Бөкей ордасы және Жәңгір хан

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 4

1 XVIII ҒАСЫРДЫҢ АЯҒЫ ХІХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ БӨКЕЙ ОРДАСЫ

1. 1 Орыс-қазақ қарым-қатынастары . . . 7

1. 2 Бөкей Ордасының құрылу тарихы және патша үкіметінің отарлық саясаты . . . 9

1. 3 Бөкей ханның саясаты . . . 16

2. ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ЖӘНЕ ЖӘҢГІРХАН

2. 1Жәңгір ханның өмірі мен қоғамдық саяси қызметі . . . 20

2. 2 Жәңгір хан және оның реформаторлық қасиеті . . . 26

2. 3 Жәңгір ханның ішкі және сыртқы саясаты . . . 36

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 62

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 65

КІРІСПЕ

Еліміз егемендік алып, тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін, ұлттық тарихымыздың кейбір тұстарына көз жүгіртіп, кезінде бұрмаланған шындықты қалпына келтіру жүзеге асырылып жатыр . Тарихи деректер мен шежірелерге арқа сүйенетін болсақ, атам заманнан бері Еділ және Жайық аралығын жеті жұрт жайлаған екен. Б. д. д. ҮІІІ-ІІІ ғасырлар аралығында бұл жерді иран тілдес скиф-сарматтар мен аландар қоныстаныпты. Содан кейін угро-финн тайпасы мен венгрлер, б. д. ІҮ-ХІІІ ғасырларда түркі тілдес ғұндар мен аварлар, хазар, оғыз, печенек пен қыпшақтар, ХІІІ-ХҮ ғасырда монғол хандары орда тікті. Олардың өкшесін басып кеп ноғай мырзалары мен қазақ хандары қанат жайды. ХҮ-ХҮІІ ғасырда түрікмен, қарақалпақ, башқұрт халқы жайлады. Осы аты аталған үш халықтың бір бөлігін Кубанға, екінші жартысын Арал теңізі маңына ығыстырып, ХҮІІ ғасырдың 30-шы жылдары қалмақтар кеп орнықты. Қытайдан кеп бас сауғалаған бұл шұбырынды Бұқар мен Самар даласын қоныстанған жетінші жұрт болатын. Бастапқы уақытта Бөкей Еділ мен Жайық арасындағы жұртты сұлтандық дәрежемен басқарды. 1812 жылы оған хан атағы берілді. Бірақ бұл атақтың игілігін ол көп көре алмай, араға үш жыл салып, 1815 жылы қайтыс болды. Соңында орнын басар үш ұлы қалды: Жәңгір, Әділгерей, Меңдігерей. Хан тағының мұрагері Жәңгір бұл кезде небары 14 болатын. Әрі Астрахань қаласындағы азаматтық губернатор Андреевскийдің үйінде жатып, орысша білім, европаша тәрбие алып жүрген кезі болатын. Ағылшын, орыс, парсы, араб, француз, неміс тілдерін білген. Сондықтан мұрагер оң-солын танығанша ел тізгінін Бөкейдің інісі Шығай ұстады.

Жәңгір 1824 жылы әкесі Бөкейдің орнын басып, арнайы жарлықпен хан атағын алды. 1827 жылы ол хандықтың орталығы -Хан Ордасының негізін қалады. Хан Ордасы Нарын құмының батыс бөлігінде салынды. Хандыққа біртұтас басшылық осы жерден жүргізілді. Ханның үлгісі бойынша және оның тікелей нұсқауымен Хан Ордасында сұлтандар мен билер, старшындар да үй сала бастады. Жәңгір хан билік құрған кезең қазақтардың бұрынғы дәстүрлі тұрмысында елеулі өзгеріс жасалған, хан билігі күшейген, ислам дінінің ықпалы артқан, тауар-ақша қатынастары айналымға енгізілген маңызды уақыт болатын.

Тақырыптың өзектілігі Бөкей Ордасының құрылу тарихын баяндай отырып, Жәңгір ханның реформаторлық қызметіне баса назар аудару, ішкі және сыртқы саясатының ерекшелігіне тоқталу, Жәңгір ханның жаңашыл қызметіне жан-жақты талдау жасап, оларды жаңа көзқарастар жүйесінен зерделеу.

Диплом жұмысының мақсаты Зерттеу жұмысының алдына қойған мақсаты мен міндеттері тақырыптың өзектілігімен оның қамтитын хронологиялық мерзімінен туындайды. Мақсаты-Бөкей Ордасы билеушілерінің саясатының өзіндік ерекшелігін ашып көрсету. Осы мақсаты сәйкес диплом жұмысы төмендегідей міндеттерді шешуді көздейді:

Диплом жұмысының міндеттері.

-XIX ғасырдың басындағы орыс-қазақ қарым-қатынастарына шолу жасау. Жаңа әкімшілік-аумақтық бөлініс нәтижесінде Бөкей Ордасының құрылуына тоқталу.

-Бөкей хан саясатының оң және теріс жақтарын сараптау.

-Жәңгір ханның билікке келуі және билікке келуімен жаңашыл тұрғыдағы құбылыстармен өзгерістерді ашып көрсету.

-Ағартушылық экономикалық саладағы тың жаңалықтарына баса назар аудару.

-Жәңгір ханның сыртқы-ішкі саясатындағы негізгі ұстанымдарын баяндау.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы- Тәуелсіз еліміздің шындық тарихын, сол тәуелсіздік жолында күрескен аға ұрпақ өкілдерінің өмірі мен қызметтерін зерттеу қазіргі таңда аса өзекті мәселелердің бірі. Қазақ өлкесінен шыққан қазақ хандары мен батырларының өмір жолымен, қоғамдық қызметтерімен ерекшеліктеріне арналған толыққанды зерттеу еңбегі Бөкей Ордасының құрылуынан бастап құлауына дейінгі тарихын біртұтас қарастырады.

Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Жұмыста Бөкей Ордасын тұтас түрде зерттеу диплом жұмысының практикалық маңызын арттыра түседі. Диплом жұмысы болашақта осы тақырыапты зерттеуші авторларға септігін тигізіп, үлес қосатынына үміт артамыз. Жұмысты орта және жоғарғы оқу орындарында Ішкі Орда тарихы жөнінде арнаулы курстар мен факультативтер оқу барсында, сонымен қатар орта мектептердегі тарих сабағында көмекші материал ретінде пайдалануға болады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі Бөкей Ордасы мен Жәңгір ханның қызметі жайлы сан алуан пікір бар. Тақырыптың зерттелу деңгейіне байланысты шолуымызбен талдауымызды есімдері елімізге кеңінен мәлім болған Ғ. Бөкейханов, Ғ. Қарабалин, М. Неталив, Б. Аспандияров, М. Құлкенов сияқты жазушы, тарихшы-ғалымдардан бастаған жөн. Ғ. Бөкейхановтың еңбектерінде Жәңгірдің жаңашыл реформаторлық қызметіне негізгі басымдық берілген. М. Неталив еңбектері Жәңгір ханның аса ауыр салық саясатына, озбырлығын әшкерелеуге арналған. Ғ. Қарабалин еңбегінде Бөкей хандығының әлеуметтік-экономикалық хал-ахуалы дәйекті түрде баяндалған. Ал, Б. Аспандияровтың «Бөкей Ордасы қалай құрылды»- деген еңбегінде қаламгер сол кездегі орыстардың отарлаушылық саясатын жаза келіп, Бөкей бастаған бір топ қазақтардың Жайықтың батыс бетіне өтіп, мәңгілік бодандыққа айналғанын жазады. Осы қазақтар есебінен «Ішкі немесе Бөкей ордасының» пайда болуын тілге тиек етеді. Сонымен қатар, Ғ. Қарабалин, Т. Рысбековтың «Жәңгірдің ішкі-сыртқы саясаты»деген еңбегінде, сол кезлегі Жәңгір ханның халыққа жүргізген сауатты саясатын ашып көрсеткен. Жәңгірдің ішкі және сыртқы саясатын толық баяндайды.

Бұған қоса республикалық басылымдарда С. Даумов, Т. Рысбеков, Р. Сариева т. б. қаламгерлердің мақалаларында тақырып өз қырынан көрініс табады. Әсіресе, С. Даумовтың «Естеліктер сөйлесе» - деген тақырыбынан біз Жәңгірдің кескін-келбетін, тұлғасын жақсы байқаймыз.

Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: Жұмысты жазу барысында әр жылдары баспа бетін көрген академиялық Қазақстан тарихы оқулықтары, сонымен қатар әр жылдары жарық көрген газет материалдары мен журналдардағы қазақ қаламгерлерінің әр түрлі мазмұндағы мақалалары алынды. Сондай-ақ, осы тақырып төңірегінде соңғы уақытта қалыптасқан жаңа ғылыми көзқарастар, тұжырымдар мен ой пікірлерді мүмкіндігінше басшылыққа алынып, бітіру жұмысын жазу барысын талдау, жинақтау, қорыту әдістері қолданылды.

Жұмыстың деректік базасы ретінде Хәңгір ханның өмір жолы мен қоғамдық саяси қызметіне байланысты кітаптар, зерттеулер, ғылыми мақалалар және №2 әмбебап кітапханасы қорындағы баспасөз материалдары алынды.

Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспе, екі тараудан тұратын үш бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады

1 XVIII ҒАСЫРДЫҢ АЯҒЫ ХІХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ БӨКЕЙ ОРДАСЫ

1. 1 Орыс-қазақ қарым-қатынастары

Күні кешеге дейін Әбілхайыр ханның 1731 жылы Ресей бодандығына өтуі Ресейге қазақ халқының өз еркімен қосылуы деп теріс бағаланып келді. Бүгінгі көзқарасымен мұрағаттарда сақталған тарихи құжаттарға зер салып, зерттеп қарағанда мұның астарында патша үкіметінің отарлау саясатының жатқандығына көз кәмел жетеді. Қазақ даласын отарлау ұлы Петрдің басты арманы еді. I Петрдің бұл саясатын Орынбор экспедициясын басқарған Сенаттың оберхатшысы Кирилловтың жасаған жобасы бойынша жүзеге асырылады. Оны Кирилловтың: «Ресей үкіметі олардың арасындағы өшпенділікті сәл ғана сүйемелдеп және Ресейдің пайдасына шешілетін сәттерде оларды бір-біріне жуықтырып отырса болғаны», - деп жазған сөзі нақты дәлелдейді. Патша үкіметі Кирилловтың кейін Кіші жүз жерін отарлау саясатын Нұралы хан тұсында Неплюев, Давыдов, Волков, Якобидің қолымен жүзеге асырды. Бұлардың ішінде қатыгездігімен, кезінде орыс отарлау саясатымен көзге ерекше түскен Неплюев болды. Ол қазаққа қарсы башқұрттарды, қалмақтарды айдап салып, өшіктіріп, қан-жоса етті. XVIII ғасырдың соңғы он жылы бақ не тақ үшін талас-тартыс қанды қырғын болып, аяғы Ералы хан мен Есім ханның өліміне әкеліп соқты. Кіші Орданың жағдайы ауырлады. Бұл жағдайлар Бөкейге қатты әсер етті[1] .

Бөкей жайықтың батыс бетіне өткенде, өз мақсатынан бұрын отарлық саясаттан, руаралық талас-тартыстан күйреген халықтың тұрмыс-тіршілігін көтеруді, ел арасындағы шапқыншылықты тұрақтай тұруды ең бастысы келешек ұрпақ үшін қолайлы жер мен қонысқа ие болуды көздеді. Ел арасындағы тәртіпсіздік, бүлік не адам өлтіруге дейін барған Кіші жүздегі жағдай Бөкейді осындай ойға әкелді. Бөкей сұлтан 1801 жылы ақпан айында Грузия және Астрахань губерниясының бас бастығы генерал-лейтенант К. Ф. Кноррингке: «Ресейге өмірлік бодан болуды қалаймын», - деп өтініш жазды. Қазақ даласын отарлаудың, Кіші Орданы бөлшектеудің сәті түсті деп білген император I Павел К. Ф. Кноррингтің және Астрахань қазақ полкінің полковник П. С. Поповтың ұсыныстарын тез шешті. I Павел патша 1801 жылы 11 наурызда келді. Орал мен Еділ аралығын қазақ халқының қоныстануына рұқсат беруі еді. Кноррингте, полковник Поповта патша жарлығын шұғыл орындауға кірісті. Патша қол қойған күні, патшаны яғни Екатерина II патшайымның баласы I Павелл патша өзінің баласы Александр бұйрығымен өлтірілді. 11 наурыздың 12 наурызға қараған түні патша сарайына Александр I-нің көмекшісі Лагарп деген кісінің ұйымдастырумен шабуыл жасалды. Олардың мақсаты сол кездегі Ресей империясының патшасы болып тұрған Павел I-ні тақтан тайдыру еді. Павел I-нің орнына осылай баласы Александр I патша болып отырды. Александр I Ресей империясын өз қолына алғаннан кейін реформалар жүргізіліп, халыққа Павелдің кезінде жоғалтқан теңдігін орнатты.

Еділ мен Жайық арасына 1801 жылы орналасқан қазақтарға қысым жасау үшін император I Александр 1802жылы сәуірде Царициннен бастап Каспий жағалауына дейін қалмақтардың еркін көшіп жүруіне рұқсат еткен жарлығын жариялады. Бұл жарлықтың салдарынан бөкейліктердің шабындық, жайылымдық, қоныстық жері тарылды. Еділ, Үлкен және Кіші өзендер арасында мал суару, көшіп-қону, мал айдау кезінде үлкен қақтығыстарға әкеп соқты. Бұл шешімдер тек Кіші жүз қазақтарымен би, батырлар ғана емес, сұлтандар тарапынан да наразылықтар туғызды. Олар бұны патша үкіметінің отарлау саясаты деп түсінбеді. Бөкейдің бақ құмарлығынан, орысқа берілгендігінен туған жағдай деп түсінді. Сондықтан Ішкі Ордадан қазақтардың Жайықтың шығыс бетіне жаппай еріксіз түрде көшуі етек алды. 12 мамыр 1804жылы Астрахань қазақ полкінің командирі Попов Ресей ішкі істер министрі В. П. Кочубейде:«Бөкей Ордасына Жайықтың арғы бетінен келген 7000 отбасынан мыңнан аспайтын ғана үй қалды », -деп жазды.

Бұл жаппай көшуді отаршылар Жайықтың шығыс бетіндегі хандардың әсіресе Қаратай мен Қайыпқали сұлтанның әрекеті депбағалады. Отарлаушылық саясаттың бетін бүркемеледі. Бұл жағдай әсіресе Бөкеймен туысқан Қаратай арасын бұрынғыдан да ушықтыра түсті. Өйткені Ресей отарлаушылары Қаратай сұлтанға сенбегендіктен осы ойды жүзеге асыруға асықты. Әр түрлі жалған өсектер, ақпараттар, хабарлар таратты. Сондықтан 21 қараша 1805 жылы Орынбор генерал-губернаторы князь Г. С. Волконский Орал қазақ әскерлерінің әскери атаманы Д. И. Бородинге:«Бөкейге Қаратайдың барлық пысық қылықтарын сездір және оған Қаратаймен ешқандай байланыс жасамауға тапсырма бер», -деп туысқан екі сұлтанның арасына от салу жөнінде нұсқау берді. [2]

ХҮІІІ ғасырға дейін бұл даланы Астрахань даласы деп атаған. Маусым бойынша бұл өлкені бірде қазақтар, орыстар, қалмақтар жайлаған.

Қарсыластары Жантөренің өмірін ерте қиды. Жантөре өлгеннен кейін Ресей отарлаушыларының бұрыннан ойластырып жүрген Кіші Жүзді екіге бөлу, рулар арасындағы өзара алауыздықтырды күшейту саясатын жүзеге асырудың сәті түсті деп білді. Сөйтіп, Кіші жүзді екі хандыққа бөлді. Жайықтың шығыс бетіне Айшуақ ханның ұлы Шерғазыны, 1811 жылғы 11 қарашада император Ішкі Орданы билеуге Самар бетіне Бөкейді хан етіп тағайындады. 1799 жылы Астрахань мен Жайық өзенінің теңізге құятын жеріне дейінгі аралықты қорыққа айналдырған патшаның жарлығы шықты. Бұқар бетте көшіп-қонып жүрген қазақтардан Жайықтың қызыл балығы мен орман-тоғайын қызғанып, «десятиверстная полоса» деген жарлықтың да күшіне енетіні осы тұс. Осының бәріне бас-көз болу полк командирі Попов дегенге жүктелді. Поповпен тіл табысқан Бөкей сұлтан ақыры Астрахань қаласын сол кезде билеп тұрған Киорпигтің аузын алып, Еділ мен Жайық арасында еркін көшіп-қонып жүруіне, қалаған жеріне қыстауына рұқсат беруін сұрайды. Бұл өтініш губернатор арқылы патшаға жетеді де, І Павел 1801 жылы 11 наурызда мақұлдағанын білдіріп, рескрипт шығарады. Міне, осыдан Бөкей Ордасының тарихы басталды.

1. 2 Бөкей Ордасының құрылу тарихы және патша үкіметінің отарлық саясаты

Тарихи деректер мен шежірелерге арқа сүйенетін болсақ, атам заманнан бері Еділ және Жайық аралығын жеті жұрт жайлаған екен. Б. д. д. ҮІІІ-ІІІ ғасырлар аралығында бұл жерді иран тілдес скиф-сарматтар мен аландар қоныстаныпты. Содан кейін угро-финн тайпасы мен венгрлер, б. д. ІҮ-ХІІІ ғасырларда түркі тілдес ғұндар мен аварлар, хазар, оғыз, печенек пен қыпшақтар, ХІІІ-ХҮ ғасырда монғол хандары орда тікті. Олардың өкшесін басып ноғай мырзалары мен қазақ хандары қанат жайды. ХҮ-ХҮІІ ғасырда түрікмен, қарақалпақ, башқұрт халқы жайлады. Осы аты аталған үш халықтың бір бөлігін Кубанға, екінші жартысын Арал теңізі маңына ығыстырып, ХҮІІ ғасырдың 30-шы жылдары қалмақтар кеп орнықты. Қытайдан кеп бас сауғалаған бұл шұбырынды Бұқар мен Самар даласын қоныстанған жетінші жұрт болатын.

Десек те бұл өңірге қалмақтар табан тіреп орныға алмады. Ауыз бірліктің аздығынан екіге жыртылып айырылып, 1771 жылы Үбіші хан бастаған 100 мың шаңырақ қаңырап жатқан Жоңғар өлкесіне қайтадан қотарыла көшті. Қалған аз бөлігі Еділдің арғы бетіне әупірімдеп өтіп бас сауғалады. Бұл жер қазірде «Қалмақ қыры» деп аталады.

Сонымен, 1771-1801 жылдардың мөлшерінде Еділ мен Жайық арасындағы Самар даласы деп аталатын байтақ өлке бос жатты.

1801 жылы күзде Бөкей сұлтан әр рудың старшындары мен билерінің басын қосып, Бұқар беттен Самар бетке жедел қоныс аударуға қам жасайды. Әрқайсысының қонысын белгілейді. 1864 жылы Петерборда М. Достаевскийдің жәдігерлігімен шыққан «Эпоха» журналының № 11 санында «Внутренняя или Букеевская Киргизская Орда» деген мақала жарияланып, онда осы өңірді мекендеген рулардың 1801 жылғы шаңырақ саны, мал басы келтірілген. Атап айтса, адайлар-1503 шаңырақ, алаша-2640, байбақты-3205, беріш-5085, жаппас-904, есентемір-486, ысық-669, қызылқұрт-825, кете-411, масқар-61, ноғай-1095, таз-121, тана-1281, шеркеш-2759, төлеңгіт-665, қожа-178 үй[3] .

Төре тұқымы мен ру басыларына, олардың бай туыстарына бөлек есеп жүрген. Олар-215 шыңырақ. Сонымен Батыс өлкені сол тұста мекен еткен барлық шаңырақ саны-23 мың 598 болған. Дәулеттісі, кедейі бар осыншама шаңырақтың 58 мың 903 түйесі, 229 мың 173 жылқысы, 158 мың 792 сиыры, 1 миллионның үстінде қойы, 131 мың 280 ешкісі бар екен. 1790 жылғы Нұралы ханның қазасы Кіші жүз қазақтарын үлкен дағдарысқа ұшыратты. Соңғы 10 жыл ішінде үш рет хан ауыстырып үлгерген болатын. Хан тағы үшін үшінші айқас әсіресе, Нұралы ханның ағасы, діңқас, өлмелі Айшуақ ханның тұсында шегіне кетіп шиеліскен болатын. Хан тағынан үміткерлердің бірі-Нұралы ханның қалмақ қызынан туған ұлы Қаратай сұлтанға патша үкіметі билік тізгінін беруден бас тартты. Өйткені, қайратты жастың көзқарастылығы оларды үрейлендіретінді. Кіші жүз қазақтары-орыстарға, патша үкіметіне ең жақын орналасқан территорияда тұрып жатқандықтан, ондағы басқару жүйесін бір ізге аса қиындық тудырды. Бөкей ордасы тура осындай саяси дағдарыстың жемісінде дүниеге келген болатын.

Бөкей ханның құрылуын революцияға дейінгі авторлардың көбі-Бөкей сұлтанмен тікелей байланыстырады. А. Евреиновтың пікірі бойынша, қазақтардың Оралдың оң жағалауымен қоныс аударуы Бөкей аса тыныштықтың орыс үкіметіне жағымды болмайтыны сезгендігімен тікелей байланыстырса, Т. Медведскийдің ойынша, Бөкей билік құмарлықпен оң жағалауға өткен көрінеді. Ал, Л. Мейер Бөкей Ордасының пайда болуы Кіші ордадағы шиеленісті жағдайлармен байланыстырады.

Кеңес зерттеушілері де Ішкі Орданың дүниеге келуі туралы жайында біразы пікір айтқан жоқ. М. П. Вяткин оның негізгі себебі феодализмнің дамуымен жердің тарлық етуінен десе, бұдан сол басқашалау пікірді В. Ф. Шахматов келтіреді. Волга және Орал өзендерінің ортасында жаңадан бой көтерген, қазақ хандығын ол, патша үкіметінің отарлау саясатының жемісі деп есептелінді. Әрине, патша үкіметінің отарлау саясаты қазақ халқының қоғамдық және саяси өмірінде белгілі бір маңызға ие болғаны рас. Сондықтан да Оралдың жағалауына қазақтардың қоныс аударуы олардың дәл осы отарлау саясатына қайшы келмейді. Сүйтіп, шекаралас билік орындарынан қолдау тауып отырды.

Ал, бұл оқиғаның басқасында болғандардың айтуынша, Бөкей сұлтанды ең бірінші қолдағандардың бірі-Сырым Датов болды. Онымен бірге халық көшуге дайын еді. Бұдан, Сырым батырдың үкіметіне емес, тек Нұралы ханның жеке басына деген наразылығының барлығы айқындалады.

Нұралы хан ұрпақтарының өзара шайқасы Кіші жүз қазақтарының бөлінуіне әкеп соқтырды. 1771 жылы қазақтардың көбі бұрын қалмақтардың мекені болған Орал мен Волга арасындағы жерлерге ие болуымен қатар, өзара жауласа бастаған феодалдардың кикілжіңінен аулақтай алды. Қазақтардың бұл көшуін Нұралы ханның балаларының бірі-Бөкей жақсы пайдалана білді. Қаратай сұлтанның Кіші жүз тағына отыра алмаған сәтсіздігінен кейін, Бөкей бұл билікке басқа жолмен:Орал мен Волга бойын тұрақты көшіп-қонып отыратын мекенге айналдыру арқылы жүзеге асырады. Ол мұнда қазақтарды өз бетінше басқара алатын мүмкіндікке ие болды. [4]

Бұл жерлер бұқара халықтың да көптен бергі көкейдегі ойы, көңілдегі түйіні еді. Бірақ мұндай бақытқа ие болу үшін бір жол бар. Ол орыс әкімшілігінің рұқсатын алу керек. Өйткені, аталған жерлер, Орал мен Астрахань қазақ әскерлерінің бақылауында еді. Жайықтың Самар жақ бетіне 1737 жылдан бастап қазақтардан көшіп-қонуына шек қойылған еді.

Оның үстіне 1794 жылдан бастап елге қадірлі азаматтардан отарлаушыларға аманат бермесе қазақтардың Жайықтан малымен өтуіне тыйым етілмеді. Рұқсат алған күннің өзінде орал қаласына 100 шақырымға шейін қазақтарды жақындатпау жөнінде ерекше бұйрық берілді.

Оның үстіне бұл кез отарлаушылардың Кіші Орда қазақтарының арасында арандату, оларды өзара жауықтыру саясатынан туған қанды қырғын, тақ таласы күшейген шақ. Ералы хан мен Есімханның осындай тартыстардың салдарынан құрбандыққа шалынған тұсы.

Отаршылдық туғызған мұндай әрекеттер ел басына ауыртпалық әкелді. Ел тозды, ашықты, күйзелді. Береке бірлік кетті. Ел басына түскен мұндай ауыр қасыретке «он ойланып, жүз толғанып» жүрген Бөкейге Астрахань қазақтарының бастығы полковник П. С. Попов елеулі ықпал жасады. Ол Ресей қамқорлығына өтуге кеңес берді. Көзі ашық, көкірегі ояу Бөкей П. С. Поповтың бұл кеңесін халқын ауыртпалықтан алып шығудың, Жайықтың Самар жақ бетін иемденудің бірден-бір жолы деп түсінді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.