
Бекітілетіндерге салық мөлшерлемелері, әлеуметтік қажеттерге, бюджеттен тыс
қорларға аударылатын аударымдардың нормалары, есеп қисаптарға аударымдардың
нормалары және кәсіпорындар мен ұйымдардың қорлану және тұтыну қорларын,
негізгі қорларды жөндеу қорын жасау нормативтері және кәсіпорындар мен
мекемелердің қаржы қызметін реттейтін басқалары жатады. Сандай ақ бірыңғай
нормалар мен нормативтер болып ажыратылады, әр түрлі шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен салалар үшін амортизациялық аударымдардың нормалары және
сараланған түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілерде түрліше болатын айналым
қаражаттарының нормалары мен нормативтері.
Көптеген қаржылық көрсеткіштер бір мезгілде нормалар, нормативтер
немесе лимиттер бола алады, мысалы, табыстылықтың деңгейі, түрлі қаржы
қорларының атаулары көрсеткіштер де, нормативтер де немесе лимиттер де
болып табылады. Қызметтің қаржы нәтижелерін жоспарлау мен болжау
процестеріндегі қаржы механизімінің бұл қозғалмалы элементтерінің тығыз
тоқайласуы, өзара байланысы мен өзара іс қимылы байқалып отыр
Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарындағы қаржы
менеджментінің ағымдағы жай-күйін талдау.
Ұйымдық құрылым және мемлекеттік органдарда бюджеттік-қаржылық
жоспарлау мен қаржылық емес қызметтің нәтижелері үшін жауапкершілік
саласындағы өкілеттіктер мен міндеттемелерді бөлу.
Мемлекеттік органдарда ұйымдық құрылымды, олардың бөлімшелерінің
міндеттері мен функцияларын айқындайтын әкімшілік регламенттер мен құжаттар
бекітілді – Министрліктер мен ведомстволар туралы ереже, Департаменттер мен
басқармалар туралы регламенттер, ережелер. Алайда, көптеген жағдайларда осы
нормативтік құжаттар бейіндік департаменттердің арасында қаржылық-бюджеттік
жоспарлау мәселелеріндегі жауапкершілік саласының ара жігін ажыратуды
көздемейді, бөлімшелерге стратегиялық мақсаттарды, тактикалық міндеттер мен
бюджеттік нысаналы бағдарламалардың іске асырылу мәселелері бойынша
міндеттемелер бекітуді нақтыламайды.
Көптеген министрліктер мен ведомстволарда жұмыс істейтін ұйымдық
құрылым және мемлекеттік органның ішінде өкілеттіктерді бекіту бюджет
қаражатын пайдалану нәтижелерінің көрсеткіштерімен байланысқан бюджеттік
жоспарлардың тиімді әзірленуіне ықпал етпейді. Бейіндік бөлімшелерге
бюджеттер мен ведомствоның тиісті мақсаттары, міндеттері және бюджеттік
нысаналы бағдарламалары жеткіліксіз сирек бекітіледі. Бөлінген бюджеттердің
шеңберіндегі қаржылық емес нәтижелердің жетістігін күнделікті басқаруды
жүзеге асыратын лауазымды тұлғалар бөлінбейді. Қаржылық және бейіндік
бөлімшелердің арасындағы тиімді ақпараттық және іскерлік өзара іс-қимыл
жолға қойылмаған.
Қазіргі кезде мемлекеттік органдардың көпшілігінде қаржылық-бюджеттік
жоспарлау және бақылау мәселелері жөніндегі өкілеттіктерді беру мен олар
бойынша міндеттерді айқын бөлу мәселесі жоқ. Әзірше бюджет қаражатының
пайдаланылуының күтілетін қаржылық емес нәтижелеріне қол жеткізуге қатысты
есеп берушілік жүйесі құрылған жоқ. Бейіндік департаменттердің құзыреттері
тек қаржылық емес нәтижелерге қол жеткізу туралы деректер базасын
қалыптастырумен ғана шектеледі (тоқсандық – бюджеттік нысаналы
бағдарламалардың нәтижелеріне қатысты, жылдық – ведомствоның мақсаттары мен
міндеттерін жүзеге асыру нәтижелеріне қатысты). Қаржылық бөлімшеден онда
бар бюджеттің атқарылу барысы туралы және Қазынашылық комитетіндегі жеке
шоттардағы қалдықтардың шамасы туралы тоқсандық деректерді алу да, оны
былай қойғанда, тиісті бюджеттердің шеңберінде қаржылық емес нәтижелердің
жетістігін басқару да көзделмейді. Бұл шығындар орталықтарын қалыптастыруды
мүмкін емес етеді [11].
Бұл қаржылық – бюджеттік жоспарлауды енгізу мен нәтижелерге
бағдарланған бюджеттің атқарылуы үдерісін қиындатады, бюджет үдерісін және
бюджет қаражатын пайдалану тиімділігін төмендетеді.
Көптеген мемлекеттік органдарда электрондық құжат айналымын қамтамасыз
ететін ведомствоішілік желі жұмыс істейді, көпшілігінде – қызметкерлерді
ұстауға арналған толық шығындардың құрамы туралы есептер жасау мүмкіндігі
бар. Көптеген мемлекеттік органдарда және оларға ведомстволық бағыныстағы
алушыларда бухгалтерлік есепті жүргізуге арналған бағдарламалық қамтамасыз
ету жаңартылды және бухгалтерлік есепті бекітілген нұсқаулықтарға сәйкес
жүргізуге мүмкіндік береді.
Бұл, сөзсіз, мемлекеттік басқару секторы ұйымдарының тиімділігін
арттыруға ықпал етеді.
Алайда, көптеген мемлекеттік органдарда қазіргі заманғы талаптарға
жауап беретін және өз кезегінде сенімді есеп пен есептілікті ұйымдастырудың
шарты ретінде түсетін ақпараттық жүйелер әзірше құрылған жоқ. Мемлекеттік
басқару секторындағы электрондық жүйелердің өзара іс-қимылы жолға
қойылмаған, өйткені мемлекеттік басқару секторының әр түрлі ұйымдарының
арасында толығымен үйлесімді бағдарламалық қамтамасыз ету болмай отыр.
Бюджеттік есеп пен есептіліктің ведомствоішілік жүйесі Қазынашылық
комитетінің төлем жүйесі бар нақты уақыт режиміндегі электрондық өзара іс-
қимылға ие емес, аталған екі жүйеге мерзімді түрде тексеру жүргізу талап
етіледі. Әдетте, министрліктер мен ведомстволардың бейіндік бөлімшелерінде
қаржылық көрсеткіштерге электрондық қол жеткізу жоқ.
Мемлекеттік органдарда 2008 жылдың ішінде қызметтің қаржылық және
қаржылық емес көрсеткіштерінің арасында өзара байланыс орнату тәжірибесі
Стратегиялық жоспарлар мен бюджеттік бағдарламалардың форматында
пысықталды.
Алайда, бұл жаңашылдық толығымен іске асырылған жоқ, ағымдағы,
капиталдық және бағдарламалық шығыстарды жоспарлау бірлігіне әзірше қол
жеткізілген жоқ.
Мемлекеттік органдарда перспективалық қаржы жоспарының жобасын және
республикалық бюджет туралы заңның жобасын сапалы және уақтылы
қалыптастыруға бағытталған формальдандырылған рәсімдер құрылуда. Алайда
ішкі нормативтік құжаттарда бекітілген перспективалық қаржы жоспарын
жасаудың ережелері мен рәсімдерін әзірлеу талап етіледі.
Кірістер мен шығыстарды жоспарлау көптеген мемлекеттік органдарда есеп
беруші өкім шығарушылар мен бюджет қаражатын алушылардың бөлінісінде орта
мерзімді қаржылық жоспар мерзіміне арналып жүзеге асырылады.
Мемлекеттік органдарда ведомстволық бағыныстағы ұйымдардың кезекті
қаржы жылына арналған бюджеттік жобалауларды берудің және оларда ұсынылған
шығыстардың негізділігін тексерудің формальдандырылған тәртібі енгізіледі.
Алайда олардың нәтижелілігіне алдын ала талдау жүргізуді көздейтін
шығыстардың негіздемесі көптеген жағдайларда формальды болып табылады
және шығындардың құрауыштарын бағалауды және олардың жоспарланып отырған
тікелей нәтижелеріне сәйкестігін қамтымайды.
Мемлекеттік органдар инвестициялық сипаттағы шығыстарды ағымдағы
шығыстармен келісуге тиіс. Келісу рәсімдері ашық және формальды болып
табылмайды, және инвестициялық сипаттағы шығыстар деген ұғымның өзінің
нақты тұжырымдамасы жоқ.
Республикалық атқарушы билік органдарының бюджетті атқаруы жоғары
дәрежеде нақтыланған бюджеттік бөліп жазудың көрсеткіштерін барынша
сақтауды қамтамасыз етуге бағытталған.
Салалық мемлекеттік органдар мен оларға ведомстволық бағыныстағы
органдардың және ұйымдардың белгілі бір бюджеттердің шеңберінде нақты
қаржылық емес нәтижелерге қол жеткізу туралы келісімдерді іске асыру арқылы
бюджетті атқару практикасы болмай отыр. Меморандумдар дайындау осындай
келісімдерді ішінара алмастырады.
Мемлекеттік органдардың көпшілігінде басқарушылық есеп және есептілік
жоқ.
Ведомствоның қызметі туралы жылдық есепті және мемлекеттік сыртқы
аудит органының (Есеп комитетінің) қорытындысымен расталған жылдық
бухгалтерлік есептілікті жариялау практикасы жоқ.
Мемлекеттік органда бақылау іс-шараларының нәтижелерін есепке алу
жүйесі, ішкі тексерулер мен сыртқы аудиттің нәтижелері бойынша анықталған
бұзушылықтарды жедел жоюдың формальды рәсімдері құрылады.
Бұл ретте мемлекеттік органдардағы ішкі бақылау функциялары бюджеттік
бөліп жазудың орындалуын және бюджет қаражатын ведомстволық бағыныстағы
алушылардың бюджет қаражатын мақсатты пайдалануын тексерулермен шектелген.
Бес құрамдас бөліктің (бақылаулық орта, тәуекелдерді бағалау,бақылау іс-
қимылдары, ақпаратпен алмасу, мониторинг) жиынтығы ретіндегі ішкі бақылау
жүйесі болмай отыр, жекелеген бақылау іс-әрекеттері мен ақпараттық ағындар
түріндегі оның фрагменттері ғана бар. Ішкі бақылау көптеген жағдайларда
тәуекелдерді басқарудың қазіргі мағынасында тұжырымдалған мақсаттарды
жүзеге асыруға және операцияларды лайықты дәрежеде жүргізу (әдеп
стандарттарына және үнемділік, тиімділік және нәтижелілік қағидаттарына
сәйкес тәртіпке келтірілген) жөніндегі міндеттерге бағытталмаған. Олар
қаржылық есептіліктің дұрыстығын қамтамасыз ету, нормативтік-құқықтық
актілердің және ресурстарды қорғау талаптарын сақтау сияқты ішкі бақылаудың
әлемдік практика үшін дәстүрлі міндеттерін шешпейді.
Ішкі аудит қызметтері бірқатар мемлекеттік органдарда ішкі бақылау
қызметтері түрінде ұсынылады және солардың атауын иеленеді. Олар негізінен
ведомстволық бағыныстағы құрылымдардың қызметіне бақылау жасау функцияларын
орындайды. Тек жекелеген мемлекеттік органдарда ғана тәуекелдерге талдау
жүргізу және ішкі аудит органының оларды жоюға бағыттылығы жөніндегі жұмыс
басталады. Ішкі аудиттің әдістемесі мен рәсімдері орталықтандырылып
әзірленбеген [12].
Бюджеттік бағдарламалардың шеңберіндегі нәтижелердің қаржылық емес
көрсеткіштеріне қол жеткізудің мониторингі мен оны бағалау жүйесінің
әдістемелік базасын құруға алғашқы қадамдар жасалды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАҚЫРЫБЫ: МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ АЯСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ АЯСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Қаржылық жоспарлаудың мәні, әдістері мен
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қаржылық жоспарлаудың
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
1.3 Жоспарлауда қолданылатын қаржылық
көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.4 Қаржылық жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ АЯСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.1 Мемлекеттік бюджетті қаржылық жоспарлауды талдау ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Мемлекеттік бюджеттік түсімдерін қаржылық жоспарлау ... ... ... ... ... ..36
2.3 Қазақстан Республикасындағы бюджеттік жоспардың құрылуы мен орындалуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ АЯСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ..60
3.1 2012 жылға арналған бюджетті қаржылық жоспарлау параметрлерінің
болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
3.2 Мемлекеттің қаржыны жоспарлауды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ...66
3.3 Бюджетті қаржылық жоспарлау модулі мен оны орындау мониторингін
енгізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .84
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Ел Президенті Н.Назарбаев өзінің 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты деген
Қазақстан халқына Жолдауында басымдықтар қатарына нәтижелілік қағидасына
негізделген мемлекеттік басқару жүйесін дамыту жөніндегі шараларды жедел
іске асыруды бөліп көрсетті. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің алдына жоспарлау жүйесін жаңарту мен жетілдіру, бюджет
қаражатын пайдалану мен мемлекеттік активтерді басқарудың тиімділігін
арттыру жөніндегі жұмысты жеделдету міндеті қойылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қаржылық жоспарлау мен болжау бұл
қаржы механизмінің қосалқы жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды
элементтерінің бірі және әлеуметтік экономикалық жоспарлаудың құрамды
бөлігі. Олар экономиканың үйлесімді және тепе теңдік дамуына жетуге,
біртұтас ұлттық шаруашылық кешенінің барлық буындарының қызметін
үлестіруге, қоғамдық өндіріс өсуінің жоғарғы қарқынын қамтамасыз етуге,
халықты әлеуметтік қорғауға бағытталған. Қаржылық жоспарлаудың өзіндік
ерекшелігі сол, бұл жоспарлау өндірістің материалдық заттай элементтері
турасында, ақшамен қоғамдық ұдайы өндіріске белсенді ықпал жасау турасында
ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігімен шарттасылған ақша нысанында
жүзеге асырылады.
Қаржының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге белсенді
ықпал ету көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын, шаруашылықты жүргізудің
барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып, бөлуді алдын ала
үлгілеуге байланысты болады. Мұндай процесс тәртіпті (реттілік) анықтайтын
өзара үйлесілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің кешенді жүйесін жасауды,
ақша түсімдерін жұмылдырудың прогррессивті нысандарын қолдауды қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты – Қазақстан Республикасында
қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттары ерекшеліктерінің
теориялық негіздерін нақтылап, бәсекелестік жағдайдағы Қазақстанның
бюжеттік ұйымдарды қаржыландыру талдау, сонымен қатар экономиканың даму
сатысына қарай жетілдіру жолдары мен даму бағыттарын айқындау болып
табылады.
Зерттеу нысаны – Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды
жетілдірудің негізгі бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің
негізгі бағыттары және оны жүзеге асырудағы саяси институт ретіндегі
мемлекеттің атқарып отырған қызметі болып табылады.
Зерттеу пәні – Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды
жетілдірудің негізгі бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің
қалыптасу және жүзеге асырылу тетіктерінің өзара байланысы.
Зерттеу болжамы – экономикалық-әлеуметтік мемлекет қалыптастыру
жолындағы Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің
негізгі бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің еліміздің тарихи
және рухани даму ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған әрі
қаржылық мемлекет қалыптастырған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы
пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген
болжамға негізделген. Біздің ойымызша Қазақстан үшін Сауд Арабиясы,
Біріккен Араб Әмірліктері, Кувейт, Норвегия сияқты экономикасы табиғи
байлыққа (мұнайға) негізделген елдердің тиімді жүзеге асырып отырған
мемлекетінің бюджетін құру мен орындаудың ерекшеліктерінің тәжірибесін
ескерген дұрыс болар еді.
Зерттеу міндеттері келесідей:
а) Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі
бағыттары ерекшеліктерінің теориялық әдіснамалық негізін зерттеу;
ә) Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі
бағыттары ерекшеліктерінің саяси институттар мен үрдістерде алатын орнына
әдіснамалық талдау жүргізу;
б) экономикалық-әлеуметтік мемлекет құру жағдайында Қазақстан
Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын құру
мен орындаудың ерекшеліктерінің үлгілеріне талдау жасау;
в) Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі
бағыттарын құру мен орындаудың ерекшеліктерінің негізгі бағыттарының
теориялық мәселелерін анықтау;
г) қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының 2011-2012 жылдардағы
бюджетін қаржылық жоспарлау ерекшеліктерінің деңгейін анықтау және олардың
шешілу жолдары мен негізгі бағыттарын айқындау.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазіргі кезде қалыптасып отырған ұлттық
экономикадағы ақша-қаражат жүйесінің салдарынан туындап отырған Қазақстан
Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттары
ерекшеліктерінің жаңа рөлін жан- жақты зерттеу өте маңызды. Қазақстан
Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарын құру
мен орындаудың ерекшеліктерінің мазмұны, оның әлеуметтік-экономикалық және
қаржылық қатынастар жүйесіндегі, ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі туралы
көптеген атақты отандық және шетелдік ғалымдар еңбектер жазған. Олардың
ішінде К.К. Жүйріков, У.Б. Баймұратов, К.Г. Воблый, Э.А. Вознесенский, А.Г.
Грязнова, Е.Ш. Качалова, А.К. Сембеков, Е.Р. Хандшке, Э.С. Гребенщиков,
Ю.М. Журавлев, С.Л. Ефимов, Л.А. Мотылев, А.М. Годин, В.Д. Мельников, О.Э.
Лер, Ө.Қ. Шеденов, Қ.Е. Құбаев, Қ. Алтынбекұлы және т.б. көптеген ғалымдар
бар. Отандық және жақын шетелдердегі экономикалық әдебиеттерде бюжеттік
ұйымдарды қаржыландыру бойынша жазылған еңбектер көбіне оқу құралы ретінде
жарық көрген.
Мәселенің деректік көзі ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілері, қаржы рыногы
мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігінің мәліметтері,
Қазақстан статистикалық басқармасының мәліметтері осы проблемалар бойынша
басылымдар мен монографиялар болып табылады. Осы жұмыста монографиялық
зерттеу, ғылыми-абстрактілік әдіс, байқаулар, зерттеулер, салыстырмалар,
жүйелі және факторлық талдау, негіздеу, салыстырмалы көрсеткіштер,
баланстық әдіс, экономикалық-статистикалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері – ғылыми мемлекеттік
бюджет жүйені қалыптастырушы ойшылдар мен ғалымдардың, еуропалық, ресейлік
және отандық саясаттанушы, философ, әлеуметтанушы, экономист, құқықтанушы
ғалымдардың теориялық еңбектерімен қатар Президент Н.Ә. Назарбаевтың да
еңбектері басшылыққа алынды.
Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі
бағыттарын зерттеуде тарихи-философиялық, институционалдық, жүйелік,
пәнаралық, құрылымдық-функционалдық, статистикалық және салыстырмалы
сараптау әдістері кеңінен қолданылды. Бұл әдістерді қолдану арқылы
әлеуметтік мемлекет қалыптастыру жағдайындағы Қазақстан Республикасында
қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарының күрделі, кешенді әрі
тұрақты даму үстінде болатын жүйе ретінде қарастыруға мүмкіндік алдық.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және
сараптаушылық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау
қағидаларымен жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы көтеріліп отырған мәселенің
қазіргі кезең талаптарына сай өзектілігімен, жеткілікті
зерттелмегендігімен, зерттеу нысанасына ілінбеген тың мәселелерді
жүйелеуімен әрі саралап талдауымен, зерттеу жұмысының мақсаты мен
міндеттеріне тікелей байланысты қажеттілік талабынан туындайды және әрбір
тарауда көтеріліп отырған мәселелерге сай анықталады. Қазақстан
Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттарының
саясаттанулық талдау жасау негізінде мынандай жаңа ғылыми нәтижелерге қол
жеткізілді:
- Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі
бағыттарының негізгі қағидалары, бағыт-бағдарлары және даму жолдары
нақтыланып, айқындалып көрсетілді;
- Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі
бағыттарының мәні мен мағынасы, қоғам дамуындағы орны мен рөлі
теориялық-әдіснамалық тұрғыдан зерттелді;
- Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі
бағыттарын реттеуге бағытталған заңнамалық және құқықтық нормаларын
саяси талдау арқылы саяси институттардың саяси үрдістерге қатысу
жолдары нақтыланды;
- елімізде Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды
жетілдірудің негізгі бағыттарының тиімділігін арттырудың кейбір
бағыттары мен жолдары жөнінде қолданбалы маңызы бар өзіндік
ұсыныстар жасалды.
Практикалық маңызы - дипломдық жұмыстағы ұсыныстарды, қорытындылар
мен тұжырымдарды Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды
жетілдірудің негізгі бағыттарының басым бағыттарын айқындаудағы және
қалыптасу үрдісіндегі қаржылық саясат үлгісін жетілдіруде үкіметтік
құжаттар мен актілерді жасау үшін, үкіметтің қаржылық саясатты жетілдіру
бағытындағы іс-шаралары мен бағдарламаларын іске асыру үшін, билік, саяси
институттар, азаматтық ұйымдар арасындағы өзара ықпалдастық пен байланысты
реттеуде кеңінен пайдалануға болады. Дипломдық жұмыс материалдарын
Қазақстан Республикасы жоғары оқу орындарында теориялық және қолданбалы
саясаттану бойынша дәріс материалдарына немесе арнаулы курстар жасау үшін
қолдануға болады.
Практикалық базасы Қазақстан Республикасында қаржылық жоспарлауды
жетілдірудің негізгі бағыттарының теориялық тұрғыдан дәйектелуіне ұмтылыс
жасалуында. Дипломдық жұмыстағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік
бюджетін құру мен орындау мен қорытындыларын мемлекеттік бюджет жүйесін
реттеуде, мемлекеттік билік органдарының рөлі мен орнын анықтауда
саясаттану, әлеуметтану, заң ғылымдары мен экономика ғылымдарының қажетті
салаларында пайдалануға болады.
Диломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар кестелерде,
суреттерде және қосымшаларда келтірілген.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауы мемлекеттік қаржы аясындағы қаржылық
жоспарлаудың теориялық аспектілері деп алынды. Онда мынадай сұрақтар
қаралды: қаржылық жоспарлаудың мәні, әдістері мен қағидаттары, қаржылық
жоспарлаудың жүйесі, жоспарлауда қолданылатын қаржылық көрсеткіштер,
қаржылық жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауы мемлекеттік қаржы аясындағы қаржылық
жоспарлауды талдау деп алынды. Онда мынадай сұрақтар қаралды: мемлекеттік
бюджетті қаржылық жоспарлауды талдау, мемлекеттік бюджеттік түсімдерін
қаржылық жоспарлау, Қазақстан Республикасындағы бюджеттік жоспардың құрылуы
мен орындалуын талдау.
Үшінші тарауы мемлекеттік қаржы аясындағы қаржылық жоспарлауды
жетілдірудің негізгі бағыттары деп алынды. Онда мынадай сұрақтар қаралды:
2012 жылға арналған бюджетті қаржылық жоспарлау параметрлерінің болжамы,
мемлекеттің қаржыны жоспарлауды жетілдіру жолдары, бюджетті қаржылық
жоспарлау модулі мен оны орындау мониторингін енгізу.
Диломдық жұмыс көлемі. Диломдық жұмыс компьютерде терілген 78 бетте,
оның ішінде 5 кесте, 20 сурет, 4 қосымшада баяндалған.
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ АЯСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қаржылық жоспарлаудың мәні, әдістері мен қағидаттары
Қаржылық жоспарлаудың нақтылы міндеттері қаржы саясатымен айқындалады.
Бұл: жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақшаның көлемі мен олардын
көздерін анықтау; крістерді өсірудің, шыығындарды үнемдеудің резервтерін
анықтау; орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар арасында
қаражаттарды бөлуде оңтайлы үйлесімдерді белгілеу және басқалары [1].
Жоспарлау:
1) экстенсивтілігімен (әлеуметтік саяси және экономикалық
құбылыстардың кең шеңберін қамтиды)
2) қарқындылығымен (кәміл техника мен әдістерді қолдануды түсінеді);
3) тиімділігімен (қорытындысында қаржыны басқару қойған міндеттерге
жетудің қажеттілігін білдіреді) сипатталады.
Қаржылық жоспарлаудың мына тәсілдемелер пайдаланылады:
а) автоматтық (өткен жылдың деректері келесі жылға көшіріледі).
Инфляция кезінде деректер инфляцияның коэффициенттеріне көбейтіледі. Бұл
әдіс ең қарапайым әдіс болып табылады және, әдеттегідей, уақыт
жетіспеушілігі кезінде пайдаланылады;
ә) статистикалық (өткен жылдардың шығыстарын қосып, өткен жылдардың
санына бөледі);
б) нөлдік база тәсілдемесі (барлық айқындамалар қайта есептелуі тиіс
бұл әдіс нақтылы қажеттіліктерді есепке алады және оларды мүмкіндіктерімен
үйлестіріледі).
Нарықтық экономика жағдайында жоспарлау басқарудың функциясы ретінде
экономикалық және әлеуметтік қызметтің барлық жақтарын жалпыға бірдей қамту
нысанын алуы тиіс. Егер жоспарлау экономикада қаржы жоспарлауда сүйеніш
бөлгіштік процестерге жасалынса, нарықтық экономикада айырбас сферасына
сүйенеді, бұл сфера арқылы тауарлар мен қызметтерді өткізу және оларды
өндіру мен өткізу кезінде қоғамдық қажетті шығындарды тану (мойындау)
жүзеге асырылады.
Демек, нарықтық экономикада тауарлар мен қызметтерді өндіру мен өткізу
процесіндегі байланыстың үстемдік және айқындаушы әдісі ақшаны, бағаны, құн
заңын, сұраным мен ұсыным заңын кіріктіретін өзінің механизмі бар рынок
болады. Нарықтық механизмінің мұндай табиғаты өндіріс пен айырбас
нәтижелерін анықтаудың әдісі ретінде, бірақ жоспарлаудың элементтері
болатын болжаудың қажеттігін анықтайды.
Қаржылық жоспарлаудың мазмұны ақшалай табыстар мен қорланымдарды
жасау, бөлу және қайта бөлу экономикалық процестермен оңтайландырудың күні
бұрын анықталған мүмкіндік ретінде көрінеді және осының негізінде
орталықтандырылған және орталықтандырылманған ақша қорларын қалыптастыру
және пайдалану [2].
Қаржылық жоспарлау экономиканы және оның буындарын басқарудың аса
маңызды функциясы болып табылады. Оны мемлекеттік билік пен басқарудың
органдары, мекемелері және олардың жоғарғы құрылымдары жүзеге асырады.
Шаруашылықты жүргізудің нарықтық жағдайында қаржылық жоспарлау
шаруашылық жүргізудің белгіленетін түпклікті нәтижелеріне ықпал етуші
көптеген факторлардың екі ұштылығына байланысты көбінесе болжау ретінде
жүргізіледі.
Қаржылық болжау мемлекеттің мүмкін болатын қаржы жағдайын алдын ала
көре білу, қаржы жоспарларының көрсеткіштерін негіздеу (дәлелдеу).
Болжамдар орташа мерзімді ( жыл) және ұзақ мерзімді (жылдан астам) болуы
мүмкін. Қаржылық болжау қаржы жоспарларын жасау стадияларынан бұрын болады,
қоғам дамуының белгілі бір кезеңіне арналған қаржы саясатның тұжырымын
жасайды. Қаржылық болжаудың мақсаты болжанған кезеңдегі қаржы ресурстарының
шынайы мүмкін болатын ауқымын, оларды қалыптастырудың көздерін және
пайдалануды анықтау болып табылады. Болжамдар қаржы жүйесінің органдарына
қаржы жүйесін (құрамын) дамыту мен жетілдірудің түрлі нұсқауларын, қаржы
саясатын іске асырудың нысандары мен әдістерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық болжау әр түрлі әдістерді қолдануды қажет етеді:
• экономикалық процестерді анықтайтын факторларға қарай қаржы жоспарлары
көрсеткіштерін динамикасын бейнелеп көрсететін экономикалық үлгілерді
жасау;
• корреляциялық регрессиялық талдау;
• тікелей сараптамалық бағалау әдісі.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесінде сонымен бірге индикативтік,
яғни ұсынбалы (нұсқамалық) жоспарлау пайдаланылады; ол ақпараттық
үйлестіруші рөлді орындайды және қарды қызметінің субъектілеріне
эконмикалық реттеушілер арқылы жанама түрде ықпал етеді. Индикативтік
жоспарлау нарықтық экономиканы мемлекеттік теттеуде және экономиканы
ойдағыдай дамытудың бүкіл шегі анықталды.
Қазақстанда индикативтік жоспарлау 1993 жылдан бері қолданылады. Оны
жасау барысында батыс Еуропа және шығыс Азия елдерінің тәжірибелері негізге
алынып келеді. 1996 жылдан бері ағымдағы индикативті (жылдық) жоспарлау
негізінде мемлекеттік бюджетті жасау жұмыстары қалыптасады.
Индикативтік жоспарлаудың қазіргі кезеңдегі басты ерекшелігі
зерттемелік қасиеті. Яғни қоғамдағы тенденцияларға терең және жан жақты
сараптама жасау арқылы әлеуметтік экономикалық дамудың нысандары
көзделінеді, әрі алда тұрған небір өзекті мәселелер нақтылы белгіленеді.
Арналған индикативтік жоспардың басты мақсаты экономикада бәсекелестікті
арттыру.
Индикативтік жоспардың ажырағысыз бөлігі индикативтік қаржылық
жоспарлау болып табылады, бұл жоспарлаудың басты мақсаты болжанған дамуды
қамтамасыз ету үшін қаржы ресурстарының шамаланған ауқымын және олардың
бағытын анықтау.
Индикативтік қаржы жоспарларының мемлекеттік секторда ғана міндетті
сипаты, ал меншіктің басқа нысандарының секторлары үшін кепілдемелік сипаты
болады. Соңғыға экономикалық тетіктерді реттелетін бағаны, субсидияларды,
кредиттрді, салық мөлшерлемелері мен жеңілдіктерін, жеделдетілген
аморизацияны және басқаларды пайдалану арқылы жетеді. Аса маңызды
индикаторларға мыналар жатады: валюта бағамы, инфляяцияның болжанған
деңгейі, Ұлттық банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемелері, амортизациялық
аударымдарлың нормалары [3].
Әлеуметтік экономикалық болжау жүйесінде қаржылық жоспарлау белсенді
рөл атқарады. Қаржы жоспарлаудың әзірлеу кезінде өндірістік тапсырмалардың
қауырттылығының дәрежесі тексеріледі, өнім өндіру мен оның сапасын жақсарту
бойынша өндірістік қуаттылықтарды неғұрлым толық пайдалану есебінен,
шығындарды төмендету және өнімсіз шығасыларды қарастыру резервтері есебінен
қаржы ресурстарын көбейтудің мүмкіндіктері анықталады. өндіріске қолда бар
материалдық ресурстарды таратуды, айналым қаражаттарының айналымдылығын
тездетуді, құрылыстың сметалық құнын төмендетуді, басқару аппаратын ұстау
шығындырын қарастыруды және т.б. ескере отырып, сондай-ақ ақшаға деген
қажеттілікті азайтудың жолдары қарастырылады. Сөйтіп қаржылық жоспарлау,
бір жағынан, қаржыны басқарудың құралы, басқа жағынан қоғамдық өндірістің
процесіне ықпал жасаудың белсенді құралы болып табылады.
Қаржылық жоспарлаудың әдістемелігі аса маңызды мына қағидаттарға
негізделеді:
1. Орталықтандарылған және орталықтандырылмаған тәсілдемелердің
үйлесуі. Бұл қаржы жоспарларының жасағанда екі негіздің (бастаудың)
орталықтандырылған қаржылық жоспарлаудың жергілікті (төменгі) бастаманы
барынша дамытумен етене ұштасуын білдіреді. Орталықтандырылған қаржылық
жоспарлау мемлекетке бірыңғай қаржы саясатын жүргізуге, мемлекет ауқымында
қаржы ресурстарын бөлуді және қайта бөлуді нысаналы басқаруға мүмкіндік
береді. Қаржылық жоспарлаудағы децентрализм өндірістік бөліністер мен
биліктің жергілікті органдардың нақтылы жоспарлар жасап, оларды
орындаудағы, өндірісті өркендеудің және оның нәтижелілігін арттырудың
резервтерін іздестірудегі шығармашылық белсенділігін дамытуға жәрдемдеседі.
2. Биліктің жергілікті органдары бюджеттерінің олардың аумағында
орналасқан шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің нәтижесіне
тәуелділігінің белгілейтін ұзақ мерзімді нормативтердің негізінде
аймақтардың қаржыларын басқарудың экономикалық әдістеріне көшу үлкен
маңызға ие болып келеді. сонымен бір мезгілде жалпымемлекеттік қаржыларды
жүйелі түрде нығайту, мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын,
қоғамдық өндіріс дамуының әлеуметтік бағдарлануын күшейтуде, тиімділікті
арттыруда оның рөлін арттыру қажет;
3. Бірлік қағидаты қаржылық жоспарлаудың экономикалық және әлеуметтік
жоспарлаумен тығыз өзара байланысы мен өзара тәуелділігінде көрініп
білінеді. Қаржы жоспарларының негізінде экономикалық және әлеуметтік даму
жоспарлары мен болжамдарының көрсеткіштері жатыр. Сонымен бірге қаржылық
жоспарлаудың барысында объектінің дамуының белгіленген параметрлері
дәлелденіп анықталады, экономикалық және әлеуметтік жоспардың жеке
элементтері мен бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі. Қаржылық
жоспарлаудың бірлігі сонымен бірге қаржы жоспарларының барлық түрлерінің
тығыз өзара байланысын білдіреді. Жоғарғы ұйымдардың қаржы жоспарларының
көрсеткіштері оған қатысты субъектілердің жоспарлы жобаламаларын
кіріктіреді. Мемлекеттік деңгейде жасалынатын қаржы жоспары (мемлекеттік
бюджет) басқарудың жергілікті органдарының кәсіпорындары мен ұйымдарының
қаржы жоспарларының көрсеткіштерін тірек етеді;
Жоспарлаудың үздіксіздік қағидаты перспективалық және жылдық қаржы
жоспарларының тығыз үйлесуін шамалайды, бұған перспективалық жоспарлаудың
іс-қимылының мезгілін ұзартумен және жылдық жоспарлауда олардың міндеттерін
нақтылаумен қол жетеді. Қаржыны жоспарлаудың бұл қағидаты ағымдағы және
перспективалық жоспарлаудың арасында үзілісті болдырмауға, шаруашылық
жүргізуші субъектілерді, олардың нақтылы даму перспективаларын анықтай
отырып, дұрыс бағыттауға мүмкіндік береді. Бұл қағидат шығыстардың
көпшілігі үшін, әсіресе мемлекет қаржысын бөлуді есептеу кезінде
қолданылады. Бұл жоспарлаудың жүйелік түрлендірме әдісі жоспарлау,
бағдарламалау және бюджет жасау:
• жоспарлау өзіне мақсаттар мен міндеттерді қалыптастыруды және
баяндауды кіріктіреді.
• бағдарламалау деп мақсаттарға жету үшін пацдаланылатын
құралдардың қолда барын іріктеуді және жаңаларын табуды
түсіндіреді;
• бюджет жасау жалпы көпжылдық бағдарламаларды қаржы жылдары
бойынша жылдық бюджеттік цифрлар тіліне аудару процесі. Бұл
дәстүрлі бюджеттік топтастыру бойынша сан жағынан тұлғаланған
операциялардың бүкіл жиынтығын бөлу процесі.
Қаржыны жоспарлау (болжау) белгілі әдістердің көмегімен жүзеге
асырылады, олардың қатарына жататын ең маңыздылары мыналар:
1. Экстрополяция (немесе коэффициенттер) әдісі. Оның мағынасы қаржылық
көрсеткіштерді олардың динамикасын белгілеу негізінде анықтауда
болады. Есеп қисаптар есепті кезеңнің жетістіктері және оларды өсудің
немесе төмендеудің салыстырмалы тұрақты қарөынына түзету негізінде
жүргізіледі.
Мұндай тәртіптің айтарлықтай кемшіліктері бар :
• мүмкін болатын ішкі шаруашылық резервтер анықтауды есепке алмайды;
• материалдық және ақша ресурстарын пайдалануға теріс әсер етеді,
өйткені жоспарланатын кезеңге олардың көлемі қол жеткен деңгейге қарай
анықталады.
2. Нормативтік әдіске сәйкес жоспарлы қаржылық көрсеткіштер белгіленген
нормалар мен нормативтердің негізінде есепке шығарылады.
3. Матеметикалық үзгалеу әдісі: процестің құру және оны қаржы саласына
көшіру.
4. Баланстық әдіс шығындардың оларды жабу көздерімен үйлесушілігін, қаржы
жоспарларының барлық бөлімдерінің, сонымен бірге өндірістік
жоспарларының барлық бөлімшелерінің , сонымен бірге өндірістік және
қаржылық көрсеткіштердің өзара үйесушін қарастырады. Қаржы балансының
талаптарын сақтау үшін кәсіпорынның, саланың, бюджеттің, бұкіл ұлттық
шаруашылықтың шығындары мен табыстарының арасында үйлесімсіздіктің
пайда болуынан сақтандыруға; ұлттық шаруашылықты дамытудың қажетті
қарқындары мен үйлесімдарін анықтауға; ішкі резервтерді жұмылдыруды
ескере отырып оларды жан жақты негңздеуге мұмкіндік берді.
5. Сараптық бағалаулар әдісі жоспарлау объектісінің жай-күйінің
параметрлерін анықтау үшін аса біліһті мамандардың тәжірибесін
пайдалануды қажет етеді.
Объективті талаптарға жауап беретін қаржылық жоспарлауды ұйымдастыру
оның негізгі қағидаттарын саналы есепке алуды қажет етеді. Отандық
экономикалық әдебиеттерде қаржылық жоспарлаудың қағидаттарын анықтауда әр
түрлі көзқарас бар. Алайда қағидаттар басқарудың бұл стадиясының негізгі
ережелері ретінде дамудың барлық дәуірі, кезеңдері үшін бірдей болады.
Өзгеретін жоспарлаудың қағидаттары емес, тек оларды іске асырудың
механизмі, өндіргіш күштерідің, ғылымның және көптеген басқа факторлардың
даму деңгейіне байланысты оның әдістері өзгереді.
Қаржылық жоспарлауда тарихи мына ұйымдық қағидаттар қалыптасты:
ведомстволық, салалық, аумақтық және предметтік мақсатты. Ведомстволық және
салалық қағидаттар экономиканы бір орталықтан басқарудың (оның қатаң,
әміршіл әдістерімен) кезеңіне сипатты болды [4].
Нарықтық қатынастар жағдайында аумақтық және предметтік мақсатты
қағидаттар кеңінен қолданылатын болды. Аумақтық қаржылық жоспарлау әміршіл
аумақтық бөліністердің қаржы ресурстарын анықтауға мүмкіндік береді;
ресурстар ауқымын шаруашылық қызметтің нәтижелеріне тәуелді ғып қоюға
көмектеседі; объектиті себептер бойынша ресурстардың тапшылығы жағдайында
аймақтың қолайлы әлеуметтік дамуын қамтамасыз ету үшін оларды
орталықтандырылған қорлар арқылы қайта бөлу мүмкін.
Қаржылық жоспарлаудағы предметтік мақсатты қағидат белгілі бір
экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, мәдени және басқа бағдарламаларды
қамтамасыз ету үшін қаржы ресурстарын нақтылы қалыптастыруға және
пайдалануға бағытталған.
Қаржы жоспарларын жасау негізінен үш кезеңнен тұрады: бірінші кезеңде
есеп беріліп отырылған мезгілдің қаржылық көрсеткіштердің орындалуына
экономикалық талдау жасалады. Қаржылық көрсеткіштерді талдау өндірістік
мәліметтермен өзара байланысты жүргізіледі. Мұның өзі қаржыларды толық
жұмылдырудың себептерін ашуға, оларды пайдаланудың тиімділігі дәрежесін
анықтауға, ішкі шаруашылықты резервтерді табуға мүмкіндік бреді.
Екінші кезеңде әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен
бағдарламаларының көрсеткіштері негізінде кірістер мен шығыстардың нақтылы
түрлерінің есеп қисаптары жасалады.
Үшінші кезеңде сметедағы тапсырмалар және кірістердің баптары
үйлестіріліп, теңестіріледі. Егер қарастырылған шаралар мен жоспарлы
тапсырмалар ақша ресурстарымен сәйкес келмеген жағдайда табыстар мен
қорланымдарды көбейтудің көздері іздестіріледі, оларды аса тиімді
пайдаланудың жолдары анықталады, ал кейбір жағдайда шығындардың жеке
түрлерін тікелей қысқарту қарастырылады.
1.2 Қаржылық жоспарлаудың жүйесі
Қаржылық жоспарлаудың негізгі құжаты болып келетін қаржы жоспары
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың, аймақтардың және жалпы
мемлекеттің ақшалай табыстары (кірістері) мен қорланымдарын құрудың және
пайдаланудың жоспары болып табылады. Қаржы жоспары ұлттық шаруашылықтың
ресурстармен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Басқарудың барлық деңгейлеріндегі жасалынатын саны көп қаржы
жоспарларын бір жүйеге келтіру үшін оларды көптеген белгілері бойынша
сыныптаған орындар. Экономикалық әдебиеттерде олар негізгі екі топқа
бөлінеді: жиынтық және бастапқы қаржы жоспарлары.
Жиынтық қаржы жоспарлары жалпымемлекеттік қаржы ресурстарының
қозғалысын негіздейді, мемлекеттің қаржы жүйесі жүзеге асыратын қайта бөлу
процестерін белгілейді [5].
Нысаны бойынша олар әрқашан жиынтық жоспарлар болып табылады, бірақ
бұл оның жалғыз ғана белгісі емес. Сонымен бірге министрліктердің,
ведомстволардың қаржы жоспарларының да құрамалық сипаты болады, бірақ олар
қаржы ресурстарының қозғалысын тек нақтылы саланың, ведомствоның шегінде
ғана жобалайтындықтан, олар бастапқы жоспарларға жатады. Жиынтық қаржы
жоспарлары ең алдымен өзінің мазмұнымен, ресурстардың объектісімен және
сферасымен, жоспарлау әдістерімен және арналымымен ерекшеленеді.
Қазіргі кезде жиынтық қаржы жоспарлары жалпымемлекеттік, салалық,
аумақтық жоспарларды кіріктіреді. Мыналар жалпымемлекеттік болып табылады:
мемлекеттің жиынтық қаржы балансы, мемлекеттік бюджет, республикалық
бюджет, бюджеттен тыс қорлар.
Жиынтық қаржы балансы деп орта мерзімді (бесжылдық) кезеңге арналған
дамудың жалпымемлекеттік болжамының қаржылық бағдарламасын айтады. Оны
жасаумен Қаржы министрлігінің, Ұлттық банктің белсенді қатысуымен экономика
және бюджеттік жоспарлау министрлігі айналысады. Аймақтарда баланстын есеп
қисаптарын аймақтық органдар жүргізуі тиіс. Жиынтық қаржы балансында
мемлекеттің, меншіктің барлық нысанының шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің ақша қорларын қалыптастырудың құрамы мен көздері және ұдайы
өндіріс пен қоғамдық , қажеттерге (әлеуметтік мәдени шараларға, қорғанысқа,
басқаруға) оларды пайдалану қамтып көрсетіледі.
Баланстың кіріс бөлігі мыналарды кіріктіреді: таза табыс, тұтынуға
салынатын салықтар (қосылған құнға салынатын салық, акциздер, кеден
баждары), амортизациялық аударымдар, сыртқы сауда операцияяларының түсетін
түсімдер, салықтар мен алымдар, қысқа мерзімді несиелендірудің ресурстары,
ұзақ мерзімді несиелендірудің көздері [6].
Шығыстар бөлігінің аса маңызды көрсеткіштері: экономиканы дамытуға
жұмсалатын шығыстар (күрделі жұмсалымдарды қаржыландыру, айналым
қаражаттарының өсіміне жұмсалатын шығындар, мемлекеттік субвенциялар);
сыртқы экономикалық операциялар жөніндегі шығыстар; әлеуметтік мәдени
шараларға жұмсалатын шығыстар; басқару мен қорғаныс шығыстары; қысқа
мерзімді кредит салымдарының және ұзақ мерзімді кредит беруге арналған
қаражаттардың өсімі.
Жиынтық қаржы балансы сөйтіп ұлттық шаруашылықтын қаржы ресурстарын
сипаттайтын қаржылық көрсеткіштердің жүйесі болып табылады. Жиынтық қаржы
балансына қамтылатын көрсеткіштердің құрамы оның елдің әлеуметтік
экономикалық даму жоспарының материалдық және қаржылық үйласімдерінің
теңгерімділігін қамтамасыз етудің тетігі болып табылатындығын көрсетеді.
Бесжылдық мерзімге (жылдарға бөле отырып) жасаған кезде бұл баланс қаржы
және ақша кердеит қатынастарын дамытудың ауқымы мен сипатын алдын ала
айқындайды. Жиынтық қаржы балансы ірілендірілген көрсеткіштер бойынша
оларды министраліктер мен ведомстволарға нақтылы бекітусіз жасалынадын.
Мәселен, онда қарастырылған таза табыстың сомасы субъектілер, яғни мекен
жайлары бойынша бөлінбейді. Шығыстардада сондай. Бұл баланстың көмегімен
мемлекеттік бюджет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы
жоспарларын жасау процесінде жүзеге асырылатын атаулы қаржылық жоспарлау
үшін негіз қаланады.
Дүние жүзінің барлық елдерінде оперативтік қаржы жоспары мемлекеттік
бюджет болып табылады. Оны жасаудың керектігі мемлекеттің ақша
ресурстарының көздері мен ауқымын анықтаудың және жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін оларды ұтымды бөлудің қажеттігімен
туындайды.
Мемлекеттік бюджет қаржы жоспарлары мен болжамдары мен жүйесінде
бастысы болып келеді, өйткені олардың қалыптасуы мен орындалуына ол
белсенді ықпал етеді, мемлекеттің түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілері
мен және халықпен өзара қатынастарын айқындай отырып оларды үлестіреді.
Бюджет белгіленетін жалпы мемлекеттік экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларды орындауда, демек, мемлекеттің функциялары оның ішкі және
сыртқы саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады [7].
Бюджет баланс нысанында жасалады, онда ағымдағы кезеңде арналған
елдің, оның аумақтарының экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларына
сәйкес бүкіл кірістері мен шығыстары жоспарланады. Сонымен бірге түсім
көздерінің толық жиналуына бюджет қаражаттарының ұтымды бөлінуіне және
бюджеттің тапшылықсыз теңестірілуіне баса назар аударылады.
Аса маңызды оперативтік қаржы жоспары болып табылатын мемлекеттік
бюджеттің жиынтық қаржы балансының бірқатар елеулі айырмашылықтары бар.
Онда мемлекеттің барлық кірістері емес тек оның орталықтандырылатын бөлігі
қамтып көрсетіледі. Жиынтық қаржы балансында мемлекеттің кірістері мен
шығыстары туралы мәліметтер ірілендірілген түрде бүкіл ұлттық шаруашылық
бойынша келтіріледі, ал мемлекеттік бюджетте олар тәптіштелініп
(нақтыланып) көрсетіледі. Бюджетте оған түсетін төлемдерінің нақты атаулары
мен оларды төлеушілер, арналымы және оларды алушылар көрсетілген.
Шаруашылық жүргізудің социалистік жүйесі мен қаржы жүйесі барлық
буындарын мемлекеттендірудің жоғары дәрежесі жағдайында мемлекеттік
сақтандырудың жиынтық қаржы жоспарлары мен әлеуметтік сақтандырудың бюджеті
сияқты орталықтандырылған қаржы жоспарлары да жасалды. Мемлекеттік
сақтандырудың жиынтық қаржы жоспары бұл ұйымның барлық ақша түсімдері мен
тиісінше стихиялық апараттарды ескерту мен және оның зардаптарын жою мен
байланысты ұйғарылған шығындарды анықтайтын. Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандырудың бюджеті әлеуметтік сақтандыру қаражаттарын жасау мен бөлуді
жоспарлайтын. Ол кәсіподақ ұйымдарының барлық ақша ресурстарының,
кәсіподақтардың, республикалық және облыстық кеңестерінің бюджеттері,
халықтың әлеуметтік қажеттерін, ВЦСПС-тың орталықтандырылған қаражаттарын
біріктіреді.
Кей жылдары бүкіл ұлттық шаруашылықтың, жеке республикалардың жиынтық
қаржы жоспарлары да жасалады. Оларда бюджет ресурстарынан, мемлекеттік
сақтандырудың қаражаттарының басқа мемлекеттік кәсіпорындардың қаражаттары
есепке алынады.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде бюджеттен басқа жалпы
мемлекеттік бағдарламаларды қаржымен қамтамасыз ету, сондай-ақ барлық
бюджеттен тыс қорлардың бюджеттері түрінде басқа да орталыұтандырылған
қаржы жоспарлары жасалады. Көптеген елдерде әлеуметтік, табиғатты қорғау
сипатындағы немесе басқа арнлымдардың маңызды шараларын қаржыландырудың
арнаулы көздері ретінде қалыптастырылады. Бюджеттен тыс қорлар,
әдеттегідей, жалпымемлекеттік қаржы жүйесінің дербес буыны болып табылады.
Айрықша көздер есебінен құрылады және өзінің ресурстарын функциялық
міндеттерді орындауға жұмсайды. Сондықтан олардың қаржы жоспарлары ағымдағы
жылға түсетін барлық түсімдер мен шығындарды анықтайтын құндық баланстар
болып келеді [8].
Жиынтық қаржы жоспарлары тек қаржы жүйесінің буындары бойынша емес,
сонымен бірге қаржы ресурстары қозғалысының деңгейі бойынша да:
жалпымемлекеттік немесе жеке аймақтардың (республикалық және жергілікті)
жоспарлыры болып ажыратылады.
Салалық (ведомтволық) қаржы жоспарларының жүйесі материалдық өндіріс
салалары министрліктерінің (ведомстволарының) кірістері мен шығыстарының
балансын, өндірістік емес салалар министрліктерінің шығындарының құрама
сметаларын, қоғамдық ұйымдардың және т.б. қаржы жоспарларын кіріктіреді.
Аумақтық қаржы жоспарларына мыналар жатады: аймақтардың жиынтық қаржы
баланстары, жергілікті бюджеттер, тиісті аумақтағы қоғамдық ұйымдардың және
тағы басқа жоспарлары жатады.
Қаржы жоспарларының барлық түрлері өзара байланысты: мәселен, салалық
жоспарлар ведомстволар қарасты ұйымдардың жоспарларын біріктіреді;
аумақтық, әдеттегідей, жалпымемлекеттік немесе салалық жоспарлардың бөлігі
болып келеді.
Мезгіліне қарай қаржылық жоспарлау жылдық, ортамерзімді (үшжылдық,
бесжылдық) және перспективалық болып бөлінеді. Қазіргі кезде жоспарлардың
жоғарыда аталған барлық түрлері бір және бесжылдық мерзімге жасалынады.
Шаруашылық баланстар мен экономика теңдестігінің бұзылуына,
дағдарыстан туған шаруашылық органдарының іс-әрекет ету факторларының екі
ұштылығына байланысты бес жылдық және перспективалық жоспарлау нарыққа
өтпелі кезеңде қатаң шектелінген. Арналымына байланысты бес жылға жиынтық
қаржы балансы, бірқатар басқа жиынтық жоспарлар жасалуы тиіс, мемлекеттік
бюджеттің кірістері мен шығыстарының негізгі көрсеткіштері бойынша есеп-
қисаптар жүргізілуі тиіс.
Бастапқы қаржы жоспарларының саны жиынтық қаржы жоспарларына қарағанда
едәуір көп және нысаны мен мазмұны әр түрлі. Бұл толып жатқан, өзінң
қызметі, ұйымдастыру типі, басқару әдістері мен қаржыландырылуы әр алуан
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, ведомстволардың қаржы жоспарлары.
Бастапқы қаржы жоспарларының ортақтығы (бірлігі) олардың шаруашылық
жүргізудің нақты субъектісінің ақша қаражаттарының жеке дара айналымын
негіздеу қабілетінде болып келетіндігі, осыдар барып олардың айрықша
арналымын бұл объектінің кірістер мен шығыстарын, оның қызметінің қаржылық
нәтижелерін және қаржы ресурстары қозғалысын ортақтастыратын тиісті
қатынастарды анықтау.
Бастапқы қаржы жоспарларын топтастырудың негізіне кірістердің,
шығыстардың құрамы мен оларды есептеудің әдістемесіне, сондай ақ
мемлекетпен және ұдайы өндірістік процестің барлық қатысушыларымен қаржылық
өзара қатынастардың қалыптасуына ықпал жасайтын түрлі белгілер қойылуы
мүмкін. Оларға ең алдымен меншік нысандарын жатқызуға болады. Мәселен,
мемлекеттік, жалгарлік, кооперативтік кәсіорындардың, акционерлік
қоғамдардың, бірлескен шетелдік кәсіпорындардың, жеке меншік фирмалардың,
қоғамдық ұйымдардың қаржы жоспарлары болып ажыратылады.
Бұл топтардың әрқайсысының кәсіпорындарының бірқатар ортақтығымен
қатар жеке субъектілердің қаржы жоспарлары салалық ерекшеліктеріне, өндіріс
өзгешелігіне, кәсіпорынның қызмет сферасына, типі мен көлеміне байланысты
нысаны мен мазмұны жағынан айырмашылықтары болады. Шаруашылық саласы,
қызмет түрі, басқару әдісі (коммерциялық есеп немесе бюджеттік
қаржыландыру) қаржыландыру көздеріне, кірістер мен шығыстардың құрамына,
құрылымына айтарлықтай әсер етеді. Сондықтан оларды салалық, ведомстволық
белгісі бойынша, басқару нысаны, сондай ақ кәсіпорындардың түрлері бойынша
да (бірлестіктер, концернер, ірі, орта, шағын кәсіпорындар) топтастырылған
орынды.
Қаржы жүйесінің барлық сфераларын, буындарының қаржы жоспарлары болады
және қаржы жоспарларының нысаны, оның көрсеткіштерінің құрамы қаржы
жүйесінің тиісті буынының өзгешелігін бейнелейді.
Бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің қаржы жоспарлары
смета деп аталады және негізінен олардың шығындары анықталады, ал
кірістердің қосымша көздері болған жағдайда шаруашылық қызмет бойынша
барлық түсімдер мен шығындарды қызмет бойынша барлық түсімдер мен
шығындарды негіздейтін кіріс-шығыс сметалары жасалынады. Ұжымшылар,
кооперативтік ұйымдар, қоғамдық бірлестіктер және сақтық компаниялары қаржы
жоспарларын, мемлекеттік биліктің органдары түрлі деңгейлері бюджеттерді
жасайды. Коммерциялық есепте жұмыс істейтін кәсіпорындар мен ұйымдар қаржы
жоспарларын бұрын кірістер мен шығыстардың балансы түрінде жасайтын. Бұл
жоспарлардың құрылымы негізінен кәсіпорындар үшін де, сондай-ақ
бірлестіктер үшін де бірдей болады. Олардың кіріс бөлігінде табыстар мен
қаражаттардың түсімі,шығыс бөлігінде осы түсімдер есебінен жасалатын
шығындар анықталады. Баланстың Кәсіпорындардың бюджетпен өзара қарым
қатынастары бөлігі бюджетке түсетін түсімдердін және бюджеттен
қаржыландыруды көрсетеді.
Қаражаттарының айналымы үлкен емес шаруашылық – жүргізуші субъектілер
екі бөлімнен: кірістер мен шығыстардан тұратын қаржы жоспарларын жасайды,
оларда бюджеттен төленетін төлемдер шығыстардың құрамына кіріктіріледі.
Кәсіпорынның кірістер мен шығыстары балансының ерекшелігі сол, онда
шаруашылық қаржы қызметінің түпкілікті нәтижелері қамтып көрсетіледі, ал
аралық нәтижелер ақша қаражаттарының айналымдары болмайды.
Есептеулер мен ақша қаражаттарының айналымдарын тіркеу арнаулы қаржы
жоспарында - төлем күнтізбесінде жүзеге асырылады. Түсімдер бөлімінде
өнімді (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өткізуден түскен табыс, банктардің
қысқа мерзімді өткен дебиторлық берешектің түсімдері, ақша қаражаттарының
басқадай түсімдері, кассадағы және есеп айырысу шотындағы қалдық қамтып
көрсетіледі. Шығыстар бөлімінде тауар- материалдық құндылықтарды сатып
алуға, еңбекақыға, салықтарды төлеуге жұмсалатын шығындар, басқадай
шығыстар қамтып көрсетіледі. Сөйтіп, төлем күнтізбесінің көмегімен
шаруашылық жүргізуші субъектілерде айналымдардың көлеміне қарай қысқа уақыт
ішінде ( бір айдан бес күнге дейін) оперативтік қаржылық жоспарлау жүзеге
асырылады. Нарыққа өту кезінде кәсіпорын қызметін тиімді басқарудың шешуші
шарты ретінде фирманың ішкі қаржы жоспарларының да мәні арта түсті. Қазіргі
кезде көптеген фирмалар, акционерлік қоғамдар және басқа кәсіпорындар
қаржылық жоспарлауда да жалпы дүниежүзілік стандарттарға көше бастады.
Бизнес-жоспар – бұл кәсіпкерлік қызметтің техникалық экономикалық
негізіне сайма-сай болатын құжат. Ол мемлекеттік кәсіпорындардың
экономикалық және әлеуметтік дамуының жоспарларына қарағанда жекеше
кәсіпорындар қатынастарының барлық жақтарын анағұрлым толық қамтиды. Бизнес-
жоспар өнімнің немесе қызметтер көрсетудің, ерекшеліктерін, олардың
бәсекелестік қабілетін, өтім рыногын бағалауды және сақтандыруды
сипаттайтын бөлімдерді қамтиды [9].
Нарықтық ортада қаржылық жоспарлау анағұрлым жоғары сапалық деңгейде
жүзеге асырылады және ғылыми әдістерді, қазіргі заманғы техникалық
құралдарды және берік ақпараттық базаны пайдалана отырып бұл процестің
жүргізуге мүмкіндік беретін жаңа нысандармен және әдістермен молаяды.
1.3 Жоспарлауда қолданылатын қаржылық көрсеткіштер
Басқаруда және шаруашылық қаржылық қызметті жоспарлауда қаржылық
көрсеткіштер шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың және жалпы
ұлттық шаруашылықтың ақшалай табыстар мен қорланымдарын жасаумен және
пайдаланумен байланысты қызметтің түрлі жақтарын сипаттайтын жоспардың,
есептің немесе есеп қисаптың мәліметтері пайдаланылады. Олар абсолюттік
және салыстырмалы мөлшерлерде тұлғаланады.қаржылық көрсеткіштер сан және
сапа түрінде белгілі бір қаржы экономикалық категорияны, қосалқы
категорияны, қаржы қатынастарының элементі бейнелейді.
Шаруашылық жүргізуші төменгі буындарында, мысалы, мынадай аса маңызды
абсолюттік қаржылық көрсеткіштер қабылданады:
өнімді өткізуден түсетін табыс;
өткізілген өнімнің өзіндік құны;
жалпы табыс;
кезең шығысы;
негізгі қызметтен түсетін табыс;
табыс салығының сомасы;
таза табыс.
Айрықшалықты көрсеткіштер банк, сақтық қызметтерінде, зейнетақы және
басқа қорларды пайдаланылады.
Салық салу кезінде жиынтық жылдық табыс, жиынтық жылдық табыстан
шегерімдер, салық салынбайтын табыс, айналым және импорт сияқты және басқа
көрсеткіштер қолданылады. Мемлекеттік қйымдар мен мекемелерде жалпы және
жеке элементтер бойынша шығыстырдың көрсеткіштері қолданылады.
Ұлттық шаруашылық деңгейдегі қаржылық көрсетікштер мемлекеттің қаржы
ресурстарының ауқымы мен құрылымын, мемлекеттік бюджет және басқа қаржы
жоспарлары арқылы олардың бөлінуін, экономиканың түрлі салаларының
рентабелділігін және бюджетке төленетін табыстың үлесін сипаттайды.
Мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастырудың тиімділігі жалпылама
бағалауды қаржы ресурстары ауқымының жалпы ұлттық өнім мен ұлттық табысқа
қатынасын сипаттайтын көрсеткіштер атқарады.
Қаржылық көрсеткіштерді есептеу кезінде нормалар мен нормативтер
пайдаланылады, олар қаржы жоспарларын, болжамдарын, бағдарламаларын ғылыми
негіздеуге арналған [10].
Нормалар мен нормативтер салыстырмалы немесе абсолюттік шамаларда
(пайыздарда, коэффициенттерде, өнімді өлшеудің натуралды бірліктерінде,
уақытта, ақша өлшемінде) тұлғаланады.
Қаржылық жоспарлауда қаржы ресурстарын жасаудың, бөлудің және
пайдаланудың ең төменгі, орташа және жоғарғы шекті нормалары мен
нормативтері қолданылады. Жиынтық қаржылық жоспарлауда көбінесе
орташа нормалар мен нормативтер, нақтылы шаруашылық органдарының
қаржылық көрсеткіштерін жоспарлағанда жеке дара нормалар мен нормативтер
пайдаланылады.
Қаржылық нормалар мен нормативтері сондай-ақ бекітілетін және есеп
қисаптық болып бөлінеді. Бекітілетін нормалар мен нормативтер қолданыстағы
заңнамамен белгіленеді, есеп қисаптықтары ішкі жоспарлауда пайдаланылады.
Бекітілетіндерге салық мөлшерлемелері, әлеуметтік қажеттерге, бюджеттен тыс
қорларға аударылатын аударымдардың нормалары, есеп қисаптарға аударымдардың
нормалары және кәсіпорындар мен ұйымдардың қорлану және тұтыну қорларын,
негізгі қорларды жөндеу қорын жасау нормативтері және кәсіпорындар мен
мекемелердің қаржы қызметін реттейтін басқалары жатады. Сандай ақ бірыңғай
нормалар мен нормативтер болып ажыратылады, әр түрлі шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен салалар үшін амортизациялық аударымдардың нормалары және
сараланған түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілерде түрліше болатын айналым
қаражаттарының нормалары мен нормативтері.
Көптеген қаржылық көрсеткіштер бір мезгілде нормалар, нормативтер
немесе лимиттер бола алады, мысалы, табыстылықтың деңгейі, түрлі қаржы
қорларының атаулары көрсеткіштер де, нормативтер де немесе лимиттер де
болып табылады. Қызметтің қаржы нәтижелерін жоспарлау мен болжау
процестеріндегі қаржы механизімінің бұл қозғалмалы элементтерінің тығыз
тоқайласуы, өзара байланысы мен өзара іс қимылы байқалып отыр
Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарындағы қаржы
менеджментінің ағымдағы жай-күйін талдау.
Ұйымдық құрылым және мемлекеттік органдарда бюджеттік-қаржылық
жоспарлау мен қаржылық емес қызметтің нәтижелері үшін жауапкершілік
саласындағы өкілеттіктер мен міндеттемелерді бөлу.
Мемлекеттік органдарда ұйымдық құрылымды, олардың бөлімшелерінің
міндеттері мен функцияларын айқындайтын әкімшілік регламенттер мен құжаттар
бекітілді – Министрліктер мен ведомстволар туралы ереже, Департаменттер мен
басқармалар туралы регламенттер, ережелер. Алайда, көптеген жағдайларда осы
нормативтік құжаттар бейіндік департаменттердің арасында қаржылық-бюджеттік
жоспарлау мәселелеріндегі жауапкершілік саласының ара жігін ажыратуды
көздемейді, бөлімшелерге стратегиялық мақсаттарды, тактикалық міндеттер мен
бюджеттік нысаналы бағдарламалардың іске асырылу мәселелері бойынша
міндеттемелер бекітуді нақтыламайды.
Көптеген министрліктер мен ведомстволарда жұмыс істейтін ұйымдық
құрылым және мемлекеттік органның ішінде өкілеттіктерді бекіту бюджет
қаражатын пайдалану нәтижелерінің көрсеткіштерімен байланысқан бюджеттік
жоспарлардың тиімді әзірленуіне ықпал етпейді. Бейіндік бөлімшелерге
бюджеттер мен ведомствоның тиісті мақсаттары, міндеттері және бюджеттік
нысаналы бағдарламалары жеткіліксіз сирек бекітіледі. Бөлінген бюджеттердің
шеңберіндегі қаржылық емес нәтижелердің жетістігін күнделікті басқаруды
жүзеге асыратын лауазымды тұлғалар бөлінбейді. Қаржылық және бейіндік
бөлімшелердің арасындағы тиімді ақпараттық және іскерлік өзара іс-қимыл
жолға қойылмаған.
Қазіргі кезде мемлекеттік органдардың көпшілігінде қаржылық-бюджеттік
жоспарлау және бақылау мәселелері жөніндегі өкілеттіктерді беру мен олар
бойынша міндеттерді айқын бөлу мәселесі жоқ. Әзірше бюджет қаражатының
пайдаланылуының күтілетін қаржылық емес нәтижелеріне қол жеткізуге қатысты
есеп берушілік жүйесі құрылған жоқ. Бейіндік департаменттердің құзыреттері
тек қаржылық емес нәтижелерге қол жеткізу туралы деректер базасын
қалыптастырумен ғана шектеледі (тоқсандық – бюджеттік нысаналы
бағдарламалардың нәтижелеріне қатысты, жылдық – ведомствоның мақсаттары мен
міндеттерін жүзеге асыру нәтижелеріне қатысты). Қаржылық бөлімшеден онда
бар бюджеттің атқарылу барысы туралы және Қазынашылық комитетіндегі жеке
шоттардағы қалдықтардың шамасы туралы тоқсандық деректерді алу да, оны
былай қойғанда, тиісті бюджеттердің шеңберінде қаржылық емес нәтижелердің
жетістігін басқару да көзделмейді. Бұл шығындар орталықтарын қалыптастыруды
мүмкін емес етеді [11].
Бұл қаржылық – бюджеттік жоспарлауды енгізу мен нәтижелерге
бағдарланған бюджеттің атқарылуы үдерісін қиындатады, бюджет үдерісін және
бюджет қаражатын пайдалану тиімділігін төмендетеді.
Көптеген мемлекеттік органдарда электрондық құжат айналымын қамтамасыз
ететін ведомствоішілік желі жұмыс істейді, көпшілігінде – қызметкерлерді
ұстауға арналған толық шығындардың құрамы туралы есептер жасау мүмкіндігі
бар. Көптеген мемлекеттік органдарда және оларға ведомстволық бағыныстағы
алушыларда бухгалтерлік есепті жүргізуге арналған бағдарламалық қамтамасыз
ету жаңартылды және бухгалтерлік есепті бекітілген нұсқаулықтарға сәйкес
жүргізуге мүмкіндік береді.
Бұл, сөзсіз, мемлекеттік басқару секторы ұйымдарының тиімділігін
арттыруға ықпал етеді.
Алайда, көптеген мемлекеттік органдарда қазіргі заманғы талаптарға
жауап беретін және өз кезегінде сенімді есеп пен есептілікті ұйымдастырудың
шарты ретінде түсетін ақпараттық жүйелер әзірше құрылған жоқ. Мемлекеттік
басқару секторындағы электрондық жүйелердің өзара іс-қимылы жолға
қойылмаған, өйткені мемлекеттік басқару секторының әр түрлі ұйымдарының
арасында толығымен үйлесімді бағдарламалық қамтамасыз ету болмай отыр.
Бюджеттік есеп пен есептіліктің ведомствоішілік жүйесі Қазынашылық
комитетінің төлем жүйесі бар нақты уақыт режиміндегі электрондық өзара іс-
қимылға ие емес, аталған екі жүйеге мерзімді түрде тексеру жүргізу талап
етіледі. Әдетте, министрліктер мен ведомстволардың бейіндік бөлімшелерінде
қаржылық көрсеткіштерге электрондық қол жеткізу жоқ.
Мемлекеттік органдарда 2008 жылдың ішінде қызметтің қаржылық және
қаржылық емес көрсеткіштерінің арасында өзара байланыс орнату тәжірибесі
Стратегиялық жоспарлар мен бюджеттік бағдарламалардың форматында
пысықталды.
Алайда, бұл жаңашылдық толығымен іске асырылған жоқ, ағымдағы,
капиталдық және бағдарламалық шығыстарды жоспарлау бірлігіне әзірше қол
жеткізілген жоқ.
Мемлекеттік органдарда перспективалық қаржы жоспарының жобасын және
республикалық бюджет туралы заңның жобасын сапалы және уақтылы
қалыптастыруға бағытталған формальдандырылған рәсімдер құрылуда. Алайда
ішкі нормативтік құжаттарда бекітілген перспективалық қаржы жоспарын
жасаудың ережелері мен рәсімдерін әзірлеу талап етіледі.
Кірістер мен шығыстарды жоспарлау көптеген мемлекеттік органдарда есеп
беруші өкім шығарушылар мен бюджет қаражатын алушылардың бөлінісінде орта
мерзімді қаржылық жоспар мерзіміне арналып жүзеге асырылады.
Мемлекеттік органдарда ведомстволық бағыныстағы ұйымдардың кезекті
қаржы жылына арналған бюджеттік жобалауларды берудің және оларда ұсынылған
шығыстардың негізділігін тексерудің формальдандырылған тәртібі енгізіледі.
Алайда олардың нәтижелілігіне алдын ала талдау жүргізуді көздейтін
шығыстардың негіздемесі көптеген жағдайларда формальды болып табылады
және шығындардың құрауыштарын бағалауды және олардың жоспарланып отырған
тікелей нәтижелеріне сәйкестігін қамтымайды.
Мемлекеттік органдар инвестициялық сипаттағы шығыстарды ағымдағы
шығыстармен келісуге тиіс. Келісу рәсімдері ашық және формальды болып
табылмайды, және инвестициялық сипаттағы шығыстар деген ұғымның өзінің
нақты тұжырымдамасы жоқ.
Республикалық атқарушы билік органдарының бюджетті атқаруы жоғары
дәрежеде нақтыланған бюджеттік бөліп жазудың көрсеткіштерін барынша
сақтауды қамтамасыз етуге бағытталған.
Салалық мемлекеттік органдар мен оларға ведомстволық бағыныстағы
органдардың және ұйымдардың белгілі бір бюджеттердің шеңберінде нақты
қаржылық емес нәтижелерге қол жеткізу туралы келісімдерді іске асыру арқылы
бюджетті атқару практикасы болмай отыр. Меморандумдар дайындау осындай
келісімдерді ішінара алмастырады.
Мемлекеттік органдардың көпшілігінде басқарушылық есеп және есептілік
жоқ.
Ведомствоның қызметі туралы жылдық есепті және мемлекеттік сыртқы
аудит органының (Есеп комитетінің) қорытындысымен расталған жылдық
бухгалтерлік есептілікті жариялау практикасы жоқ.
Мемлекеттік органда бақылау іс-шараларының нәтижелерін есепке алу
жүйесі, ішкі тексерулер мен сыртқы аудиттің нәтижелері бойынша анықталған
бұзушылықтарды жедел жоюдың формальды рәсімдері құрылады.
Бұл ретте мемлекеттік органдардағы ішкі бақылау функциялары бюджеттік
бөліп жазудың орындалуын және бюджет қаражатын ведомстволық бағыныстағы
алушылардың бюджет қаражатын мақсатты пайдалануын тексерулермен шектелген.
Бес құрамдас бөліктің (бақылаулық орта, тәуекелдерді бағалау,бақылау іс-
қимылдары, ақпаратпен алмасу, мониторинг) жиынтығы ретіндегі ішкі бақылау
жүйесі болмай отыр, жекелеген бақылау іс-әрекеттері мен ақпараттық ағындар
түріндегі оның фрагменттері ғана бар. Ішкі бақылау көптеген жағдайларда
тәуекелдерді басқарудың қазіргі мағынасында тұжырымдалған мақсаттарды
жүзеге асыруға және операцияларды лайықты дәрежеде жүргізу (әдеп
стандарттарына және үнемділік, тиімділік және нәтижелілік қағидаттарына
сәйкес тәртіпке келтірілген) жөніндегі міндеттерге бағытталмаған. Олар
қаржылық есептіліктің дұрыстығын қамтамасыз ету, нормативтік-құқықтық
актілердің және ресурстарды қорғау талаптарын сақтау сияқты ішкі бақылаудың
әлемдік практика үшін дәстүрлі міндеттерін шешпейді.
Ішкі аудит қызметтері бірқатар мемлекеттік органдарда ішкі бақылау
қызметтері түрінде ұсынылады және солардың атауын иеленеді. Олар негізінен
ведомстволық бағыныстағы құрылымдардың қызметіне бақылау жасау функцияларын
орындайды. Тек жекелеген мемлекеттік органдарда ғана тәуекелдерге талдау
жүргізу және ішкі аудит органының оларды жоюға бағыттылығы жөніндегі жұмыс
басталады. Ішкі аудиттің әдістемесі мен рәсімдері орталықтандырылып
әзірленбеген [12].
Бюджеттік бағдарламалардың шеңберіндегі нәтижелердің қаржылық емес
көрсеткіштеріне қол жеткізудің мониторингі мен оны бағалау жүйесінің
әдістемелік базасын құруға алғашқы қадамдар жасалды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz