Қор биржасы және биржалық сауданы ұйымдастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚОР БИРЖАСЫ ЖӘНЕ БИРЖАЛЫҚ САУДАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ
ҚОР БИРЖАСЫ ЖӘНЕ БИРЖАЛЫҚ САУДАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Биржасының мәні және
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қор биржасының түрлері және оның ісін мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ...16
1.3 Биржалық сауданың мәні және даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..27
2 ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚОР БИРЖАСЫНДАҒЫ БИРЖАЛЫҚ САУДАНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 34
2.1 Қазақстан Қор биржасының қызметін және ондағы биржалық сауданы жүргізу
механизмін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .34
2.2 Биржалық саудаға қатысушылар және биржалық тауарды саудаға
түсіру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Биржалық тауарлар - биржалық сауданың
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... .53
3 ТАРАУ
ҚОР БИРЖАСЫ ЖӘНЕ БИРЖАЛЫҚ САУДАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ДАМЫТУДЫҢ БОЛШАҚТАҒЫ
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... .68
3.1 Қазақстанның қор биржасы және биржалық сауда қарқынын ағымдағы жағдайы
және оның қызметін
болжамдау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 68
3.2 Қазақстанның қаржы нарығын тұрақтандырудағы негізгі міндеттердің бірі
қор биржасы және биржалық сауданы дамыту перспективалары ... ... ...76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..8 8
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 91
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Биржа деген сөздің екі түрлі
этимологиясы бар. Біріншіден, кейінгі латынның bursa сөзі әмиян деген
мағынаны білдірсе французша да, грекше де әмиян және студенттік шәкірт ақы
деген мағынаны білдіреді екен. Екіншіден, қазіргі Бельгияның Брюгке
қаласындағы Вандер Бурзе деген дворяниннің үйінде үш әмиян салынған белгі
ілінген. Сол үйдің алдындағы алаңда Еуропа қалаларынан келген саудагерлер
сауда – саттық жүргізген, әсіресе ақша айырбастаумен шұғылданған. Сөйтіп
алғашқы биржа 1406 ж. пайда болып, онда Еуропаның әртүрлі қалалары мен
елдерінен тауарлар айырбасталған. Ал қазіргі биржа – сауданың ұйымдасқан
түрі, сұраныс пен ұсыныстың негізінде белгілі бір тәртіппен және еркін баға
белгілеу принципіне сай стандартты биржалық активтерді сатып алу – сатуға
биржалық саудагерлер кездесетін орын.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын
дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы
қағаздар нарығының дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы
нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қор биржасы бойынша шетелдік,
ресейлік, қазақстандық ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар. Биржа
саудасы, оның қатысушылары, биржа саудасының жүргізілу механизмі ресейлік
ғалымдар А.А. Галанов, Я. Миркин, Е.Ф. Жуков, М.В. Романовский,
Т.С.Селеванова, Б.Б. Рубцов еңбектерінде көрініс тапты. Шетелдік
экономистер Д. Кидуэлл, Э. Найман биржалық сауда және шетелдік қор
нарығының даму сипатын көрсетті. Шетелдік және ресейлік экономистермен
қатар, көптеген қазақстандық ғалымдардың да бағалы қағаздар нарығы бойынша
ғылыми еңбектері аз емес. Қор биржасы және биржалық сауданың теориялық және
тәжірибелік тұстарын зерттеуде Г.Т. Абдрахманова, У.М. Искаков, Д.Т.
Бохаев, Э. Рузиева, Б.А. Көшенова, А.А. Ильясов, А.А. Адамбекова, А.А.
Арыстанов, Г.Н. Шалгимбаева, Г.С. Сейтқасымов ғалымдардың еңбектері
қарастырылды.
Диплом жұмысын жазуда Қазақстанда дамымай отырған қор биржасы
проблемасының маңыздылығы “Қор биржасы және биржалық сауданы ұйымдастыру”
тақырыбын таңдауға себепші болды.
Аталған мәселелердің маңыздылығы мен тақырыптың осы күнге дейін
толыққанды зерттелмегендігі дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға, оның
мақсаты мен міндеттерін айқындауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысының мақсаты ретінде Қазақстан Республикасы қор биржасы
және биржалық сауданы ұйымдастырудың теориялық-әдістемелік және тәжірибелік
жақтарын зерттей отырып, бағалы қағаздар нарығының даму бағыттарын анықтау
болып табылады. Аталған мақсатқа жету барысында зерттеудің алдында
келесідей міндеттер анықталған:
- қор биржасы және биржалық сауданы ұйымдастырудың теориялық пен
тәжірибелік мазмұнын қарастыру;
- Қазақстан қор биржасындағы сауда жасаудың үлгілерін, оны құрушы
факторларды зерттеу;
- Қазақстан қор биржасындағы сауда жасаудың дамуы жағдайында
Қазақстанда мемлекеттік реттеудің сипатын айқындау;
- Қазақстан қор биржасындағы сауда жасаудың жағдайына талдау жүргізу;
Зерттеу жұмысының пәні Қазақстан Республикасының Қор биржасы және
биржалық сауданы ұйымдастырудың теориялық және экономикалық қатынастардағы
ролін қарастыра отырып, Қазақстан қор биржасының дамыту процесстері болып
табылады.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының Қор биржасы және
ондағы биржалық сауданы жүргізілуін талдау саналады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде әлемдік
экономикалық ғалымдардың еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдар
монографиялары мен мақалалары, қор биржасы және биржалық сауда
қатынастарын реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттар
алынды.
Жұмыстың ақпараттық базасы ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР
Үкіметінің қаулылары, басқа да нормативтік құжаттар, ҚР Қаржылық қадағалау
Агенттігінің, ҚР Алматы өңірлік қаржылық орталықтың, ҚР Алматы өңірлік
қаржылық орталықтың қызметін реттейтін Агенттіктің, Қазақстан қор биржаның
материалдары пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімде Қазақстандағы қор биржасының мәні
және оның Қазақстанда пайда болуының маңыздылығы ашылып жазылған. Сонымен
қатар биржалық сауданы ұйымдастыру, биржалық сауданы жүргізудің тәртібі,
Биржа мүшелерінің және биржалық саудаға басқа да қатысушылардың өзара есеп
айырысу тәртібі жолдары келтірілген.
Екінші тарауда Қазақстандағы қор биржасы және биржалық сауданы
ұйымдастыру үрдістерін талдау туралы қаралған. Нақтылағанда биржалық
саудаға қатысушылар, биржалық тауарды саудаға түсіру, сауда тапсырмасы,
биржалық сауданы жүргізу механизмдеріне талдау жасалған.
Үшінші тарау Қазақстандағы қор биржасы және биржалық сауданы
ұйымдастыру үрдістерінің даму бағыттары жөнінде қарастырған. Қазақстандағы
қор биржасы және биржалық сауданы ұйымдастырудың қазіргі жағдайы және
оларды дамыту шаралары, Қазақстандағы қор биржасы және биржалық сауданы
ұйымдастырудың әлемдік қаржы дағдарысындағы қазіргі жағдайы туралы
қарастырған
Диломдық жұмыс көлемі 93 бетті құрайды. Онда 18-суреттер, 4-кестелер
және 4-қосымшалар келтірілген.
1 ТАРАУ ҚОР БИРЖАСЫ ЖӘНЕ БИРЖАЛЫҚ САУДАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Биржасының мәні және қызметтері
Қор биржасы нарықтың ауыстырылмайтын қаржылық делдалы болып табылады,
өйткені қаржылық құралдардың негізгі үлес салмағы сонда айналыста болады
және ол ресурстардың бір субъектіден екіншісіне қозғалысын реттейді.
Биржа терминінің пайда болуы жайлы екі түрлі түсінік қалыптасқан.
Біріншісі жаңа латынның bursa, яғни әмиян деген сөзіне негізделеді.
Сонымен қатар, француз тілінде bourse сөзі де әмиян және студенттік
шәкіртақы мағынасын береді; неміс тілінде bursе және итальян тіліндегі
borsа да сол мағынаны береді [1].
Екіншісі бельгиялық Брюгге қаласында тұрған Вандер Бурсе атты
голландық көпестің атынан пайда болды делінеді. Ол тұрңн үйде үш әмияның
суреті бар таңба болған. Оның үйі орналасқан жер стаушылардың жиналуына
ыңғайлы алаң болатын, мұнда олар ақшаларын ауыстырып, өздерінің істерін
жастайтын істерін жастайтын, сондықтан көпес мүмкнідігін жібермей өз
істерін жасайтын, сондықтан көпес мүмкіндігін жібермей өз үйін белігілі бір
төлемге алғашқы биржашыларға берген.
Қазіргі заман талаптарына сай сырт көрінісі өзгергенмен, бұл сөздің
мағынасы сол күйінде сақталған.
Егер заң тұрғысынан қарайтын болсақ, биржадағы операциялар қомақты
табыс көзін әкеледі, бірақ ол өз клиенттеріне ғимараттар мен қызметтер
ұсына отырып, тек қана өзін өзі қаржыландыра алатын, шығынсыз мекеме болып
қана отыр. Құқықтық қатынастардың тәуелсіз агенті бола отырып, биржа барлық
түсімдерін қызметшілер жалақысына жібереді. Кірістер шығыстардан асып
түскен уақытта, сол ақша қаражаттары сауда процесін жүргізуге және оған
қызмет көрстеуге, ондағы айырма биржа қызметкерлеріне сыйақы беруге, сауда
алаңдарын кеңейтуге, жаңа құралдарды сатып алуға, жаңа технологияны
енгізуге және зерттеуге кетеді.
Биржаның табысы мен мүлігі листингтегі бағалы қағаздарды оны қалыпты ұстап
тұру және тағы басқа қызмет көрсетуден түсетін түсімдерді қоспағанда,
Есептік палатаға түсіп тұратын төлемдерден, пайлық қабылдау және жыл
сайынғы биржа мүшелерінің төлемдерінен, биржалық операциялар алымдарынан,
көрстеілетін қызметтер үшін төлемдерден, сауда ережесі бұзылғандығы үшін
төлемдерден айыппұлдардан қалыптасады.
ҚР Бағалы қағаздар нарығы туралы Заңына сәйкес қор биржасы –
акционерлік қоғам формасында бағалы қағаздардың кәсіби қатысушыларымен
құрылған және қызметі өзін – өзі қаржыландыру қағидасына негізделген
коммерциялық емес ұйым. Қор биржасы ҚР мемлекеттік органдарына тәуелді
емес. Оның қызметі ерекше болып саналады және басқа да қызметтің түрлеріне
сәйкес келмейді. Ол лицензия негізінде әрекет етеді және басқа биржалар
қызметін атқара алмайды. Қор биржасы бағалы қағаздармен операциялар жүргізе
алатын қосымша құрылымдық бөлімшелерді ашуға құқығы бар, сонымен қатар
филиалдар мен өкілдіктерді де аша алады [2].
Ұйымдастырушылық тұрғыдан қор биржасы төмендегілермен айналыса алады:
бағалы қағаздармен мәмілелер жүргізуге арнайы құрылған сауда алаңын өз
клиенттеріне ұсыну;
бағалы қағаздар саудасын ұйымдастыру;
бағалы қағаздарға баға белгілеу;
өз мүшелеріне ұйымдастырушылық, ақпараттық кеңес беруші қызметін көрсету;
жеке талдаулықзерттеулерді жүргізу;
құқықтық қатынастар субъектілері арасында клиринг жүргізу;
Экономикалық тұрғыда қор биржасы мына функцияларды атқарады:
баға белгілеуші – биржа экономикалық тұрғыда негізделген бағаны белгілеуге
мүмкіндік береді;
бағаны болжау және ақпраттық – талдаулық – биржа мүмкін болатын сұраныс пен
ұсыныстың даму үрдісін анықтау бойынша ғылыми – зерттеу орталығы болып
табылады;
тәуекелді сақтандыру;
бағаны тұрақтандырушы функция – биржада бағаның ауытқу амплитудасы ескеріле
отырып, күн сайынғы баға тербелісі анықталады. Мұның асяынан тыс әрекет ету
мүмкін емес;
қор биржасы кез келген заңды тұлға ретінде өз клиенттері алдында белгілі
бір жауапкершілікте болады. Ол бағалы қағаздар нарығы субъектісінің шеккен
зиянының орнын толтыруға және өз функциясын дұрыс орындамаған, заңды
бұзған, биржалық сауда ережесін немесе коммерциялық құпияны ашып қойған
жағдайда жауапқа тартылуы тиіс.
Қазақстан Заңында Биржа – қызметтер көрсетуден алған табыстары оның
шығындарын өтеуге, биржа мен биржалық инфрақұрвлымды ақпараттық –
техникалық және әлеуметтік дамытуға пайдаланатын субъект деп жазылған.
Әлемде алғашқытауар биржалары 16 ғасырда Еуропаның сауда
орталықтарында: 1531 жылы – Антверпен (Нидерландыда), 1549 жылы – Лион,
Тулуза ( Францияда), 1556 жылы – Лондон ( Ұлыбританияда) пайда болды.
Ресейде алғашқы биржа I – Петрдің басшылығымен Санк – Петербургте 1703 –
1705 жылдарда құрылды. АҚШ – та (Чикагода) 1848 жылы пайда болды [3].
Әдетте көп мөлшердегі тауарларды сату арнайы орындарда, мыс., базарда,
жәрмеңкеде, дүкенде өткізіледі. Тарихи осындай жерлердің бірі биржа деп
аталады. Осыдан биржа ұғымының негізіне сауда жүргізілетін және тауарды
сатушы мен сатып алушы кездесетін орын жатады. Міне осы белгілер биржа
деген ұғымды басқа да сауда жүргізетін ұйымдармен біріктіреді. Әйтсе де,
әшейін саудадан биржалық сауданың ерекшеліктері бар:
биржада тауардың өзі сатылмайды, тауардың үлгілері немесе арнайы
сипаттамасы бойынша тауарды сатып алу – сатуға шарт жасалады;
биржалық саудаға ұсақ тауар өндірушілер немесе жеке сатып алушылар
қатыспайды, әдетте оған тауарлардың үлкен партияларын сататын және сатып
алатын сатушы – делдалдар қатысады.
Биржа ұғымы оның мәнін, яғни сауда жүргізетін алаң екенін білдіреді.
Бірақ кез – келген сауда жүргізетін орын биржа деп аталмайды. Биржа
ұғымының элементтерін 1-суретпен өрнектеуге болады.
Биржа ұғымы
Саудажүргізетін орын
Саудаға қатысушылардың ұйымы
Көтерме
сауда нарығы
1 Сурет. Биржа ұғымының құрамдас элементтері
Алғашқыда тауар биржасы саудаға нақты тауар түсетін орын ретінде, яғни
онда тауарлар сатылатын және сатып алынатын биржа ретінде пайда болды.
Алайда экономиканың қарқынды дамуы және сауда көлемінің жедел өсуіне
байланысты бүкіл тауарлар қозғалысын биржа арқылы ұйымдастыру мүмкін емес
еді. Нәтижесінде XX – ғасырда нақты тауарлар саудасы биржадан тыс айналымға
ауысты. Дегенмен тауар биржасы біржола жойылған жоқ. Әрі қарай ол екі түрлі
жолмен дами бастады. Еуропаның көптеген тауар биржалары тауар нарықтарының
конъюнктурасын айқындайтын, кеңес беретін және т.б. іс – шаралар жүргізетін
орталықтарға айналды. Бірсыпырасы фьючерстік тауар нарығын меңгеріп, яғни
фьючерстік тауар нарығын меңгеріп, яғни фьючерстік шарт жасасу негізінде
тауарларды сатып алу – сатуды ұйымдастырды. Фьючерстік биржалық сауданың
механизмі әмбебап болғандықтан оны қор биржалары да, валюта биржалары да
меңгерді. Нәтижесінде бір жағынан әртүрлі биржаның арасындағы көптеген
өзгешеліктер жойылса, екінші жағынан барлық биржалар әмбебап биржалар
ретінде қызмет етуде [4].
Тауар биржасы қазіргі биржалардың алғашқы нұсқасы. Оларда сатылған
активтер түріне (тауар, бағалы қағаз, валюта) байланысты кейін қор биржасы
және валюта биржасы бөлініп шықты.
Биржа дамуының болашағын айтатын болсақ, қазіргі кезде ғылыми –
техникалық прогресті пайдалану электрондық биржаны тарихи аренаға шығарды,
яғни биржалық сауданың бүкіл процесі компьютерленген. Осы бағытта биржалық
және биржадан тыс нарықтардың айырмашылығы жойылып, нарықтық активтердің
барлық түрін сататын, басқаратын және ұйымдастыратын бірегей электрондық
нарық пайда болады. Сөйтіп, 16 ғасырда пайда болған ежелгі биржа атауы
жаңа типтегі бірегей электрондық нарық компаниясына өтуі мүмкін. Сонда
биржа ұғымының мәні қазіргіден мүлдем басқаша түсіндірілетін болады. Осы
айтылғандарды 2- суретпен өрнектелік.
Тарихи мәліметтер биржа ұғымы үнемі өзгеріп отыратын түсінік екенін
аңғартады. Егер 1. суретте сауда өтетін орынға және көтерме сауда нарығына
көңіл бөлінсе, ал келесі 2. суретте электрондық сауда формасын пайдалануға
байланысты сауданы қызмет орнында да өткізуге болатыны аңғарылады.
Сондықтан қазіргі кезде саудаға арнаулы орын – сауда залын дайындаудың
қажеттілігі жойылды.ал биржаның көтерме сауда нарығы сияқты міндетті
белгісі де өзгерді. Себебі, электрондық жүйе арқылы бұрынғыдай активтердің
үлкен партиясы емес, кез – келген мөлшерін сатуға мүмкіндік туды. Айта
кететін жайт, биржаның клиенттерін, яғни сатып алушы мен сатушыны бір –
бірімен өзара кездестіретін биржалық делдардар қазіргі уақытта да нарықтық
қатынастардың негізі ретінде өз маңызын жойған жоқ. Алайда автоматтық жүйе
арқылы сатушы мен сатып алушыны іздестіру болашақта биржалық сауданың бұл
негізін де керек қылмайтын сыңайы бар.
Тауар биржасы
Тауар биржасы Қор биржасы Валюта биржасы
Әмбебап
(опциондық)
биржа
Әмбебап
(тауарлық
фьючерстік)
биржа
Электрондық биржа
Биржа болашақ бірегей
электрондық нарықты
ұйымдастырушы ретінде
2 Сурет. Биржаның эволюциясы
Келешекте жойылатынын болжауға болмайтын тек бір нәрсе ғана бар, ол
биржаның мәні. Себебі биржа сауданы ұйымдастырушы, басқарушы және бақылаушы
ұйым. Сайып келгенде, биржаның тарихи даму кезеңдерін төмендегідей
қорытындылауға болады: [5].
1. XVI ғасырда – биржа – импортталатын көтерме сауда орны.
2. XVII – XIX ғасырларда – биржа – тауарлармен, бағалы қағаздармен,
валютамен көпшілік ірі сауда ұйымдастыратын ұйым;
3. XIX ғасырдың II жартысы мен XX ғасырдың I жартысында – биржа –
бағалы қағаздармен және тауарларға фьючерстік шарттармен ашық,
көпшілік сауда жүргізетін ұйым;
4. XX ғасырдың 70 – 80 ж. – биржа – бағалы қағаздармен және
фьючерстік шарттармен ашық, көпшілік және электрондық сауда
жүргізетін ұйым;
5. XXI ғасырдың бас жағына болжам – биржа – бағалы қағаздармен және
фьючерстік шарттармен электрондық сауда жүргізетін ұйым;
6. XXI ғасырдың орта шеніне болжам – биржа компьютерлік жүйемен
сауданы басқаратын ұйым.
Биржаның қызметіне тек биржаның өзі ғана айналысатын, басқа бірде –
бір сауда ұйымдары жүргізбейтін істер жатады. Оны 3-суретпен өрнектеуге
болады.
Биржа жиналысын ұйымдастыру
сауда
сауда ережесін дайындау
материалдармен, кдрлармен
жабдықтау;
Ақпараттық қызметі Биржалық шарттарды
баға дайындау
компаниялар
нарықтар
Қазіргі биржа
қызметтері
Хеджирлеу (биржалық Биржалық арбитраж
сақтандыру)
Бағаның айырмашылығына Биржалық мәмілелердің
саудагерлік ойын орындалуына кепілдік
ұйымдастыру беру
Баға белгілеу қызметі:
бағаны анықтау
бағаны реттеу
бағаны болжау
бағаны белгілеу
3- Сурет. Қазіргі биржа қызметтері
Суретте көрсетілген қазіргі биржалардың негізгі қызметтерін таратып
айтатын болсақ, ол:
Біріншіден, ашық көпшілік сауда жүргізу үшін биржа жиналысын
ұйымдастыру керек. Ол үшін:
биржалық сауданы ұйымдастыру;
биржалық сауданың ережесін дайындау және бекіту;
сауданы материалдық, техникалық жабдықтау;
биржа қызметкерлерін оқыту және білімін жетілдіру;
саудаға қатысушыларға мамандық талаптарын дайындап, оны түсіндіру керек.
Сауданы ұйымдастыру үшін биржа ашық сауда жүргізетін көптеген сатушы
мен сатып алушы сиятын жақсы жабдықталған нарық орнын (биржалық зал)
дайындауы керек. Қазіргі электрондық байланыс құралдарын пайдалну
сатушылардың бір жерде болуын қажет етпей – ақ, сауданы электрондық
компьютерлік терминалмен жүргізуге мүмкіндік тудырады. Сондықтан биржалық
сауда залы жоғары нәтижелі электрондық сауда жүйесімен жабдықталуы керек
[6].
Сауданы ұйымдастыру биржадан сауда ережесін, яғни залдағы саудаға
қатысушылардың жүріс – тұрыс ережелерін және нормасын дайындап, оның қатаң
орындалуын қадағалауды қажет етеді.
Сауданы материалдық – техникалық қамтамасыз етуге биржа залын, саудаға
қатысушылардың жұмыс орнын жабдықтау, биржадағы бүкіл процестерді
компьютермен қамтамасыз ету жатады.
Биржалық сауданы жүргізу үшін биржада жоғары маманданған, білім
деңгейін қайта жетілдірген қызметкерлер штаты болуы қажет.
Биржалық саудаға қатысатын биржа мүшелерінің биржадағы жұмыс тәртібін
білуі, биржалық саудаға байланысты қажетті білімі мен іс – тәжәрибесі болуы
керек.
Екіншіден, биржалық шарттарды дайындау қызметі:
биржалық тауардың сапалық сипаттамасына қойылатын талаптарды стсндарттауды
( бір үлгіге салуды);
шартқа енгізілген активтер партиясының мөлшерін стандарттауды;
биржалық мәмілелер бойынша есеп айырысуға бірыңғай талаптарды жасауды (шарт
бойынша жүк жеткізу, өзара есептесу және биржамен есеп айырысу мерзімі мен
жағдайларын қоса алғанда) біріктіреді.
Үшіншіден, биржаның арбитраж қызметі, немесе биржалық сауда барысында
жасалған биржалық мәміле бойынша туындаған дауды шешу. Биржаның бұл
қызметінің маңызы аса зор. Бір жағынан алдау – арбаумен іс - әрекет
жасағысы келген сатушыларды анықтау шарасы болса, екінші жағынан мәміледе
жіберілген қате жазулардың, компьютер жүйесінің ақауларының және техникалық
қателердің әсерінен кеткен кемшіліктерді түзету тәсілі.
Төртіншіден,биржалық мәміленің орындалуына кепілдік беру қызметі
биржалық клиринг және есеп айырысу жүйесін қолдану арқылы орындалады. Ол
үшін биржа қолма – қол ақшасыз есеп айырысу және саудаға қатысушылардың
өзара тараптары мен міндеттерін есептеу жүйелерін қолданады. Сонымен бірге
олардың орындалуын ұйымдастырады.
Бесіншіден, биржаның баға құру қызметі – ол екі жақты жағдайды
көрсетеді:
Біріншісі, биржаның мақсаты – нарықтық дәл бағаны анықтау болса,
сонымен қатар бағаны заңсыз өзгертудің болмауын реттеу міндетін
орындауы.бұл қызметін таратып айтсақ, биржа биржалық тауарлардың барлық
түрлеріне баға қалыптастыруға және оны реттеуге қатысатын бірден – бір
ұйым. Биржада сұраныс пен ұсыныстың шоғырландырылуы, сондай – ақ көптеген
мәмілелердің жасалуы бағаға нарықтан тыс факторлардың әсерін жойып, нақты
бағаның сұраныс пен ұсынысқа сай белгіленуіне әсер етеді. Биржалық баға
биржаның ең маңызды қызметі ретінде баға кесу (белгілеу) процесінде
белгіленеді. Баға кесу депбиржаның күнбе күнгі қызметінде валюта немесе
бағалы қағаздардың, биржалық тауарлардың бағасын белгілеуді айтады.
Баға құру қызметінің екінші жағы – бағаны болжау. Биржада тауар
сатушылар мен сатып алушылардың шоғылландырылуы, биржалық мәміленің көптігі
және олардың көлемділігі, саудаға тауарлардың ірі партияларының түсірілуі
биржалық тауарлар бағасын өкілетті нарықтық бағаға айналдырып, ол көптеген
басқа тауарларға баға кесудің негізі ретінде алынады. Нәтижесінде биржа
баға құру қызметін атқарып, ол еңбек ақы ставкасы, амортизациялық аударым
нормасы және т.б. қатар баға құрудың базасы болады. Биржада мәмілеге келген
датадан соңғы бірнеше айдан кейін жөнелтілетін тауарлар шарттарымен сауда
жасалынатындықтан тауар жөнелтілетін датаға (күнге) дейін күнбе – күн баға
болжалып отырады [7].
Алтыншыдан, биржаның хеджирлеу немесе биржалық саудаға қатысушыларды
бағаның қолайсыз ауытқуынан сақтандыру қызметін орындау үшін мәміленің
арнаулы түрлерін және олардың жасалу механизімін қолданады. Биржа сатып
алушы мен сатушыға нақты тауарды өздері таңдауға және бір уақытта тиісті
биржалық саудаға не клиент, не қатысушы ретінде қатынасуға жағдай жасайды.
Бұндай шаралар биржаға деген сенімді арттырады. Биржаның хеджерлеу қызметі
фьючерстік шарт механизмін қолданылуға негізілген. Бұл қызметтің мәні
хеджер – сатушы бір мезгілде әрі тауар сатушы, әрі сатып алушы болуы тиіс.
Бұл жағдайда тауар бағасының өзгеруі бейтараптанады. Себебі бір мезгілдегі
сатушының ұтысы сол мезгілдегі сатып алушының ұтылысын көрсетеді, керісінше
де болады. Мұндай жағдайда хеджер, мысалы, жай нарықта сатып алушы болып,
ал фьючерстік шартпен биржалық нарықта қарама – қарсы жақта болып қол
жеткізеді. әдетте тауар өндірушілер өз өнімдеріне бағаның төмендеуінен
сақтанса, ал сатып алушылар сатып алатын өніміне бағаның өсуінен сақтанады.
Жетіншіден, биржаның саудагерлік қызметі – ол биржадағы коммерциялық
әрекет. Оның мақсаты – биржалық тауардың сату және сатып алу бағасының
айырмасынан пайда табу. Биржаның алыпсатарлық қызметі оның хеджерлеу
қызметімен тығыз байланысты. Биржадағы хеджердің құтылған қаупін алыпсатар
өзіне қабылдайды. Алыпсатушы – ол биржадағы кәсіби қызметкер болуы шарт
емес. Ол арзан алып, қымбатқа сату принципімен пайда табуды көздеген кез
– келген компания болуы мүмкін.
Сегізіншіден, биржа ақпараттық қызметін орындау барысында биржадағы
баға, биржада сауда жасайтын компаниялар, нарықтық конъюктура, әртүрлі
нарықтар бойынша болжам және тағы басқа іс - әрекеттері туралы мәліметтерді
бұқаралық ақпарат құралдарында үнемі жариялайды. Қазіргі биржрлардың
ақпараттық қызметінің айтарлықтай жаңалықтары соншалықты мол, мысалы,
дамыған мемлекеттерде биржалар өзінің 30% - ке дейінгі табысын биржалық
ақпараттарды сатудан табады [8].
1.2 Қор биржасының түрлері және оның ісін мемлекеттік реттеу
Әрбір биржаның жұмыс істеу ерекшеліктерін, құрылымын, басқару
органдарының құрамын білу үшін оның жіктелу нышандарын білу қажет.
Әлемде биржалар бірсыпыра белгілерге байланысты жіктеледі:
Біріншіден, биржалық тауар түріне байланысты әлемдік практикада:
1. тауар ( тауарлы – шикізат) биржасы;
2. қор биржасы;
3. валюта биржасы болып үшке бөлінеді.
Қазақстанда 1995 жылы қабылданған Тауар биржасы туралы заңда тауар
биржасы көтерме сауда орны деп айтылған. Ол кезде елімізде акционерлік
қоғамдардың құрылып, олардың акциясын ұзақ мерзімді инвестициялауға және
мемлекеттік бағдарламаны қаржыландыруға жұмсау бағалы қағаздар нарығын
қалыптастыруға себепші болды. Бағалы қағаздар нарығының дамуын, бағалы
қағаздардың айналысын, тауарлар қозғалысын реттеу және қадағалау мақсатында
арнайы орган – Қазақстан қор биржасына тек бағалы қағаздар ғана саудаға
түседі. Ал Ресейде, басқа елдерден ерекшелігі, бағалы қағаздармен сауданы
тауар биржасы да, валюта биржасы да жүргізеді [9].
Екіншіден, биржаны ұйымдастыру негізіне, яғни биржаны құрудағы
мемлекеттің роліне қарай әлемде биржа үш түрге бөлінеді:
а) ашық – құқықтық, яғни мемлекеттік биржа. Ондай биржалар биржа
туралы заң негізінде құрылып, мемлекет бақылауында болады. Ол биржалардың
мүшелігіне белгілі бір мөлшерде айналымы бар және сауда тізіміне енгізілген
сол аймақтағы кез – келген кәсіпкер кіре алады. Биржаға мүше емес жақтар да
кезекті кіру билетін сатып алып бір рет мәмілеге қатыса алады. Мұндай
биржалар Францияда, Белгияда, Голландияда кеңінен тараған.
ә) жеке – құқықтық, яғни жеке биржалар Англияға, АҚШ – қа тән. Бұл
биржаларға мүше болып тек биржалық корпорацияларға енген жақтар ғана кіре
алады. Ол биржалардың мүшелері аз, шектеулі ғана болады. Биржаның бұл түрі,
әдетте, мүшелік жарна төлейтін қоғам. Оның жарғылық қоры жарнаның (
сертификаттың) мөлшеріне қарай бөлінеді. Биржаның әрбір мүшесі ең құрығанда
бір жарнаның иесі болуы керек, ол иесіне биржаға кіріп, мәміле жасау
құқығын береді.
б) аралас биржалар – олар континентальды Еуропаға тән. Олар қор
биржасында кең өріс алған. Мыс., Веналық қор биржасы. Егер биржа
акционерлік қоғам формасында құрылса, онда мемлекеттің қарауында
акцияларының біразы болады. Ол жағдай атқарушы үкімет өкілдерінің биржаның
басқару органдарына енуіне және оның ісін бақылауға құқық береді.
Үшіншіден, биржаның құқықтық жағдайы, яғни биржаның статусы бойынша
биржалар негізінен акционерлік қоғамдар немесе жауапкершілігі шектеулі
серіктестер ретінде тіркеледі. Мыс., Ресейдің шет аймақтарында биржалар
жауапкершілігі шектеулі серіктестер түрінде құрылған. Ондай жағдай іскерлік
және экономикалық мәдениеттің төмен деңгейімен, оған қоса олардың құрылуын
және қызмет етуін қатаң қадағалайтын құқықтық негіздің жоқтығымен
түсіндіріледі. Биржа құрылтайшылары қажетті құжаттарды дайындағанда
еркіндікті пайдаланып, өздерінің мүддесін қорғайтын басқару және пайданы
бөлу механизімін көздейді. Жауапкершілігі шектеулі серіктестер формасындағы
биржаның жеткілікті үкімет орындарында тіркелуі де құрылтайшыларды
қызықтырады. Ал кейбір биржалар, мыс., Ресейдегі Алиса биржасы жеке
кәсіпорын ретінде тіркелген.
Төртіншіден, биржалық саудаға қатысушылар тұрғысынан ашық және жабық
биржалар болып құрылуы мүмкін. Жабық биржа саудасына делдалдар ретінде
биржа мүшелері ғана қатысады. Сатып алушылар мен сатушыларға биржа залы
жабық болады. Шетелдердегі қазіргі биржалар негізінен жабық биржа түрінде
ұйымдасқан, себебі биржалық сауда жоғары қауіпті және де олар жоғары
мамандықты талап етеді.
Ал ашық биржа саудасына биржа мүшелерінен және делдалдардан басқа
қатысқысы келгенднр де кіруне болады. Ашық биржа екі типке бөлінеді:
а) таза ашық биржа, оған делдалдың қызметінсіз екі жақ қатысады. Онда
сатып алушы және сатушы, яғни өндіруші мен тұтынушы тікелей байланысқа
шығады.
ә) аралас типті ашық биржа, онда тікелей сатушы және сатып алушылармен
мәмілені делдалдардың екі тобы жасайды:
клиент атынан және оның есебінен брокерлер;
өз атынан және өз есебінен операция жүргізетін дилерлер;
Биржанын ашықтық дәрежесі оның сауда стратегиясына тікелей байланысты.
Биржа өз ашықтығын жарнама мақсатында немесе сауданы қыздырып жіберу үшін
қолданады. Сондай-ақ биржаның ашықтығын биржа механизмінің дамымағандығымен
де түсіндіруге болады. Сондықтан саудаға биржа маманы еместер де қатысады.
Биржалық сауданы мейлінше жетілдіру жабық тұрғыда қызмет етуге,
мамандануының өсуіне, саудаға қатысушылардың өзара сенімі негізінде
іскерлік байланыстың қалыптасуына келтіреді. Одан басқа, жабық биржа
сауданы ұтымды ұйымдастыру және екі жақтың мүддесін қанағаттандыру үшін
құрылған делдалдар ұйымы ретінде өз концепциясына сай келледі. Сондықтан
сауда-саттықтың мүддесін қорғаушы ретінде жабық биржалардың артықшылығы мол
[10].
Бесіншіден, тауарлардың құрамы, яғни номенклатурасы бойынша биржалар
әмбебап және маманданған болып та жіктеледі. Биржалар мұндай жіктеу тауар
биржаларын тән.
Әмбебап биржаларда әртүрлі тауардың мол тобы саудаға түседі, ал
маманданған биржалар не бір тауар түрін сатуға, не болмаса әртүрлі тауарлар
тобын сатуға маманданады.
Маманданудың мәні мынада – биржаға немесе оның маманданған бөліміне
тауарлар тобын өндірушілер мен тұтынушылар шақырылады. Нәтижесінде биржада
жоғары деңгейдегі тиісті тауарлар шоғырланып, биржалық тауар айналымы
ұлғаяды.
әлемдік тәжірибеде маманданған биржалардың бірсыпыра артықшылықтары
бар екенін дәлелдеуде. Оларда:
а) сауда шығындары азаяды;
ә) монополиялық өндірушілердің өктемдігі шектеледі;
б) сатушы мен сатып алушыға ( өндіруші мен тұтынушыға) өзара тиімді
баға кесіледі;
в) биржалық үлгіні ( стандартты ) меңгеруі жоғары дәрежеде болады.
Алтыншыдан, әлемдік саудадағы биржаның орны және роліне байланысты
халықаралық және ұлттық биржалар деп те бөлінеді.
Халықаралық биржа – сатып алу – сату мәмілелерімен тұрақты сауда
жүргізумен бірсыпыра мемлекеттерді қамтитын көтерме нарықтың ерекше түрі.
Халықаралық биржалар әлемдік нақты тауар және қор нарықтарына қызмет етеді.
Мұндай биржалардың жұмысына әр түрлі мемлекеттердің іскер адамдары қатыса
алады. Халықаралық биржалар орналасқан мемлекеттер биржалардың қызметін
қамтамасыз ететін валюта, сауда және салық режимдерін орындауы тиіс.
Халықаралық биржалар өз кезегінде тауар, қор және валюта биржалары болып та
бөлінеді.
Халықаралық тауар биржалары негізінен әлемнің үш елінде – Англияда,
АҚШ – та және Жапонияда орналасқан. ХХ ғасырдың 90 – шы жылдарында бүкіл
халықаралық биржалық айналамның 98% осы елдердің үлесіне тиісілі болды.
Оларға: Англияда – Лондон Фокс биржасы ( Фьючерс энд Опшнс эксчейндж),
Лондон металл биржасы және басқалар; АҚШ – та – Нью – Йоркте және Чикагода
орналасқан биржалар; Жапонияда - әлемдік нарықта айналыста ьолатын тауарлар
мәмілелерімен қызмет істейтін биржалар жатады [11].
Халықаралық қор биржаларында Нью – Йорк, Лондон, Токио қор биржаларын
жатқызады.
Ұлттық биржалар бір мемлекеттің аймағында қызмет етеді. Олар осы
елдегі тауар өндіру, оларды айналысқа түсіру және тұтыну ерекшеліктерін
ескереді. Бұл мемлекеттердің валюта, сауда және салық режимдері арбитраждық
мәміле жүргізуге және биржа орналасқан мемлекеттің резидент емес фирмалары
мен тұлғаларына биржалық саудаға қатысуына кедергі жасайды.
Жетіншіден, қызмет аясы бойынша биржалар: орталық, аймақаралық және
аймақтық болып та жіктеледі. Мыс., Ресейде тауар және қор нарықтары
аймақтық және экономикалық ерекшеліктерді ескермейді.
Сегізіншіден, жасалған биржалық мәмілілердің сипатына қарай әлемдік
тәжірибеде биржалардың түрлері төмендегідей болады:
а) нақты тауар биржасы;
ә) фьючерстік;
б) опциондық;
в) аралас.
Нақты тауар биржасы биржалық сауданың алғашқы кезеңіне тән болды. Оның
айрықша белгілері – сауданың жиі – жиі қайталанып тұруы, оның белгілі бір
жерде өтуі, бекітілген ережеге бағынуы және біркелкі, сапа жағынан бір –
бірімен салыстырылатын көпшілік сауда деп есептелінуі. Атап кететін жәйт,
нақты тауар биржасының ең айрықша белгісі – сауда жасалғаннан соң, міндетті
түрде, тауарды сатып алушыға жеткізіп беру және оны сатып алушының қабылдап
алуы, яғни тауар иесін нақты өзгерту және сатылған тауарды сатушыдан сатып
алушыға ауыстыру.
Қазіргі кезде шетелдерде нақты тауар биржалары тек кейбір елдерде ғана
сақталған және олардың айналы болар – болмас. Экономикасы дамыған елдерде
нақты тауар биржалары қалмады деп есептелгенімен, алайда барлық Батыс
Еуропа мемлекеттерінде қазіргі кезге дейін тауар биржалары бар. Олар сауда
жасаушыларды, делдалдарды, сондай-ақ, транспорт мекемелерін және өнімді
өңдеуші фирмаларды біріктіріп, негізінен типтік шарттар дайындаумен және
нақты тауар нарықтары туралы ақпарат жинақтаумен шұғылданады.
Биржалық сауданың дамуы жаңа типтегі биржалардың, яғни фьючерстік
биржалардың пайда болуына әкеп соқтырады.
Фьючерстік сауданың негізгі белгілері мыналар:
мәміленің жалған сипатта болуы, яғни олар саудаға қызмет көрсететін өзгеше
қаржы институттары. Бұндай биржалар ақша қоры шоғырланған жерлерде, яғни
қаржы орталықтарында ашылады. Жергілікті бос ақша массасынсыз және банктік
несисіз фьючерстік сауда болуы мүмкін емес. Биржаның тауар нарығынан
тауарға құқық нарығына, сондай – ақ нақты тауар нарығынан жалған капитал
нарығына айналуы – ол қаржы капиталының ұлғаюы процесінің ажырамас бөлігі;
фьючерстік биржа өзгеше қаржы институты ретінде қор, валюта және тауар
нарықтарының қажетін қамтамасыз ететін осы активтердің баға нарығы қызметін
атқарып, хеджерлеу арқылы нақты тауарлармен жасалған мәміле бағасына және
фирмалардың бәсекелестік қабілетіне әсер етеді.
Осы айтылғандарды қорытындылай келіп, биржа түрлерін 4-суретпен
өрнектеуге болады [12].
Сурет-4. Қор биржасының түрлері
Жіктелу белгілері Биржаның түрлері Биржаның басқа түрі
1. Биржалық тауар Қор Тауар-шикізаты
түрлері Тауар Тауар –қор
Валюта
2. Биржаның құрудағы Ашық-құқықтық
мемлекеттік ролі (мемлекеттік)
Жеке-құқықтық (жеке)
Аралас
3.Биржаның құқықтық АҚ
негізі бойынша ЖШС
Жеке кәсіпорын
4.Биржалық саудаға Жабық
қатысушылар Ашық Таза ашық
5.Биржа саудасының Әмбебап
объектісі болған Мамандаған Тар түрде маманданған,
тауарлардың құрамы кең мамандаған
6.Халықаралық саудадағы Халықаралық
орны және ролі Ұлттық
7.Қызмет ету аясы Орталық (астаналық)
бойынша Аймақаралық
Аймақтық (жергілікті)
8. Биржалық мәміленің Нақты тауарлар биржасы
сипатына қарай Фьючерстік Опциондық
Аралас
Қазіргі нарықтық экономикада биржаның маңызы артуда, ол баға белгілеу
институты және биржалық сауданы ұйымдастырушы деген көзқарас қалыптасқан.
Оған дәлел қор биржасының атқаратын қызметі. Ол – бағалы қағаздар нарығын
ұйымдастырушы, яғни азаматтық – құықтық мәмілеге келіп, бағалы қағаздармен
сауда жасауға мүмкіндік беретін ұйым. Қазақстан Республикасының Бағалы
қағаздар туралы Заңында көрсетілгеніндей қор биржасы коммерциялық емес
ұйым.
Сауданы ұйымдастырушы төмендегідей талаптар қойылады:
оның қалыптасқан сауда жүйесі болуы керек: есептегіш құралдар, бағдарлама,
телекоммуникациялық құралдар және басқа жабдықтар туралы мәліметтер, бағалы
қағаздарды сатып алу – сату шартын жасау және оны орындау үшін қажетті
ақпараттар;
бағалы қағаздарды сатып алу – сату шарты бойынша есеп айырысу жүйесін
ұйымдастыру; мұндай жүйені ұйымдастырушы өз алдына ұйым құруы мүмкін,
немесе бұл қызметті Қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау
Агенттігінің берген лицензиясы бар маманданған ұйым шарт бойынша орындауы
мүмкін;
агентікпен келісіп бекітілген сауданы ұйымдастыру ережесі, оны орындауға
көмектесетін ішкі операциялық процедуралар, сондай – ақ листинг және
делистинг жүргізу ережесі болуы керек;
өз капиталы болуы керек;
сауданы ұйымдастырушының белгіленген мөлшерден кем емес мүшелері болуы
керек;
өз өкілетті мүшелерінің реестерін жүргізу керек.
Сауданы ұйымдастырушыларды жылына бір реттен кем емес, сыртқы аудитпен
тексеріп отыру керек.
Биржадан басқа сауданы ұйымдастыратын, оның үздіксіз қызметін
қамтамасыз етіп отыратын биржалық инфрақұрылым қажет. Оған: депозитарийлер,
тіркеушілері клирингтік палаталары, ақпараттық агенттіктер және биржалық
қойма жатады. Енді осы инфрақұрылымдарды таратып айталық.
Депозитарий – ол бағалы қағаздар нарығының қаржы құралдарымен
мәмілелерді тіркеуді, депоненттердің қаржы құралдары бойынша құқықтарын
есепке алу мен растауды, оларды сақтауды, сондай – ақ тиісті лицензиясы
болған кезде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімін жүргізуді жүзеге асыратын
кәсіби қатысушы құқықтық тұлға, ұйым. Ол бағалы қағаздардан туындайтын
құқықтарды тіркеу және эмитент пен инвестор арасында делдалдық қызметтерді
атқарады [12].
Депозитарийдің болуы ең алдымен өзі қызмет көрсететін биржа
мәмілелерінің орындалуын жеделдетеді.
Тіркеуші – бағалы қағаздар нарығының бағалы қағаздарды ұстаушылардың
тізімін қалыптастыруды, сақтауды және жүргізуді жүзеге асыратын кәсіби
қатысушысы.
Есеп айырысу –клирингтік ұйым –ол елдің орталық банкі берген
лицензиясы бойынша қор биржаларында барлық есеп айырысу операцияларын
орындайтын заңды тұлға. Есеп айырысу – клирингтік ұйым қор биржасымен қатар
тауар және фьючерстік нарықтарға да қызмет көрсетеді.
Есеп айырысу – клирингтік ұйымдар тек ұлттық қана емес, сондай –ақ
халықаралық, ал болашақта әлемдік болып ұйымдасуы мүмкін. Мұндай өзгерістер
ұлттық биржалық нарықтардың интернационалдануын көрсетеді.
Есеп айырысу – клирингтік ұйым – ол коммерциялық ұйым, оның мақсаты –
пайда табу. Жарғылық қоры мүшелерінің жарнасынан құрылады. Оның табысының
көздері:
мәмілені тіркегені үшін ақы;
ақпарат сатудан түскен табыс;
ұйым қаражатын айналысқа түсіруден түскен табыс;
есеп айырысу технологиясын сатудан, бағдарламалық қамтамасыз етуден және
т.с.с. қызметтен түскен табыс.
Есеп айырысу – клирингтік ұйым туынды бағалы қағаздарды, яғни
фьючерстік шарттарды және биржалық опциондарды сатуда негізгі орын алады.
Биржа ісін реттеу немесе биржалық нарықты реттеу деген қоғамның
өкілетті ұйымының биржаға қатысушылардың жұмысы мен олардың арасындағы
операцияларды жүргізу тәртібі.
Биржаны сырттан да, сондай – ақ іштен де реттеуге болады. Ішкі реттеу
деп өзінің нормативті құжаттарын, атап айтқанда, жарғы, ережелер және
биржаның өзінің, бөлімшелерінің және қызметкерлерінің қызметін анықтайтын
басқа да ішкі нормативті құжаттарын орындауын айтады. Ал сырттан реттеу деп
биржа өз қызметінде мемлекеттік актілерді, басқа ұйымдардың актілерін және
халықаралық келісімдерді орындауын айтады.
Биржа ісін реттеуді мынадай өкілетті ұйымдар немесе органдар атқарады:
1) мемлекеттік органдар;
2) бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылар немесе нарықты өзін -
өзі реттеушілер;
3) қоғамдық реттеу, яғни мемлекеттің кейбір реттеу қызметтерінің іске
асуының алғы шарты – қоғамдық пікірді ескергендігі.
Биржалық нарықты реттеудің міндеттері:
Біріншіден, биржалық нарықтағы тәртіпті қадағалау, биржаға қатысушылар
үшін жұмыс істеуге барлық жағдайларды тудыру.
Екіншіден, биржаға қатысушыларды кейбір теріс ниеттілерден және
алаятықтан, қылмыстық әрекеттерден және жалпы қылмыстан қорғау.
Үшіншіден, сұраныс пен ұсынысты шоғырландыру негізінде емін – еркін
және ашық биржалық баға белгілеу процесін қамтамасыз ету.
Төртіншіден, кәсіпкерлікке ынталы болу үшін және кәсіпкердің әрбір
тәуекелі сыйақыға бара – бар келетін тиімді нарық құру
Бесіншіден, жаңа биржалық нарықтарды құру, биржалық құрылымдардың
жаңалықтарын және бастамасын қолдау және т.б. іс - әрекеттер жүргізу.
Алтыншыдан, биржалық нарықтың кәсіби қатысушыларын таңдап алу. Кәсіби
делдалдар білімі, тәжірибесі және капиталы бойынша өкілетті органдардың
талабын қанағаттандыруы тиіс.себебі қазіргі биржалық нарық онсыз қызмет ете
алмайды.
Жетіншіден, барлық нарыққа қатысушылардың нарық нормасы мен ережелерін
орындауын бақылау. Бақылауды тиісті бақылау органдары жүргізеді.
Сегізіншіден, биржада орнатылған нормалар мен ережелерден ауытқығаны
үшін жазалау шараларын қолдану. Ондай шараларға мыналар жатқызылуы мүмкін:
ауызша және жазбаша ескертулер, айыппұл төлеу, қылмыстық жазалау, биржа
мүшелігінен шығару.
Биржалық нарықты реттеу принциптері әлемдік биржалық нарықтың сан
ғасырлық тәжірибесінде қалыптасқан. Ол принциптердің негізгілерін атап
өтелік:
Біріншісі, бір жағынан биржадан тыс нарыққа қатысушыларға байланысты
реттеу тәсілін ажырату болса, екінші жағынан, биржалық нарықтың кәсіби
қатысушыларына байланысты реттеу.
Екіншісі, биржалық нарықта болып жатқан ақпараттарды мүмкіндігінше
толық жариялау. Нәтижесінде нарыққа қатысушылардың қажетті іскерлік шешім
қабылдауларына мүмкіндік туып қана қоймай, сондай – ақ биржаға және оның
мүшелеріне деген сенім артады.
Үшіншісі, қызмет көрсету сапасын көтеру және оның құнын төмендетудің
объективті механизмі ретінде бәсекелестікті қамтамасыз ету.
Төртіншіден, ереже шығармашылығы мен ереже қолдауды бірдей басқару
немесе реттеу органдарына осы екі істі қатар атқаруға рұқсат бермеу.
Бесіншісі, норма шығармашылығына жариялылықты және нарық проблемаларын
көпшілікті талқылауды қамтамасыз ету.
Алтыншысы, әлемдік тәжірибедегі сабақтастық (жалғастырушылық)
принциптерін отандық биржалық нарықты реттеуде қолдану.
Жетіншісі, биржа ісін реттеуді мемлекеттік және мемлекеттік емес
басқару органдары арасында үйлесімді бөлу.
Биржалық нарықты мемлекеттік реттеу жүйесіне біріншіден, мемлекеттік
және басқа да нормативтік актілер, екіншіден, мемлекеттік реттеу және
бақылау органдары жатады.
Қазақсан Республикасында биржа қызметін реттейтін негізгі мемлекеттік
органдарға: Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау
Агенттігі, Қазақстан қаржы министрлігі және Қазақстан Ұлттық банкі жатады.
Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі тікелей
Қазақстан қор биржасының қызметін реттесе, ал Ұлттық банк валюта биржасының
қызметін реттеумен шұғылданады. Қаржы министрлігі бухгалтерлік есеп
тәртібін белгілеп, мемлекеттік бағалы қағаздарды шығаруды ұйымдастырып және
олардың биржадағы айналымын реттейді [13].
Қазақстан биржалық нарығы мынадай негізгі заң актілерімен реттеледі:
Азаматтық кодекс. Жалпы бөлім. 1995 ж.; Қазақстан Ұлттық Банкі туралы
Заң. 1995 ж. 30 наурыз; Қазақстандағы банктер және банктік қызмет туралы
Заң. 1995ж.31 тамыз; Тауар биржалары туралы Заң. 1995 ж. 7 сәуір;
Қазақстан Республикасында қозғалмайтын мүліктің ипотекасы туралы Заң.
1995 ж. 24 желтоқсан; Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу туралы
Заң. 1996 ж. 24 желтоқсан; Қазақстан Республикасында зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы Заң. 1997 ж. 20 маусым; Қазақстан Республикасында
сақтандыру қызметі туралы Заң. 1997ж .20 маусым; Қазақстан
Республикасында сақтандыру қызметі туралы Заң. 2000ж. 18 қаңтар;
Акционерлік қоғамдар туралы Заң.2003ж.13 мамыр; Бағалы қағаздар нарығы
туралы Заң.2003ж. 2 шілде; Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды
мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы2003ж.4 шілде.
1.3 Биржалық сауданың мәні және даму кезеңдері
Биржалық сауда – ол әрқашан ұйымдастырылған нарықтың бір формасы,
яғни ол нормативтік акттерде көрсетілген ережеге сай қызмет ететін нарық
[14].
Жалпы нарық деген түсінік капиталға жеке меншік негізінде құрылған
өндірістік қатынастардан туындайтын көптеген процестерді қамтиды. Алайда,
биржалық іс - әрекет тұрғысынан қарағанда нарық деген ұғым сату, сатып
алуға байланысты процестерден тұрады. Осы мағынада ұйымдастырылған нарық –
ол белгілі бір тәртіппен кез– келген активтерді, яғни тауарларды, қызмет
түрлерін., бағалы қағаздарды және т.б. активтерді сатып алу, сату
қатынастарының жиынтығы.
Нарықта активтердің қай түрі айналысқа түсуіне байланысты оны
ұйымдастыру ерекшеліктері де өзгеріп отырады. Дегенмен ұйымдасқан нарыққа
тән бірсыпыра ерекшеліктер бар. Олар:
• сауда жүргізу, есеп айырысу және активтерді нарыққа түсірудің бекітілген
ережелері болуы;
• нарықтың жұмысын басқаратын ұйымның болуы шарт;
• уақыт және кеңістік бойынша сұраныс пен ұсынысты шоғырландыру;
• мемлекеттік органдар және қоғамдық ұйымдар тарапынан нарықтың жұмысын
реттеу керек.
Ұйымдастырылған нарық – ол, басқаша айтқанда, реттелген нарық, бірақ
бұл реттеу деңгейі әртүрлі болуы мүмкін. Мыс., тауарлардың немесе басқа да
активтердің сатып алу – сату процестерді әртүрлі деңгейде реттеліп отырылуы
мүмкін. Сауданы ұйымдастыратын ұйым болуы қажет. Ол сауда ережесін жазып,
оны бекітіп, нарыққа қатысушыларға жеткізіп, оның орындалуын қадағалап
отырады. Сауда ережесі көп жылғы жұмыс тәжірибесінен қалыптасады. Егер
белгілі бір нарықтың конъюктурасының өзгерістерін қадағалап отыратын
қатысушылар болмаса ( сатып алушылар, сатушылар) жаңа ұйымдасқан нарық
болсын сауда жүрмей қалуы мүмкін.
Мемлекеттік нарықты реттейтін екі түрлі – бір жағынан фискальдық іс
тұрғысынан, яғни нарық жұмысынан салық алу, екінші жағынан кейбір активтер
нарығын дамытуды ынталандыру мақсатымен саясат жүргізеді.
Ұйымдастырылған нарық бірсыпыра белгілерге байланысты жіктеледі:
1. Сатылатын активтердің түріне: Өз кезегінде ол –
• ұйымдастырылған тауар нарығы;
• бағалы қағаздар нарығы ( ол әрқашан ұйымдастырылған нарық);
• банктік ссуда нарығы;
• валюта нарығы болып бөлінеді.
2. Ұйымдастыру деңгейіне қарай шартты түрде үшке бөлінеді:
• шағын ұйымдасқан, онда сауданың барлық процестері ережемен реттелмейді,
• ұйымдасқан, онда сауда ережемен реттеледі;
• жоғарғы деңгейде ұйымдасқан, онда сауданың негізгі элементтері ережемен
жан – жақты реттеледі.
3.Нарықтың пайда болуына қарай:
• өзара ұйымдасқан, яғни саудаға қатысушылар өздері ұйымдастырған;
• орталықтанған, яғни нарықты мемлекет ұйымдастырған болып бөлінуі мүмкін.
4.Сауданың жүргізілу формасына қарай:
• Ұйымдасқан көтерме нарық;
• ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚОР БИРЖАСЫ ЖӘНЕ БИРЖАЛЫҚ САУДАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ
ҚОР БИРЖАСЫ ЖӘНЕ БИРЖАЛЫҚ САУДАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Биржасының мәні және
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қор биржасының түрлері және оның ісін мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ...16
1.3 Биржалық сауданың мәні және даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..27
2 ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚОР БИРЖАСЫНДАҒЫ БИРЖАЛЫҚ САУДАНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 34
2.1 Қазақстан Қор биржасының қызметін және ондағы биржалық сауданы жүргізу
механизмін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .34
2.2 Биржалық саудаға қатысушылар және биржалық тауарды саудаға
түсіру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Биржалық тауарлар - биржалық сауданың
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... .53
3 ТАРАУ
ҚОР БИРЖАСЫ ЖӘНЕ БИРЖАЛЫҚ САУДАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ДАМЫТУДЫҢ БОЛШАҚТАҒЫ
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... .68
3.1 Қазақстанның қор биржасы және биржалық сауда қарқынын ағымдағы жағдайы
және оның қызметін
болжамдау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 68
3.2 Қазақстанның қаржы нарығын тұрақтандырудағы негізгі міндеттердің бірі
қор биржасы және биржалық сауданы дамыту перспективалары ... ... ...76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..8 8
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 91
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Биржа деген сөздің екі түрлі
этимологиясы бар. Біріншіден, кейінгі латынның bursa сөзі әмиян деген
мағынаны білдірсе французша да, грекше де әмиян және студенттік шәкірт ақы
деген мағынаны білдіреді екен. Екіншіден, қазіргі Бельгияның Брюгке
қаласындағы Вандер Бурзе деген дворяниннің үйінде үш әмиян салынған белгі
ілінген. Сол үйдің алдындағы алаңда Еуропа қалаларынан келген саудагерлер
сауда – саттық жүргізген, әсіресе ақша айырбастаумен шұғылданған. Сөйтіп
алғашқы биржа 1406 ж. пайда болып, онда Еуропаның әртүрлі қалалары мен
елдерінен тауарлар айырбасталған. Ал қазіргі биржа – сауданың ұйымдасқан
түрі, сұраныс пен ұсыныстың негізінде белгілі бір тәртіппен және еркін баға
белгілеу принципіне сай стандартты биржалық активтерді сатып алу – сатуға
биржалық саудагерлер кездесетін орын.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын
дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы
қағаздар нарығының дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы
нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қор биржасы бойынша шетелдік,
ресейлік, қазақстандық ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар. Биржа
саудасы, оның қатысушылары, биржа саудасының жүргізілу механизмі ресейлік
ғалымдар А.А. Галанов, Я. Миркин, Е.Ф. Жуков, М.В. Романовский,
Т.С.Селеванова, Б.Б. Рубцов еңбектерінде көрініс тапты. Шетелдік
экономистер Д. Кидуэлл, Э. Найман биржалық сауда және шетелдік қор
нарығының даму сипатын көрсетті. Шетелдік және ресейлік экономистермен
қатар, көптеген қазақстандық ғалымдардың да бағалы қағаздар нарығы бойынша
ғылыми еңбектері аз емес. Қор биржасы және биржалық сауданың теориялық және
тәжірибелік тұстарын зерттеуде Г.Т. Абдрахманова, У.М. Искаков, Д.Т.
Бохаев, Э. Рузиева, Б.А. Көшенова, А.А. Ильясов, А.А. Адамбекова, А.А.
Арыстанов, Г.Н. Шалгимбаева, Г.С. Сейтқасымов ғалымдардың еңбектері
қарастырылды.
Диплом жұмысын жазуда Қазақстанда дамымай отырған қор биржасы
проблемасының маңыздылығы “Қор биржасы және биржалық сауданы ұйымдастыру”
тақырыбын таңдауға себепші болды.
Аталған мәселелердің маңыздылығы мен тақырыптың осы күнге дейін
толыққанды зерттелмегендігі дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға, оның
мақсаты мен міндеттерін айқындауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысының мақсаты ретінде Қазақстан Республикасы қор биржасы
және биржалық сауданы ұйымдастырудың теориялық-әдістемелік және тәжірибелік
жақтарын зерттей отырып, бағалы қағаздар нарығының даму бағыттарын анықтау
болып табылады. Аталған мақсатқа жету барысында зерттеудің алдында
келесідей міндеттер анықталған:
- қор биржасы және биржалық сауданы ұйымдастырудың теориялық пен
тәжірибелік мазмұнын қарастыру;
- Қазақстан қор биржасындағы сауда жасаудың үлгілерін, оны құрушы
факторларды зерттеу;
- Қазақстан қор биржасындағы сауда жасаудың дамуы жағдайында
Қазақстанда мемлекеттік реттеудің сипатын айқындау;
- Қазақстан қор биржасындағы сауда жасаудың жағдайына талдау жүргізу;
Зерттеу жұмысының пәні Қазақстан Республикасының Қор биржасы және
биржалық сауданы ұйымдастырудың теориялық және экономикалық қатынастардағы
ролін қарастыра отырып, Қазақстан қор биржасының дамыту процесстері болып
табылады.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының Қор биржасы және
ондағы биржалық сауданы жүргізілуін талдау саналады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде әлемдік
экономикалық ғалымдардың еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдар
монографиялары мен мақалалары, қор биржасы және биржалық сауда
қатынастарын реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттар
алынды.
Жұмыстың ақпараттық базасы ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР
Үкіметінің қаулылары, басқа да нормативтік құжаттар, ҚР Қаржылық қадағалау
Агенттігінің, ҚР Алматы өңірлік қаржылық орталықтың, ҚР Алматы өңірлік
қаржылық орталықтың қызметін реттейтін Агенттіктің, Қазақстан қор биржаның
материалдары пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімде Қазақстандағы қор биржасының мәні
және оның Қазақстанда пайда болуының маңыздылығы ашылып жазылған. Сонымен
қатар биржалық сауданы ұйымдастыру, биржалық сауданы жүргізудің тәртібі,
Биржа мүшелерінің және биржалық саудаға басқа да қатысушылардың өзара есеп
айырысу тәртібі жолдары келтірілген.
Екінші тарауда Қазақстандағы қор биржасы және биржалық сауданы
ұйымдастыру үрдістерін талдау туралы қаралған. Нақтылағанда биржалық
саудаға қатысушылар, биржалық тауарды саудаға түсіру, сауда тапсырмасы,
биржалық сауданы жүргізу механизмдеріне талдау жасалған.
Үшінші тарау Қазақстандағы қор биржасы және биржалық сауданы
ұйымдастыру үрдістерінің даму бағыттары жөнінде қарастырған. Қазақстандағы
қор биржасы және биржалық сауданы ұйымдастырудың қазіргі жағдайы және
оларды дамыту шаралары, Қазақстандағы қор биржасы және биржалық сауданы
ұйымдастырудың әлемдік қаржы дағдарысындағы қазіргі жағдайы туралы
қарастырған
Диломдық жұмыс көлемі 93 бетті құрайды. Онда 18-суреттер, 4-кестелер
және 4-қосымшалар келтірілген.
1 ТАРАУ ҚОР БИРЖАСЫ ЖӘНЕ БИРЖАЛЫҚ САУДАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Биржасының мәні және қызметтері
Қор биржасы нарықтың ауыстырылмайтын қаржылық делдалы болып табылады,
өйткені қаржылық құралдардың негізгі үлес салмағы сонда айналыста болады
және ол ресурстардың бір субъектіден екіншісіне қозғалысын реттейді.
Биржа терминінің пайда болуы жайлы екі түрлі түсінік қалыптасқан.
Біріншісі жаңа латынның bursa, яғни әмиян деген сөзіне негізделеді.
Сонымен қатар, француз тілінде bourse сөзі де әмиян және студенттік
шәкіртақы мағынасын береді; неміс тілінде bursе және итальян тіліндегі
borsа да сол мағынаны береді [1].
Екіншісі бельгиялық Брюгге қаласында тұрған Вандер Бурсе атты
голландық көпестің атынан пайда болды делінеді. Ол тұрңн үйде үш әмияның
суреті бар таңба болған. Оның үйі орналасқан жер стаушылардың жиналуына
ыңғайлы алаң болатын, мұнда олар ақшаларын ауыстырып, өздерінің істерін
жастайтын істерін жастайтын, сондықтан көпес мүмкнідігін жібермей өз
істерін жасайтын, сондықтан көпес мүмкіндігін жібермей өз үйін белігілі бір
төлемге алғашқы биржашыларға берген.
Қазіргі заман талаптарына сай сырт көрінісі өзгергенмен, бұл сөздің
мағынасы сол күйінде сақталған.
Егер заң тұрғысынан қарайтын болсақ, биржадағы операциялар қомақты
табыс көзін әкеледі, бірақ ол өз клиенттеріне ғимараттар мен қызметтер
ұсына отырып, тек қана өзін өзі қаржыландыра алатын, шығынсыз мекеме болып
қана отыр. Құқықтық қатынастардың тәуелсіз агенті бола отырып, биржа барлық
түсімдерін қызметшілер жалақысына жібереді. Кірістер шығыстардан асып
түскен уақытта, сол ақша қаражаттары сауда процесін жүргізуге және оған
қызмет көрстеуге, ондағы айырма биржа қызметкерлеріне сыйақы беруге, сауда
алаңдарын кеңейтуге, жаңа құралдарды сатып алуға, жаңа технологияны
енгізуге және зерттеуге кетеді.
Биржаның табысы мен мүлігі листингтегі бағалы қағаздарды оны қалыпты ұстап
тұру және тағы басқа қызмет көрсетуден түсетін түсімдерді қоспағанда,
Есептік палатаға түсіп тұратын төлемдерден, пайлық қабылдау және жыл
сайынғы биржа мүшелерінің төлемдерінен, биржалық операциялар алымдарынан,
көрстеілетін қызметтер үшін төлемдерден, сауда ережесі бұзылғандығы үшін
төлемдерден айыппұлдардан қалыптасады.
ҚР Бағалы қағаздар нарығы туралы Заңына сәйкес қор биржасы –
акционерлік қоғам формасында бағалы қағаздардың кәсіби қатысушыларымен
құрылған және қызметі өзін – өзі қаржыландыру қағидасына негізделген
коммерциялық емес ұйым. Қор биржасы ҚР мемлекеттік органдарына тәуелді
емес. Оның қызметі ерекше болып саналады және басқа да қызметтің түрлеріне
сәйкес келмейді. Ол лицензия негізінде әрекет етеді және басқа биржалар
қызметін атқара алмайды. Қор биржасы бағалы қағаздармен операциялар жүргізе
алатын қосымша құрылымдық бөлімшелерді ашуға құқығы бар, сонымен қатар
филиалдар мен өкілдіктерді де аша алады [2].
Ұйымдастырушылық тұрғыдан қор биржасы төмендегілермен айналыса алады:
бағалы қағаздармен мәмілелер жүргізуге арнайы құрылған сауда алаңын өз
клиенттеріне ұсыну;
бағалы қағаздар саудасын ұйымдастыру;
бағалы қағаздарға баға белгілеу;
өз мүшелеріне ұйымдастырушылық, ақпараттық кеңес беруші қызметін көрсету;
жеке талдаулықзерттеулерді жүргізу;
құқықтық қатынастар субъектілері арасында клиринг жүргізу;
Экономикалық тұрғыда қор биржасы мына функцияларды атқарады:
баға белгілеуші – биржа экономикалық тұрғыда негізделген бағаны белгілеуге
мүмкіндік береді;
бағаны болжау және ақпраттық – талдаулық – биржа мүмкін болатын сұраныс пен
ұсыныстың даму үрдісін анықтау бойынша ғылыми – зерттеу орталығы болып
табылады;
тәуекелді сақтандыру;
бағаны тұрақтандырушы функция – биржада бағаның ауытқу амплитудасы ескеріле
отырып, күн сайынғы баға тербелісі анықталады. Мұның асяынан тыс әрекет ету
мүмкін емес;
қор биржасы кез келген заңды тұлға ретінде өз клиенттері алдында белгілі
бір жауапкершілікте болады. Ол бағалы қағаздар нарығы субъектісінің шеккен
зиянының орнын толтыруға және өз функциясын дұрыс орындамаған, заңды
бұзған, биржалық сауда ережесін немесе коммерциялық құпияны ашып қойған
жағдайда жауапқа тартылуы тиіс.
Қазақстан Заңында Биржа – қызметтер көрсетуден алған табыстары оның
шығындарын өтеуге, биржа мен биржалық инфрақұрвлымды ақпараттық –
техникалық және әлеуметтік дамытуға пайдаланатын субъект деп жазылған.
Әлемде алғашқытауар биржалары 16 ғасырда Еуропаның сауда
орталықтарында: 1531 жылы – Антверпен (Нидерландыда), 1549 жылы – Лион,
Тулуза ( Францияда), 1556 жылы – Лондон ( Ұлыбританияда) пайда болды.
Ресейде алғашқы биржа I – Петрдің басшылығымен Санк – Петербургте 1703 –
1705 жылдарда құрылды. АҚШ – та (Чикагода) 1848 жылы пайда болды [3].
Әдетте көп мөлшердегі тауарларды сату арнайы орындарда, мыс., базарда,
жәрмеңкеде, дүкенде өткізіледі. Тарихи осындай жерлердің бірі биржа деп
аталады. Осыдан биржа ұғымының негізіне сауда жүргізілетін және тауарды
сатушы мен сатып алушы кездесетін орын жатады. Міне осы белгілер биржа
деген ұғымды басқа да сауда жүргізетін ұйымдармен біріктіреді. Әйтсе де,
әшейін саудадан биржалық сауданың ерекшеліктері бар:
биржада тауардың өзі сатылмайды, тауардың үлгілері немесе арнайы
сипаттамасы бойынша тауарды сатып алу – сатуға шарт жасалады;
биржалық саудаға ұсақ тауар өндірушілер немесе жеке сатып алушылар
қатыспайды, әдетте оған тауарлардың үлкен партияларын сататын және сатып
алатын сатушы – делдалдар қатысады.
Биржа ұғымы оның мәнін, яғни сауда жүргізетін алаң екенін білдіреді.
Бірақ кез – келген сауда жүргізетін орын биржа деп аталмайды. Биржа
ұғымының элементтерін 1-суретпен өрнектеуге болады.
Биржа ұғымы
Саудажүргізетін орын
Саудаға қатысушылардың ұйымы
Көтерме
сауда нарығы
1 Сурет. Биржа ұғымының құрамдас элементтері
Алғашқыда тауар биржасы саудаға нақты тауар түсетін орын ретінде, яғни
онда тауарлар сатылатын және сатып алынатын биржа ретінде пайда болды.
Алайда экономиканың қарқынды дамуы және сауда көлемінің жедел өсуіне
байланысты бүкіл тауарлар қозғалысын биржа арқылы ұйымдастыру мүмкін емес
еді. Нәтижесінде XX – ғасырда нақты тауарлар саудасы биржадан тыс айналымға
ауысты. Дегенмен тауар биржасы біржола жойылған жоқ. Әрі қарай ол екі түрлі
жолмен дами бастады. Еуропаның көптеген тауар биржалары тауар нарықтарының
конъюнктурасын айқындайтын, кеңес беретін және т.б. іс – шаралар жүргізетін
орталықтарға айналды. Бірсыпырасы фьючерстік тауар нарығын меңгеріп, яғни
фьючерстік тауар нарығын меңгеріп, яғни фьючерстік шарт жасасу негізінде
тауарларды сатып алу – сатуды ұйымдастырды. Фьючерстік биржалық сауданың
механизмі әмбебап болғандықтан оны қор биржалары да, валюта биржалары да
меңгерді. Нәтижесінде бір жағынан әртүрлі биржаның арасындағы көптеген
өзгешеліктер жойылса, екінші жағынан барлық биржалар әмбебап биржалар
ретінде қызмет етуде [4].
Тауар биржасы қазіргі биржалардың алғашқы нұсқасы. Оларда сатылған
активтер түріне (тауар, бағалы қағаз, валюта) байланысты кейін қор биржасы
және валюта биржасы бөлініп шықты.
Биржа дамуының болашағын айтатын болсақ, қазіргі кезде ғылыми –
техникалық прогресті пайдалану электрондық биржаны тарихи аренаға шығарды,
яғни биржалық сауданың бүкіл процесі компьютерленген. Осы бағытта биржалық
және биржадан тыс нарықтардың айырмашылығы жойылып, нарықтық активтердің
барлық түрін сататын, басқаратын және ұйымдастыратын бірегей электрондық
нарық пайда болады. Сөйтіп, 16 ғасырда пайда болған ежелгі биржа атауы
жаңа типтегі бірегей электрондық нарық компаниясына өтуі мүмкін. Сонда
биржа ұғымының мәні қазіргіден мүлдем басқаша түсіндірілетін болады. Осы
айтылғандарды 2- суретпен өрнектелік.
Тарихи мәліметтер биржа ұғымы үнемі өзгеріп отыратын түсінік екенін
аңғартады. Егер 1. суретте сауда өтетін орынға және көтерме сауда нарығына
көңіл бөлінсе, ал келесі 2. суретте электрондық сауда формасын пайдалануға
байланысты сауданы қызмет орнында да өткізуге болатыны аңғарылады.
Сондықтан қазіргі кезде саудаға арнаулы орын – сауда залын дайындаудың
қажеттілігі жойылды.ал биржаның көтерме сауда нарығы сияқты міндетті
белгісі де өзгерді. Себебі, электрондық жүйе арқылы бұрынғыдай активтердің
үлкен партиясы емес, кез – келген мөлшерін сатуға мүмкіндік туды. Айта
кететін жайт, биржаның клиенттерін, яғни сатып алушы мен сатушыны бір –
бірімен өзара кездестіретін биржалық делдардар қазіргі уақытта да нарықтық
қатынастардың негізі ретінде өз маңызын жойған жоқ. Алайда автоматтық жүйе
арқылы сатушы мен сатып алушыны іздестіру болашақта биржалық сауданың бұл
негізін де керек қылмайтын сыңайы бар.
Тауар биржасы
Тауар биржасы Қор биржасы Валюта биржасы
Әмбебап
(опциондық)
биржа
Әмбебап
(тауарлық
фьючерстік)
биржа
Электрондық биржа
Биржа болашақ бірегей
электрондық нарықты
ұйымдастырушы ретінде
2 Сурет. Биржаның эволюциясы
Келешекте жойылатынын болжауға болмайтын тек бір нәрсе ғана бар, ол
биржаның мәні. Себебі биржа сауданы ұйымдастырушы, басқарушы және бақылаушы
ұйым. Сайып келгенде, биржаның тарихи даму кезеңдерін төмендегідей
қорытындылауға болады: [5].
1. XVI ғасырда – биржа – импортталатын көтерме сауда орны.
2. XVII – XIX ғасырларда – биржа – тауарлармен, бағалы қағаздармен,
валютамен көпшілік ірі сауда ұйымдастыратын ұйым;
3. XIX ғасырдың II жартысы мен XX ғасырдың I жартысында – биржа –
бағалы қағаздармен және тауарларға фьючерстік шарттармен ашық,
көпшілік сауда жүргізетін ұйым;
4. XX ғасырдың 70 – 80 ж. – биржа – бағалы қағаздармен және
фьючерстік шарттармен ашық, көпшілік және электрондық сауда
жүргізетін ұйым;
5. XXI ғасырдың бас жағына болжам – биржа – бағалы қағаздармен және
фьючерстік шарттармен электрондық сауда жүргізетін ұйым;
6. XXI ғасырдың орта шеніне болжам – биржа компьютерлік жүйемен
сауданы басқаратын ұйым.
Биржаның қызметіне тек биржаның өзі ғана айналысатын, басқа бірде –
бір сауда ұйымдары жүргізбейтін істер жатады. Оны 3-суретпен өрнектеуге
болады.
Биржа жиналысын ұйымдастыру
сауда
сауда ережесін дайындау
материалдармен, кдрлармен
жабдықтау;
Ақпараттық қызметі Биржалық шарттарды
баға дайындау
компаниялар
нарықтар
Қазіргі биржа
қызметтері
Хеджирлеу (биржалық Биржалық арбитраж
сақтандыру)
Бағаның айырмашылығына Биржалық мәмілелердің
саудагерлік ойын орындалуына кепілдік
ұйымдастыру беру
Баға белгілеу қызметі:
бағаны анықтау
бағаны реттеу
бағаны болжау
бағаны белгілеу
3- Сурет. Қазіргі биржа қызметтері
Суретте көрсетілген қазіргі биржалардың негізгі қызметтерін таратып
айтатын болсақ, ол:
Біріншіден, ашық көпшілік сауда жүргізу үшін биржа жиналысын
ұйымдастыру керек. Ол үшін:
биржалық сауданы ұйымдастыру;
биржалық сауданың ережесін дайындау және бекіту;
сауданы материалдық, техникалық жабдықтау;
биржа қызметкерлерін оқыту және білімін жетілдіру;
саудаға қатысушыларға мамандық талаптарын дайындап, оны түсіндіру керек.
Сауданы ұйымдастыру үшін биржа ашық сауда жүргізетін көптеген сатушы
мен сатып алушы сиятын жақсы жабдықталған нарық орнын (биржалық зал)
дайындауы керек. Қазіргі электрондық байланыс құралдарын пайдалну
сатушылардың бір жерде болуын қажет етпей – ақ, сауданы электрондық
компьютерлік терминалмен жүргізуге мүмкіндік тудырады. Сондықтан биржалық
сауда залы жоғары нәтижелі электрондық сауда жүйесімен жабдықталуы керек
[6].
Сауданы ұйымдастыру биржадан сауда ережесін, яғни залдағы саудаға
қатысушылардың жүріс – тұрыс ережелерін және нормасын дайындап, оның қатаң
орындалуын қадағалауды қажет етеді.
Сауданы материалдық – техникалық қамтамасыз етуге биржа залын, саудаға
қатысушылардың жұмыс орнын жабдықтау, биржадағы бүкіл процестерді
компьютермен қамтамасыз ету жатады.
Биржалық сауданы жүргізу үшін биржада жоғары маманданған, білім
деңгейін қайта жетілдірген қызметкерлер штаты болуы қажет.
Биржалық саудаға қатысатын биржа мүшелерінің биржадағы жұмыс тәртібін
білуі, биржалық саудаға байланысты қажетті білімі мен іс – тәжәрибесі болуы
керек.
Екіншіден, биржалық шарттарды дайындау қызметі:
биржалық тауардың сапалық сипаттамасына қойылатын талаптарды стсндарттауды
( бір үлгіге салуды);
шартқа енгізілген активтер партиясының мөлшерін стандарттауды;
биржалық мәмілелер бойынша есеп айырысуға бірыңғай талаптарды жасауды (шарт
бойынша жүк жеткізу, өзара есептесу және биржамен есеп айырысу мерзімі мен
жағдайларын қоса алғанда) біріктіреді.
Үшіншіден, биржаның арбитраж қызметі, немесе биржалық сауда барысында
жасалған биржалық мәміле бойынша туындаған дауды шешу. Биржаның бұл
қызметінің маңызы аса зор. Бір жағынан алдау – арбаумен іс - әрекет
жасағысы келген сатушыларды анықтау шарасы болса, екінші жағынан мәміледе
жіберілген қате жазулардың, компьютер жүйесінің ақауларының және техникалық
қателердің әсерінен кеткен кемшіліктерді түзету тәсілі.
Төртіншіден,биржалық мәміленің орындалуына кепілдік беру қызметі
биржалық клиринг және есеп айырысу жүйесін қолдану арқылы орындалады. Ол
үшін биржа қолма – қол ақшасыз есеп айырысу және саудаға қатысушылардың
өзара тараптары мен міндеттерін есептеу жүйелерін қолданады. Сонымен бірге
олардың орындалуын ұйымдастырады.
Бесіншіден, биржаның баға құру қызметі – ол екі жақты жағдайды
көрсетеді:
Біріншісі, биржаның мақсаты – нарықтық дәл бағаны анықтау болса,
сонымен қатар бағаны заңсыз өзгертудің болмауын реттеу міндетін
орындауы.бұл қызметін таратып айтсақ, биржа биржалық тауарлардың барлық
түрлеріне баға қалыптастыруға және оны реттеуге қатысатын бірден – бір
ұйым. Биржада сұраныс пен ұсыныстың шоғырландырылуы, сондай – ақ көптеген
мәмілелердің жасалуы бағаға нарықтан тыс факторлардың әсерін жойып, нақты
бағаның сұраныс пен ұсынысқа сай белгіленуіне әсер етеді. Биржалық баға
биржаның ең маңызды қызметі ретінде баға кесу (белгілеу) процесінде
белгіленеді. Баға кесу депбиржаның күнбе күнгі қызметінде валюта немесе
бағалы қағаздардың, биржалық тауарлардың бағасын белгілеуді айтады.
Баға құру қызметінің екінші жағы – бағаны болжау. Биржада тауар
сатушылар мен сатып алушылардың шоғылландырылуы, биржалық мәміленің көптігі
және олардың көлемділігі, саудаға тауарлардың ірі партияларының түсірілуі
биржалық тауарлар бағасын өкілетті нарықтық бағаға айналдырып, ол көптеген
басқа тауарларға баға кесудің негізі ретінде алынады. Нәтижесінде биржа
баға құру қызметін атқарып, ол еңбек ақы ставкасы, амортизациялық аударым
нормасы және т.б. қатар баға құрудың базасы болады. Биржада мәмілеге келген
датадан соңғы бірнеше айдан кейін жөнелтілетін тауарлар шарттарымен сауда
жасалынатындықтан тауар жөнелтілетін датаға (күнге) дейін күнбе – күн баға
болжалып отырады [7].
Алтыншыдан, биржаның хеджирлеу немесе биржалық саудаға қатысушыларды
бағаның қолайсыз ауытқуынан сақтандыру қызметін орындау үшін мәміленің
арнаулы түрлерін және олардың жасалу механизімін қолданады. Биржа сатып
алушы мен сатушыға нақты тауарды өздері таңдауға және бір уақытта тиісті
биржалық саудаға не клиент, не қатысушы ретінде қатынасуға жағдай жасайды.
Бұндай шаралар биржаға деген сенімді арттырады. Биржаның хеджерлеу қызметі
фьючерстік шарт механизмін қолданылуға негізілген. Бұл қызметтің мәні
хеджер – сатушы бір мезгілде әрі тауар сатушы, әрі сатып алушы болуы тиіс.
Бұл жағдайда тауар бағасының өзгеруі бейтараптанады. Себебі бір мезгілдегі
сатушының ұтысы сол мезгілдегі сатып алушының ұтылысын көрсетеді, керісінше
де болады. Мұндай жағдайда хеджер, мысалы, жай нарықта сатып алушы болып,
ал фьючерстік шартпен биржалық нарықта қарама – қарсы жақта болып қол
жеткізеді. әдетте тауар өндірушілер өз өнімдеріне бағаның төмендеуінен
сақтанса, ал сатып алушылар сатып алатын өніміне бағаның өсуінен сақтанады.
Жетіншіден, биржаның саудагерлік қызметі – ол биржадағы коммерциялық
әрекет. Оның мақсаты – биржалық тауардың сату және сатып алу бағасының
айырмасынан пайда табу. Биржаның алыпсатарлық қызметі оның хеджерлеу
қызметімен тығыз байланысты. Биржадағы хеджердің құтылған қаупін алыпсатар
өзіне қабылдайды. Алыпсатушы – ол биржадағы кәсіби қызметкер болуы шарт
емес. Ол арзан алып, қымбатқа сату принципімен пайда табуды көздеген кез
– келген компания болуы мүмкін.
Сегізіншіден, биржа ақпараттық қызметін орындау барысында биржадағы
баға, биржада сауда жасайтын компаниялар, нарықтық конъюктура, әртүрлі
нарықтар бойынша болжам және тағы басқа іс - әрекеттері туралы мәліметтерді
бұқаралық ақпарат құралдарында үнемі жариялайды. Қазіргі биржрлардың
ақпараттық қызметінің айтарлықтай жаңалықтары соншалықты мол, мысалы,
дамыған мемлекеттерде биржалар өзінің 30% - ке дейінгі табысын биржалық
ақпараттарды сатудан табады [8].
1.2 Қор биржасының түрлері және оның ісін мемлекеттік реттеу
Әрбір биржаның жұмыс істеу ерекшеліктерін, құрылымын, басқару
органдарының құрамын білу үшін оның жіктелу нышандарын білу қажет.
Әлемде биржалар бірсыпыра белгілерге байланысты жіктеледі:
Біріншіден, биржалық тауар түріне байланысты әлемдік практикада:
1. тауар ( тауарлы – шикізат) биржасы;
2. қор биржасы;
3. валюта биржасы болып үшке бөлінеді.
Қазақстанда 1995 жылы қабылданған Тауар биржасы туралы заңда тауар
биржасы көтерме сауда орны деп айтылған. Ол кезде елімізде акционерлік
қоғамдардың құрылып, олардың акциясын ұзақ мерзімді инвестициялауға және
мемлекеттік бағдарламаны қаржыландыруға жұмсау бағалы қағаздар нарығын
қалыптастыруға себепші болды. Бағалы қағаздар нарығының дамуын, бағалы
қағаздардың айналысын, тауарлар қозғалысын реттеу және қадағалау мақсатында
арнайы орган – Қазақстан қор биржасына тек бағалы қағаздар ғана саудаға
түседі. Ал Ресейде, басқа елдерден ерекшелігі, бағалы қағаздармен сауданы
тауар биржасы да, валюта биржасы да жүргізеді [9].
Екіншіден, биржаны ұйымдастыру негізіне, яғни биржаны құрудағы
мемлекеттің роліне қарай әлемде биржа үш түрге бөлінеді:
а) ашық – құқықтық, яғни мемлекеттік биржа. Ондай биржалар биржа
туралы заң негізінде құрылып, мемлекет бақылауында болады. Ол биржалардың
мүшелігіне белгілі бір мөлшерде айналымы бар және сауда тізіміне енгізілген
сол аймақтағы кез – келген кәсіпкер кіре алады. Биржаға мүше емес жақтар да
кезекті кіру билетін сатып алып бір рет мәмілеге қатыса алады. Мұндай
биржалар Францияда, Белгияда, Голландияда кеңінен тараған.
ә) жеке – құқықтық, яғни жеке биржалар Англияға, АҚШ – қа тән. Бұл
биржаларға мүше болып тек биржалық корпорацияларға енген жақтар ғана кіре
алады. Ол биржалардың мүшелері аз, шектеулі ғана болады. Биржаның бұл түрі,
әдетте, мүшелік жарна төлейтін қоғам. Оның жарғылық қоры жарнаның (
сертификаттың) мөлшеріне қарай бөлінеді. Биржаның әрбір мүшесі ең құрығанда
бір жарнаның иесі болуы керек, ол иесіне биржаға кіріп, мәміле жасау
құқығын береді.
б) аралас биржалар – олар континентальды Еуропаға тән. Олар қор
биржасында кең өріс алған. Мыс., Веналық қор биржасы. Егер биржа
акционерлік қоғам формасында құрылса, онда мемлекеттің қарауында
акцияларының біразы болады. Ол жағдай атқарушы үкімет өкілдерінің биржаның
басқару органдарына енуіне және оның ісін бақылауға құқық береді.
Үшіншіден, биржаның құқықтық жағдайы, яғни биржаның статусы бойынша
биржалар негізінен акционерлік қоғамдар немесе жауапкершілігі шектеулі
серіктестер ретінде тіркеледі. Мыс., Ресейдің шет аймақтарында биржалар
жауапкершілігі шектеулі серіктестер түрінде құрылған. Ондай жағдай іскерлік
және экономикалық мәдениеттің төмен деңгейімен, оған қоса олардың құрылуын
және қызмет етуін қатаң қадағалайтын құқықтық негіздің жоқтығымен
түсіндіріледі. Биржа құрылтайшылары қажетті құжаттарды дайындағанда
еркіндікті пайдаланып, өздерінің мүддесін қорғайтын басқару және пайданы
бөлу механизімін көздейді. Жауапкершілігі шектеулі серіктестер формасындағы
биржаның жеткілікті үкімет орындарында тіркелуі де құрылтайшыларды
қызықтырады. Ал кейбір биржалар, мыс., Ресейдегі Алиса биржасы жеке
кәсіпорын ретінде тіркелген.
Төртіншіден, биржалық саудаға қатысушылар тұрғысынан ашық және жабық
биржалар болып құрылуы мүмкін. Жабық биржа саудасына делдалдар ретінде
биржа мүшелері ғана қатысады. Сатып алушылар мен сатушыларға биржа залы
жабық болады. Шетелдердегі қазіргі биржалар негізінен жабық биржа түрінде
ұйымдасқан, себебі биржалық сауда жоғары қауіпті және де олар жоғары
мамандықты талап етеді.
Ал ашық биржа саудасына биржа мүшелерінен және делдалдардан басқа
қатысқысы келгенднр де кіруне болады. Ашық биржа екі типке бөлінеді:
а) таза ашық биржа, оған делдалдың қызметінсіз екі жақ қатысады. Онда
сатып алушы және сатушы, яғни өндіруші мен тұтынушы тікелей байланысқа
шығады.
ә) аралас типті ашық биржа, онда тікелей сатушы және сатып алушылармен
мәмілені делдалдардың екі тобы жасайды:
клиент атынан және оның есебінен брокерлер;
өз атынан және өз есебінен операция жүргізетін дилерлер;
Биржанын ашықтық дәрежесі оның сауда стратегиясына тікелей байланысты.
Биржа өз ашықтығын жарнама мақсатында немесе сауданы қыздырып жіберу үшін
қолданады. Сондай-ақ биржаның ашықтығын биржа механизмінің дамымағандығымен
де түсіндіруге болады. Сондықтан саудаға биржа маманы еместер де қатысады.
Биржалық сауданы мейлінше жетілдіру жабық тұрғыда қызмет етуге,
мамандануының өсуіне, саудаға қатысушылардың өзара сенімі негізінде
іскерлік байланыстың қалыптасуына келтіреді. Одан басқа, жабық биржа
сауданы ұтымды ұйымдастыру және екі жақтың мүддесін қанағаттандыру үшін
құрылған делдалдар ұйымы ретінде өз концепциясына сай келледі. Сондықтан
сауда-саттықтың мүддесін қорғаушы ретінде жабық биржалардың артықшылығы мол
[10].
Бесіншіден, тауарлардың құрамы, яғни номенклатурасы бойынша биржалар
әмбебап және маманданған болып та жіктеледі. Биржалар мұндай жіктеу тауар
биржаларын тән.
Әмбебап биржаларда әртүрлі тауардың мол тобы саудаға түседі, ал
маманданған биржалар не бір тауар түрін сатуға, не болмаса әртүрлі тауарлар
тобын сатуға маманданады.
Маманданудың мәні мынада – биржаға немесе оның маманданған бөліміне
тауарлар тобын өндірушілер мен тұтынушылар шақырылады. Нәтижесінде биржада
жоғары деңгейдегі тиісті тауарлар шоғырланып, биржалық тауар айналымы
ұлғаяды.
әлемдік тәжірибеде маманданған биржалардың бірсыпыра артықшылықтары
бар екенін дәлелдеуде. Оларда:
а) сауда шығындары азаяды;
ә) монополиялық өндірушілердің өктемдігі шектеледі;
б) сатушы мен сатып алушыға ( өндіруші мен тұтынушыға) өзара тиімді
баға кесіледі;
в) биржалық үлгіні ( стандартты ) меңгеруі жоғары дәрежеде болады.
Алтыншыдан, әлемдік саудадағы биржаның орны және роліне байланысты
халықаралық және ұлттық биржалар деп те бөлінеді.
Халықаралық биржа – сатып алу – сату мәмілелерімен тұрақты сауда
жүргізумен бірсыпыра мемлекеттерді қамтитын көтерме нарықтың ерекше түрі.
Халықаралық биржалар әлемдік нақты тауар және қор нарықтарына қызмет етеді.
Мұндай биржалардың жұмысына әр түрлі мемлекеттердің іскер адамдары қатыса
алады. Халықаралық биржалар орналасқан мемлекеттер биржалардың қызметін
қамтамасыз ететін валюта, сауда және салық режимдерін орындауы тиіс.
Халықаралық биржалар өз кезегінде тауар, қор және валюта биржалары болып та
бөлінеді.
Халықаралық тауар биржалары негізінен әлемнің үш елінде – Англияда,
АҚШ – та және Жапонияда орналасқан. ХХ ғасырдың 90 – шы жылдарында бүкіл
халықаралық биржалық айналамның 98% осы елдердің үлесіне тиісілі болды.
Оларға: Англияда – Лондон Фокс биржасы ( Фьючерс энд Опшнс эксчейндж),
Лондон металл биржасы және басқалар; АҚШ – та – Нью – Йоркте және Чикагода
орналасқан биржалар; Жапонияда - әлемдік нарықта айналыста ьолатын тауарлар
мәмілелерімен қызмет істейтін биржалар жатады [11].
Халықаралық қор биржаларында Нью – Йорк, Лондон, Токио қор биржаларын
жатқызады.
Ұлттық биржалар бір мемлекеттің аймағында қызмет етеді. Олар осы
елдегі тауар өндіру, оларды айналысқа түсіру және тұтыну ерекшеліктерін
ескереді. Бұл мемлекеттердің валюта, сауда және салық режимдері арбитраждық
мәміле жүргізуге және биржа орналасқан мемлекеттің резидент емес фирмалары
мен тұлғаларына биржалық саудаға қатысуына кедергі жасайды.
Жетіншіден, қызмет аясы бойынша биржалар: орталық, аймақаралық және
аймақтық болып та жіктеледі. Мыс., Ресейде тауар және қор нарықтары
аймақтық және экономикалық ерекшеліктерді ескермейді.
Сегізіншіден, жасалған биржалық мәмілілердің сипатына қарай әлемдік
тәжірибеде биржалардың түрлері төмендегідей болады:
а) нақты тауар биржасы;
ә) фьючерстік;
б) опциондық;
в) аралас.
Нақты тауар биржасы биржалық сауданың алғашқы кезеңіне тән болды. Оның
айрықша белгілері – сауданың жиі – жиі қайталанып тұруы, оның белгілі бір
жерде өтуі, бекітілген ережеге бағынуы және біркелкі, сапа жағынан бір –
бірімен салыстырылатын көпшілік сауда деп есептелінуі. Атап кететін жәйт,
нақты тауар биржасының ең айрықша белгісі – сауда жасалғаннан соң, міндетті
түрде, тауарды сатып алушыға жеткізіп беру және оны сатып алушының қабылдап
алуы, яғни тауар иесін нақты өзгерту және сатылған тауарды сатушыдан сатып
алушыға ауыстыру.
Қазіргі кезде шетелдерде нақты тауар биржалары тек кейбір елдерде ғана
сақталған және олардың айналы болар – болмас. Экономикасы дамыған елдерде
нақты тауар биржалары қалмады деп есептелгенімен, алайда барлық Батыс
Еуропа мемлекеттерінде қазіргі кезге дейін тауар биржалары бар. Олар сауда
жасаушыларды, делдалдарды, сондай-ақ, транспорт мекемелерін және өнімді
өңдеуші фирмаларды біріктіріп, негізінен типтік шарттар дайындаумен және
нақты тауар нарықтары туралы ақпарат жинақтаумен шұғылданады.
Биржалық сауданың дамуы жаңа типтегі биржалардың, яғни фьючерстік
биржалардың пайда болуына әкеп соқтырады.
Фьючерстік сауданың негізгі белгілері мыналар:
мәміленің жалған сипатта болуы, яғни олар саудаға қызмет көрсететін өзгеше
қаржы институттары. Бұндай биржалар ақша қоры шоғырланған жерлерде, яғни
қаржы орталықтарында ашылады. Жергілікті бос ақша массасынсыз және банктік
несисіз фьючерстік сауда болуы мүмкін емес. Биржаның тауар нарығынан
тауарға құқық нарығына, сондай – ақ нақты тауар нарығынан жалған капитал
нарығына айналуы – ол қаржы капиталының ұлғаюы процесінің ажырамас бөлігі;
фьючерстік биржа өзгеше қаржы институты ретінде қор, валюта және тауар
нарықтарының қажетін қамтамасыз ететін осы активтердің баға нарығы қызметін
атқарып, хеджерлеу арқылы нақты тауарлармен жасалған мәміле бағасына және
фирмалардың бәсекелестік қабілетіне әсер етеді.
Осы айтылғандарды қорытындылай келіп, биржа түрлерін 4-суретпен
өрнектеуге болады [12].
Сурет-4. Қор биржасының түрлері
Жіктелу белгілері Биржаның түрлері Биржаның басқа түрі
1. Биржалық тауар Қор Тауар-шикізаты
түрлері Тауар Тауар –қор
Валюта
2. Биржаның құрудағы Ашық-құқықтық
мемлекеттік ролі (мемлекеттік)
Жеке-құқықтық (жеке)
Аралас
3.Биржаның құқықтық АҚ
негізі бойынша ЖШС
Жеке кәсіпорын
4.Биржалық саудаға Жабық
қатысушылар Ашық Таза ашық
5.Биржа саудасының Әмбебап
объектісі болған Мамандаған Тар түрде маманданған,
тауарлардың құрамы кең мамандаған
6.Халықаралық саудадағы Халықаралық
орны және ролі Ұлттық
7.Қызмет ету аясы Орталық (астаналық)
бойынша Аймақаралық
Аймақтық (жергілікті)
8. Биржалық мәміленің Нақты тауарлар биржасы
сипатына қарай Фьючерстік Опциондық
Аралас
Қазіргі нарықтық экономикада биржаның маңызы артуда, ол баға белгілеу
институты және биржалық сауданы ұйымдастырушы деген көзқарас қалыптасқан.
Оған дәлел қор биржасының атқаратын қызметі. Ол – бағалы қағаздар нарығын
ұйымдастырушы, яғни азаматтық – құықтық мәмілеге келіп, бағалы қағаздармен
сауда жасауға мүмкіндік беретін ұйым. Қазақстан Республикасының Бағалы
қағаздар туралы Заңында көрсетілгеніндей қор биржасы коммерциялық емес
ұйым.
Сауданы ұйымдастырушы төмендегідей талаптар қойылады:
оның қалыптасқан сауда жүйесі болуы керек: есептегіш құралдар, бағдарлама,
телекоммуникациялық құралдар және басқа жабдықтар туралы мәліметтер, бағалы
қағаздарды сатып алу – сату шартын жасау және оны орындау үшін қажетті
ақпараттар;
бағалы қағаздарды сатып алу – сату шарты бойынша есеп айырысу жүйесін
ұйымдастыру; мұндай жүйені ұйымдастырушы өз алдына ұйым құруы мүмкін,
немесе бұл қызметті Қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау
Агенттігінің берген лицензиясы бар маманданған ұйым шарт бойынша орындауы
мүмкін;
агентікпен келісіп бекітілген сауданы ұйымдастыру ережесі, оны орындауға
көмектесетін ішкі операциялық процедуралар, сондай – ақ листинг және
делистинг жүргізу ережесі болуы керек;
өз капиталы болуы керек;
сауданы ұйымдастырушының белгіленген мөлшерден кем емес мүшелері болуы
керек;
өз өкілетті мүшелерінің реестерін жүргізу керек.
Сауданы ұйымдастырушыларды жылына бір реттен кем емес, сыртқы аудитпен
тексеріп отыру керек.
Биржадан басқа сауданы ұйымдастыратын, оның үздіксіз қызметін
қамтамасыз етіп отыратын биржалық инфрақұрылым қажет. Оған: депозитарийлер,
тіркеушілері клирингтік палаталары, ақпараттық агенттіктер және биржалық
қойма жатады. Енді осы инфрақұрылымдарды таратып айталық.
Депозитарий – ол бағалы қағаздар нарығының қаржы құралдарымен
мәмілелерді тіркеуді, депоненттердің қаржы құралдары бойынша құқықтарын
есепке алу мен растауды, оларды сақтауды, сондай – ақ тиісті лицензиясы
болған кезде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімін жүргізуді жүзеге асыратын
кәсіби қатысушы құқықтық тұлға, ұйым. Ол бағалы қағаздардан туындайтын
құқықтарды тіркеу және эмитент пен инвестор арасында делдалдық қызметтерді
атқарады [12].
Депозитарийдің болуы ең алдымен өзі қызмет көрсететін биржа
мәмілелерінің орындалуын жеделдетеді.
Тіркеуші – бағалы қағаздар нарығының бағалы қағаздарды ұстаушылардың
тізімін қалыптастыруды, сақтауды және жүргізуді жүзеге асыратын кәсіби
қатысушысы.
Есеп айырысу –клирингтік ұйым –ол елдің орталық банкі берген
лицензиясы бойынша қор биржаларында барлық есеп айырысу операцияларын
орындайтын заңды тұлға. Есеп айырысу – клирингтік ұйым қор биржасымен қатар
тауар және фьючерстік нарықтарға да қызмет көрсетеді.
Есеп айырысу – клирингтік ұйымдар тек ұлттық қана емес, сондай –ақ
халықаралық, ал болашақта әлемдік болып ұйымдасуы мүмкін. Мұндай өзгерістер
ұлттық биржалық нарықтардың интернационалдануын көрсетеді.
Есеп айырысу – клирингтік ұйым – ол коммерциялық ұйым, оның мақсаты –
пайда табу. Жарғылық қоры мүшелерінің жарнасынан құрылады. Оның табысының
көздері:
мәмілені тіркегені үшін ақы;
ақпарат сатудан түскен табыс;
ұйым қаражатын айналысқа түсіруден түскен табыс;
есеп айырысу технологиясын сатудан, бағдарламалық қамтамасыз етуден және
т.с.с. қызметтен түскен табыс.
Есеп айырысу – клирингтік ұйым туынды бағалы қағаздарды, яғни
фьючерстік шарттарды және биржалық опциондарды сатуда негізгі орын алады.
Биржа ісін реттеу немесе биржалық нарықты реттеу деген қоғамның
өкілетті ұйымының биржаға қатысушылардың жұмысы мен олардың арасындағы
операцияларды жүргізу тәртібі.
Биржаны сырттан да, сондай – ақ іштен де реттеуге болады. Ішкі реттеу
деп өзінің нормативті құжаттарын, атап айтқанда, жарғы, ережелер және
биржаның өзінің, бөлімшелерінің және қызметкерлерінің қызметін анықтайтын
басқа да ішкі нормативті құжаттарын орындауын айтады. Ал сырттан реттеу деп
биржа өз қызметінде мемлекеттік актілерді, басқа ұйымдардың актілерін және
халықаралық келісімдерді орындауын айтады.
Биржа ісін реттеуді мынадай өкілетті ұйымдар немесе органдар атқарады:
1) мемлекеттік органдар;
2) бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылар немесе нарықты өзін -
өзі реттеушілер;
3) қоғамдық реттеу, яғни мемлекеттің кейбір реттеу қызметтерінің іске
асуының алғы шарты – қоғамдық пікірді ескергендігі.
Биржалық нарықты реттеудің міндеттері:
Біріншіден, биржалық нарықтағы тәртіпті қадағалау, биржаға қатысушылар
үшін жұмыс істеуге барлық жағдайларды тудыру.
Екіншіден, биржаға қатысушыларды кейбір теріс ниеттілерден және
алаятықтан, қылмыстық әрекеттерден және жалпы қылмыстан қорғау.
Үшіншіден, сұраныс пен ұсынысты шоғырландыру негізінде емін – еркін
және ашық биржалық баға белгілеу процесін қамтамасыз ету.
Төртіншіден, кәсіпкерлікке ынталы болу үшін және кәсіпкердің әрбір
тәуекелі сыйақыға бара – бар келетін тиімді нарық құру
Бесіншіден, жаңа биржалық нарықтарды құру, биржалық құрылымдардың
жаңалықтарын және бастамасын қолдау және т.б. іс - әрекеттер жүргізу.
Алтыншыдан, биржалық нарықтың кәсіби қатысушыларын таңдап алу. Кәсіби
делдалдар білімі, тәжірибесі және капиталы бойынша өкілетті органдардың
талабын қанағаттандыруы тиіс.себебі қазіргі биржалық нарық онсыз қызмет ете
алмайды.
Жетіншіден, барлық нарыққа қатысушылардың нарық нормасы мен ережелерін
орындауын бақылау. Бақылауды тиісті бақылау органдары жүргізеді.
Сегізіншіден, биржада орнатылған нормалар мен ережелерден ауытқығаны
үшін жазалау шараларын қолдану. Ондай шараларға мыналар жатқызылуы мүмкін:
ауызша және жазбаша ескертулер, айыппұл төлеу, қылмыстық жазалау, биржа
мүшелігінен шығару.
Биржалық нарықты реттеу принциптері әлемдік биржалық нарықтың сан
ғасырлық тәжірибесінде қалыптасқан. Ол принциптердің негізгілерін атап
өтелік:
Біріншісі, бір жағынан биржадан тыс нарыққа қатысушыларға байланысты
реттеу тәсілін ажырату болса, екінші жағынан, биржалық нарықтың кәсіби
қатысушыларына байланысты реттеу.
Екіншісі, биржалық нарықта болып жатқан ақпараттарды мүмкіндігінше
толық жариялау. Нәтижесінде нарыққа қатысушылардың қажетті іскерлік шешім
қабылдауларына мүмкіндік туып қана қоймай, сондай – ақ биржаға және оның
мүшелеріне деген сенім артады.
Үшіншісі, қызмет көрсету сапасын көтеру және оның құнын төмендетудің
объективті механизмі ретінде бәсекелестікті қамтамасыз ету.
Төртіншіден, ереже шығармашылығы мен ереже қолдауды бірдей басқару
немесе реттеу органдарына осы екі істі қатар атқаруға рұқсат бермеу.
Бесіншісі, норма шығармашылығына жариялылықты және нарық проблемаларын
көпшілікті талқылауды қамтамасыз ету.
Алтыншысы, әлемдік тәжірибедегі сабақтастық (жалғастырушылық)
принциптерін отандық биржалық нарықты реттеуде қолдану.
Жетіншісі, биржа ісін реттеуді мемлекеттік және мемлекеттік емес
басқару органдары арасында үйлесімді бөлу.
Биржалық нарықты мемлекеттік реттеу жүйесіне біріншіден, мемлекеттік
және басқа да нормативтік актілер, екіншіден, мемлекеттік реттеу және
бақылау органдары жатады.
Қазақсан Республикасында биржа қызметін реттейтін негізгі мемлекеттік
органдарға: Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау
Агенттігі, Қазақстан қаржы министрлігі және Қазақстан Ұлттық банкі жатады.
Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі тікелей
Қазақстан қор биржасының қызметін реттесе, ал Ұлттық банк валюта биржасының
қызметін реттеумен шұғылданады. Қаржы министрлігі бухгалтерлік есеп
тәртібін белгілеп, мемлекеттік бағалы қағаздарды шығаруды ұйымдастырып және
олардың биржадағы айналымын реттейді [13].
Қазақстан биржалық нарығы мынадай негізгі заң актілерімен реттеледі:
Азаматтық кодекс. Жалпы бөлім. 1995 ж.; Қазақстан Ұлттық Банкі туралы
Заң. 1995 ж. 30 наурыз; Қазақстандағы банктер және банктік қызмет туралы
Заң. 1995ж.31 тамыз; Тауар биржалары туралы Заң. 1995 ж. 7 сәуір;
Қазақстан Республикасында қозғалмайтын мүліктің ипотекасы туралы Заң.
1995 ж. 24 желтоқсан; Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу туралы
Заң. 1996 ж. 24 желтоқсан; Қазақстан Республикасында зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы Заң. 1997 ж. 20 маусым; Қазақстан Республикасында
сақтандыру қызметі туралы Заң. 1997ж .20 маусым; Қазақстан
Республикасында сақтандыру қызметі туралы Заң. 2000ж. 18 қаңтар;
Акционерлік қоғамдар туралы Заң.2003ж.13 мамыр; Бағалы қағаздар нарығы
туралы Заң.2003ж. 2 шілде; Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды
мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы2003ж.4 шілде.
1.3 Биржалық сауданың мәні және даму кезеңдері
Биржалық сауда – ол әрқашан ұйымдастырылған нарықтың бір формасы,
яғни ол нормативтік акттерде көрсетілген ережеге сай қызмет ететін нарық
[14].
Жалпы нарық деген түсінік капиталға жеке меншік негізінде құрылған
өндірістік қатынастардан туындайтын көптеген процестерді қамтиды. Алайда,
биржалық іс - әрекет тұрғысынан қарағанда нарық деген ұғым сату, сатып
алуға байланысты процестерден тұрады. Осы мағынада ұйымдастырылған нарық –
ол белгілі бір тәртіппен кез– келген активтерді, яғни тауарларды, қызмет
түрлерін., бағалы қағаздарды және т.б. активтерді сатып алу, сату
қатынастарының жиынтығы.
Нарықта активтердің қай түрі айналысқа түсуіне байланысты оны
ұйымдастыру ерекшеліктері де өзгеріп отырады. Дегенмен ұйымдасқан нарыққа
тән бірсыпыра ерекшеліктер бар. Олар:
• сауда жүргізу, есеп айырысу және активтерді нарыққа түсірудің бекітілген
ережелері болуы;
• нарықтың жұмысын басқаратын ұйымның болуы шарт;
• уақыт және кеңістік бойынша сұраныс пен ұсынысты шоғырландыру;
• мемлекеттік органдар және қоғамдық ұйымдар тарапынан нарықтың жұмысын
реттеу керек.
Ұйымдастырылған нарық – ол, басқаша айтқанда, реттелген нарық, бірақ
бұл реттеу деңгейі әртүрлі болуы мүмкін. Мыс., тауарлардың немесе басқа да
активтердің сатып алу – сату процестерді әртүрлі деңгейде реттеліп отырылуы
мүмкін. Сауданы ұйымдастыратын ұйым болуы қажет. Ол сауда ережесін жазып,
оны бекітіп, нарыққа қатысушыларға жеткізіп, оның орындалуын қадағалап
отырады. Сауда ережесі көп жылғы жұмыс тәжірибесінен қалыптасады. Егер
белгілі бір нарықтың конъюктурасының өзгерістерін қадағалап отыратын
қатысушылар болмаса ( сатып алушылар, сатушылар) жаңа ұйымдасқан нарық
болсын сауда жүрмей қалуы мүмкін.
Мемлекеттік нарықты реттейтін екі түрлі – бір жағынан фискальдық іс
тұрғысынан, яғни нарық жұмысынан салық алу, екінші жағынан кейбір активтер
нарығын дамытуды ынталандыру мақсатымен саясат жүргізеді.
Ұйымдастырылған нарық бірсыпыра белгілерге байланысты жіктеледі:
1. Сатылатын активтердің түріне: Өз кезегінде ол –
• ұйымдастырылған тауар нарығы;
• бағалы қағаздар нарығы ( ол әрқашан ұйымдастырылған нарық);
• банктік ссуда нарығы;
• валюта нарығы болып бөлінеді.
2. Ұйымдастыру деңгейіне қарай шартты түрде үшке бөлінеді:
• шағын ұйымдасқан, онда сауданың барлық процестері ережемен реттелмейді,
• ұйымдасқан, онда сауда ережемен реттеледі;
• жоғарғы деңгейде ұйымдасқан, онда сауданың негізгі элементтері ережемен
жан – жақты реттеледі.
3.Нарықтың пайда болуына қарай:
• өзара ұйымдасқан, яғни саудаға қатысушылар өздері ұйымдастырған;
• орталықтанған, яғни нарықты мемлекет ұйымдастырған болып бөлінуі мүмкін.
4.Сауданың жүргізілу формасына қарай:
• Ұйымдасқан көтерме нарық;
• ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz