Қазақстан сақтандыру компаниялары: инвестициялық қызметінің басымдықтары және жетілдіру механизмі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚСТАН САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ БАСЫМДЫҚТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Сақтандыру компанияларының мәні және олардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің маңыздығы ... .14
1.3 Сақтандыру компанияларының инвестициялары ішкі инвестициялық ресурстардың маңызды құрамдас бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2 ҚАЗАҚСТАН САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.1 Қазақстандағы сақтандыру компанияларының қызметінің қазіргі жағдайына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Қазақстандағы сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметін жүзеге асырылуына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.3 «Экспорттық кредиттерді және инвестицияларды сақтандыру жөніндегі мемлекеттік сақтандыру корпорациясы» акционерлік қоғамының қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3 ҚАЗАҚСТАН САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ...52
3.1 Бәсекелестік жағдайындағы сақтандыру компанияларының қызметін жетілдіру жолдары мен дамыту перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3.2 Қазақстан сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметін жетілдіру механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
ҚОСЫМШАЛАР
1 ҚАЗАҚСТАН САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ БАСЫМДЫҚТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Сақтандыру компанияларының мәні және олардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің маңыздығы ... .14
1.3 Сақтандыру компанияларының инвестициялары ішкі инвестициялық ресурстардың маңызды құрамдас бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2 ҚАЗАҚСТАН САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.1 Қазақстандағы сақтандыру компанияларының қызметінің қазіргі жағдайына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Қазақстандағы сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметін жүзеге асырылуына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.3 «Экспорттық кредиттерді және инвестицияларды сақтандыру жөніндегі мемлекеттік сақтандыру корпорациясы» акционерлік қоғамының қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3 ҚАЗАҚСТАН САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ...52
3.1 Бәсекелестік жағдайындағы сақтандыру компанияларының қызметін жетілдіру жолдары мен дамыту перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3.2 Қазақстан сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметін жетілдіру механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Сақтандыру резервтерін және меншік капиталын инвестициялау – сақтандыру компанияларының қаржы-шаруашылық қызметінің маңызды бағыты, жинақтаушы сақтандырудан жиналған сақтандыру сыйақысының бөлігін инвестициялау – сақтандыру шарттарын орындаудың қажетті элементі және сақтандырудың тәуекел түрлері бойынша сақтандыру сыйақысының бөлігін инвестициялау, әсіресе мүліктік тәуекелдерді сақтандыру табыстың қосымша және ауқымды көзі болып табылады.
Сақтандыру операцияларынан кейінгі табыстың екінші басым көзі болып табылатын сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметі әлі күнге дейін дамып-жетілмей келеді. Соған қарамастан, Қазақстандағы сақтандыру қызметі саласындағы күшейіп келе жатқан бәсекелестік және соның салдарынан сақтандыру тарифтерінің төмендеуі, әлуетті сақтанушылардың тәуекелден сақтанудың баламалы тәсілін таңдауы, сақтандырушының инвестициялық белесенділігінің даму мәселесі ең өзекті мәселелер қатарына жатқызады.
Сақтандырудың инвестициялық қызметінің толыққанды дамымауын бірнеше негізгі себептермен түсіндіруге болады.
Біріншіден, Қазақстанда қор рыногы әлі де дамымай отыр, ал сенімді қор құралдарының саны шектеулі. Кепілдемелік табыстылық пен өтімділікті тек ғана мемлекеттің борышқорлық міндеттемесі, табиғи монополиялар мен қаржылық институттардың бағалы қағаздары ғана қамтамасыз етеді.
Екіншіден, еліміздегі тұрақсыз инвестициялық жағдай туғызып отырған инвестициялық үдерістерді мемлекеттік реттеудің жеткіліксіздігі көзге айқын көрініп отыр.
Үшіншіден, шетелдік сақтандыру компанияларымен салыстырсақ, қазақстандық сақтандыру ұйымдарында әлі күнге дейін инвестициялық қызмет саласында қажетті қомақты қаражат көлемі жоқ. Өмірді ұзақ мерзімге сақтандыру және зейнетақыны сақтандырудың аз көлемі инвестициялық қызметтің жоғарылауына септігін тигізбей отыр.
Төртіншіден, осы салада білікті мамандар мен сақтандырудың инвестициялық қызметінің тиімділігін арттыру мәселелері бойынша ғылыми зерттеулер жоқтың қасы. Мысалы, сақтандыру бизнесінің инвестициялық моделінің, инвестициялардың тиімділігін бағалау әдісінің болмауы, сондай-ақ сақтандыру компанияларының инвестициялық саясатын ашу механизміне қатысты ғылыми әдебиеттерде зерттеулердің аздығын және т.б. айтуға болады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қазіргі таңда сақтандыру рыногының Қазақстанда дамуы барысында сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметін жақсарту өте маңызды болып табылады. Соңғы жылдарда институционалдық инвесторлардың (бұған сақтандыру компаниялары да жатады) активтерін басқарудың портфельді әдістерін қолдану және теория, практикалық негіздеу саласында үлкен өзгерістер болып жатыр.
Сақтандыру резервтерін портфельді басқару мәселесіне ғана қатысты емес, сонымен қатар бүкіл қор рыногына қатысты, оның ішінде инвестициялық менеджмент, портфельді инвестиция, пайыздық мөлшерлеме және келтірінді құн теориясы туралы Ч.Доудың, Б.Грэхэмнің, Д.Доддтың, И.Фишердің, Р.Элиоттың, Г.Марковицтің, Д.Тобиннің, У.Шарптың, Ф.Розенфельдтің, Р.Эдвардстың, Ю.Фаманың, Дж.Линтнердің, Р.Претчердің және Дж.Мейджидің қомақты, терең еңбектерін жатқызуға болады.
Жалпы инвестициялық қызметтер және портфельді инвестициялар теориясына қатысты үлкен үлес қосқан қазақстандық экономист-ғалымдар: О.Баймуратов, М.Кенжегузин, Ч.Атаниязов, Л.Жексебаева, Г. Абдрахманова, Б.Жұманова, А.Кәрімжанов және т.б.
Сақтандыру резервтерін инвестициялық басқару мәселесіне тікелей қатысты жұмыс жазған авторлар – У.Искаков, В.Мельников, В.Ли, К.Жүйріков, В.Додонов, Н.Нурланова, Ж.Құрманов, А.Назина, А.Құрманғалиева, Н.Батыргожин, Г.Маянлаева.
Дегенмен, Қазақстандық экономика мектебінде инвестициялық портфельдің тәуекелін бағалау және Қазақстанда сақтандыру компанияларының инвестициялық портфельдер жүйесіндегі кейбір инструменттерді бағалауға арналған зерттеулер жоқтың қасы. Сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелінің тиімділігін бағалаудың математикалық әдістері нашар дамыған. Сондықтан, бұл бағытта әлі де болса кешенді талдау жүргізу қажеттігін және зерттеу аясының кеңдігін көрсетеді. Осыған байланысты бұл мәселе бойынша тоериялық, практикалық және әдістемелік тұрғыдан кешенді талдау мен саралау қажеттігі зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттерін анықтауға түрткі болды.
Дипломдық зерттеудің мақсаты және міндеттері. Дипломдық зерттеудің мақсаты – сақтандыру компанияларының инвестициялық погртфелін талдау, сақтандыру компанияларының инвестициясын оңтайландыру әдістерін және осылардың негізінде сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін жетілдіру бойынша қорытындылар мен ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін зерттеудің логикалық тұтастығын қамтамасыз ететін келесі міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
- Қазақстанның экономикалық мектептерінде портфельдік талдауды құру мен даму кезеңдерін қадағалау;
- қазіргі порфельдік теория негізінде сақтандыру компаниясының инвестициялық портфелінің қалыптасуын талдау;
- шетелдердегі инвестициялық ағымдардағы сақтандыру резервтерінің мағынасы мен рөлін нығайту кезеңдерін айқындау;
- Қазақстанның сақтандыру және қор рыноктарының қазіргі кездегі жай-күйі мен даму перспективаларын талдау;
- Қазақстанның сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелінің инструменталдық құрылымына баға беру;
- Қазақстанның сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің негізгі бағытын зерттеу, институционалды инвесторлардың портфельдік инвестицияларының көлемін бағалау;
- Қазақстанның сақтандыру компаниясының инвестициялық портфелінің құрылымының перспективалық моделін жасау.
Зерттеу пәні – сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің үдерісінде туындайтын қатынастар.
Зерттеу объектісі – Қазақстанның сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметі болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі – отандық және шетелдік сақтандыру рыногының дамуының теориялық және практикалық аспектілерімен айналысатын отандық және шетелдік экономистер мен қаржыгерлердің классикалық және қазіргі таңдағы еңбектерінде ұсынылған және дәлелденген теориялар мен гипотезалар, тұжырымдамалар, қазақстандық ғалымдардың қор рыногының дамуы мен портфельді талдау мәселелері бойынша зерттеу жұмыстары жатады.
Осы зерттеулерде монографиялық зерттеу әдісі, ғылыми-абстрактілік әдісі, байқаулар, зерттеулер, салыстырмалар, жүйелі және факторлық талдау, негіздеу, салыстырмалы көрсеткіштер, баланстық әдіс қолданылды. Жұмыста, сонымен қатар, қаржы рыногына қолданбалы және техникалық талдау жүргізілді.
Зерттеудің ақпаратттық базасы ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілері, Қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау бойынша Агенттік, Қазақстан Республикасында қаржы рыногының жекелеген агенттерін реттейтін құқықтық және нормативтік құжаттар, осы проблемалар бойынша басылымдар мен монографиялар болып табылады.
Жұмыста Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің есептері, Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногының даму бағдарламасының жүзеге асуы туралы есептер, Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногы мен сақтандыру рыногын дамыту бағдарламасын жүзеге асыру бойынша іс-шаралар жоспары кеңінен пайдаланылды.
Дипломдық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің концептуалдық жай-күйін әзірлеу және маңызды бағыттарын негіздеу болып табылады. Ғылыми жаңалықтың негізгі элементтері мыналардын тұрады:
- теориялық аспектілерді ғылыми жүйелендіру мен зерттеудің негізінде «инвестициялық портфель» ұғымына авторлық анықтама берілген, яғни ол сақтандыру компанияларына тән қаржылық инструменттердің жиынтығы деп түсіндіріледі;
- сақтандыру компаниялары қызметінің ерекше түрі ретіндегі портфельдік инвестициялаудың концептуалдық және ұйымдастырушылық негіздері зерттелген;
- сақтандыру компанияларының қаржылық ресурстарын қалыптастыру жүйесіндегі қаржылық қорғау институты ретінде сақтандыру резервтерін инвестициялық басқару жүйесінің қызмет ету ерекшелігі анықталған;
- сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелінің тәуекелдерін төмендету әдісі ретіндегі «сыни сызығы» әдісіне ғылыми баға берілді және іс жүзінде мақұлданды;
- сақтандыру компанияларының қаржылық тұрақтылығын бағалау параметрлері, олардың ЕуроОдақ стандартына бейімделуінің қажеттігі айқындалды;
- автормен әзірленген сақтандыру резервтерін орналастырудың экономика-математикалық моделін қолдануда халықтың жинақтарының ағындарын көбейтуге мүмкіндік туғызатын механизмдер ұсынылған.
Қорғауға ұсынылатын негізгі нәтижелер. Ғылыми-практикалық әзірлемелерді енгізетін сақтандыру компанияларының портфельдік инвестициялау бойынша теориялық жағдайларын, оның тиімділігін арттыру бойынша практикалық тұжырымдамалар қорғауға ұсынылады. Тақырыпты зерттеу барысында жаңа көзқарастар, ұсыныстар мен тұжырымдар жасалған, соның ішінде маңыздылары мыналар:
1) сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін қалыптастырудың теориялық-әдістемелік жағынан қарастырылуы;
2) тәуекелді басқарудағы талаптарды, тәуекелді бағалаудың кезеңдері мен әдістерін қосатын тәуекел-менеджменттің көпвекторлы жүйесі;
3) Қазақстанның сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін қалыптастыру механизмін оңтайландырудың экономика-математикалық моделі;
4) Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің тиімділігін арттыру бойынша заңнамалық, нормативтік, ұйымдастырушылық сипаттағы бірқатар ұсыныстар.
Зерттеу нәтижесінің практикалық маңыздылығы дипломдағы теориялық жағдайлар мен практикалық ұсыныстарды сақтандыру ұйымдары мен брокерлік компаниялар қызметтерінде, сақтандыру резервтерін басқарушылар кеңінен пайдалануы мүмкін. Ғылыми зерттеудің материалдары «Сақтандыру» курсы бойынша лекцияда және семинарлық сабақ жүргізуде пайдаланылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломның құрылымы зерттеудің мақсатымен және міндеттерімен анықталып, тақырыпты ашуға негізделген. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, 7 кесте, 12 сурет 4 қосымшалары қамтиды.
Тақырыптың өзектілігі. Сақтандыру резервтерін және меншік капиталын инвестициялау – сақтандыру компанияларының қаржы-шаруашылық қызметінің маңызды бағыты, жинақтаушы сақтандырудан жиналған сақтандыру сыйақысының бөлігін инвестициялау – сақтандыру шарттарын орындаудың қажетті элементі және сақтандырудың тәуекел түрлері бойынша сақтандыру сыйақысының бөлігін инвестициялау, әсіресе мүліктік тәуекелдерді сақтандыру табыстың қосымша және ауқымды көзі болып табылады.
Сақтандыру операцияларынан кейінгі табыстың екінші басым көзі болып табылатын сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметі әлі күнге дейін дамып-жетілмей келеді. Соған қарамастан, Қазақстандағы сақтандыру қызметі саласындағы күшейіп келе жатқан бәсекелестік және соның салдарынан сақтандыру тарифтерінің төмендеуі, әлуетті сақтанушылардың тәуекелден сақтанудың баламалы тәсілін таңдауы, сақтандырушының инвестициялық белесенділігінің даму мәселесі ең өзекті мәселелер қатарына жатқызады.
Сақтандырудың инвестициялық қызметінің толыққанды дамымауын бірнеше негізгі себептермен түсіндіруге болады.
Біріншіден, Қазақстанда қор рыногы әлі де дамымай отыр, ал сенімді қор құралдарының саны шектеулі. Кепілдемелік табыстылық пен өтімділікті тек ғана мемлекеттің борышқорлық міндеттемесі, табиғи монополиялар мен қаржылық институттардың бағалы қағаздары ғана қамтамасыз етеді.
Екіншіден, еліміздегі тұрақсыз инвестициялық жағдай туғызып отырған инвестициялық үдерістерді мемлекеттік реттеудің жеткіліксіздігі көзге айқын көрініп отыр.
Үшіншіден, шетелдік сақтандыру компанияларымен салыстырсақ, қазақстандық сақтандыру ұйымдарында әлі күнге дейін инвестициялық қызмет саласында қажетті қомақты қаражат көлемі жоқ. Өмірді ұзақ мерзімге сақтандыру және зейнетақыны сақтандырудың аз көлемі инвестициялық қызметтің жоғарылауына септігін тигізбей отыр.
Төртіншіден, осы салада білікті мамандар мен сақтандырудың инвестициялық қызметінің тиімділігін арттыру мәселелері бойынша ғылыми зерттеулер жоқтың қасы. Мысалы, сақтандыру бизнесінің инвестициялық моделінің, инвестициялардың тиімділігін бағалау әдісінің болмауы, сондай-ақ сақтандыру компанияларының инвестициялық саясатын ашу механизміне қатысты ғылыми әдебиеттерде зерттеулердің аздығын және т.б. айтуға болады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қазіргі таңда сақтандыру рыногының Қазақстанда дамуы барысында сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметін жақсарту өте маңызды болып табылады. Соңғы жылдарда институционалдық инвесторлардың (бұған сақтандыру компаниялары да жатады) активтерін басқарудың портфельді әдістерін қолдану және теория, практикалық негіздеу саласында үлкен өзгерістер болып жатыр.
Сақтандыру резервтерін портфельді басқару мәселесіне ғана қатысты емес, сонымен қатар бүкіл қор рыногына қатысты, оның ішінде инвестициялық менеджмент, портфельді инвестиция, пайыздық мөлшерлеме және келтірінді құн теориясы туралы Ч.Доудың, Б.Грэхэмнің, Д.Доддтың, И.Фишердің, Р.Элиоттың, Г.Марковицтің, Д.Тобиннің, У.Шарптың, Ф.Розенфельдтің, Р.Эдвардстың, Ю.Фаманың, Дж.Линтнердің, Р.Претчердің және Дж.Мейджидің қомақты, терең еңбектерін жатқызуға болады.
Жалпы инвестициялық қызметтер және портфельді инвестициялар теориясына қатысты үлкен үлес қосқан қазақстандық экономист-ғалымдар: О.Баймуратов, М.Кенжегузин, Ч.Атаниязов, Л.Жексебаева, Г. Абдрахманова, Б.Жұманова, А.Кәрімжанов және т.б.
Сақтандыру резервтерін инвестициялық басқару мәселесіне тікелей қатысты жұмыс жазған авторлар – У.Искаков, В.Мельников, В.Ли, К.Жүйріков, В.Додонов, Н.Нурланова, Ж.Құрманов, А.Назина, А.Құрманғалиева, Н.Батыргожин, Г.Маянлаева.
Дегенмен, Қазақстандық экономика мектебінде инвестициялық портфельдің тәуекелін бағалау және Қазақстанда сақтандыру компанияларының инвестициялық портфельдер жүйесіндегі кейбір инструменттерді бағалауға арналған зерттеулер жоқтың қасы. Сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелінің тиімділігін бағалаудың математикалық әдістері нашар дамыған. Сондықтан, бұл бағытта әлі де болса кешенді талдау жүргізу қажеттігін және зерттеу аясының кеңдігін көрсетеді. Осыған байланысты бұл мәселе бойынша тоериялық, практикалық және әдістемелік тұрғыдан кешенді талдау мен саралау қажеттігі зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттерін анықтауға түрткі болды.
Дипломдық зерттеудің мақсаты және міндеттері. Дипломдық зерттеудің мақсаты – сақтандыру компанияларының инвестициялық погртфелін талдау, сақтандыру компанияларының инвестициясын оңтайландыру әдістерін және осылардың негізінде сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін жетілдіру бойынша қорытындылар мен ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін зерттеудің логикалық тұтастығын қамтамасыз ететін келесі міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
- Қазақстанның экономикалық мектептерінде портфельдік талдауды құру мен даму кезеңдерін қадағалау;
- қазіргі порфельдік теория негізінде сақтандыру компаниясының инвестициялық портфелінің қалыптасуын талдау;
- шетелдердегі инвестициялық ағымдардағы сақтандыру резервтерінің мағынасы мен рөлін нығайту кезеңдерін айқындау;
- Қазақстанның сақтандыру және қор рыноктарының қазіргі кездегі жай-күйі мен даму перспективаларын талдау;
- Қазақстанның сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелінің инструменталдық құрылымына баға беру;
- Қазақстанның сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің негізгі бағытын зерттеу, институционалды инвесторлардың портфельдік инвестицияларының көлемін бағалау;
- Қазақстанның сақтандыру компаниясының инвестициялық портфелінің құрылымының перспективалық моделін жасау.
Зерттеу пәні – сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің үдерісінде туындайтын қатынастар.
Зерттеу объектісі – Қазақстанның сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметі болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі – отандық және шетелдік сақтандыру рыногының дамуының теориялық және практикалық аспектілерімен айналысатын отандық және шетелдік экономистер мен қаржыгерлердің классикалық және қазіргі таңдағы еңбектерінде ұсынылған және дәлелденген теориялар мен гипотезалар, тұжырымдамалар, қазақстандық ғалымдардың қор рыногының дамуы мен портфельді талдау мәселелері бойынша зерттеу жұмыстары жатады.
Осы зерттеулерде монографиялық зерттеу әдісі, ғылыми-абстрактілік әдісі, байқаулар, зерттеулер, салыстырмалар, жүйелі және факторлық талдау, негіздеу, салыстырмалы көрсеткіштер, баланстық әдіс қолданылды. Жұмыста, сонымен қатар, қаржы рыногына қолданбалы және техникалық талдау жүргізілді.
Зерттеудің ақпаратттық базасы ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілері, Қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау бойынша Агенттік, Қазақстан Республикасында қаржы рыногының жекелеген агенттерін реттейтін құқықтық және нормативтік құжаттар, осы проблемалар бойынша басылымдар мен монографиялар болып табылады.
Жұмыста Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің есептері, Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногының даму бағдарламасының жүзеге асуы туралы есептер, Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногы мен сақтандыру рыногын дамыту бағдарламасын жүзеге асыру бойынша іс-шаралар жоспары кеңінен пайдаланылды.
Дипломдық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің концептуалдық жай-күйін әзірлеу және маңызды бағыттарын негіздеу болып табылады. Ғылыми жаңалықтың негізгі элементтері мыналардын тұрады:
- теориялық аспектілерді ғылыми жүйелендіру мен зерттеудің негізінде «инвестициялық портфель» ұғымына авторлық анықтама берілген, яғни ол сақтандыру компанияларына тән қаржылық инструменттердің жиынтығы деп түсіндіріледі;
- сақтандыру компаниялары қызметінің ерекше түрі ретіндегі портфельдік инвестициялаудың концептуалдық және ұйымдастырушылық негіздері зерттелген;
- сақтандыру компанияларының қаржылық ресурстарын қалыптастыру жүйесіндегі қаржылық қорғау институты ретінде сақтандыру резервтерін инвестициялық басқару жүйесінің қызмет ету ерекшелігі анықталған;
- сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелінің тәуекелдерін төмендету әдісі ретіндегі «сыни сызығы» әдісіне ғылыми баға берілді және іс жүзінде мақұлданды;
- сақтандыру компанияларының қаржылық тұрақтылығын бағалау параметрлері, олардың ЕуроОдақ стандартына бейімделуінің қажеттігі айқындалды;
- автормен әзірленген сақтандыру резервтерін орналастырудың экономика-математикалық моделін қолдануда халықтың жинақтарының ағындарын көбейтуге мүмкіндік туғызатын механизмдер ұсынылған.
Қорғауға ұсынылатын негізгі нәтижелер. Ғылыми-практикалық әзірлемелерді енгізетін сақтандыру компанияларының портфельдік инвестициялау бойынша теориялық жағдайларын, оның тиімділігін арттыру бойынша практикалық тұжырымдамалар қорғауға ұсынылады. Тақырыпты зерттеу барысында жаңа көзқарастар, ұсыныстар мен тұжырымдар жасалған, соның ішінде маңыздылары мыналар:
1) сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін қалыптастырудың теориялық-әдістемелік жағынан қарастырылуы;
2) тәуекелді басқарудағы талаптарды, тәуекелді бағалаудың кезеңдері мен әдістерін қосатын тәуекел-менеджменттің көпвекторлы жүйесі;
3) Қазақстанның сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін қалыптастыру механизмін оңтайландырудың экономика-математикалық моделі;
4) Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің тиімділігін арттыру бойынша заңнамалық, нормативтік, ұйымдастырушылық сипаттағы бірқатар ұсыныстар.
Зерттеу нәтижесінің практикалық маңыздылығы дипломдағы теориялық жағдайлар мен практикалық ұсыныстарды сақтандыру ұйымдары мен брокерлік компаниялар қызметтерінде, сақтандыру резервтерін басқарушылар кеңінен пайдалануы мүмкін. Ғылыми зерттеудің материалдары «Сақтандыру» курсы бойынша лекцияда және семинарлық сабақ жүргізуде пайдаланылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломның құрылымы зерттеудің мақсатымен және міндеттерімен анықталып, тақырыпты ашуға негізделген. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, 7 кесте, 12 сурет 4 қосымшалары қамтиды.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 18 желтоқсандағы N 126 Заңы
2. Под редакции Рейтмана Л.И. Страховое дело. Учебник.-М.: "Рост", 1992.-30 с.
3. Шахов В.В. Введение в страхование.-М.: Финансы и статистика, 1999.-86 с.
4. Жанабаев Б.Т. Развитие страхового маркетинга в Республике Казахстан: Диссертация на соискания ученой степени кандидата экономических наук.-А, 2000.-25 с.
5. Лер О. Страховой рынок Казахстана.-А.:"Қаржы-Қаражат", 1996.-44 с.
6. Сейткасимов Г.С., Жалбинова С.К. Финансовая устойчивость страховых компаний. Вестник КазНУ. Серия экономика № 4 (26).- с 77-80.
7. Худяков А.И. Страховое право Республики Казахстан.-А.:"Жеті Жарғы", 1997.-20 с.
8. Краснова И.А. Страховые фонды и финансово-кредитные отношения.-М.: Анкил, 1993.-18 с.
9. Жуйриков К.К. Нарыққа өту жағдайындағы сақтандыру.-А.: "Аділет-Голос", 1993.-126 с.
10. ҚР-ның 1992ж 3 шілде заңы "ҚР-дағы сақтандыру туралы" 1993 жылы 8 сәуір толықтырулар мен өзгертулермен// ҚР-да нарықтық қатынастың құқықтық негізін реттейтін нормативтік актілер жинағы.-А.: "Рауан", 1994, -с 215-222.
11. Шанаев А.Н. Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметін реттеу // Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына. VII Халықаралық ғылыми-әдістемелік конференция. – Алматы: Алматы экономика және статистика академиясы. 17-18 қазан 2006.- 361-363 б.
12. Базарбаев А.О. Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің концептуалдық негіздері // «Екінші Рысқұлов оқулары». Халықаралық ғылыми-зерттеу конференциясы. – Алматы: Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті. 21-26 мамыр 2007.- 253- 255
13. Рейтмана Л.И. Страховое дело. Учебник.-М.: "Рост", 1992.-130 с.
14. Шахов В.В. Введение в страхование.-М.: Финансы и статистика,1999.-186с.
15. Жанабаев Б.Т. Развитие страхового маркетинга в Республике Казахстан: Диссертация на соискания ученой степени кандидата экономических наук.-А, 2000.-38 с.
16. Яковлев С.И. Страхование в предпринимательской, внешнеэкономической деятельности Казахстана.-А.: "Данекер", 1996.-44с.
17. Қазақстан Республикасының сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қаржылық есебінің тізбесі, нысандары және ұсыну мерзімдері туралы нұсқаулықты бекіту туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі басқармасының 2002 жылғы 3 маусымдағы N 209 қаулысы. Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде 2002 жылғы 9 шілдеде тіркелді. Тіркеу N 1915. Күші жойылды - ҚР Ұлттық Банкі Басқармасының 2003 жылғы 25 шілдедегі N 241 қаулысымен.
18. "Мiндетті әлеуметтiк сақтандыру туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 2001 жылғы 7 қараша N 1416
19. Р.О. Смағұлова, Қ,Ә. Мәдіханова, Ә.Қ. Тұсаевағ Ж.Ш. Сатыбалдиева Қаржы, ақша айналысы және несие: Оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2008, 87-94б.б.
20. Ұ.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Э.Р. Рузиева Қаржы нарығы және делдалдары: Оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2008, 127-137 б.б.
21. Сейтов Н.Г. Сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелінің тәуекелін басқару // Қаржы-қаражат – Финансы Казахстана. 2007.- №4. 49-53 б.
22. Қазақстан Республикасының қаржы тұрақтылығы туралы есебі, 2008 жыл.
23. Отчетные данные Департамента страхового надзора Минфина Республики Казахстан о деятельности страховых компаний за 2008-2009гг.
24. Жанат Н. Сақтандыру рыногының субъекті¬лерін және басқа қаржылық ұйымдарды қадағалау департа¬ментінің инспекциялау басқарма¬сы бастығының орынбасары. «Сақ боламын десең, сақтан», Егеменді Қазақстан №194 (25591) 03 маусым сәрсенбі 2009 жыл
25. Қарлығаш Зарыққанқызы. Өмірін сақтандыруға халық пейілсіз бе, әлде сақтандыру компаниялары «қытымыр ма?» http://www.aikyn.kz -» Әлеумет -»
26. Жуйриков К.,Назарчук И.,Жуйриков Р. Страхования:теория, практика, зарубежный опыт.-А.: ОФ БИС,2000.-384 с 44.
27. Базарбаев А.О. Инструментальная структура инвестиционного портфеля страховых компаний // Экономика и статистика. Алматы, 2005.- №4. 89-93 б.
28. Жакиев М.А. Страховые компании как институциональные инвесторы финансового рынка Казахстана // КазЭУ хабаршысы. 2005.- №6 (48). 40-45 б.
29. Қоқабасев А.Е. Қазақстандық сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметіндегі механизмді жетілдірудің болашағы // Қаржы-қаражат – Финансы Казахстана. 2006.- №2. 18-21 б.
30. Надиров Н.И. Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің халықаралық тәжірибесі // Социально-экономические и правовые аспекты индустриально- инновационного развития Казахстана. Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы: Казахская Академия труда и социальных отношений, 12.05.2006.- 72-78 б.
31. «Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры» акционерлік қоғамының есебі, 2008 жыл.
32. 2009-2011 жылдардағы қаржы секторын дамытудың негізгі бағыттары
1. Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 18 желтоқсандағы N 126 Заңы
2. Под редакции Рейтмана Л.И. Страховое дело. Учебник.-М.: "Рост", 1992.-30 с.
3. Шахов В.В. Введение в страхование.-М.: Финансы и статистика, 1999.-86 с.
4. Жанабаев Б.Т. Развитие страхового маркетинга в Республике Казахстан: Диссертация на соискания ученой степени кандидата экономических наук.-А, 2000.-25 с.
5. Лер О. Страховой рынок Казахстана.-А.:"Қаржы-Қаражат", 1996.-44 с.
6. Сейткасимов Г.С., Жалбинова С.К. Финансовая устойчивость страховых компаний. Вестник КазНУ. Серия экономика № 4 (26).- с 77-80.
7. Худяков А.И. Страховое право Республики Казахстан.-А.:"Жеті Жарғы", 1997.-20 с.
8. Краснова И.А. Страховые фонды и финансово-кредитные отношения.-М.: Анкил, 1993.-18 с.
9. Жуйриков К.К. Нарыққа өту жағдайындағы сақтандыру.-А.: "Аділет-Голос", 1993.-126 с.
10. ҚР-ның 1992ж 3 шілде заңы "ҚР-дағы сақтандыру туралы" 1993 жылы 8 сәуір толықтырулар мен өзгертулермен// ҚР-да нарықтық қатынастың құқықтық негізін реттейтін нормативтік актілер жинағы.-А.: "Рауан", 1994, -с 215-222.
11. Шанаев А.Н. Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметін реттеу // Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына. VII Халықаралық ғылыми-әдістемелік конференция. – Алматы: Алматы экономика және статистика академиясы. 17-18 қазан 2006.- 361-363 б.
12. Базарбаев А.О. Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің концептуалдық негіздері // «Екінші Рысқұлов оқулары». Халықаралық ғылыми-зерттеу конференциясы. – Алматы: Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті. 21-26 мамыр 2007.- 253- 255
13. Рейтмана Л.И. Страховое дело. Учебник.-М.: "Рост", 1992.-130 с.
14. Шахов В.В. Введение в страхование.-М.: Финансы и статистика,1999.-186с.
15. Жанабаев Б.Т. Развитие страхового маркетинга в Республике Казахстан: Диссертация на соискания ученой степени кандидата экономических наук.-А, 2000.-38 с.
16. Яковлев С.И. Страхование в предпринимательской, внешнеэкономической деятельности Казахстана.-А.: "Данекер", 1996.-44с.
17. Қазақстан Республикасының сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қаржылық есебінің тізбесі, нысандары және ұсыну мерзімдері туралы нұсқаулықты бекіту туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі басқармасының 2002 жылғы 3 маусымдағы N 209 қаулысы. Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде 2002 жылғы 9 шілдеде тіркелді. Тіркеу N 1915. Күші жойылды - ҚР Ұлттық Банкі Басқармасының 2003 жылғы 25 шілдедегі N 241 қаулысымен.
18. "Мiндетті әлеуметтiк сақтандыру туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 2001 жылғы 7 қараша N 1416
19. Р.О. Смағұлова, Қ,Ә. Мәдіханова, Ә.Қ. Тұсаевағ Ж.Ш. Сатыбалдиева Қаржы, ақша айналысы және несие: Оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2008, 87-94б.б.
20. Ұ.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Э.Р. Рузиева Қаржы нарығы және делдалдары: Оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2008, 127-137 б.б.
21. Сейтов Н.Г. Сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелінің тәуекелін басқару // Қаржы-қаражат – Финансы Казахстана. 2007.- №4. 49-53 б.
22. Қазақстан Республикасының қаржы тұрақтылығы туралы есебі, 2008 жыл.
23. Отчетные данные Департамента страхового надзора Минфина Республики Казахстан о деятельности страховых компаний за 2008-2009гг.
24. Жанат Н. Сақтандыру рыногының субъекті¬лерін және басқа қаржылық ұйымдарды қадағалау департа¬ментінің инспекциялау басқарма¬сы бастығының орынбасары. «Сақ боламын десең, сақтан», Егеменді Қазақстан №194 (25591) 03 маусым сәрсенбі 2009 жыл
25. Қарлығаш Зарыққанқызы. Өмірін сақтандыруға халық пейілсіз бе, әлде сақтандыру компаниялары «қытымыр ма?» http://www.aikyn.kz -» Әлеумет -»
26. Жуйриков К.,Назарчук И.,Жуйриков Р. Страхования:теория, практика, зарубежный опыт.-А.: ОФ БИС,2000.-384 с 44.
27. Базарбаев А.О. Инструментальная структура инвестиционного портфеля страховых компаний // Экономика и статистика. Алматы, 2005.- №4. 89-93 б.
28. Жакиев М.А. Страховые компании как институциональные инвесторы финансового рынка Казахстана // КазЭУ хабаршысы. 2005.- №6 (48). 40-45 б.
29. Қоқабасев А.Е. Қазақстандық сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметіндегі механизмді жетілдірудің болашағы // Қаржы-қаражат – Финансы Казахстана. 2006.- №2. 18-21 б.
30. Надиров Н.И. Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің халықаралық тәжірибесі // Социально-экономические и правовые аспекты индустриально- инновационного развития Казахстана. Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы: Казахская Академия труда и социальных отношений, 12.05.2006.- 72-78 б.
31. «Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры» акционерлік қоғамының есебі, 2008 жыл.
32. 2009-2011 жылдардағы қаржы секторын дамытудың негізгі бағыттары
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: ҚАЗАҚСТАН САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫ: ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ
БАСЫМДЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ МЕХАНИЗМІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚСТАН САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ
БАСЫМДЫҚТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...7
1.1 Сақтандыру компанияларының мәні және олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің маңыздығы ... .14
1.3 Сақтандыру компанияларының инвестициялары ішкі инвестициялық
ресурстардың маңызды құрамдас
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2 ҚАЗАҚСТАН САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...27
2.1 Қазақстандағы сақтандыру компанияларының қызметінің қазіргі жағдайына
талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Қазақстандағы сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметін жүзеге
асырылуына талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .34
2.3 Экспорттық кредиттерді және инвестицияларды сақтандыру жөніндегі
мемлекеттік сақтандыру корпорациясы акционерлік қоғамының қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3 ҚАЗАҚСТАН САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ
МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ...52
3.1 Бәсекелестік жағдайындағы сақтандыру компанияларының қызметін жетілдіру
жолдары мен дамыту
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...52
3.2 Қазақстан сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметін жетілдіру
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .69
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Сақтандыру резервтерін және меншік капиталын
инвестициялау – сақтандыру компанияларының қаржы-шаруашылық қызметінің
маңызды бағыты, жинақтаушы сақтандырудан жиналған сақтандыру сыйақысының
бөлігін инвестициялау – сақтандыру шарттарын орындаудың қажетті элементі
және сақтандырудың тәуекел түрлері бойынша сақтандыру сыйақысының бөлігін
инвестициялау, әсіресе мүліктік тәуекелдерді сақтандыру табыстың қосымша
және ауқымды көзі болып табылады.
Сақтандыру операцияларынан кейінгі табыстың екінші басым көзі болып
табылатын сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметі әлі күнге дейін
дамып-жетілмей келеді. Соған қарамастан, Қазақстандағы сақтандыру қызметі
саласындағы күшейіп келе жатқан бәсекелестік және соның салдарынан
сақтандыру тарифтерінің төмендеуі, әлуетті сақтанушылардың тәуекелден
сақтанудың баламалы тәсілін таңдауы, сақтандырушының инвестициялық
белесенділігінің даму мәселесі ең өзекті мәселелер қатарына жатқызады.
Сақтандырудың инвестициялық қызметінің толыққанды дамымауын бірнеше
негізгі себептермен түсіндіруге болады.
Біріншіден, Қазақстанда қор рыногы әлі де дамымай отыр, ал сенімді қор
құралдарының саны шектеулі. Кепілдемелік табыстылық пен өтімділікті тек
ғана мемлекеттің борышқорлық міндеттемесі, табиғи монополиялар мен қаржылық
институттардың бағалы қағаздары ғана қамтамасыз етеді.
Екіншіден, еліміздегі тұрақсыз инвестициялық жағдай туғызып отырған
инвестициялық үдерістерді мемлекеттік реттеудің жеткіліксіздігі көзге айқын
көрініп отыр.
Үшіншіден, шетелдік сақтандыру компанияларымен салыстырсақ,
қазақстандық сақтандыру ұйымдарында әлі күнге дейін инвестициялық қызмет
саласында қажетті қомақты қаражат көлемі жоқ. Өмірді ұзақ мерзімге
сақтандыру және зейнетақыны сақтандырудың аз көлемі инвестициялық қызметтің
жоғарылауына септігін тигізбей отыр.
Төртіншіден, осы салада білікті мамандар мен сақтандырудың
инвестициялық қызметінің тиімділігін арттыру мәселелері бойынша ғылыми
зерттеулер жоқтың қасы. Мысалы, сақтандыру бизнесінің инвестициялық
моделінің, инвестициялардың тиімділігін бағалау әдісінің болмауы, сондай-ақ
сақтандыру компанияларының инвестициялық саясатын ашу механизміне қатысты
ғылыми әдебиеттерде зерттеулердің аздығын және т.б. айтуға болады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қазіргі таңда сақтандыру
рыногының Қазақстанда дамуы барысында сақтандыру компанияларының
инвестициялық қызметін жақсарту өте маңызды болып табылады. Соңғы жылдарда
институционалдық инвесторлардың (бұған сақтандыру компаниялары да жатады)
активтерін басқарудың портфельді әдістерін қолдану және теория, практикалық
негіздеу саласында үлкен өзгерістер болып жатыр.
Сақтандыру резервтерін портфельді басқару мәселесіне ғана қатысты
емес, сонымен қатар бүкіл қор рыногына қатысты, оның ішінде инвестициялық
менеджмент, портфельді инвестиция, пайыздық мөлшерлеме және келтірінді құн
теориясы туралы Ч.Доудың, Б.Грэхэмнің, Д.Доддтың, И.Фишердің, Р.Элиоттың,
Г.Марковицтің, Д.Тобиннің, У.Шарптың, Ф.Розенфельдтің, Р.Эдвардстың,
Ю.Фаманың, Дж.Линтнердің, Р.Претчердің және Дж.Мейджидің қомақты, терең
еңбектерін жатқызуға болады.
Жалпы инвестициялық қызметтер және портфельді инвестициялар теориясына
қатысты үлкен үлес қосқан қазақстандық экономист-ғалымдар: О.Баймуратов,
М.Кенжегузин, Ч.Атаниязов, Л.Жексебаева, Г. Абдрахманова, Б.Жұманова,
А.Кәрімжанов және т.б.
Сақтандыру резервтерін инвестициялық басқару мәселесіне тікелей
қатысты жұмыс жазған авторлар – У.Искаков, В.Мельников, В.Ли, К.Жүйріков,
В.Додонов, Н.Нурланова, Ж.Құрманов, А.Назина, А.Құрманғалиева,
Н.Батыргожин, Г.Маянлаева.
Дегенмен, Қазақстандық экономика мектебінде инвестициялық портфельдің
тәуекелін бағалау және Қазақстанда сақтандыру компанияларының инвестициялық
портфельдер жүйесіндегі кейбір инструменттерді бағалауға арналған
зерттеулер жоқтың қасы. Сақтандыру компанияларының инвестициялық
портфелінің тиімділігін бағалаудың математикалық әдістері нашар дамыған.
Сондықтан, бұл бағытта әлі де болса кешенді талдау жүргізу қажеттігін және
зерттеу аясының кеңдігін көрсетеді. Осыған байланысты бұл мәселе бойынша
тоериялық, практикалық және әдістемелік тұрғыдан кешенді талдау мен саралау
қажеттігі зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттерін анықтауға түрткі болды.
Дипломдық зерттеудің мақсаты және міндеттері. Дипломдық зерттеудің
мақсаты – сақтандыру компанияларының инвестициялық погртфелін талдау,
сақтандыру компанияларының инвестициясын оңтайландыру әдістерін және
осылардың негізінде сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін
жетілдіру бойынша қорытындылар мен ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін зерттеудің логикалық тұтастығын қамтамасыз
ететін келесі міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
- Қазақстанның экономикалық мектептерінде портфельдік талдауды құру
мен даму кезеңдерін қадағалау;
- қазіргі порфельдік теория негізінде сақтандыру компаниясының
инвестициялық портфелінің қалыптасуын талдау;
- шетелдердегі инвестициялық ағымдардағы сақтандыру резервтерінің
мағынасы мен рөлін нығайту кезеңдерін айқындау;
- Қазақстанның сақтандыру және қор рыноктарының қазіргі кездегі жай-
күйі мен даму перспективаларын талдау;
- Қазақстанның сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелінің
инструменталдық құрылымына баға беру;
- Қазақстанның сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің
негізгі бағытын зерттеу, институционалды инвесторлардың портфельдік
инвестицияларының көлемін бағалау;
- Қазақстанның сақтандыру компаниясының инвестициялық портфелінің
құрылымының перспективалық моделін жасау.
Зерттеу пәні – сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің
үдерісінде туындайтын қатынастар.
Зерттеу объектісі – Қазақстанның сақтандыру компанияларының
инвестициялық қызметі болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі – отандық және шетелдік
сақтандыру рыногының дамуының теориялық және практикалық аспектілерімен
айналысатын отандық және шетелдік экономистер мен қаржыгерлердің
классикалық және қазіргі таңдағы еңбектерінде ұсынылған және дәлелденген
теориялар мен гипотезалар, тұжырымдамалар, қазақстандық ғалымдардың қор
рыногының дамуы мен портфельді талдау мәселелері бойынша зерттеу жұмыстары
жатады.
Осы зерттеулерде монографиялық зерттеу әдісі, ғылыми-абстрактілік
әдісі, байқаулар, зерттеулер, салыстырмалар, жүйелі және факторлық талдау,
негіздеу, салыстырмалы көрсеткіштер, баланстық әдіс қолданылды. Жұмыста,
сонымен қатар, қаржы рыногына қолданбалы және техникалық талдау жүргізілді.
Зерттеудің ақпаратттық базасы ретінде статистикалық мәліметтер,
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің мәліметтері, Қазақстан
Республикасы Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Заңнамалық
актілері, Қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау бойынша
Агенттік, Қазақстан Республикасында қаржы рыногының жекелеген агенттерін
реттейтін құқықтық және нормативтік құжаттар, осы проблемалар бойынша
басылымдар мен монографиялар болып табылады.
Жұмыста Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің есептері, Қазақстан
Республикасының бағалы қағаздар рыногының даму бағдарламасының жүзеге асуы
туралы есептер, Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногы мен
сақтандыру рыногын дамыту бағдарламасын жүзеге асыру бойынша іс-шаралар
жоспары кеңінен пайдаланылды.
Дипломдық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Сақтандыру компанияларының
инвестициялық қызметінің концептуалдық жай-күйін әзірлеу және маңызды
бағыттарын негіздеу болып табылады. Ғылыми жаңалықтың негізгі элементтері
мыналардын тұрады:
- теориялық аспектілерді ғылыми жүйелендіру мен зерттеудің негізінде
инвестициялық портфель ұғымына авторлық анықтама берілген, яғни ол
сақтандыру компанияларына тән қаржылық инструменттердің жиынтығы деп
түсіндіріледі;
- сақтандыру компаниялары қызметінің ерекше түрі ретіндегі
портфельдік инвестициялаудың концептуалдық және ұйымдастырушылық негіздері
зерттелген;
- сақтандыру компанияларының қаржылық ресурстарын қалыптастыру
жүйесіндегі қаржылық қорғау институты ретінде сақтандыру резервтерін
инвестициялық басқару жүйесінің қызмет ету ерекшелігі анықталған;
- сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелінің тәуекелдерін
төмендету әдісі ретіндегі сыни сызығы әдісіне ғылыми баға берілді және
іс жүзінде мақұлданды;
- сақтандыру компанияларының қаржылық тұрақтылығын бағалау
параметрлері, олардың ЕуроОдақ стандартына бейімделуінің қажеттігі
айқындалды;
- автормен әзірленген сақтандыру резервтерін орналастырудың экономика-
математикалық моделін қолдануда халықтың жинақтарының ағындарын көбейтуге
мүмкіндік туғызатын механизмдер ұсынылған.
Қорғауға ұсынылатын негізгі нәтижелер. Ғылыми-практикалық
әзірлемелерді енгізетін сақтандыру компанияларының портфельдік
инвестициялау бойынша теориялық жағдайларын, оның тиімділігін арттыру
бойынша практикалық тұжырымдамалар қорғауға ұсынылады. Тақырыпты зерттеу
барысында жаңа көзқарастар, ұсыныстар мен тұжырымдар жасалған, соның ішінде
маңыздылары мыналар:
1) сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін
қалыптастырудың теориялық-әдістемелік жағынан қарастырылуы;
2) тәуекелді басқарудағы талаптарды, тәуекелді бағалаудың кезеңдері
мен әдістерін қосатын тәуекел-менеджменттің көпвекторлы жүйесі;
3) Қазақстанның сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін
қалыптастыру механизмін оңтайландырудың экономика-математикалық моделі;
4) Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің тиімділігін
арттыру бойынша заңнамалық, нормативтік, ұйымдастырушылық сипаттағы
бірқатар ұсыныстар.
Зерттеу нәтижесінің практикалық маңыздылығы дипломдағы теориялық
жағдайлар мен практикалық ұсыныстарды сақтандыру ұйымдары мен брокерлік
компаниялар қызметтерінде, сақтандыру резервтерін басқарушылар кеңінен
пайдалануы мүмкін. Ғылыми зерттеудің материалдары Сақтандыру курсы
бойынша лекцияда және семинарлық сабақ жүргізуде пайдаланылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломның құрылымы зерттеудің
мақсатымен және міндеттерімен анықталып, тақырыпты ашуға негізделген.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады, 7 кесте, 12 сурет 4 қосымшалары қамтиды.
1 САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандыру компанияларының мәні және олардың түрлері
Қаржы нарығындағы аса маңызды делдал - сақтандыру компаниясы.
Сақтандыру нарығында сақтандыру қорын қалыптастыру және қолдану процесi
жүзеге асырылып, экономикалық қатынастар пайда болады, жеке, топтық және
ұжымдық қызығушылықтар туады.
Сақтандыру компаниясы - сақтандыру қорының қызмет етуінің тарихи
анықталған қоғамдық формасы болып табылады. Нарықтық экономикаға өту, оның
рөлiн, ұйымдық құрылымын және экономикалық қатынастар жүйесiндегi орнын
анықтайды. Oл елдiң шаруашылық өмipiнің толық құқылы субъектiсiне айналады
[1].
Сақтандыру компаниясы - коммерциялық ұйым. Ол өзінің қызметiн лицензия
негiзiнде сақтандыру келiсiмшарттарын жасау және орындау бойынша жүзеге
асырады. Қазақстанда сақтандыру компаниялары, олардың құрылтайшылары мен
акционерлерi заңды және жеке тұлғалар, Қазақстан Республикасының резидент
және резидент емес тұлғалары болып табылатын акционерлік қоғам формасында
құрылады. Сақтандыру компаниясының құрылтайшысы мемлекет те бола алады,
бірақ ол тек Қазақстан Республикасының Үкiметi ретiнде ғана болады. Сонымен
қатар, жарғылық капиталының 50%-ынан астамы мемлекет меншігіндегі ұйымдар
құрылтайшылар және акционерлер бола алмайды [2, 30б.].
Сақтандыру компаниясың жарғылық капиталы тек қана ұлттық валютада
төленедi. Сонымен қатар мұнда тартылған акция мен карыздық қаражаттарды
қолдануға тиым салынады. Оның құрылуына рұқсатты Қазақстан Республикасының
қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөнiндегi
агенттiгi мынадай қaжeттi құжаттарды ұсынғаннан кейiн бередi:
- сақтандыру компаниясын құруға руұқсат алy үшiн өтініш;
- құрылтайшылық құжаттар;
- сақтандыру компаниясын құру туралы шешiм;
- құрылтайшылар туралы мәліметтер және т.б. сақтандыру қызметiн жүзеге
асыруға лицензия aлy үшiн
Агенттiкке мынадай құжаттарды ұсыну қажет:
лицензия беру туралы өтiнiш;
мемлекеттiк тiркеу және статистикалық карта туралы куәлiктердiң нотариалды
куәландырылған көшiрмелерi;
құртайшылық құжаттардың нотариалды куәландырылған көшiрмелерi;
жарғылық капиталдың минималды көлемiн толық төлегенiн растау және меншiк
капиталы көлемi бойынша минималды талаптарды орындауы туралы құжаттар;
басқару қызметiндегi жұмысшылар туралы мәлiметтер;
сақтандыру ережелерi;
iшкi аудит қызметi туралы ереже.
Сақтандыру компаниялары өз ресурстарын сақтандыру жарналары есебiнен
қалыптастырады және жинақталған қаражаттарды инвестициялық салымдарды
жүзеге асыруға бағыттайды. Қазақстанда сақтандыру компанияларының
инвестициялық портфелiнiң әртараптандыруын шектеу бойынша нақты талаптар
бар. Онда бағалы қағаздардың қандай түрлерiнде салымдарға лимиттер бар
екендiгi көрсетілген [3, 86б.].
Сақтандыру компаниясына тән ерекшелiктердiң бipi - қаражаттарды
тартудың ерекше формасы - сақтандыру полисiн сату. Олар алынған табысты
бiрiншiден, басқа компаниялардың облигациялары мен акцияларына және
мемлекеттiк бағалы қағаздарына салады. Сонымен қатар олар мемлекет пен
кәсiпорындарға ұзақ мерзiмдi несиелер бередi.
Қазақстан Республикасы аумағындағы сақтандыру компаниялары өмiрдi
сақтандыру және жалпы сақтандыру салалары бойынша лицензия негiзiнде
жұмыс iстейдi. Жалпы сақтандыру саласындағы қызмет өмiрдi сақтандыру
саласындағы қызметпен бiрлесе және кездейсоқ жағдайлар мен ауруларды,
медициналық сақтандыруды қоспағанда, жинақтауды сақтандыру формасында
жүргiзіле алмайды.
Сақтандыру компаниялары негізгі қызметтен өзге мынадай қызметтердi
атқарады:
инвестициялық қызмет;
жинақтаушы сақтандыру келiсiмшартына сәйкес қарастырылған сома шегiнде
өзiнiң сақтанушыларына займдар беру;
сақтандыру компанияларының қызметiн автоматтандыру үшiн ерекше
бағдарламалық қамтамасыз етудi сату;
сақтандыру бойынша арнайы әдебиеттердi сату;
өзінiң қажеттілiктерi үшiн алдын ала сатып алынған немесе сақтандыру
келiсiмшартының қорытындысына байланысты өзiнiң иелiгiне түскен мүлiктi
жалға беру немесе сату;
сақтандыру бойынша консалтинг,
сақтандыру немесе қайта сақтандыру салаларында білiктiлiктi жоғарылату
мақсатында оқытуды ұйымдастыру және жүргiзу;
сақтандыру агентi ретiнде сақтандыру делдалы.
Сақтандыру компанияларының қызметiн қадағалауды Қазақстан
Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау
жөнiндегi агенттiгі осы ұйымдар үшiн әлем қабілеттiлiгi мен қаржылық
тұрақтылық нормативтерiнен тұратын пруденциалдық нормативтердi бекiту
жолымен жүзеге асырады. Сақтандыру компанияларының жеке келiсiмшарттары
бойынша максималды мiндеттемелер көлемi қызмет етушi сақтандыру
келiсiмшарттары бойынша өз мiндеттемелерiн орындаумен байланысты сақтандыру
төлемдерiн жүзеге асыру үшін ғана берілген меншiк капиталы мен сақтандыру
резервтерi сомасының 10%-ынан аспауы керек [4, 25б.].
Сақтандыру компаниялары сақтандырушылар одақтары мен қауымдастықтарына
бiрiктiрілуi мүмкін. Қазақстан Республикасында әдiстемелiк және ұйымдастыру
ақпараттарын беру, сақтандыру бойынша нормативтiк және занды актілер
жобаларын дайындауға қатысу, сақтандыру қызметкерлерiнiң біліктілігін
жоғарылатуға арналған семинарлар мен курстар ұйымдастыру,
сақтандырушылардың қаржылық тұрақтылығын нығайту туралы ұсыныстарын
құрастыру және т.б. үшін сақтандырушылар одағы құрылған. Қaзipгi уақытта
Ресейде көптеген компанияларды бiрiктiретiн 50 кәсiби салалық одақтар мен
қауымдастықтар қызмет өткенде, Қазақстан да тек сақтандыру компанияларын
бip ғана кәсiби одағы қызмет етедi. Олардың көбісі мамандандырылған, мысалы
медициналық сала сақтандырушыларын ғана бipiктipeдi. Ел ауқымында
сақтандырушылардың мүдделерiн қорғайтын негiзгi ұйым құрамында 350
сақтандыру компаниясы бар Бүкiлресейлiк сақтандырушылар одағы болып
табылады [5, 44].
Қазақстандық сақтандыру нарығының құрылымы оған қатысушылар мен
сақтандыру салалары арқылы көрсетiлген.
Аталған нарықтың қызметi ҚP Конституциясына, ҚP Азаматтық кодексiне,
Сақтандыру қызметi туралы Заңға негiзделген нормативтiк-құқықтық
актiлермен, сондай-ақ ҚР басқа да нормативтiк-құқықтық актiлерiмен
реттеледi.
Қазақстан Республикасының Сақтандыру қызметi туралы Заңына сәйкес
сақтандыру (қайта сақтандыру компаниясы, сақтандыру брокерi, сақтандыру
агентi, сақтандырушы, сақтандырылған, табыс табушы, актуарий, өкiлеттілiгi
бар аудиторлық ұйым (өкілеттiгi бар аудитор), өзара сақтандырушыға
байланысты басқа да жеке және заңды тұлғалар сақтандыру нарығына
қатысушылар болып санаалады [6, 77].
ҚР-дың сақтандыру нарығында сақтандыру қарым-қатынасының мына
төмендегiдей қатысушылары бөлiнiп шығады:
сақтандыру нарығының қызметiне сұранысты жасаушы сақтандырушылар;
осы сұранысты қанағаттандырушы тікелей сақтандыру (сақтандырушылар)
компаниялары;
келтiрiлген зиянды сақтандыру операцияларына таратып отыруды, сақтандыру
нарығының қаржылық тұрақтылығын жалпы түрде қамтамасыз етушi қайта
сақтандыру компдниялары; сақтандыру қызметтерiн сақтандырушы мен
сақтандырылушының арасында ретке келтiрiп отыратын сақтандыру сарапшылары;
сақтандыру инфрақұрылымының компаниялары.
Сақтадыруға бақылау жүргiзушi өкілеттi мемлекеттiк орган ҚР қаржы
нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттiк peттey және қадағалау агенттiгi
болып табылады (Сурет 1).
Қазақстан сақтандыру пулі энергетикалық, инвестициялық,
жауапкершілiк және т.б. ipi тәуекелдердi сақтандыру үшiн сақтандыру
индустриясының бастапқы кезеңiнде тұрылған болатын. XXI ғасырдың тұрғын үй
қоры деп аталатын пул тұрғын үйлердің иелepi болып табылатын азаматтардың
шығындарын, қозғалмайтын мүлiктердiң, зақымдануы мен жойылып кетуiн, табиғи
және техногендiк аппаттардың салдарынан адам өлiмiне байланысты өтемдердi
жүзеге асыру мақсатымен құрылған.
Сурет 1 Қазақстандағы сақтандыру компанияларының түрлері
Қазақстан нарығының сақтандыру құралдарына көз жугiрте отыр, оның
құрылымының қандай болатындығын төмендегiден (Сурет 2) көруге болады.
Қазақстан Республикасында нарықтың негiзгi екi түрi орын алған. Олар:
өмiрдi сақтандыру мен жалпы сақтандыру. Мұнымен қатар мiндетті және epiктi
сақтандыру топтары ерекшеленiп отыр. Бiздің елiмiзде Сақтандыру қызметi
туралы Заңға сәйкес мiндеттi сақтандырудың сыныптары айтылмайды. Бұл ретте
әpбip түр сақтандырудың жеке тобы болып табылады. Сақтандырудыың міндетті
түрiндегi әрбiр сыныптың мазмұны және оны өткiзу шарты жөнiндегi қосымша
талаптар сақтандырудың осы сыныбын peттeyшi заң актілерiмен бекiтіледi.
Бүгінгі күнге дейiн мiндеттi түрде сақтандырудың төмендегiдей 5 қаулысы
бар: автомобиль көлiгi иелерiнiң азаматтық құқықтық жауапкершілігі (АҚЖ)
(1996 ж. 31-қазанынан); тасымалдаушының жолаушылар алдындағы АҚЖ-сы (1996
жылдың 14-қазанынан); ауыл шаруашылығы өндiрiсiн мiндеттi түрде сақтандыру
(1996 жылдың 10-желтоқсанынан, енгiзiлген өзгерiстер мен қосымшалар 1997
жылдың 2-cәyipiнeн); жеке нотарустардың АҚЖ-сы (1998 жыллдың 29 мамырынан);
соттар мен олардың мүлiктерiн, медициналық қызмет пен санаторий курорттық
елдердi мiндеттi түрде мемлекеттiк сақтандыру (1997 жылдың 19-наурызынан)
[7, 20б.].
Бұдан басқа көпшілігінің жүзеге асырылуының нақты шарттары заң жүзiнде
анықтала қоймаған мiндеттi түрде сақтандырудың 15-ке жақын түрлерi бар.
Мысалы, еңбек ету мiндеттepiн атқару кезiнде қызметкерлердің өмipiнe төнген
қayiптiң алдын алу жауапкершiлiгi (ҚР еңбек туралы Заңы 10.12.99 ж. N 493-
1), мұнай операцияларын жүзеге асыруға байланысты тәуекелдер (Мұнай
туралы Заң, 28.06.95 ж. N 2350), мiндеттi түрдегі экологиялық сақтандыру
(Қоршаған ортаны қорғау туралы Заң, 15.06.97 ж. N 160-1) және т.б.
мiндеттi сақтандыруға жатады.
Қазақстанның сақтандыру компаниялары филиалдар, өкілідіктер, және
еншілес компаниялар құруы мүмкін.
Сурет 2 Қазақстан сақтандыру нарығының құрылымы
Сақтандыру компаниясы - бұл сақтандырушының сақтандыру қорын
ұйымдастыруының нақты үлгісі. Сақтандыру келісімін жасау және оған қызмет
көрсетуді сақтандыру компаниясы жүзеге асырады [8, 18].
Сақтандыру компаниясы - оның қорларының толық бөлінгендігі және
сақтандыру және қызметтің басқа түрлерін жүзеге асырудағы дербестігі
көрсетілетін сақтандыру нарығының экономикалық бөлінген звеносы. Сақтандыру
компаниялары арасындағы экономикалық арақатынастар бірлескен және қайта
сақтандыру негізінде жүзеге асырылады [9, 126].
Сақтандыру компаниялары орындалатын сақтандыру операцияларының сипаты,
бкомпаниясы, қызмет көрсету аймағы бойынша құрылымданады. Сақтандыру
компаниялары бкомпаниясы бойынша акционерлік, жеке және өзара қоғамдық
сақтандыруға бөлінеді.
Акционерлік сақтандыру компаниялары – бұл акционерлік қоғам түрінде
сақтандырушы ретінде жеке капитал қатысатын мемлекеттік емес ұйымдастыру
үлгісі. Акционерлік сақтандырушының жарғылық капиталы шектелген қаржы
кезінде сақтандыру компаниясының қаржылық әлеуетін едәуір көбейтуге
мүмкіндік беретін акциялар мен басқа құнды қағаздардан қалыптасады. Дамыған
елдердің сақтандыру нарығында сақтандырушының акционерлік үлгісі басым
болады.
Жеке сақтандыру компаниялары бір меншік иесіне немесе оның отбасына
тиесілі. Жеке сақтандырушылардың бірегей үлгісіне заңды тұлға емес, жеке
тұлғалар бірлестігі Ллойд ағылшындық корпорациясын жатқызуға болады.
Мемлекеттік сақтандыруда сақтандырушы ретінде мемлекет болады.
Өзара сақтандыру қоғамы - бұл жеке және заңды тұлғалар тобы арасында
сақтандыру ережесімен бекітілген анықталған үлеске сәйкес болашақтағы
мүмкін шығындардың орнын толтыру туралы уағдаластықты көрсететін айрықша
мемлекеттік емес ұйымдастыру үлгісі. Өзара сақтандыру мәні жөнінен өз қоғам
мүшелері мүліктік мүддесінің сақтандыру қорғанын қамтамасыз ететін
сақтандыру қоры компанияларының коммерциялық емес үлгісі. Заңдылық
тұрғысынан алғанда өзара сақтандыру қоғамының әр мүшесі - бір мезгілде әрі
сақтандырушы, әрі сақтанушы. Мұнымен қатар өзара сақтандыру қоғамы
капиталына иелік ету құқығын, оның түсімі мен сақтандыру қорғанын
куәландыратын құжат полис болып табылады [10, 215б.].
Сақтандыру тәуекелін бастапқы мойнына алушы және оның бір бөлігін
келесі бір сақтандырушыға беретін тұлға қайта сақтанушы немесе цедент деп
аталады. Ал қайта сақтандыру тәуекелін мойнына алушы тұлға қайта
сақтандырушы деп аталады. Қайта сақтандыру тәуекелін қабылдаған қайта
сақтандырушы тәуекелдің бір бөлігін келесі бір сақтандырушыға бере алады.
Көпшілік жағдайда сақтандыру тәуекеліне жататын сақтандыру бағаларының өте
үлкен және қауіптілігі соншалықты жекелеген нарықта оны толық қайтара
алмайды. Сондықтан бұл жерде жүздеген сақтандыру компаниялары қатысады.
Нарық сыйымдылығы дегеніміз қайта сақтандыруға қатысушы сақтандыру
компаниялары жауапкершілігінің жалпы сомасы. Қайта сақтандыру жөніндегі
сұрақты қарастырған кезде әрбір сақтандыру компаниясы мұның экономикалық
тиімді болу жағын және қайта сақтандыру құнын есепке алу қажет. Қайта
сақтандыру құны дегеніміз қайта сақтандырушының өзінің үлесіне байланысты
тиіселі сыйлығы ғана емес, сонымен қатар тәуекелді қайта сақтандыруға беру
кезіндегі жұмыстар бойынша компанияның жасайтын шығындары. Қайта сақтандыру
қажеттілігімен қатар оның өзщіне тән қарама қайшылықтары бар. Яғни бір
жағынан қайта сақтандыру ірі сақтандыру оқиғалары болған кезде қайта
сақтандырушы мен цеденттің қаржылық тұрақтылығын сақтауға көмекке келсе,
екінші жағынан қайта сақтандыру кезінде цедент өзінің алатын сыйлығының бір
бөлігін қайта сақтандырушыға береді. Осыған байланысты қайта сақтандырудың
көлемін дұрыс анықтау әрбір сақтандыру компаниясы бойынша басты маңыз
алады. Әрбір қайта сақтанушы өзінде қалдыратын меншік бөлігінің шегін
анықтау керек. Оны анықтаудың негізінде келесі факторлар жатады:
1. Сақтандыру тәуекелі бойынша орташа зияндылық. Бұл жерде сақтандыру
оқиғасының тек қана саны емес, мүмкін болатын зардап мөлшері де алынады;
2. Сақатндырудың сәйкес түрі бойынша операциялардың орташа кірістілігі
немесе пайдалылығы;
3. Сақтандыру ісін жүргізу бойынша шығындардың мөлшері.
Қайта сақтандыру қарым-қатынасының ұзақ уақыт дамуы процесі кезінде
қайта сақтандыру шарттарының типтері қалыптасты. Олар халықаралық деңгейде
қолданылады. Екі жақпен келісіліп алынған міндеттеме формасы бойынша қайта
сақтандыру шарты келесі түрлерге бөлінеді:
4. факультативті қайта сақтандыру;
5. облигаторлық қайта сақтандыру;
6. факультативті-облигаторлық қайта сақтандыру.
Факультативті қайта сақтандыру бір ғана тәуекелге қатысты болады. Бұл
қатысушыға толық еркіндік береді. Яғни цедентке өзінің мойнында қанша
тәуекел қалдыру сұрағын шешуге мүмкіндік берсе, қайта сақтанушыға
тәуекелдің қай бөлігін қабылдау сұрағын шешуге мүмкіндік береді.
Облигаторлық қайта сақтандыру шарты цедентті сақтандыруға қабылдаған барлық
тәуекелінің белгілі бір бөлігін қайта сақтандыруға беруге міндеттейді.
Факультативті-облигаторлық немесе ашық қалпына келтіру шарты кезінде цедент
қандай тәуекелді және оның қандай мөлшерін қайта сақтандырушыға беру
жөніндегі шешімді қабылдайды. Бұл шарт қайта сақтандырушыға қауіпті әрі
тиімсіз болуы мүмкін. Себебі цедент сақтандыру портфеліне талдау жасай
отырып, қайта сақтандырушыға ең қауіпті тәуекелді беруі мүмкін.
Факультативті қайта сақтандыру шарты кезінде сақтандыру төлемдерінің
мөлшері қайта сақтандыру нарығында қалыптасқан жағдайларға байланысты
анықталады. Ал облигаторлық қайта сақтандыру шарты бойынша қайта сақтандыру
төлемдері сақтандырушының немесе цеденттің алғашқы сақтандыру шартына
отырған кзде сақтанушыдан алған сақтандыру сомасының төлемінен пайыз
түрінде анықталады. Факультативті-облигаторлық қайта сақтандыру шартында
сақтандыру төлемі екі жақтың келісімі бойынша жүргізіледі.
Цедент пен қайта сақтандырушының отырған шарттағы роліне байланысты
қайта сақтандыру активтік және пассивтік болып бөлінеді. Активтік қайта
сақтандыру тәуекелді беру, ал пассивтік қайта сақтандыру тәуекелді қабылдау
болып табылады. Сақтандыру ісінің тәжірибесінде қайта сқтандыруға тәуекелді
беруші сақтандыру қоғамын активтік қайта сақтандыруды жүргізуші деп, ал
тәуекелді қабылдаушы сақтандыру қоғамын пассивтік қайта сақтандыруды
жүргізуші деп қарау керек. Активтік және пассивтік қайта сақтандыруды бір
қоғам жүргізуі мүмкін. Яғни бір сақтандыру қоғамы бір мезгілде 3 қызмет
атқара алады: ол тікелей сақтандырушы, қайта сақтандырушы және цедент болуы
мүмкін.
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңының 3-бабында
берілген негізгі ұғымдар қатарында көрініс тапқан қайта сақтандыру-
өздерінің арасында жасасқан қайта сақтандыру шартына сәйкес бір жағынан
қайта сақтанушының сақтандыру тәуекелдерінің бәрін немесе бөлігін қайта
сақтандыруға беруіне және екінші жағынан осы тәуекелдерді қайта сақтандыру
компаниясының қабылданунына байланысты қызмет және соған байланысты
туындайтын қатынастар ретінде сипатталған. Осы орайда Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің Ерекше бөлімі 40-тарауының 824-бабының 1-
тармағында Сақтандырушы сақтанушы алдындағы өз міндеттерінің бәрін немесе
оның бір бөлігін орындау тәуекелдерін жабуды асқа сақтандырушыда (қайта
сақтандырушыда) қайта сақтандыру жолымен қамтамасыз етуге құқылы деп
көрсетілген.
1.2 Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің маңыздығы
Сыртқы экономикалық қызығушылықтарды сақтандыруға инвестициялық
тәуекелдерді сақтандыру жатады. Инвестиция дегеніміз пайда алу мақсатында
кәсіпкерліктің отандық обьектілеріне және басқа да қызмет түрлеріне
инвесторлармен – заңды және жеке тұлғалармен енгізілетін материалдық және
қаржылық ресурстары. Инвестицияны сақтандыру бұл сақтандырудың өзара
байланысты әртүрлі түрлерінің толық кешені. Мысалы, мұнай операцияларындағы
инвестицияларды сақтандыруға мұнай мен газды өндіру процесін сақтандыру,
тұрба бойымен немесе басқада көлік құралдарымен тасымалдау, зауыттардағы
қайта өңдеуді сақтандыру жатады. Мұнайды және газды өңдеу, тасымалдау және
қайта өңдеу қоршаған ортаға нақты өз шығынын келтіреді. Мұнай өңдеу және
қайта өңдеу зауыттарындағы еңбек жағдайын, бұл жерде жұмысшылардың
денсаулығы мен өмірін дәрігерлік және басқа да сақтандыру жағдайы
туындайды. Сонымен қатар мұнай өңдеу кәсіпорындарының жабдықтары,
машиналары, өндірістік ғимараттары, яғни үлкен көлемді материалдық
бағалықтарға да әртүрлі қауіптер келуі мүмкін. Сондықтан мұнай операциялары
бойынша салынған қаражаттарын сақтандырғысы келетін инвестордың немесе
банктің коммерциялық тәуекелі пайда болады.
Сақтандыру компанияларының инвестициялық тұрақтылығын және төлем
қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында "Сақтандыру қызметі туралы"
Қазақстан Республикасының Заңына, Қазақстан Республикасы Президентінің
"Бухгалтерлік есеп туралы" Заң күші бар Жарлығына, бухгалтерлік есептің
Қазақстандық стандарттарына және Қазақстан Республикасының өзге де
нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес уәкілетті органдар сақтандыру
компанияларына қаржылық есеп нысанын, оны жасау жөніндегі негізгі
талаптарды және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіне (бұдан әрі -
уәкілетті мемлекеттік орган) ұсыну мерзімдерін белгілейді[11, 253б.].
Инвестицияны сақтандырудың негізгі түрлері болып материалдық
ресурстарды, қаржылық тәуекелдермен келтірілген пайданы жоғалтуды
сақтандыру табылады. Инвестицияны сақтандыру бойынша обьекті ретінде
инвестормен сақтандырушы арасындағы жасақталған келісім шартқа сәйкес
инвестициялық қызметіне пайдаланылатын мүліктеріне келтірілген шығындарды
қалпына келтіру, жұмсалған несиелердің қайтарылуын қамтамасыз ету,
инвестицияны жүзеге асыру қорытындысында пайданы алу бойынша инвестор
алдындағы сақтандырушының жауапкершілігі табылады. Сақтандыру келісім
шартына сәйкес сақтандырушы:
- өрт, жарылыс, табиға апаттардың қорытындысында аяқталмаған өндіріс
пен күрделі құрылыс обьектілері және басқа да мүліктерге зақым келген
немесе жойылған жағдайда;
- инвестициялық қызмет қатысушысы – қарыз алушының инвестормен
берілген несиелердің жартылай немесе толық қайтармауы. Сақтандырушының
жауапкершілігі инвестициялық қызметті тоқтату және қарыз алушының төлем
қабілетсіздігі (инвестор алдында қаржылық міндеттемелерді орындай алмау
мүмкіндігі) сот тәртібімен анықталған жағдайда көрінеді;
- инвестициялық қызмет сот тәртібімен немесе мемлекеттік билік және
басқару органдарының әрекетімен тоқтатылған жағдайда инвестордың келісім
шартта көрсетілген пайданы ала алмау бойынша жауапкершіліктеріне ие болады.
Инвестицияларды сақтандыру мерзімі инвестициялық қызмет
субьектілерінің арасында қарастырылған келісім шартқа сәйкес инвестициялық
жобаны жүзеге асыру мерзімінен шыға отырып сақтандыру келісім шартында
анықталады. Сақтандыру келісім шарты сақтанушының жазбаша арызының
негізінде жасақталады. Арызбен қатар сақтанушы келесі құжаттарды ұсынады:
- инвестициялық қызмет субьектілерімен жасақталған келісім шарттың
және басқа да қатысты құжаттардың көшірмесін;
- инвестициялау мүмкіндігін, яғни инвестицияның қамтамасыз етілуін
анықтайтын құжаттар;
- инвестициялық жобаның технико-экономикалық талдауы жүргізілген
қорытынды көшірмесі.
Қызметтің арнайы түрін орындайтын инвестициялық қызметтің әрбір
қатысушысы осы қызметті жүзеге асыру лицензиясына ие болуы керек.
Қызметтердің тізімі мен оларды лицензиялау тәртібі ҚР-ның нормативтік
актілерімен бекітіледі. Қалыптасуы мен қызмет етуі экологиялық, санитарлық
және басқа да ҚР-ңын заңдылықтарымен бекітілген нормаларына сәйкес
келмейтін және мемлекет, заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың
қызығушылықтарымен құқықтарына шығын әкелетін обьектілерді инвенстициялауға
тиым салынады.
Сақтандырушының инвестициялық кірісіне сақтанушыны қатыстыру арқылы
өмірді сақтандыру (unit linked).
Unit linked шарттары мынаны негізге алады, осындай өнімдер бойывнша
төлемдердің белгіленген сипаты жоқ, олар толық немесе ішінара инвестициялау
нәтижесіне қатысты болады.
Өмірді сақтандыру бойынша дәстүрлі өнімдерде тәуекелді сақтандырушы
алатын Unit linked шарттарымен инвестициялық тәуекел жағдайында ол
сақтанушыға ауыстырылады (орайында сақтандыру сомасына қатысты қандай да
бір кепілдіктер болуы мүмкін). Мұндай шарттар ұзақ мерзімді инвестициялар
ретінде өте тартымды болып табылады, өйткені рыноктың ауытқуы ұзақ
аралықтағы мерзім ішінде қалпына келетін болады.
Осындай өнімді сатып алатын сақтанушы одан келіп түскен сақтандыру
сыйлықақылары есебінен құрылған белгілі бір қаржы құралдарын инвестициялау
үшін олардың кірістілік және тәуекелділік шаралары арқылы сақтандырушыны
қалыптастырған қорды таңдай алады. Сақтандыру ұйымдары тәуекелділік
жағдайына байланысты, мысалы, мейлінше төмен тәуекелді, тәуекелді және
мейлінше жоғары тәуекелді қорларды қалыптастыра алады. Бірнеше қорларға
қатысуға жол беріледі және соңынан сақтанушы қатысып отырған қорға ауысуға
болады [13, 130б.].
Unit linked сақтандыру бағдарламасының басқа артықшылықтары
бірмезгілде тікелей сақтандыру қорғанысын және инвестициялық кірісті алу
мүмкіндігі болып табылады.
Соңында Unit linked өнімдерінің бір артықшылығы акцияларға салым
жасаудан түскен тарихи пайда белгіленген пайыздық мөлшерлемесі бар қаржы
құралдарының кірістілігінен асып кететіндігіне негізделеді. Осы ұзақ
мерзімді асып кету жалпы алғанда 0,5-1% тәртіпті құрайды. Әрине, бұл айырма
онша үлкен болмаса да, сөз ұзақ кезеңдер туралы болған кезде жеткілікті
түрде қомақты болып көрінеді. Нәтижесінде Unit linked өнімдері көптеген
еуропа елдерінің сақтандыру рыногында маңызды роль атқарады: кейбір
елдерде оның үлесі барлық өмірді сақтандырудың 50%-нан асады.
Сөйтіп, өмірді сақтандыру саласында қызмет атқаратын сақтандыру
ұйымдары, және атап айтқанда Unit-linked өнімдерін ұсынушылар өз ұлттық
рыноктарындағы ірі институционалды инвесторлардың бірі болып табылады. Ең
негізгісі, сақтандыру ұйымдарының активтерін ұзақ мерзімді жобаларға
(тұрғын үй құрылысына және басқалар) салынуына, инвестициялық ережелердің
икемділікпен инвестициялану мүмкіндігіне себепші болады.
Қазақстан Республикасында Unit-linked шарттарына сақтандырылушының
сақтандыру компаниясының инвестициялық кірісіне қатысу тәртібін анықтайтын
арнайы және нақты әзірленген нормативтік құқықтық кесім қолданылады.
Тәуекелді басқару функциясы банк қызметінің барлық бағытын қатиды.
Қаржы тәуекелінің бірқатары активті операцияларымен, бірінші кезекте
кредиттік және инвестициялық қызметпен байланысты. Дипозиттерге, құнды
қағаздарға қаржы тарту қызметі де көптеген тәуекелдерге байланысты.
Банкінің бір мезетте активті және пассивті операцияларды іске асыруы
тәуекелдің қосымша факторларының пайда болуына, және олардың әсерін
шектеуге ерекше қарауды керек етеді. Сондықтан да тәуекелді басқару
банкінің стратегиялық басқаруының маңызды мәселелерінің қатарына жатады.
Аталған мәселе тәуекелді басқарудың ерекше жүйелерін жасау жолдары арқылы
іске асырылуы және ол банкінің қандай да болмасын бөлімдерінің қызметін
қамтуы керек. Банкілік тәуекелдер – банкілік қызметтердің ұсынылуы мен
нашар менеджмент нәтежиесінде пайда болатын тәукел екендігімен біз
келісеміз.
Қаржы басқаруында тәуекел – кірістілік байланыстылық
тұжырымдамасының маңызы өте зор. Кірісті көбейту үшін инвестордың үлкен
тәуекелге баруына тура келеді. Бірақ нормативтік актілер банкілердің тіпті
жоғары табыстарға жетуге, соған байланысты өте үлкен тәуекелдерге баруына
шектеу салады. Көптеген шектеулердің болуына да қарамастан табыстың өсуі
мен тәуекелдің біреуін таңдауға тура келеді [14, 186б.]. Бір жағынан
банкілер коммерциялық кәсіпорын ретінде жоғары табыс табуға ұмтылады.
Сондықтан олар өздерінің ресурстарын тәуекелдік операцияларға бағыттауға
тырысады. Жоғары тәуекелді операциялар жоғары түсімді болып табылады.
Екінші бір жағынан алғанда, банк қауіпсіздікке ұмтылуы керек. Банкілер үшін
қауіпсіздік дегеніміз - өтімділік соманың жеткілікті болуы. Өтімділік
термині тура мағынасында жүзеге асыру, сату, материалдық құндылықтар мен
басқа да қаржы түрлерін ақшақаражатына айналдырудың жеңілдігі дегенді
білдіреді. Енді бір тұжырым бойынша өтімділік – кредиттеуші мекеменің
өзінің қысқа мерзімдік міндеттемелерін төлеу мүмкіндігі О. В. Ефимов
Өтімділік – банкінің өзінің қысқа мерзімдік міндеттемелерін төлеуі - деп
жазады. Оның пікірі бойынша, банк осы арқылы өтімділік төлем төлеу
қабілетімен ерекшеленеді. Осыған ұқсас көзқарасты И. Т. Балабанов та
ұсынды. Ол Банкінің өтімділігі дегеніміз – оның өзінің қарызын тез арада
жабу мүмкіндігі деп жазды. Ағымдағы активтерді жүзеге асыру, яғни, оларды
қолма – қол атқара алса, субьект өтімді болып саналады. Бұл тұжырым
дегеніміз төлем төлеуге қабілеттілігінің бір тұжырымына жақын. Айырмашылығы
– қолданылатын көрсеткіштер мен есептеудің тәсілдерінде.
Басқа тұжырым бойынша, өтімділік дегеніміз – ағымдағы активтердің ақша
қаражатына айналуы мүмкіндігінің дайындығы мен жылдамдығы. Ал Н. П.
Кондраков былай дейді: Өтімділік дегеніміз – материалдық және басқа да
құндылықтарды іске асыру және оларды ақша қаражатына айналдыру. Ағыл – шын
авторының Бухгалтерлік сараптама еңбегінде банк өтімділігі – мерзім
жақындаған барлық төлемді жабу үшін өз активтерін ақшаға айналдыра білу
мүмкіндігі. Және өтімділік сөзінің өзі де ақшаға жеңіл аудара білуді
білдіреді деп жазады олар. В. В. Ковалев: Қандай да болмасын активтің
өтімділігін оның ақша қаражатына айнала білу мүмкіндігі деп түсіну, - деп
көрсетеді. Әрі қарай ол: - өтімділік деңгейі трансформациялау жүргізіліп
болатын уақыттың кезеңімен айқындалады дейді. Кезең неғұрлым қысқа болса,
аталған активтің өтімділігі соғұрлым жоғары болады. Бұл қорытынды А. Д.
Шереметтің Активті ақшаға айналдыруға кететін уақыт неғұрлым аз болатын
болса, соғұрлым оның өтімділігі жоғары болады деген қорытындысымен үндесіп
жатыр [15, 38б.].
Соныменен, біздің бойынша, өтімділік дегеніміз – банкі кез келген
уақытта, өзіне қабылдаған міндеттемелер бойынша қанағаттандыру мүмкіндігі,
яғни барлық кредит берушілер мен салымшылардың алғашқы талаптары бойынша
жауап бере алу мүмкіндігі. Тіпті жалпылама мағынада ағанда, өтімділік
тәуекелі дегеніміз – банкінің өзіне алған міндеттемелерін орындай алмау
қаупі. Нағыз керек сәтте парасатты баға бойынша алынған қаражатқа қол
жеткізе алса, банк өтімді болып саналады. Бұл дегеніміз, банкіде өтімділік
қаражаттың қоры бар, я болмаса ол зайымдарды немесе активтерді сату арқылы
сол қаражатты таба алады деген сөз.
Өтімділікті дұрыс бағалау және оны тиімді басқару кредиттік ұйымдардың
қызметінің неғұрлым маңызды мәселелерінің біріне жатады. Жекелеген
банкідегі кредиттік ситуация өтімділікті нашар басқарудың салдарынан немесе
оның активтерінің сапасының күрт төмендеуінен, алаяқтық мысалдарындағы
сияқты басқа да ішкі себептердің нәтежиесінен ғана емес, сонымен қатар
кредит беруші ұйымдарға деген жалпы сенімнің жоғалуынан туындаған да болуы
мүмкін. Бірақ банкідегі қандай да болмасын нақты себептен шыққан дағдарыс
пайда болса да, өтімділіктің тап өзі ғана туындаған мәселені шешу үшін
банкінің қарамағындағы уақыт ресурсын айқындайды.
Нарықтық белгісіздік жағдайында ақша қаражатын тарту және оны
жайластыруға байланысты операциялық қызметті іске асыру аздаған шығын
тәуекелі немесе тіпті шығынсыз-ақ тез әрі жеңіл түрде қолма-қол ақшаға
айналдырыла алатын өтімділік форма түріндегі қаржы қажеттілігін тудырады.
Өзінің сенімділігін сақтау үшін клиенттің қаржылық жағдайы нарықтың жай-
күйінің өзгеруімен және активтердіңтәуекелділігінің дәрежесіне байланысты
болуы мүмкін, болжанбаған жағдайлар үшін белгілі мөлшерде өтімділік қаржысы
болуы керек. Өтімділік резерв іс жүзінде қандай да болмасын ойда болмаған
қаржы мұқтаждықтарын қанағаттандыру (кредит және инветициялау бойыншатиімді
келісімдер жасау; кредитке деген күрделі және ойда болмаған сұранымның
ауытқуларына өтемақы төлеу, салымдарды аяқ астынан алғанда қаржының орнын
толтыру жәнет. б. ) үшін қажет.
Қысқа мерзімде пассивтерді салыстырмалы түрдегі ұзақ мерзімді
активтерге трансформациялау банкінің пайда табуының негізгі тәсілі болып
қызмет ететіні белгілі. Егер де банк активтер мен пассивтерді мерзімі
бойынша сәйкеспеу деңгейін көтеріп жіберсе, ол өтімділік мәселесімен бетпе-
бет келуі мүмкін. Ол тіпті ең жұмсақ деген түрде көрінсе де, банкіні ақша
рыногынан кредит сұрауға мәжбүр етеді. Активтер мен пассивтердің мерзімі
бойынша күрт сәйкес келмесе банкінің қаржы жағдайы мүшкілденіп кетуі
мүмкін.
Сақтандыру ұйымдары өз ресурстарын сақтандыру жарналары есебiнен
қалыптастырады және жинақталған қаражаттарды инвестициялық салымдарды
жүзеге асыруға бағыттайды. Қазақстанда сақтандыру компанияларының
инвестициялық портфелiнiң әртараптандыруын шектеу бойынша нақты талаптар
бар. Онда бағалы қағаздардың қандай түрлерiнде салымдарға лимиттер бар
екендiгi көрсетілген [15, 44б.].
Сақтандыру компаниясына тән ерекшелiктердiң бipi - қаражаттарды
тартудың ерекше формасы - сақтандыру полисiн сату. Олар алынған табысты
бiрiншiден, басқа компаниялардың облигациялары мен акцияларына және
мемлекеттiк бағалы қағаздарына салады. Сонымен қатар олар мемлекет пен
кәсiпорындарға ұзақ мерзiмдi несиелер бередi.
Қазақстан Республикасы аумағындағы сақтандыру ұйымдары өмiрдi
сақтандыру және жалпы сақтандыру салалары бойынша лицензия негiзiнде
жұмыс iстейдi. Жалпы сақтандыру саласындағы қызмет өмiрдi сақтандыру
саласындағы қызметпен бiрлесе және кездейсоқ жағдайлар мен ауруларды,
медициналық сақтандыруды қоспағанда, жинақтауды сақтандыру формасында
жүргiзіле алмайды.
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңының 3-
бабында берілген негізгі ұғымдар қатарында көрініс тапқан қайта сақтандыру-
өздерінің арасында жасасқан қайта сақтандыру шартына сәйкес бір жағынан
қайта сақтанушының сақтандыру тәуекелдерінің бәрін немесе бөлігін қайта
сақтандыруға беруіне және екінші жағынан осы тәуекелдерді қайта сақтандыру
ұйымының қабылданунына байланысты қызмет және соған байланысты туындайтын
қатынастар ретінде сипатталған. Осы орайда Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексінің Ерекше бөлімі 40-тарауының 824-бабының 1-тармағында
Сақтандырушы сақтанушы алдындағы өз міндеттерінің бәрін немесе оның бір
бөлігін орындау тәуекелдерін жабуды асқа сақтандырушыда (қайта
сақтандырушыда) қайта сақтандыру жолымен қамтамасыз етуге құқылы деп
көрсетілген.
Демек, қайта сақтандыру сақтанушының тиісті сақтандыру шарты бойынша
өзіне сақтандыруға қабылданған тәуекелдерге байланысты жауапкершілігінің
бәрін немесе айқындалған бір бөлігін өзара келісімделген мән-жайларға орай
басқа сақтандырушыға қайтадан сақтандыруға беруін көрсететін экономикалық
қатынастардың жүйесін білдіреді. Дегенмен, бұл ретте тәуекелдер
трансфертіне орай сақтандырушы мен қайта сақтандырушының арасынада
туындайтын экономикалық қатынастардың мәні-маңызы нақтылы ашылып
көрсетілмегені байқалады. Осыған байланысты бірден айта кететін жәйт, қайта
сақтандыру белгілі бір сақтандырушының сақтандыруға қабылданған
тәуекелдерге сәйкес туындауы ықтимал сақтандыру жағдайларының салдарын
жоюға (залалдарды жабуға, өтеуге) өз қаржылық мүмкіндігінің жеткіліксіз
болуына орай оны басқа сақтандырушының (қайта сақтандырушының) есебінен
орындалуын (жабылуын, өтелуін) көздеп жүзеге асырады. Сонымен бірге
сақтандырушы сақтандыру шарты бойынша белгілі бір кезеңде өзіне жүктелген
тәуекелдердің бәрін немесе бір бөлігін немесе бірнеше қайта сақтандырушыға
беру жолымен тәуекелдердің біртектілігіне (біркелкілігіне) қол жеткізуді
әрі осының нәтижесінде өз сақтандыру портфелінің тендестірілімділігін
қамтамасыз етуді де нысаналайды.
Тендестірілген сақтандыру портфелі қабылданған әрбір тәуекел бойынша
бір тектес жауапкершілігінің қалыптасуына әрі осындай жауапкершілік
дәрежесі тәуекелдерді қайта сақтандыруға берген сақтандырушының бір немесе
бірнеше сақтандыру жағдайы бойынша сақтандыру төлемдерін жүзеге асыруына
қарамастан оның қаржылық жай-күйінің тиісінше деңгейде орнықты болуына
мүмкіндік береді. Осы ретте қайта сақтандыру ықтимал сақтандыру жағдайы
салданынан келтірілген залалдардың мөлшерін азайтуды көздемейді, ол тек
залалдың салдарын тиісті мүдделерге сәйкес тиісінше жоюды мақсаттайды.
Сонымен, қайта сақтандыру бір сақтандырушының (қайта сақтандырушының)
өзіне қабылданған тәуекелдерге байланысты өз сақтанушысының алдындағы
міндеттемелерінің барлығын немесе белгілі бір бөлігін қайта сақтандыру
шартында айқындалған мән-жайларға орай басқа сақтандырушыға (қайта
сақтандырушыға) беруі арқылы сақтандыруын білдіреді. Бұл ретте тәуекелді
беруге байланысты процесс қайта сақтандыру цениясы болып саналады. Жасалған
қайта сақтандыру шартының тараптары тәуекелді берген (беретін) сақтандырушы
(қайта сақтандырушы) цедент , ал тәуекелдерге байланысты жауапкершілікті
қабылдап алған (алатын) сақтандырушы (қайта сақтандырушы) ценионарий болып
табылады. Осы қайта сақтанушының іс-қимылдарына байланысты мән-жай, қайта
сақтандырушымен қайта сақтандыру шартын жасасқан сақтандырушы өз
сақтанушысымен арадағы сақтандыру шартына сәйкес оның (сақтандырушының)
алдындағы міндеттемелерін орындау тұрғысынан толық көлемде жауапты болады.
Қайта сақтандыру (қызметі) қайта сақтандыру ұйымының қайта сақтандыру
шарттарынжасасуына және оны орындауына байланысты уәкілетті органның
лицензиясы негізінде жүзеге асыратын ерекше іс-қимылдары ретінде көрініс
табады.Қайта сақтандыру ұйымдарын құру, лицензиялау, реттеу, олардың
қызметін тоқтату, қызметін қадағалау принциптерін және т.б. көптеген мән-
жайлар мен ережелерді Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы
Заңы белгілейді. Осы Заңның 10-бабына сәйкес ұлттық сақтандыру рыногының
қатысушысы болып табылатын қайта сақтандыру ұйымы жүзеге асыратын қайта
сақтандыру қызметі кәсіпкерлік қызметінің бір түріне жатады [17].
Қазақстан Республикасының аумағындағы қайта сақтандыру ісі Сақтандыру
қызметі туралы Қазақстан Республикасының Заңында нысаналанған тәртіппен
міндетті түрде лицензиялауға тиіс. Қандай болмасын сақтандырушы сақтандыру
тәуекелдерін тек қайта сақтандыру жөніндегі лицензияның негізінде және
қайта сақтандыру шартын жасасу арқылы ғана қабылдай алады. Осы қайта
сақтандыру жөніндегі лицензия негізінде қайта сақтандыруды қызметінің
ерекше түрі ретінде жүзеге асыратын мамандандырылған қайта сақтандыру ұйымы
өмірді сақтандыру және жалпы сақтандыру салаларындағы сақтандырудың
барлық түрлерін қайта сақтандыруға құқылы. Аталған заңның сақтандыру ұйымын
құру, оның қызметін лицензиялау, реттеу және тоқтату бөлігіндегі нормаларды
қайта сақтандыруды жүзеге асыратын қайта сақтандыру ұйымдарын құру, олардың
қызметін лицензиялау, реттеу және тоқтату мән-жайларына орай қолданылады.
Сөйтіп, қайта сақтандыру сақтандырушының сақтандыруға қабылдайтын
тәуекелдерінің санын көбейтуіне мүмкіндік береді.Сонымен бірге қайта
сақтандыру жөнінде жасасылған шарттарының саны неғұрлым көп болған сайын
оның сақтандыру портфелінің теңдестірілімдігі де арта түседі. Қайта
сақтандыру сақтандырушының аса көп сақтандыру түрлерін (өнімдерін)
өткізуіне, сақтандыруға қабылданатын тәуекелдер тізілімін кеңейтуіне,
нақтылы сақтандыру түрлері бойынша күтпеген жерден орын алған (алатын)
келеңсіз салдардан өз активін қорғауына септігін тигізеді.
Қайта сақтандыру ісі (операциялары) тәуекелдерді қайта сақтандыруға
беру әдістеріне орай факультативтік қайта сақтандыру және шарттық қайта
сақтандыру болып бөлінеді. Қайта сақтандырудың факультативтік әдісі бойынша
қайта сақтандырушы (цедент) мен қайта сақтандырушы (цессионарий) қайта
сақтандыруға толығымен немесе ішінара берілуі ықтимал тәуекелдерді
бағалауға мүмкіндік алады.Бұл ретте факультативтік қайта сақтандыру шарты
тек бір тәуекелге қатысты жекелей мәміле ретінде көрініс табады.
Факультативтік қайта сақтандыру өрт тәуекелдерін, азаматтық-құқықтық
жауапкершілігінің кейбір түрлерін, өмірді, көлікті сақтандыруды, төтенше
тәуекелдерден (жер сілкінісінен, топан судан, әскери төңкерістерден және
т.б.) сақтандыруды, әуедегі, теңіздегі және авиациялық сақтандыруды
қамтиды[18].
Қайта сақтандырудың шартық әдісі бойынша қайта сақтанушы мен қайта
сақтандырушының арасындағы қатынастар облигаторлық сипаттағы (міндетті)
қатынастар болып табылады. Облигаторлық қайта сақтандыру қайта
сақтандырудың міндетті нысаны ретінде елдегі барлық сақтандырушылардың
белгілі бір көлемдегі тәуекелдерінің үлесін тиісті заңнама талаптарын
сәйкес нақтылы қайта сақтандырушыға (мемлекеттік қайта сақтандырушы ұйымы
болуы мүмкін) берілуін нысаналайды. Осы орайда облигаторлық қайта
сақтандыру шартындағы мән-жайлардың мұқият нақтыландырылуына жоғары
талаптар қойылады.
Қайта сақтандыру шарттары барабар және барабар емес болып бөлінеді.
Барабар қайта сақтандыру шарты да өз кезегінде квоталық және эксцеденттік
болып бөлінеді (кейде олар эксцеденттік сома шарты деп те аталады).Квоталық
қайта сақтандыру шарты бойынша қайта сақтанушы сақтандырудың нақтылы түріне
қатысты барлық тәуекелдердегі (сақтандыру сомасынан процентпен алғандағы)
үлесін қайта сақтандырушыға беруге, ал ол оны (үлесті) алуға міндеттенеді.
Бұл ретте қайта сақтанушы белгілі бір кезеңде алған сақтандыру төлемдерінің
барабар бөлігін қайта сақтандырушыға бере отырып, өзінде тек тәуекелді
бергені үшін комиссиялық сыйақыны ғана қалдырады. Осы квоталық қайта
сақтандыру шартында қайта сақтандырушыға қатысты нақтылы сома (квота) және
оның жауапкершілігінің лимиті көзделінуі мүмкін [18].
Эксцнденттік қайта сақтандыру шартының мән-жайларына орай қайта
сақтандыруға қабылданған барлық тәуекелдер (егер олардың сақтандыру сомасы
қайта сақтандырушының өзіндік жауапкершілігі көлемінің сомасынан асатын
болса) айқындалған лимит (эксцедент) шегінде қайта сақтандыруға беріледі.
Эксцнденттік қайта сақтандыру шартын жасасу кезінде қайта сақтандырушы
қабылдауға (жабуға) міндетті әрбір тәуекелдер тобының барынша деңгейін
айқындауға ат салысады. Демек эксцеденттік шарт бойынша қайта сақтандыруға
берілетін әрбір тәуекелге (сақтандыру шартына) орай қайта сақтандырушының
өзіндік жауапкершілігінің (өздігінен ұстап қалуының) нақтылы сомасы
белгіленеді. Осыған байланысты ескеретін жәйт, Сақтандыру қызметі туралы
Қазақстан Республикасы Заңының 46-бабының 5-тармағына сәйкес: Жекелеген
сақтандыру немесе қайта сақтандыру шарты бойынша сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының өздігінен ұстап қалуының ең көп мөлшері актуариймен
есептеледі және төлем қабілеттілігі маржасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАҚЫРЫБЫ: ҚАЗАҚСТАН САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫ: ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ
БАСЫМДЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ МЕХАНИЗМІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚСТАН САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ
БАСЫМДЫҚТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...7
1.1 Сақтандыру компанияларының мәні және олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің маңыздығы ... .14
1.3 Сақтандыру компанияларының инвестициялары ішкі инвестициялық
ресурстардың маңызды құрамдас
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2 ҚАЗАҚСТАН САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...27
2.1 Қазақстандағы сақтандыру компанияларының қызметінің қазіргі жағдайына
талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Қазақстандағы сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметін жүзеге
асырылуына талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .34
2.3 Экспорттық кредиттерді және инвестицияларды сақтандыру жөніндегі
мемлекеттік сақтандыру корпорациясы акционерлік қоғамының қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3 ҚАЗАҚСТАН САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ
МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ...52
3.1 Бәсекелестік жағдайындағы сақтандыру компанияларының қызметін жетілдіру
жолдары мен дамыту
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...52
3.2 Қазақстан сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметін жетілдіру
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .69
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Сақтандыру резервтерін және меншік капиталын
инвестициялау – сақтандыру компанияларының қаржы-шаруашылық қызметінің
маңызды бағыты, жинақтаушы сақтандырудан жиналған сақтандыру сыйақысының
бөлігін инвестициялау – сақтандыру шарттарын орындаудың қажетті элементі
және сақтандырудың тәуекел түрлері бойынша сақтандыру сыйақысының бөлігін
инвестициялау, әсіресе мүліктік тәуекелдерді сақтандыру табыстың қосымша
және ауқымды көзі болып табылады.
Сақтандыру операцияларынан кейінгі табыстың екінші басым көзі болып
табылатын сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметі әлі күнге дейін
дамып-жетілмей келеді. Соған қарамастан, Қазақстандағы сақтандыру қызметі
саласындағы күшейіп келе жатқан бәсекелестік және соның салдарынан
сақтандыру тарифтерінің төмендеуі, әлуетті сақтанушылардың тәуекелден
сақтанудың баламалы тәсілін таңдауы, сақтандырушының инвестициялық
белесенділігінің даму мәселесі ең өзекті мәселелер қатарына жатқызады.
Сақтандырудың инвестициялық қызметінің толыққанды дамымауын бірнеше
негізгі себептермен түсіндіруге болады.
Біріншіден, Қазақстанда қор рыногы әлі де дамымай отыр, ал сенімді қор
құралдарының саны шектеулі. Кепілдемелік табыстылық пен өтімділікті тек
ғана мемлекеттің борышқорлық міндеттемесі, табиғи монополиялар мен қаржылық
институттардың бағалы қағаздары ғана қамтамасыз етеді.
Екіншіден, еліміздегі тұрақсыз инвестициялық жағдай туғызып отырған
инвестициялық үдерістерді мемлекеттік реттеудің жеткіліксіздігі көзге айқын
көрініп отыр.
Үшіншіден, шетелдік сақтандыру компанияларымен салыстырсақ,
қазақстандық сақтандыру ұйымдарында әлі күнге дейін инвестициялық қызмет
саласында қажетті қомақты қаражат көлемі жоқ. Өмірді ұзақ мерзімге
сақтандыру және зейнетақыны сақтандырудың аз көлемі инвестициялық қызметтің
жоғарылауына септігін тигізбей отыр.
Төртіншіден, осы салада білікті мамандар мен сақтандырудың
инвестициялық қызметінің тиімділігін арттыру мәселелері бойынша ғылыми
зерттеулер жоқтың қасы. Мысалы, сақтандыру бизнесінің инвестициялық
моделінің, инвестициялардың тиімділігін бағалау әдісінің болмауы, сондай-ақ
сақтандыру компанияларының инвестициялық саясатын ашу механизміне қатысты
ғылыми әдебиеттерде зерттеулердің аздығын және т.б. айтуға болады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қазіргі таңда сақтандыру
рыногының Қазақстанда дамуы барысында сақтандыру компанияларының
инвестициялық қызметін жақсарту өте маңызды болып табылады. Соңғы жылдарда
институционалдық инвесторлардың (бұған сақтандыру компаниялары да жатады)
активтерін басқарудың портфельді әдістерін қолдану және теория, практикалық
негіздеу саласында үлкен өзгерістер болып жатыр.
Сақтандыру резервтерін портфельді басқару мәселесіне ғана қатысты
емес, сонымен қатар бүкіл қор рыногына қатысты, оның ішінде инвестициялық
менеджмент, портфельді инвестиция, пайыздық мөлшерлеме және келтірінді құн
теориясы туралы Ч.Доудың, Б.Грэхэмнің, Д.Доддтың, И.Фишердің, Р.Элиоттың,
Г.Марковицтің, Д.Тобиннің, У.Шарптың, Ф.Розенфельдтің, Р.Эдвардстың,
Ю.Фаманың, Дж.Линтнердің, Р.Претчердің және Дж.Мейджидің қомақты, терең
еңбектерін жатқызуға болады.
Жалпы инвестициялық қызметтер және портфельді инвестициялар теориясына
қатысты үлкен үлес қосқан қазақстандық экономист-ғалымдар: О.Баймуратов,
М.Кенжегузин, Ч.Атаниязов, Л.Жексебаева, Г. Абдрахманова, Б.Жұманова,
А.Кәрімжанов және т.б.
Сақтандыру резервтерін инвестициялық басқару мәселесіне тікелей
қатысты жұмыс жазған авторлар – У.Искаков, В.Мельников, В.Ли, К.Жүйріков,
В.Додонов, Н.Нурланова, Ж.Құрманов, А.Назина, А.Құрманғалиева,
Н.Батыргожин, Г.Маянлаева.
Дегенмен, Қазақстандық экономика мектебінде инвестициялық портфельдің
тәуекелін бағалау және Қазақстанда сақтандыру компанияларының инвестициялық
портфельдер жүйесіндегі кейбір инструменттерді бағалауға арналған
зерттеулер жоқтың қасы. Сақтандыру компанияларының инвестициялық
портфелінің тиімділігін бағалаудың математикалық әдістері нашар дамыған.
Сондықтан, бұл бағытта әлі де болса кешенді талдау жүргізу қажеттігін және
зерттеу аясының кеңдігін көрсетеді. Осыған байланысты бұл мәселе бойынша
тоериялық, практикалық және әдістемелік тұрғыдан кешенді талдау мен саралау
қажеттігі зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттерін анықтауға түрткі болды.
Дипломдық зерттеудің мақсаты және міндеттері. Дипломдық зерттеудің
мақсаты – сақтандыру компанияларының инвестициялық погртфелін талдау,
сақтандыру компанияларының инвестициясын оңтайландыру әдістерін және
осылардың негізінде сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін
жетілдіру бойынша қорытындылар мен ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін зерттеудің логикалық тұтастығын қамтамасыз
ететін келесі міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
- Қазақстанның экономикалық мектептерінде портфельдік талдауды құру
мен даму кезеңдерін қадағалау;
- қазіргі порфельдік теория негізінде сақтандыру компаниясының
инвестициялық портфелінің қалыптасуын талдау;
- шетелдердегі инвестициялық ағымдардағы сақтандыру резервтерінің
мағынасы мен рөлін нығайту кезеңдерін айқындау;
- Қазақстанның сақтандыру және қор рыноктарының қазіргі кездегі жай-
күйі мен даму перспективаларын талдау;
- Қазақстанның сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелінің
инструменталдық құрылымына баға беру;
- Қазақстанның сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің
негізгі бағытын зерттеу, институционалды инвесторлардың портфельдік
инвестицияларының көлемін бағалау;
- Қазақстанның сақтандыру компаниясының инвестициялық портфелінің
құрылымының перспективалық моделін жасау.
Зерттеу пәні – сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің
үдерісінде туындайтын қатынастар.
Зерттеу объектісі – Қазақстанның сақтандыру компанияларының
инвестициялық қызметі болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі – отандық және шетелдік
сақтандыру рыногының дамуының теориялық және практикалық аспектілерімен
айналысатын отандық және шетелдік экономистер мен қаржыгерлердің
классикалық және қазіргі таңдағы еңбектерінде ұсынылған және дәлелденген
теориялар мен гипотезалар, тұжырымдамалар, қазақстандық ғалымдардың қор
рыногының дамуы мен портфельді талдау мәселелері бойынша зерттеу жұмыстары
жатады.
Осы зерттеулерде монографиялық зерттеу әдісі, ғылыми-абстрактілік
әдісі, байқаулар, зерттеулер, салыстырмалар, жүйелі және факторлық талдау,
негіздеу, салыстырмалы көрсеткіштер, баланстық әдіс қолданылды. Жұмыста,
сонымен қатар, қаржы рыногына қолданбалы және техникалық талдау жүргізілді.
Зерттеудің ақпаратттық базасы ретінде статистикалық мәліметтер,
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің мәліметтері, Қазақстан
Республикасы Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Заңнамалық
актілері, Қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау бойынша
Агенттік, Қазақстан Республикасында қаржы рыногының жекелеген агенттерін
реттейтін құқықтық және нормативтік құжаттар, осы проблемалар бойынша
басылымдар мен монографиялар болып табылады.
Жұмыста Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің есептері, Қазақстан
Республикасының бағалы қағаздар рыногының даму бағдарламасының жүзеге асуы
туралы есептер, Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногы мен
сақтандыру рыногын дамыту бағдарламасын жүзеге асыру бойынша іс-шаралар
жоспары кеңінен пайдаланылды.
Дипломдық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Сақтандыру компанияларының
инвестициялық қызметінің концептуалдық жай-күйін әзірлеу және маңызды
бағыттарын негіздеу болып табылады. Ғылыми жаңалықтың негізгі элементтері
мыналардын тұрады:
- теориялық аспектілерді ғылыми жүйелендіру мен зерттеудің негізінде
инвестициялық портфель ұғымына авторлық анықтама берілген, яғни ол
сақтандыру компанияларына тән қаржылық инструменттердің жиынтығы деп
түсіндіріледі;
- сақтандыру компаниялары қызметінің ерекше түрі ретіндегі
портфельдік инвестициялаудың концептуалдық және ұйымдастырушылық негіздері
зерттелген;
- сақтандыру компанияларының қаржылық ресурстарын қалыптастыру
жүйесіндегі қаржылық қорғау институты ретінде сақтандыру резервтерін
инвестициялық басқару жүйесінің қызмет ету ерекшелігі анықталған;
- сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелінің тәуекелдерін
төмендету әдісі ретіндегі сыни сызығы әдісіне ғылыми баға берілді және
іс жүзінде мақұлданды;
- сақтандыру компанияларының қаржылық тұрақтылығын бағалау
параметрлері, олардың ЕуроОдақ стандартына бейімделуінің қажеттігі
айқындалды;
- автормен әзірленген сақтандыру резервтерін орналастырудың экономика-
математикалық моделін қолдануда халықтың жинақтарының ағындарын көбейтуге
мүмкіндік туғызатын механизмдер ұсынылған.
Қорғауға ұсынылатын негізгі нәтижелер. Ғылыми-практикалық
әзірлемелерді енгізетін сақтандыру компанияларының портфельдік
инвестициялау бойынша теориялық жағдайларын, оның тиімділігін арттыру
бойынша практикалық тұжырымдамалар қорғауға ұсынылады. Тақырыпты зерттеу
барысында жаңа көзқарастар, ұсыныстар мен тұжырымдар жасалған, соның ішінде
маңыздылары мыналар:
1) сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін
қалыптастырудың теориялық-әдістемелік жағынан қарастырылуы;
2) тәуекелді басқарудағы талаптарды, тәуекелді бағалаудың кезеңдері
мен әдістерін қосатын тәуекел-менеджменттің көпвекторлы жүйесі;
3) Қазақстанның сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін
қалыптастыру механизмін оңтайландырудың экономика-математикалық моделі;
4) Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің тиімділігін
арттыру бойынша заңнамалық, нормативтік, ұйымдастырушылық сипаттағы
бірқатар ұсыныстар.
Зерттеу нәтижесінің практикалық маңыздылығы дипломдағы теориялық
жағдайлар мен практикалық ұсыныстарды сақтандыру ұйымдары мен брокерлік
компаниялар қызметтерінде, сақтандыру резервтерін басқарушылар кеңінен
пайдалануы мүмкін. Ғылыми зерттеудің материалдары Сақтандыру курсы
бойынша лекцияда және семинарлық сабақ жүргізуде пайдаланылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломның құрылымы зерттеудің
мақсатымен және міндеттерімен анықталып, тақырыпты ашуға негізделген.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады, 7 кесте, 12 сурет 4 қосымшалары қамтиды.
1 САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандыру компанияларының мәні және олардың түрлері
Қаржы нарығындағы аса маңызды делдал - сақтандыру компаниясы.
Сақтандыру нарығында сақтандыру қорын қалыптастыру және қолдану процесi
жүзеге асырылып, экономикалық қатынастар пайда болады, жеке, топтық және
ұжымдық қызығушылықтар туады.
Сақтандыру компаниясы - сақтандыру қорының қызмет етуінің тарихи
анықталған қоғамдық формасы болып табылады. Нарықтық экономикаға өту, оның
рөлiн, ұйымдық құрылымын және экономикалық қатынастар жүйесiндегi орнын
анықтайды. Oл елдiң шаруашылық өмipiнің толық құқылы субъектiсiне айналады
[1].
Сақтандыру компаниясы - коммерциялық ұйым. Ол өзінің қызметiн лицензия
негiзiнде сақтандыру келiсiмшарттарын жасау және орындау бойынша жүзеге
асырады. Қазақстанда сақтандыру компаниялары, олардың құрылтайшылары мен
акционерлерi заңды және жеке тұлғалар, Қазақстан Республикасының резидент
және резидент емес тұлғалары болып табылатын акционерлік қоғам формасында
құрылады. Сақтандыру компаниясының құрылтайшысы мемлекет те бола алады,
бірақ ол тек Қазақстан Республикасының Үкiметi ретiнде ғана болады. Сонымен
қатар, жарғылық капиталының 50%-ынан астамы мемлекет меншігіндегі ұйымдар
құрылтайшылар және акционерлер бола алмайды [2, 30б.].
Сақтандыру компаниясың жарғылық капиталы тек қана ұлттық валютада
төленедi. Сонымен қатар мұнда тартылған акция мен карыздық қаражаттарды
қолдануға тиым салынады. Оның құрылуына рұқсатты Қазақстан Республикасының
қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөнiндегi
агенттiгi мынадай қaжeттi құжаттарды ұсынғаннан кейiн бередi:
- сақтандыру компаниясын құруға руұқсат алy үшiн өтініш;
- құрылтайшылық құжаттар;
- сақтандыру компаниясын құру туралы шешiм;
- құрылтайшылар туралы мәліметтер және т.б. сақтандыру қызметiн жүзеге
асыруға лицензия aлy үшiн
Агенттiкке мынадай құжаттарды ұсыну қажет:
лицензия беру туралы өтiнiш;
мемлекеттiк тiркеу және статистикалық карта туралы куәлiктердiң нотариалды
куәландырылған көшiрмелерi;
құртайшылық құжаттардың нотариалды куәландырылған көшiрмелерi;
жарғылық капиталдың минималды көлемiн толық төлегенiн растау және меншiк
капиталы көлемi бойынша минималды талаптарды орындауы туралы құжаттар;
басқару қызметiндегi жұмысшылар туралы мәлiметтер;
сақтандыру ережелерi;
iшкi аудит қызметi туралы ереже.
Сақтандыру компаниялары өз ресурстарын сақтандыру жарналары есебiнен
қалыптастырады және жинақталған қаражаттарды инвестициялық салымдарды
жүзеге асыруға бағыттайды. Қазақстанда сақтандыру компанияларының
инвестициялық портфелiнiң әртараптандыруын шектеу бойынша нақты талаптар
бар. Онда бағалы қағаздардың қандай түрлерiнде салымдарға лимиттер бар
екендiгi көрсетілген [3, 86б.].
Сақтандыру компаниясына тән ерекшелiктердiң бipi - қаражаттарды
тартудың ерекше формасы - сақтандыру полисiн сату. Олар алынған табысты
бiрiншiден, басқа компаниялардың облигациялары мен акцияларына және
мемлекеттiк бағалы қағаздарына салады. Сонымен қатар олар мемлекет пен
кәсiпорындарға ұзақ мерзiмдi несиелер бередi.
Қазақстан Республикасы аумағындағы сақтандыру компаниялары өмiрдi
сақтандыру және жалпы сақтандыру салалары бойынша лицензия негiзiнде
жұмыс iстейдi. Жалпы сақтандыру саласындағы қызмет өмiрдi сақтандыру
саласындағы қызметпен бiрлесе және кездейсоқ жағдайлар мен ауруларды,
медициналық сақтандыруды қоспағанда, жинақтауды сақтандыру формасында
жүргiзіле алмайды.
Сақтандыру компаниялары негізгі қызметтен өзге мынадай қызметтердi
атқарады:
инвестициялық қызмет;
жинақтаушы сақтандыру келiсiмшартына сәйкес қарастырылған сома шегiнде
өзiнiң сақтанушыларына займдар беру;
сақтандыру компанияларының қызметiн автоматтандыру үшiн ерекше
бағдарламалық қамтамасыз етудi сату;
сақтандыру бойынша арнайы әдебиеттердi сату;
өзінiң қажеттілiктерi үшiн алдын ала сатып алынған немесе сақтандыру
келiсiмшартының қорытындысына байланысты өзiнiң иелiгiне түскен мүлiктi
жалға беру немесе сату;
сақтандыру бойынша консалтинг,
сақтандыру немесе қайта сақтандыру салаларында білiктiлiктi жоғарылату
мақсатында оқытуды ұйымдастыру және жүргiзу;
сақтандыру агентi ретiнде сақтандыру делдалы.
Сақтандыру компанияларының қызметiн қадағалауды Қазақстан
Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау
жөнiндегi агенттiгі осы ұйымдар үшiн әлем қабілеттiлiгi мен қаржылық
тұрақтылық нормативтерiнен тұратын пруденциалдық нормативтердi бекiту
жолымен жүзеге асырады. Сақтандыру компанияларының жеке келiсiмшарттары
бойынша максималды мiндеттемелер көлемi қызмет етушi сақтандыру
келiсiмшарттары бойынша өз мiндеттемелерiн орындаумен байланысты сақтандыру
төлемдерiн жүзеге асыру үшін ғана берілген меншiк капиталы мен сақтандыру
резервтерi сомасының 10%-ынан аспауы керек [4, 25б.].
Сақтандыру компаниялары сақтандырушылар одақтары мен қауымдастықтарына
бiрiктiрілуi мүмкін. Қазақстан Республикасында әдiстемелiк және ұйымдастыру
ақпараттарын беру, сақтандыру бойынша нормативтiк және занды актілер
жобаларын дайындауға қатысу, сақтандыру қызметкерлерiнiң біліктілігін
жоғарылатуға арналған семинарлар мен курстар ұйымдастыру,
сақтандырушылардың қаржылық тұрақтылығын нығайту туралы ұсыныстарын
құрастыру және т.б. үшін сақтандырушылар одағы құрылған. Қaзipгi уақытта
Ресейде көптеген компанияларды бiрiктiретiн 50 кәсiби салалық одақтар мен
қауымдастықтар қызмет өткенде, Қазақстан да тек сақтандыру компанияларын
бip ғана кәсiби одағы қызмет етедi. Олардың көбісі мамандандырылған, мысалы
медициналық сала сақтандырушыларын ғана бipiктipeдi. Ел ауқымында
сақтандырушылардың мүдделерiн қорғайтын негiзгi ұйым құрамында 350
сақтандыру компаниясы бар Бүкiлресейлiк сақтандырушылар одағы болып
табылады [5, 44].
Қазақстандық сақтандыру нарығының құрылымы оған қатысушылар мен
сақтандыру салалары арқылы көрсетiлген.
Аталған нарықтың қызметi ҚP Конституциясына, ҚP Азаматтық кодексiне,
Сақтандыру қызметi туралы Заңға негiзделген нормативтiк-құқықтық
актiлермен, сондай-ақ ҚР басқа да нормативтiк-құқықтық актiлерiмен
реттеледi.
Қазақстан Республикасының Сақтандыру қызметi туралы Заңына сәйкес
сақтандыру (қайта сақтандыру компаниясы, сақтандыру брокерi, сақтандыру
агентi, сақтандырушы, сақтандырылған, табыс табушы, актуарий, өкiлеттілiгi
бар аудиторлық ұйым (өкілеттiгi бар аудитор), өзара сақтандырушыға
байланысты басқа да жеке және заңды тұлғалар сақтандыру нарығына
қатысушылар болып санаалады [6, 77].
ҚР-дың сақтандыру нарығында сақтандыру қарым-қатынасының мына
төмендегiдей қатысушылары бөлiнiп шығады:
сақтандыру нарығының қызметiне сұранысты жасаушы сақтандырушылар;
осы сұранысты қанағаттандырушы тікелей сақтандыру (сақтандырушылар)
компаниялары;
келтiрiлген зиянды сақтандыру операцияларына таратып отыруды, сақтандыру
нарығының қаржылық тұрақтылығын жалпы түрде қамтамасыз етушi қайта
сақтандыру компдниялары; сақтандыру қызметтерiн сақтандырушы мен
сақтандырылушының арасында ретке келтiрiп отыратын сақтандыру сарапшылары;
сақтандыру инфрақұрылымының компаниялары.
Сақтадыруға бақылау жүргiзушi өкілеттi мемлекеттiк орган ҚР қаржы
нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттiк peттey және қадағалау агенттiгi
болып табылады (Сурет 1).
Қазақстан сақтандыру пулі энергетикалық, инвестициялық,
жауапкершілiк және т.б. ipi тәуекелдердi сақтандыру үшiн сақтандыру
индустриясының бастапқы кезеңiнде тұрылған болатын. XXI ғасырдың тұрғын үй
қоры деп аталатын пул тұрғын үйлердің иелepi болып табылатын азаматтардың
шығындарын, қозғалмайтын мүлiктердiң, зақымдануы мен жойылып кетуiн, табиғи
және техногендiк аппаттардың салдарынан адам өлiмiне байланысты өтемдердi
жүзеге асыру мақсатымен құрылған.
Сурет 1 Қазақстандағы сақтандыру компанияларының түрлері
Қазақстан нарығының сақтандыру құралдарына көз жугiрте отыр, оның
құрылымының қандай болатындығын төмендегiден (Сурет 2) көруге болады.
Қазақстан Республикасында нарықтың негiзгi екi түрi орын алған. Олар:
өмiрдi сақтандыру мен жалпы сақтандыру. Мұнымен қатар мiндетті және epiктi
сақтандыру топтары ерекшеленiп отыр. Бiздің елiмiзде Сақтандыру қызметi
туралы Заңға сәйкес мiндеттi сақтандырудың сыныптары айтылмайды. Бұл ретте
әpбip түр сақтандырудың жеке тобы болып табылады. Сақтандырудыың міндетті
түрiндегi әрбiр сыныптың мазмұны және оны өткiзу шарты жөнiндегi қосымша
талаптар сақтандырудың осы сыныбын peттeyшi заң актілерiмен бекiтіледi.
Бүгінгі күнге дейiн мiндеттi түрде сақтандырудың төмендегiдей 5 қаулысы
бар: автомобиль көлiгi иелерiнiң азаматтық құқықтық жауапкершілігі (АҚЖ)
(1996 ж. 31-қазанынан); тасымалдаушының жолаушылар алдындағы АҚЖ-сы (1996
жылдың 14-қазанынан); ауыл шаруашылығы өндiрiсiн мiндеттi түрде сақтандыру
(1996 жылдың 10-желтоқсанынан, енгiзiлген өзгерiстер мен қосымшалар 1997
жылдың 2-cәyipiнeн); жеке нотарустардың АҚЖ-сы (1998 жыллдың 29 мамырынан);
соттар мен олардың мүлiктерiн, медициналық қызмет пен санаторий курорттық
елдердi мiндеттi түрде мемлекеттiк сақтандыру (1997 жылдың 19-наурызынан)
[7, 20б.].
Бұдан басқа көпшілігінің жүзеге асырылуының нақты шарттары заң жүзiнде
анықтала қоймаған мiндеттi түрде сақтандырудың 15-ке жақын түрлерi бар.
Мысалы, еңбек ету мiндеттepiн атқару кезiнде қызметкерлердің өмipiнe төнген
қayiптiң алдын алу жауапкершiлiгi (ҚР еңбек туралы Заңы 10.12.99 ж. N 493-
1), мұнай операцияларын жүзеге асыруға байланысты тәуекелдер (Мұнай
туралы Заң, 28.06.95 ж. N 2350), мiндеттi түрдегі экологиялық сақтандыру
(Қоршаған ортаны қорғау туралы Заң, 15.06.97 ж. N 160-1) және т.б.
мiндеттi сақтандыруға жатады.
Қазақстанның сақтандыру компаниялары филиалдар, өкілідіктер, және
еншілес компаниялар құруы мүмкін.
Сурет 2 Қазақстан сақтандыру нарығының құрылымы
Сақтандыру компаниясы - бұл сақтандырушының сақтандыру қорын
ұйымдастыруының нақты үлгісі. Сақтандыру келісімін жасау және оған қызмет
көрсетуді сақтандыру компаниясы жүзеге асырады [8, 18].
Сақтандыру компаниясы - оның қорларының толық бөлінгендігі және
сақтандыру және қызметтің басқа түрлерін жүзеге асырудағы дербестігі
көрсетілетін сақтандыру нарығының экономикалық бөлінген звеносы. Сақтандыру
компаниялары арасындағы экономикалық арақатынастар бірлескен және қайта
сақтандыру негізінде жүзеге асырылады [9, 126].
Сақтандыру компаниялары орындалатын сақтандыру операцияларының сипаты,
бкомпаниясы, қызмет көрсету аймағы бойынша құрылымданады. Сақтандыру
компаниялары бкомпаниясы бойынша акционерлік, жеке және өзара қоғамдық
сақтандыруға бөлінеді.
Акционерлік сақтандыру компаниялары – бұл акционерлік қоғам түрінде
сақтандырушы ретінде жеке капитал қатысатын мемлекеттік емес ұйымдастыру
үлгісі. Акционерлік сақтандырушының жарғылық капиталы шектелген қаржы
кезінде сақтандыру компаниясының қаржылық әлеуетін едәуір көбейтуге
мүмкіндік беретін акциялар мен басқа құнды қағаздардан қалыптасады. Дамыған
елдердің сақтандыру нарығында сақтандырушының акционерлік үлгісі басым
болады.
Жеке сақтандыру компаниялары бір меншік иесіне немесе оның отбасына
тиесілі. Жеке сақтандырушылардың бірегей үлгісіне заңды тұлға емес, жеке
тұлғалар бірлестігі Ллойд ағылшындық корпорациясын жатқызуға болады.
Мемлекеттік сақтандыруда сақтандырушы ретінде мемлекет болады.
Өзара сақтандыру қоғамы - бұл жеке және заңды тұлғалар тобы арасында
сақтандыру ережесімен бекітілген анықталған үлеске сәйкес болашақтағы
мүмкін шығындардың орнын толтыру туралы уағдаластықты көрсететін айрықша
мемлекеттік емес ұйымдастыру үлгісі. Өзара сақтандыру мәні жөнінен өз қоғам
мүшелері мүліктік мүддесінің сақтандыру қорғанын қамтамасыз ететін
сақтандыру қоры компанияларының коммерциялық емес үлгісі. Заңдылық
тұрғысынан алғанда өзара сақтандыру қоғамының әр мүшесі - бір мезгілде әрі
сақтандырушы, әрі сақтанушы. Мұнымен қатар өзара сақтандыру қоғамы
капиталына иелік ету құқығын, оның түсімі мен сақтандыру қорғанын
куәландыратын құжат полис болып табылады [10, 215б.].
Сақтандыру тәуекелін бастапқы мойнына алушы және оның бір бөлігін
келесі бір сақтандырушыға беретін тұлға қайта сақтанушы немесе цедент деп
аталады. Ал қайта сақтандыру тәуекелін мойнына алушы тұлға қайта
сақтандырушы деп аталады. Қайта сақтандыру тәуекелін қабылдаған қайта
сақтандырушы тәуекелдің бір бөлігін келесі бір сақтандырушыға бере алады.
Көпшілік жағдайда сақтандыру тәуекеліне жататын сақтандыру бағаларының өте
үлкен және қауіптілігі соншалықты жекелеген нарықта оны толық қайтара
алмайды. Сондықтан бұл жерде жүздеген сақтандыру компаниялары қатысады.
Нарық сыйымдылығы дегеніміз қайта сақтандыруға қатысушы сақтандыру
компаниялары жауапкершілігінің жалпы сомасы. Қайта сақтандыру жөніндегі
сұрақты қарастырған кезде әрбір сақтандыру компаниясы мұның экономикалық
тиімді болу жағын және қайта сақтандыру құнын есепке алу қажет. Қайта
сақтандыру құны дегеніміз қайта сақтандырушының өзінің үлесіне байланысты
тиіселі сыйлығы ғана емес, сонымен қатар тәуекелді қайта сақтандыруға беру
кезіндегі жұмыстар бойынша компанияның жасайтын шығындары. Қайта сақтандыру
қажеттілігімен қатар оның өзщіне тән қарама қайшылықтары бар. Яғни бір
жағынан қайта сақтандыру ірі сақтандыру оқиғалары болған кезде қайта
сақтандырушы мен цеденттің қаржылық тұрақтылығын сақтауға көмекке келсе,
екінші жағынан қайта сақтандыру кезінде цедент өзінің алатын сыйлығының бір
бөлігін қайта сақтандырушыға береді. Осыған байланысты қайта сақтандырудың
көлемін дұрыс анықтау әрбір сақтандыру компаниясы бойынша басты маңыз
алады. Әрбір қайта сақтанушы өзінде қалдыратын меншік бөлігінің шегін
анықтау керек. Оны анықтаудың негізінде келесі факторлар жатады:
1. Сақтандыру тәуекелі бойынша орташа зияндылық. Бұл жерде сақтандыру
оқиғасының тек қана саны емес, мүмкін болатын зардап мөлшері де алынады;
2. Сақатндырудың сәйкес түрі бойынша операциялардың орташа кірістілігі
немесе пайдалылығы;
3. Сақтандыру ісін жүргізу бойынша шығындардың мөлшері.
Қайта сақтандыру қарым-қатынасының ұзақ уақыт дамуы процесі кезінде
қайта сақтандыру шарттарының типтері қалыптасты. Олар халықаралық деңгейде
қолданылады. Екі жақпен келісіліп алынған міндеттеме формасы бойынша қайта
сақтандыру шарты келесі түрлерге бөлінеді:
4. факультативті қайта сақтандыру;
5. облигаторлық қайта сақтандыру;
6. факультативті-облигаторлық қайта сақтандыру.
Факультативті қайта сақтандыру бір ғана тәуекелге қатысты болады. Бұл
қатысушыға толық еркіндік береді. Яғни цедентке өзінің мойнында қанша
тәуекел қалдыру сұрағын шешуге мүмкіндік берсе, қайта сақтанушыға
тәуекелдің қай бөлігін қабылдау сұрағын шешуге мүмкіндік береді.
Облигаторлық қайта сақтандыру шарты цедентті сақтандыруға қабылдаған барлық
тәуекелінің белгілі бір бөлігін қайта сақтандыруға беруге міндеттейді.
Факультативті-облигаторлық немесе ашық қалпына келтіру шарты кезінде цедент
қандай тәуекелді және оның қандай мөлшерін қайта сақтандырушыға беру
жөніндегі шешімді қабылдайды. Бұл шарт қайта сақтандырушыға қауіпті әрі
тиімсіз болуы мүмкін. Себебі цедент сақтандыру портфеліне талдау жасай
отырып, қайта сақтандырушыға ең қауіпті тәуекелді беруі мүмкін.
Факультативті қайта сақтандыру шарты кезінде сақтандыру төлемдерінің
мөлшері қайта сақтандыру нарығында қалыптасқан жағдайларға байланысты
анықталады. Ал облигаторлық қайта сақтандыру шарты бойынша қайта сақтандыру
төлемдері сақтандырушының немесе цеденттің алғашқы сақтандыру шартына
отырған кзде сақтанушыдан алған сақтандыру сомасының төлемінен пайыз
түрінде анықталады. Факультативті-облигаторлық қайта сақтандыру шартында
сақтандыру төлемі екі жақтың келісімі бойынша жүргізіледі.
Цедент пен қайта сақтандырушының отырған шарттағы роліне байланысты
қайта сақтандыру активтік және пассивтік болып бөлінеді. Активтік қайта
сақтандыру тәуекелді беру, ал пассивтік қайта сақтандыру тәуекелді қабылдау
болып табылады. Сақтандыру ісінің тәжірибесінде қайта сқтандыруға тәуекелді
беруші сақтандыру қоғамын активтік қайта сақтандыруды жүргізуші деп, ал
тәуекелді қабылдаушы сақтандыру қоғамын пассивтік қайта сақтандыруды
жүргізуші деп қарау керек. Активтік және пассивтік қайта сақтандыруды бір
қоғам жүргізуі мүмкін. Яғни бір сақтандыру қоғамы бір мезгілде 3 қызмет
атқара алады: ол тікелей сақтандырушы, қайта сақтандырушы және цедент болуы
мүмкін.
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңының 3-бабында
берілген негізгі ұғымдар қатарында көрініс тапқан қайта сақтандыру-
өздерінің арасында жасасқан қайта сақтандыру шартына сәйкес бір жағынан
қайта сақтанушының сақтандыру тәуекелдерінің бәрін немесе бөлігін қайта
сақтандыруға беруіне және екінші жағынан осы тәуекелдерді қайта сақтандыру
компаниясының қабылданунына байланысты қызмет және соған байланысты
туындайтын қатынастар ретінде сипатталған. Осы орайда Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің Ерекше бөлімі 40-тарауының 824-бабының 1-
тармағында Сақтандырушы сақтанушы алдындағы өз міндеттерінің бәрін немесе
оның бір бөлігін орындау тәуекелдерін жабуды асқа сақтандырушыда (қайта
сақтандырушыда) қайта сақтандыру жолымен қамтамасыз етуге құқылы деп
көрсетілген.
1.2 Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің маңыздығы
Сыртқы экономикалық қызығушылықтарды сақтандыруға инвестициялық
тәуекелдерді сақтандыру жатады. Инвестиция дегеніміз пайда алу мақсатында
кәсіпкерліктің отандық обьектілеріне және басқа да қызмет түрлеріне
инвесторлармен – заңды және жеке тұлғалармен енгізілетін материалдық және
қаржылық ресурстары. Инвестицияны сақтандыру бұл сақтандырудың өзара
байланысты әртүрлі түрлерінің толық кешені. Мысалы, мұнай операцияларындағы
инвестицияларды сақтандыруға мұнай мен газды өндіру процесін сақтандыру,
тұрба бойымен немесе басқада көлік құралдарымен тасымалдау, зауыттардағы
қайта өңдеуді сақтандыру жатады. Мұнайды және газды өңдеу, тасымалдау және
қайта өңдеу қоршаған ортаға нақты өз шығынын келтіреді. Мұнай өңдеу және
қайта өңдеу зауыттарындағы еңбек жағдайын, бұл жерде жұмысшылардың
денсаулығы мен өмірін дәрігерлік және басқа да сақтандыру жағдайы
туындайды. Сонымен қатар мұнай өңдеу кәсіпорындарының жабдықтары,
машиналары, өндірістік ғимараттары, яғни үлкен көлемді материалдық
бағалықтарға да әртүрлі қауіптер келуі мүмкін. Сондықтан мұнай операциялары
бойынша салынған қаражаттарын сақтандырғысы келетін инвестордың немесе
банктің коммерциялық тәуекелі пайда болады.
Сақтандыру компанияларының инвестициялық тұрақтылығын және төлем
қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында "Сақтандыру қызметі туралы"
Қазақстан Республикасының Заңына, Қазақстан Республикасы Президентінің
"Бухгалтерлік есеп туралы" Заң күші бар Жарлығына, бухгалтерлік есептің
Қазақстандық стандарттарына және Қазақстан Республикасының өзге де
нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес уәкілетті органдар сақтандыру
компанияларына қаржылық есеп нысанын, оны жасау жөніндегі негізгі
талаптарды және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіне (бұдан әрі -
уәкілетті мемлекеттік орган) ұсыну мерзімдерін белгілейді[11, 253б.].
Инвестицияны сақтандырудың негізгі түрлері болып материалдық
ресурстарды, қаржылық тәуекелдермен келтірілген пайданы жоғалтуды
сақтандыру табылады. Инвестицияны сақтандыру бойынша обьекті ретінде
инвестормен сақтандырушы арасындағы жасақталған келісім шартқа сәйкес
инвестициялық қызметіне пайдаланылатын мүліктеріне келтірілген шығындарды
қалпына келтіру, жұмсалған несиелердің қайтарылуын қамтамасыз ету,
инвестицияны жүзеге асыру қорытындысында пайданы алу бойынша инвестор
алдындағы сақтандырушының жауапкершілігі табылады. Сақтандыру келісім
шартына сәйкес сақтандырушы:
- өрт, жарылыс, табиға апаттардың қорытындысында аяқталмаған өндіріс
пен күрделі құрылыс обьектілері және басқа да мүліктерге зақым келген
немесе жойылған жағдайда;
- инвестициялық қызмет қатысушысы – қарыз алушының инвестормен
берілген несиелердің жартылай немесе толық қайтармауы. Сақтандырушының
жауапкершілігі инвестициялық қызметті тоқтату және қарыз алушының төлем
қабілетсіздігі (инвестор алдында қаржылық міндеттемелерді орындай алмау
мүмкіндігі) сот тәртібімен анықталған жағдайда көрінеді;
- инвестициялық қызмет сот тәртібімен немесе мемлекеттік билік және
басқару органдарының әрекетімен тоқтатылған жағдайда инвестордың келісім
шартта көрсетілген пайданы ала алмау бойынша жауапкершіліктеріне ие болады.
Инвестицияларды сақтандыру мерзімі инвестициялық қызмет
субьектілерінің арасында қарастырылған келісім шартқа сәйкес инвестициялық
жобаны жүзеге асыру мерзімінен шыға отырып сақтандыру келісім шартында
анықталады. Сақтандыру келісім шарты сақтанушының жазбаша арызының
негізінде жасақталады. Арызбен қатар сақтанушы келесі құжаттарды ұсынады:
- инвестициялық қызмет субьектілерімен жасақталған келісім шарттың
және басқа да қатысты құжаттардың көшірмесін;
- инвестициялау мүмкіндігін, яғни инвестицияның қамтамасыз етілуін
анықтайтын құжаттар;
- инвестициялық жобаның технико-экономикалық талдауы жүргізілген
қорытынды көшірмесі.
Қызметтің арнайы түрін орындайтын инвестициялық қызметтің әрбір
қатысушысы осы қызметті жүзеге асыру лицензиясына ие болуы керек.
Қызметтердің тізімі мен оларды лицензиялау тәртібі ҚР-ның нормативтік
актілерімен бекітіледі. Қалыптасуы мен қызмет етуі экологиялық, санитарлық
және басқа да ҚР-ңын заңдылықтарымен бекітілген нормаларына сәйкес
келмейтін және мемлекет, заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың
қызығушылықтарымен құқықтарына шығын әкелетін обьектілерді инвенстициялауға
тиым салынады.
Сақтандырушының инвестициялық кірісіне сақтанушыны қатыстыру арқылы
өмірді сақтандыру (unit linked).
Unit linked шарттары мынаны негізге алады, осындай өнімдер бойывнша
төлемдердің белгіленген сипаты жоқ, олар толық немесе ішінара инвестициялау
нәтижесіне қатысты болады.
Өмірді сақтандыру бойынша дәстүрлі өнімдерде тәуекелді сақтандырушы
алатын Unit linked шарттарымен инвестициялық тәуекел жағдайында ол
сақтанушыға ауыстырылады (орайында сақтандыру сомасына қатысты қандай да
бір кепілдіктер болуы мүмкін). Мұндай шарттар ұзақ мерзімді инвестициялар
ретінде өте тартымды болып табылады, өйткені рыноктың ауытқуы ұзақ
аралықтағы мерзім ішінде қалпына келетін болады.
Осындай өнімді сатып алатын сақтанушы одан келіп түскен сақтандыру
сыйлықақылары есебінен құрылған белгілі бір қаржы құралдарын инвестициялау
үшін олардың кірістілік және тәуекелділік шаралары арқылы сақтандырушыны
қалыптастырған қорды таңдай алады. Сақтандыру ұйымдары тәуекелділік
жағдайына байланысты, мысалы, мейлінше төмен тәуекелді, тәуекелді және
мейлінше жоғары тәуекелді қорларды қалыптастыра алады. Бірнеше қорларға
қатысуға жол беріледі және соңынан сақтанушы қатысып отырған қорға ауысуға
болады [13, 130б.].
Unit linked сақтандыру бағдарламасының басқа артықшылықтары
бірмезгілде тікелей сақтандыру қорғанысын және инвестициялық кірісті алу
мүмкіндігі болып табылады.
Соңында Unit linked өнімдерінің бір артықшылығы акцияларға салым
жасаудан түскен тарихи пайда белгіленген пайыздық мөлшерлемесі бар қаржы
құралдарының кірістілігінен асып кететіндігіне негізделеді. Осы ұзақ
мерзімді асып кету жалпы алғанда 0,5-1% тәртіпті құрайды. Әрине, бұл айырма
онша үлкен болмаса да, сөз ұзақ кезеңдер туралы болған кезде жеткілікті
түрде қомақты болып көрінеді. Нәтижесінде Unit linked өнімдері көптеген
еуропа елдерінің сақтандыру рыногында маңызды роль атқарады: кейбір
елдерде оның үлесі барлық өмірді сақтандырудың 50%-нан асады.
Сөйтіп, өмірді сақтандыру саласында қызмет атқаратын сақтандыру
ұйымдары, және атап айтқанда Unit-linked өнімдерін ұсынушылар өз ұлттық
рыноктарындағы ірі институционалды инвесторлардың бірі болып табылады. Ең
негізгісі, сақтандыру ұйымдарының активтерін ұзақ мерзімді жобаларға
(тұрғын үй құрылысына және басқалар) салынуына, инвестициялық ережелердің
икемділікпен инвестициялану мүмкіндігіне себепші болады.
Қазақстан Республикасында Unit-linked шарттарына сақтандырылушының
сақтандыру компаниясының инвестициялық кірісіне қатысу тәртібін анықтайтын
арнайы және нақты әзірленген нормативтік құқықтық кесім қолданылады.
Тәуекелді басқару функциясы банк қызметінің барлық бағытын қатиды.
Қаржы тәуекелінің бірқатары активті операцияларымен, бірінші кезекте
кредиттік және инвестициялық қызметпен байланысты. Дипозиттерге, құнды
қағаздарға қаржы тарту қызметі де көптеген тәуекелдерге байланысты.
Банкінің бір мезетте активті және пассивті операцияларды іске асыруы
тәуекелдің қосымша факторларының пайда болуына, және олардың әсерін
шектеуге ерекше қарауды керек етеді. Сондықтан да тәуекелді басқару
банкінің стратегиялық басқаруының маңызды мәселелерінің қатарына жатады.
Аталған мәселе тәуекелді басқарудың ерекше жүйелерін жасау жолдары арқылы
іске асырылуы және ол банкінің қандай да болмасын бөлімдерінің қызметін
қамтуы керек. Банкілік тәуекелдер – банкілік қызметтердің ұсынылуы мен
нашар менеджмент нәтежиесінде пайда болатын тәукел екендігімен біз
келісеміз.
Қаржы басқаруында тәуекел – кірістілік байланыстылық
тұжырымдамасының маңызы өте зор. Кірісті көбейту үшін инвестордың үлкен
тәуекелге баруына тура келеді. Бірақ нормативтік актілер банкілердің тіпті
жоғары табыстарға жетуге, соған байланысты өте үлкен тәуекелдерге баруына
шектеу салады. Көптеген шектеулердің болуына да қарамастан табыстың өсуі
мен тәуекелдің біреуін таңдауға тура келеді [14, 186б.]. Бір жағынан
банкілер коммерциялық кәсіпорын ретінде жоғары табыс табуға ұмтылады.
Сондықтан олар өздерінің ресурстарын тәуекелдік операцияларға бағыттауға
тырысады. Жоғары тәуекелді операциялар жоғары түсімді болып табылады.
Екінші бір жағынан алғанда, банк қауіпсіздікке ұмтылуы керек. Банкілер үшін
қауіпсіздік дегеніміз - өтімділік соманың жеткілікті болуы. Өтімділік
термині тура мағынасында жүзеге асыру, сату, материалдық құндылықтар мен
басқа да қаржы түрлерін ақшақаражатына айналдырудың жеңілдігі дегенді
білдіреді. Енді бір тұжырым бойынша өтімділік – кредиттеуші мекеменің
өзінің қысқа мерзімдік міндеттемелерін төлеу мүмкіндігі О. В. Ефимов
Өтімділік – банкінің өзінің қысқа мерзімдік міндеттемелерін төлеуі - деп
жазады. Оның пікірі бойынша, банк осы арқылы өтімділік төлем төлеу
қабілетімен ерекшеленеді. Осыған ұқсас көзқарасты И. Т. Балабанов та
ұсынды. Ол Банкінің өтімділігі дегеніміз – оның өзінің қарызын тез арада
жабу мүмкіндігі деп жазды. Ағымдағы активтерді жүзеге асыру, яғни, оларды
қолма – қол атқара алса, субьект өтімді болып саналады. Бұл тұжырым
дегеніміз төлем төлеуге қабілеттілігінің бір тұжырымына жақын. Айырмашылығы
– қолданылатын көрсеткіштер мен есептеудің тәсілдерінде.
Басқа тұжырым бойынша, өтімділік дегеніміз – ағымдағы активтердің ақша
қаражатына айналуы мүмкіндігінің дайындығы мен жылдамдығы. Ал Н. П.
Кондраков былай дейді: Өтімділік дегеніміз – материалдық және басқа да
құндылықтарды іске асыру және оларды ақша қаражатына айналдыру. Ағыл – шын
авторының Бухгалтерлік сараптама еңбегінде банк өтімділігі – мерзім
жақындаған барлық төлемді жабу үшін өз активтерін ақшаға айналдыра білу
мүмкіндігі. Және өтімділік сөзінің өзі де ақшаға жеңіл аудара білуді
білдіреді деп жазады олар. В. В. Ковалев: Қандай да болмасын активтің
өтімділігін оның ақша қаражатына айнала білу мүмкіндігі деп түсіну, - деп
көрсетеді. Әрі қарай ол: - өтімділік деңгейі трансформациялау жүргізіліп
болатын уақыттың кезеңімен айқындалады дейді. Кезең неғұрлым қысқа болса,
аталған активтің өтімділігі соғұрлым жоғары болады. Бұл қорытынды А. Д.
Шереметтің Активті ақшаға айналдыруға кететін уақыт неғұрлым аз болатын
болса, соғұрлым оның өтімділігі жоғары болады деген қорытындысымен үндесіп
жатыр [15, 38б.].
Соныменен, біздің бойынша, өтімділік дегеніміз – банкі кез келген
уақытта, өзіне қабылдаған міндеттемелер бойынша қанағаттандыру мүмкіндігі,
яғни барлық кредит берушілер мен салымшылардың алғашқы талаптары бойынша
жауап бере алу мүмкіндігі. Тіпті жалпылама мағынада ағанда, өтімділік
тәуекелі дегеніміз – банкінің өзіне алған міндеттемелерін орындай алмау
қаупі. Нағыз керек сәтте парасатты баға бойынша алынған қаражатқа қол
жеткізе алса, банк өтімді болып саналады. Бұл дегеніміз, банкіде өтімділік
қаражаттың қоры бар, я болмаса ол зайымдарды немесе активтерді сату арқылы
сол қаражатты таба алады деген сөз.
Өтімділікті дұрыс бағалау және оны тиімді басқару кредиттік ұйымдардың
қызметінің неғұрлым маңызды мәселелерінің біріне жатады. Жекелеген
банкідегі кредиттік ситуация өтімділікті нашар басқарудың салдарынан немесе
оның активтерінің сапасының күрт төмендеуінен, алаяқтық мысалдарындағы
сияқты басқа да ішкі себептердің нәтежиесінен ғана емес, сонымен қатар
кредит беруші ұйымдарға деген жалпы сенімнің жоғалуынан туындаған да болуы
мүмкін. Бірақ банкідегі қандай да болмасын нақты себептен шыққан дағдарыс
пайда болса да, өтімділіктің тап өзі ғана туындаған мәселені шешу үшін
банкінің қарамағындағы уақыт ресурсын айқындайды.
Нарықтық белгісіздік жағдайында ақша қаражатын тарту және оны
жайластыруға байланысты операциялық қызметті іске асыру аздаған шығын
тәуекелі немесе тіпті шығынсыз-ақ тез әрі жеңіл түрде қолма-қол ақшаға
айналдырыла алатын өтімділік форма түріндегі қаржы қажеттілігін тудырады.
Өзінің сенімділігін сақтау үшін клиенттің қаржылық жағдайы нарықтың жай-
күйінің өзгеруімен және активтердіңтәуекелділігінің дәрежесіне байланысты
болуы мүмкін, болжанбаған жағдайлар үшін белгілі мөлшерде өтімділік қаржысы
болуы керек. Өтімділік резерв іс жүзінде қандай да болмасын ойда болмаған
қаржы мұқтаждықтарын қанағаттандыру (кредит және инветициялау бойыншатиімді
келісімдер жасау; кредитке деген күрделі және ойда болмаған сұранымның
ауытқуларына өтемақы төлеу, салымдарды аяқ астынан алғанда қаржының орнын
толтыру жәнет. б. ) үшін қажет.
Қысқа мерзімде пассивтерді салыстырмалы түрдегі ұзақ мерзімді
активтерге трансформациялау банкінің пайда табуының негізгі тәсілі болып
қызмет ететіні белгілі. Егер де банк активтер мен пассивтерді мерзімі
бойынша сәйкеспеу деңгейін көтеріп жіберсе, ол өтімділік мәселесімен бетпе-
бет келуі мүмкін. Ол тіпті ең жұмсақ деген түрде көрінсе де, банкіні ақша
рыногынан кредит сұрауға мәжбүр етеді. Активтер мен пассивтердің мерзімі
бойынша күрт сәйкес келмесе банкінің қаржы жағдайы мүшкілденіп кетуі
мүмкін.
Сақтандыру ұйымдары өз ресурстарын сақтандыру жарналары есебiнен
қалыптастырады және жинақталған қаражаттарды инвестициялық салымдарды
жүзеге асыруға бағыттайды. Қазақстанда сақтандыру компанияларының
инвестициялық портфелiнiң әртараптандыруын шектеу бойынша нақты талаптар
бар. Онда бағалы қағаздардың қандай түрлерiнде салымдарға лимиттер бар
екендiгi көрсетілген [15, 44б.].
Сақтандыру компаниясына тән ерекшелiктердiң бipi - қаражаттарды
тартудың ерекше формасы - сақтандыру полисiн сату. Олар алынған табысты
бiрiншiден, басқа компаниялардың облигациялары мен акцияларына және
мемлекеттiк бағалы қағаздарына салады. Сонымен қатар олар мемлекет пен
кәсiпорындарға ұзақ мерзiмдi несиелер бередi.
Қазақстан Республикасы аумағындағы сақтандыру ұйымдары өмiрдi
сақтандыру және жалпы сақтандыру салалары бойынша лицензия негiзiнде
жұмыс iстейдi. Жалпы сақтандыру саласындағы қызмет өмiрдi сақтандыру
саласындағы қызметпен бiрлесе және кездейсоқ жағдайлар мен ауруларды,
медициналық сақтандыруды қоспағанда, жинақтауды сақтандыру формасында
жүргiзіле алмайды.
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңының 3-
бабында берілген негізгі ұғымдар қатарында көрініс тапқан қайта сақтандыру-
өздерінің арасында жасасқан қайта сақтандыру шартына сәйкес бір жағынан
қайта сақтанушының сақтандыру тәуекелдерінің бәрін немесе бөлігін қайта
сақтандыруға беруіне және екінші жағынан осы тәуекелдерді қайта сақтандыру
ұйымының қабылданунына байланысты қызмет және соған байланысты туындайтын
қатынастар ретінде сипатталған. Осы орайда Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексінің Ерекше бөлімі 40-тарауының 824-бабының 1-тармағында
Сақтандырушы сақтанушы алдындағы өз міндеттерінің бәрін немесе оның бір
бөлігін орындау тәуекелдерін жабуды асқа сақтандырушыда (қайта
сақтандырушыда) қайта сақтандыру жолымен қамтамасыз етуге құқылы деп
көрсетілген.
Демек, қайта сақтандыру сақтанушының тиісті сақтандыру шарты бойынша
өзіне сақтандыруға қабылданған тәуекелдерге байланысты жауапкершілігінің
бәрін немесе айқындалған бір бөлігін өзара келісімделген мән-жайларға орай
басқа сақтандырушыға қайтадан сақтандыруға беруін көрсететін экономикалық
қатынастардың жүйесін білдіреді. Дегенмен, бұл ретте тәуекелдер
трансфертіне орай сақтандырушы мен қайта сақтандырушының арасынада
туындайтын экономикалық қатынастардың мәні-маңызы нақтылы ашылып
көрсетілмегені байқалады. Осыған байланысты бірден айта кететін жәйт, қайта
сақтандыру белгілі бір сақтандырушының сақтандыруға қабылданған
тәуекелдерге сәйкес туындауы ықтимал сақтандыру жағдайларының салдарын
жоюға (залалдарды жабуға, өтеуге) өз қаржылық мүмкіндігінің жеткіліксіз
болуына орай оны басқа сақтандырушының (қайта сақтандырушының) есебінен
орындалуын (жабылуын, өтелуін) көздеп жүзеге асырады. Сонымен бірге
сақтандырушы сақтандыру шарты бойынша белгілі бір кезеңде өзіне жүктелген
тәуекелдердің бәрін немесе бір бөлігін немесе бірнеше қайта сақтандырушыға
беру жолымен тәуекелдердің біртектілігіне (біркелкілігіне) қол жеткізуді
әрі осының нәтижесінде өз сақтандыру портфелінің тендестірілімділігін
қамтамасыз етуді де нысаналайды.
Тендестірілген сақтандыру портфелі қабылданған әрбір тәуекел бойынша
бір тектес жауапкершілігінің қалыптасуына әрі осындай жауапкершілік
дәрежесі тәуекелдерді қайта сақтандыруға берген сақтандырушының бір немесе
бірнеше сақтандыру жағдайы бойынша сақтандыру төлемдерін жүзеге асыруына
қарамастан оның қаржылық жай-күйінің тиісінше деңгейде орнықты болуына
мүмкіндік береді. Осы ретте қайта сақтандыру ықтимал сақтандыру жағдайы
салданынан келтірілген залалдардың мөлшерін азайтуды көздемейді, ол тек
залалдың салдарын тиісті мүдделерге сәйкес тиісінше жоюды мақсаттайды.
Сонымен, қайта сақтандыру бір сақтандырушының (қайта сақтандырушының)
өзіне қабылданған тәуекелдерге байланысты өз сақтанушысының алдындағы
міндеттемелерінің барлығын немесе белгілі бір бөлігін қайта сақтандыру
шартында айқындалған мән-жайларға орай басқа сақтандырушыға (қайта
сақтандырушыға) беруі арқылы сақтандыруын білдіреді. Бұл ретте тәуекелді
беруге байланысты процесс қайта сақтандыру цениясы болып саналады. Жасалған
қайта сақтандыру шартының тараптары тәуекелді берген (беретін) сақтандырушы
(қайта сақтандырушы) цедент , ал тәуекелдерге байланысты жауапкершілікті
қабылдап алған (алатын) сақтандырушы (қайта сақтандырушы) ценионарий болып
табылады. Осы қайта сақтанушының іс-қимылдарына байланысты мән-жай, қайта
сақтандырушымен қайта сақтандыру шартын жасасқан сақтандырушы өз
сақтанушысымен арадағы сақтандыру шартына сәйкес оның (сақтандырушының)
алдындағы міндеттемелерін орындау тұрғысынан толық көлемде жауапты болады.
Қайта сақтандыру (қызметі) қайта сақтандыру ұйымының қайта сақтандыру
шарттарынжасасуына және оны орындауына байланысты уәкілетті органның
лицензиясы негізінде жүзеге асыратын ерекше іс-қимылдары ретінде көрініс
табады.Қайта сақтандыру ұйымдарын құру, лицензиялау, реттеу, олардың
қызметін тоқтату, қызметін қадағалау принциптерін және т.б. көптеген мән-
жайлар мен ережелерді Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы
Заңы белгілейді. Осы Заңның 10-бабына сәйкес ұлттық сақтандыру рыногының
қатысушысы болып табылатын қайта сақтандыру ұйымы жүзеге асыратын қайта
сақтандыру қызметі кәсіпкерлік қызметінің бір түріне жатады [17].
Қазақстан Республикасының аумағындағы қайта сақтандыру ісі Сақтандыру
қызметі туралы Қазақстан Республикасының Заңында нысаналанған тәртіппен
міндетті түрде лицензиялауға тиіс. Қандай болмасын сақтандырушы сақтандыру
тәуекелдерін тек қайта сақтандыру жөніндегі лицензияның негізінде және
қайта сақтандыру шартын жасасу арқылы ғана қабылдай алады. Осы қайта
сақтандыру жөніндегі лицензия негізінде қайта сақтандыруды қызметінің
ерекше түрі ретінде жүзеге асыратын мамандандырылған қайта сақтандыру ұйымы
өмірді сақтандыру және жалпы сақтандыру салаларындағы сақтандырудың
барлық түрлерін қайта сақтандыруға құқылы. Аталған заңның сақтандыру ұйымын
құру, оның қызметін лицензиялау, реттеу және тоқтату бөлігіндегі нормаларды
қайта сақтандыруды жүзеге асыратын қайта сақтандыру ұйымдарын құру, олардың
қызметін лицензиялау, реттеу және тоқтату мән-жайларына орай қолданылады.
Сөйтіп, қайта сақтандыру сақтандырушының сақтандыруға қабылдайтын
тәуекелдерінің санын көбейтуіне мүмкіндік береді.Сонымен бірге қайта
сақтандыру жөнінде жасасылған шарттарының саны неғұрлым көп болған сайын
оның сақтандыру портфелінің теңдестірілімдігі де арта түседі. Қайта
сақтандыру сақтандырушының аса көп сақтандыру түрлерін (өнімдерін)
өткізуіне, сақтандыруға қабылданатын тәуекелдер тізілімін кеңейтуіне,
нақтылы сақтандыру түрлері бойынша күтпеген жерден орын алған (алатын)
келеңсіз салдардан өз активін қорғауына септігін тигізеді.
Қайта сақтандыру ісі (операциялары) тәуекелдерді қайта сақтандыруға
беру әдістеріне орай факультативтік қайта сақтандыру және шарттық қайта
сақтандыру болып бөлінеді. Қайта сақтандырудың факультативтік әдісі бойынша
қайта сақтандырушы (цедент) мен қайта сақтандырушы (цессионарий) қайта
сақтандыруға толығымен немесе ішінара берілуі ықтимал тәуекелдерді
бағалауға мүмкіндік алады.Бұл ретте факультативтік қайта сақтандыру шарты
тек бір тәуекелге қатысты жекелей мәміле ретінде көрініс табады.
Факультативтік қайта сақтандыру өрт тәуекелдерін, азаматтық-құқықтық
жауапкершілігінің кейбір түрлерін, өмірді, көлікті сақтандыруды, төтенше
тәуекелдерден (жер сілкінісінен, топан судан, әскери төңкерістерден және
т.б.) сақтандыруды, әуедегі, теңіздегі және авиациялық сақтандыруды
қамтиды[18].
Қайта сақтандырудың шартық әдісі бойынша қайта сақтанушы мен қайта
сақтандырушының арасындағы қатынастар облигаторлық сипаттағы (міндетті)
қатынастар болып табылады. Облигаторлық қайта сақтандыру қайта
сақтандырудың міндетті нысаны ретінде елдегі барлық сақтандырушылардың
белгілі бір көлемдегі тәуекелдерінің үлесін тиісті заңнама талаптарын
сәйкес нақтылы қайта сақтандырушыға (мемлекеттік қайта сақтандырушы ұйымы
болуы мүмкін) берілуін нысаналайды. Осы орайда облигаторлық қайта
сақтандыру шартындағы мән-жайлардың мұқият нақтыландырылуына жоғары
талаптар қойылады.
Қайта сақтандыру шарттары барабар және барабар емес болып бөлінеді.
Барабар қайта сақтандыру шарты да өз кезегінде квоталық және эксцеденттік
болып бөлінеді (кейде олар эксцеденттік сома шарты деп те аталады).Квоталық
қайта сақтандыру шарты бойынша қайта сақтанушы сақтандырудың нақтылы түріне
қатысты барлық тәуекелдердегі (сақтандыру сомасынан процентпен алғандағы)
үлесін қайта сақтандырушыға беруге, ал ол оны (үлесті) алуға міндеттенеді.
Бұл ретте қайта сақтанушы белгілі бір кезеңде алған сақтандыру төлемдерінің
барабар бөлігін қайта сақтандырушыға бере отырып, өзінде тек тәуекелді
бергені үшін комиссиялық сыйақыны ғана қалдырады. Осы квоталық қайта
сақтандыру шартында қайта сақтандырушыға қатысты нақтылы сома (квота) және
оның жауапкершілігінің лимиті көзделінуі мүмкін [18].
Эксцнденттік қайта сақтандыру шартының мән-жайларына орай қайта
сақтандыруға қабылданған барлық тәуекелдер (егер олардың сақтандыру сомасы
қайта сақтандырушының өзіндік жауапкершілігі көлемінің сомасынан асатын
болса) айқындалған лимит (эксцедент) шегінде қайта сақтандыруға беріледі.
Эксцнденттік қайта сақтандыру шартын жасасу кезінде қайта сақтандырушы
қабылдауға (жабуға) міндетті әрбір тәуекелдер тобының барынша деңгейін
айқындауға ат салысады. Демек эксцеденттік шарт бойынша қайта сақтандыруға
берілетін әрбір тәуекелге (сақтандыру шартына) орай қайта сақтандырушының
өзіндік жауапкершілігінің (өздігінен ұстап қалуының) нақтылы сомасы
белгіленеді. Осыған байланысты ескеретін жәйт, Сақтандыру қызметі туралы
Қазақстан Республикасы Заңының 46-бабының 5-тармағына сәйкес: Жекелеген
сақтандыру немесе қайта сақтандыру шарты бойынша сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының өздігінен ұстап қалуының ең көп мөлшері актуариймен
есептеледі және төлем қабілеттілігі маржасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz