Бейнелеу өнеріндегі пейзаж жанры
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНДЕ ПЕЙЗАЖ ЖАНРЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Бейнелеу өнерінің даму тарихына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Пейзаж жанрының даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Кескіндеме өнерінде ауыл пейзажының алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.4 Пейзаж жанрында бояу үйлесімділігі, композиция, перспектива заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.5 Суретшілер шығармаларында пейзаж жанры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2 ПЕЙЗАЖ ЖАНРЫНЫҢ САЛЫНУ ӘДІС.ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Ауыл пейзажын майлы бояумен салу әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.2 Бейнелеу өнері сабағында табиғат көрінісін бейнелеу ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОСЫМША МАТЕРИАЛДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНДЕ ПЕЙЗАЖ ЖАНРЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Бейнелеу өнерінің даму тарихына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Пейзаж жанрының даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Кескіндеме өнерінде ауыл пейзажының алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.4 Пейзаж жанрында бояу үйлесімділігі, композиция, перспектива заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.5 Суретшілер шығармаларында пейзаж жанры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2 ПЕЙЗАЖ ЖАНРЫНЫҢ САЛЫНУ ӘДІС.ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Ауыл пейзажын майлы бояумен салу әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.2 Бейнелеу өнері сабағында табиғат көрінісін бейнелеу ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОСЫМША МАТЕРИАЛДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
КІРІСПЕ
Табиғат – қоршаған ортаны бейнелеу, табиғи көрінісін бейнелі түрде көрсету. Суретші өзінің көзқарасымен қоршаған ортаны, шындық өмірді әсерлі және нақты бейнелейді. Табиғаттың суретін бастамас бұрын алдымен сюжет пен композицияны қарастыру керек.
Негізінен бұл жерде акценттік көріністі анықтайтын тақырыпты сезініп, түсініп алу қажет. Білімгер айналадағы ерекше жерлерге көңіл аударып, композициялық шешімнің белгілі типіне жататын пейзаждың объектісін таңдау қажет. Кейде суретші композициялық бірлестік үшін кейбір жерлерін, мысалы, тал сияқты көріністерін алып тастап, немесе кейбір бөлшектерді қосып, төмен түсіріп және тағы басқа да жағдайларды өзгерте алады. Мұның бәрі көркем шығармашылық мақсаттарға және жекеленген қабілеттерге байланысты.
Табиғаттың мінездемесінде ең бастысы – композицияның дұрыс шешімін және ең жақсы көріністі таңдау. Табиғаттың көрінісін тұрғызу үшін дайындық нобайларынан бастау керек. Мұнда суретші бөлек бөлшектерді салмай жатып, ең бастысына көңіл аударып, композицияның негізгі идеясын бөліп көрсету керек. Композициялық табиғаттың шешіміндегі ең басты нәрсе – қиындығы суреттеліп жатқан орынға дұрыс мінездеме беруінде. Бұл үшін табиғаттағы бөлшектердің бір-бірімен жақсылап тұйықталуын және де бөлшектер композициясының жалпы идеясын білдіруге көмектесу керектігін қадағалау қажет.
Табиғаттың композициялық суретін шешу кезінде табиғаттың жеке және кездейсоқ бөліктерін немқұрайлы алуға болмайды, бұл жерде ең негізгісін, ең типтік жерлерін көрсетіп, көрініп тұрған көрініске өзінің қатынасын білдіру керек.
Эстетикалық - эмоционалдық және айқын пейзаждың суреті суретшінің жарқын сезімін және ойын көрсетеді. Дайындық нобайлардың ішінен пейзаждың жақсы композициялық шешімді тауып алғаннан кейін суретті бастай беруге болады. Бұл жерде оқытушы білімгердің аз жұмысын әдістемелік дұрыс жүргізілуін қадағалауы керек. Яғни, басында қаламды қағазға жаймен тигізіп тұрып, заттың жалпы сызбасын, заттың пішінін, мінездемесін және олардың пропорциясын белгілейді. Осыдан кейін дұрыс, сауатты перспективалық тұрғызуға кіріседі.
Суретші ережелерді еркін қолдануы қажет және перспективаны осы ғылымның барлық ережелерімен тұрғызу қажет.
Табиғат – қоршаған ортаны бейнелеу, табиғи көрінісін бейнелі түрде көрсету. Суретші өзінің көзқарасымен қоршаған ортаны, шындық өмірді әсерлі және нақты бейнелейді. Табиғаттың суретін бастамас бұрын алдымен сюжет пен композицияны қарастыру керек.
Негізінен бұл жерде акценттік көріністі анықтайтын тақырыпты сезініп, түсініп алу қажет. Білімгер айналадағы ерекше жерлерге көңіл аударып, композициялық шешімнің белгілі типіне жататын пейзаждың объектісін таңдау қажет. Кейде суретші композициялық бірлестік үшін кейбір жерлерін, мысалы, тал сияқты көріністерін алып тастап, немесе кейбір бөлшектерді қосып, төмен түсіріп және тағы басқа да жағдайларды өзгерте алады. Мұның бәрі көркем шығармашылық мақсаттарға және жекеленген қабілеттерге байланысты.
Табиғаттың мінездемесінде ең бастысы – композицияның дұрыс шешімін және ең жақсы көріністі таңдау. Табиғаттың көрінісін тұрғызу үшін дайындық нобайларынан бастау керек. Мұнда суретші бөлек бөлшектерді салмай жатып, ең бастысына көңіл аударып, композицияның негізгі идеясын бөліп көрсету керек. Композициялық табиғаттың шешіміндегі ең басты нәрсе – қиындығы суреттеліп жатқан орынға дұрыс мінездеме беруінде. Бұл үшін табиғаттағы бөлшектердің бір-бірімен жақсылап тұйықталуын және де бөлшектер композициясының жалпы идеясын білдіруге көмектесу керектігін қадағалау қажет.
Табиғаттың композициялық суретін шешу кезінде табиғаттың жеке және кездейсоқ бөліктерін немқұрайлы алуға болмайды, бұл жерде ең негізгісін, ең типтік жерлерін көрсетіп, көрініп тұрған көрініске өзінің қатынасын білдіру керек.
Эстетикалық - эмоционалдық және айқын пейзаждың суреті суретшінің жарқын сезімін және ойын көрсетеді. Дайындық нобайлардың ішінен пейзаждың жақсы композициялық шешімді тауып алғаннан кейін суретті бастай беруге болады. Бұл жерде оқытушы білімгердің аз жұмысын әдістемелік дұрыс жүргізілуін қадағалауы керек. Яғни, басында қаламды қағазға жаймен тигізіп тұрып, заттың жалпы сызбасын, заттың пішінін, мінездемесін және олардың пропорциясын белгілейді. Осыдан кейін дұрыс, сауатты перспективалық тұрғызуға кіріседі.
Суретші ережелерді еркін қолдануы қажет және перспективаны осы ғылымның барлық ережелерімен тұрғызу қажет.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 Әуесқой жас суретшілер мен мүсіншілерге. А.С. Щипанов. Алматы: «Мектеп» 1989ж.
2 Әлемдік өнертану. Үш томдық 2: Бейнелеу өнері. Алматы: Өлке, 2008ж
3 Бөриев Ә. Арманына жолыққан адам: Ғұмырнама. Алматы: Өнер, 1982 ж.
4 Қазақстан өнері.Есімдер достастығы. Алматы: ИДК Кітап-Сервис, 2005ж.
5 Дүзелханов А. Альбом. Алматы: «Өнер», 2005 ж.
6 Қазақ өнерінің тарихы. Үш томдық. (XIX ғасыр және XX ғасырдың
бірінші жартысы, III том, 1-кітап). Алматы: «Өнер», 2008ж.
7 Хлудов Н.Г. Альбом. Алматы, 1986 г.
8 Қазақ ССР бейнелеу өнері «Советский художник» Москва. 1974 ж.
9 Ғалиев В.З. Қазақстан XIX ғасыр суретшілерінің шығармаларында. Алматы: Өнер, 2005 ж.
10 Қастеев Ә. Алма-ата «Өнер» 1986 ж.
11 Мұқышев М.С., Сейтімов А. Ғ., Хамзин Н.А. Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі: Оқулық. Астана: Фолиант, 2008 ж.
12 Телжанов Қ. Альбом. Алматы: «Өнер», 2006 ж.
13 Ғалымбаева А. Альбом. Алматы «Өнер», 1981 ж.
14 Кенбаев М. «Альбом» . Алматы, 1983 ж.
15 Телжанов Қ. Қазақстан бейнелеу өнерінің шеберлері. Алматы «Өнер» 1982 ж.
16 Байжігітов Б. «Қазақтың көркем кәсібі». Алматы.Қазақстан. 1979 ж.
17 Тыныбеков Қ: Альбом. Алматы: «Өнер» баспасы, 2007 ж
18 Габитов М. Г. Пейзаж в творчестве художников. Алматы., Наука, 1977 г.
19 Қайдаров М.У. Живопись технологиясы мен техникасы. Алматы «Өлке» 2007 ж.
20 Каменева Е. Кемпірқосақтың түсі қандай. Алматы «Өнер» 1981 ж.
21 Бейнелеу өнері және сызу. Мектеп және ЖОО-да оқыту. Республикалық ғылыми-әдістемелік педагогикалық журнал. Алматы «Неся» 2008, 2010 ж.
22 Болатбаев Қ., Ибрагимов Ұ. Бейнелеу өнері: Жалпы білім беретін мектептің 5-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2001 ж
23 Бейнелеу өнерінің оқыту әдістемесі: Ералин Қ.Е., Түрікпенова С.Ж. Арқалық, 2008ж.
24 Мизанбаев Р. Живопись: оқулық. Алматы: Prints-S, 2005 ж.
1 Әуесқой жас суретшілер мен мүсіншілерге. А.С. Щипанов. Алматы: «Мектеп» 1989ж.
2 Әлемдік өнертану. Үш томдық 2: Бейнелеу өнері. Алматы: Өлке, 2008ж
3 Бөриев Ә. Арманына жолыққан адам: Ғұмырнама. Алматы: Өнер, 1982 ж.
4 Қазақстан өнері.Есімдер достастығы. Алматы: ИДК Кітап-Сервис, 2005ж.
5 Дүзелханов А. Альбом. Алматы: «Өнер», 2005 ж.
6 Қазақ өнерінің тарихы. Үш томдық. (XIX ғасыр және XX ғасырдың
бірінші жартысы, III том, 1-кітап). Алматы: «Өнер», 2008ж.
7 Хлудов Н.Г. Альбом. Алматы, 1986 г.
8 Қазақ ССР бейнелеу өнері «Советский художник» Москва. 1974 ж.
9 Ғалиев В.З. Қазақстан XIX ғасыр суретшілерінің шығармаларында. Алматы: Өнер, 2005 ж.
10 Қастеев Ә. Алма-ата «Өнер» 1986 ж.
11 Мұқышев М.С., Сейтімов А. Ғ., Хамзин Н.А. Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі: Оқулық. Астана: Фолиант, 2008 ж.
12 Телжанов Қ. Альбом. Алматы: «Өнер», 2006 ж.
13 Ғалымбаева А. Альбом. Алматы «Өнер», 1981 ж.
14 Кенбаев М. «Альбом» . Алматы, 1983 ж.
15 Телжанов Қ. Қазақстан бейнелеу өнерінің шеберлері. Алматы «Өнер» 1982 ж.
16 Байжігітов Б. «Қазақтың көркем кәсібі». Алматы.Қазақстан. 1979 ж.
17 Тыныбеков Қ: Альбом. Алматы: «Өнер» баспасы, 2007 ж
18 Габитов М. Г. Пейзаж в творчестве художников. Алматы., Наука, 1977 г.
19 Қайдаров М.У. Живопись технологиясы мен техникасы. Алматы «Өлке» 2007 ж.
20 Каменева Е. Кемпірқосақтың түсі қандай. Алматы «Өнер» 1981 ж.
21 Бейнелеу өнері және сызу. Мектеп және ЖОО-да оқыту. Республикалық ғылыми-әдістемелік педагогикалық журнал. Алматы «Неся» 2008, 2010 ж.
22 Болатбаев Қ., Ибрагимов Ұ. Бейнелеу өнері: Жалпы білім беретін мектептің 5-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2001 ж
23 Бейнелеу өнерінің оқыту әдістемесі: Ералин Қ.Е., Түрікпенова С.Ж. Арқалық, 2008ж.
24 Мизанбаев Р. Живопись: оқулық. Алматы: Prints-S, 2005 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНДЕ ПЕЙЗАЖ ЖАНРЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Бейнелеу өнерінің даму тарихына
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Пейзаж жанрының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Кескіндеме өнерінде ауыл пейзажының алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.4 Пейзаж жанрында бояу үйлесімділігі, композиция, перспектива
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.5 Суретшілер шығармаларында пейзаж
жанры ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 25
2 ПЕЙЗАЖ ЖАНРЫНЫҢ САЛЫНУ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Ауыл пейзажын майлы бояумен салу әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .48
2.2 Бейнелеу өнері сабағында табиғат көрінісін
бейнелеу ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..66
ҚОСЫМША
МАТЕРИАЛДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...67
КІРІСПЕ
Табиғат – қоршаған ортаны бейнелеу, табиғи көрінісін бейнелі түрде
көрсету. Суретші өзінің көзқарасымен қоршаған ортаны, шындық өмірді әсерлі
және нақты бейнелейді. Табиғаттың суретін бастамас бұрын алдымен сюжет пен
композицияны қарастыру керек.
Негізінен бұл жерде акценттік көріністі анықтайтын тақырыпты сезініп,
түсініп алу қажет. Білімгер айналадағы ерекше жерлерге көңіл аударып,
композициялық шешімнің белгілі типіне жататын пейзаждың объектісін таңдау
қажет. Кейде суретші композициялық бірлестік үшін кейбір жерлерін, мысалы,
тал сияқты көріністерін алып тастап, немесе кейбір бөлшектерді қосып, төмен
түсіріп және тағы басқа да жағдайларды өзгерте алады. Мұның бәрі көркем
шығармашылық мақсаттарға және жекеленген қабілеттерге байланысты.
Табиғаттың мінездемесінде ең бастысы – композицияның дұрыс шешімін және
ең жақсы көріністі таңдау. Табиғаттың көрінісін тұрғызу үшін дайындық
нобайларынан бастау керек. Мұнда суретші бөлек бөлшектерді салмай жатып, ең
бастысына көңіл аударып, композицияның негізгі идеясын бөліп көрсету керек.
Композициялық табиғаттың шешіміндегі ең басты нәрсе – қиындығы суреттеліп
жатқан орынға дұрыс мінездеме беруінде. Бұл үшін табиғаттағы бөлшектердің
бір-бірімен жақсылап тұйықталуын және де бөлшектер композициясының жалпы
идеясын білдіруге көмектесу керектігін қадағалау қажет.
Табиғаттың композициялық суретін шешу кезінде табиғаттың жеке және
кездейсоқ бөліктерін немқұрайлы алуға болмайды, бұл жерде ең негізгісін, ең
типтік жерлерін көрсетіп, көрініп тұрған көрініске өзінің қатынасын білдіру
керек.
Эстетикалық - эмоционалдық және айқын пейзаждың суреті суретшінің
жарқын сезімін және ойын көрсетеді. Дайындық нобайлардың ішінен пейзаждың
жақсы композициялық шешімді тауып алғаннан кейін суретті бастай беруге
болады. Бұл жерде оқытушы білімгердің аз жұмысын әдістемелік дұрыс
жүргізілуін қадағалауы керек. Яғни, басында қаламды қағазға жаймен тигізіп
тұрып, заттың жалпы сызбасын, заттың пішінін, мінездемесін және олардың
пропорциясын белгілейді. Осыдан кейін дұрыс, сауатты перспективалық
тұрғызуға кіріседі.
Суретші ережелерді еркін қолдануы қажет және перспективаны осы ғылымның
барлық ережелерімен тұрғызу қажет.
Суреттің тереңдігін (кеңістігін) айқын және түсінікті етіп көрсету үшін
білімгер көкжиекті дұрыс құрып алуы (біздің көзіміздің деңгейі), көкжиек
сызығындағы тоғысу нүктесін және заттың масштабын дұрыс беруі қажет.
Суретте перспективалық көріністі дұрыс беру үшін жас суретші өзінің суретін
2-3 перспективалық жоспар бойынша (алдыңғы, ортаңғы және артқы) бөліп тұра
алады. Оларды өзара салыстыра отырып, білімгер заттың масштабын оңай
анықтап және суреттің үндестік мақсатын дұрыс шешеді. Сондай-ақ ауа
перспективасы белгілі заңдарға ие: егер де заттың айқындығы көріну
деңгейінен алыстай беретін болса, онда көрушінің көру ықтималдығы әлсірей
береді. Зат көрушіден неғұрлым алыс тұрса, соғұрлым оның кескіні бұлдырап
көрінеді.
Реңдік қатынас күші – қарама-қайшылық (заттың үстінің жарығы мен
көлеңкесінің айырмашылығы) көрінуден алыстаған сайын әлсіреді. Затты
көрушіден алыстатқан сайын оның түсінің айқындығы әлсірейді. Леонардо да
Винчи былай деп жазған: Белгілі арақашықтықтың шегінде талдар соғұрлым
жарық болып көрінеді, неғұрлым олар көзден алыстаған сайын, тіпті
соншалықты олар соңында көкжиектегі ауаның жарықтығымен ұласып кетеді.Бұлар
осы талдар мен көздің арасында орналасып, ауадан пайда болады.
Ауа перспективаның пайда болуын берумен қатар білімгер жұмыстың
техникасын қадағалап отыруы қажет. Заттарды бірінші жоспарда сала отырып,
білімгер қаламды қағазға бар күшімен басады, екінші жоспарда заттар
жұмсағырақ салынады, ал артқы жоспарда қаламның қағазға жеңіл тигізуі
арқылы бейнеленеді. Бұл арқылы суретші ауа перспективасының берілуіне
жетеді.
Бұл ережеден шегіну тек теңіздің көрінісін салуда мүмкін. Толқып
тұрған теңізде түстің жалпы түрі болмайды, бірақ кімде-кім оған жерден
қарап тұрса, сол оны қара (жабық, қараңғы) болады.
Табиғаттың суреті жарықтанылуда айқын болуы үшін заттан түсіп тұрған
көлеңкенің ерекшелігіне көңіл аудару және көлеңкенің теориясымен танысу
қажет. Перспективада көлеңкені тұрғызу кезінде, ең алдымен жасанды және
табиғи (күннің жарығы немесе лампа) жарықталуды көру керек. Егер жасанды
жарық болса, жарықтан түскен сәулелер сәулелік пирамиданы құрастырғандай
етіп жан-жақты үлестіреді.
1 Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Студенттер ауыл пейзажын бейнелеу
шеберлігіне түсінік алады.
2 Ғылыми жаңашылдығы: Пейзаждық кескіндеме жайында жаңа мәліметтер
жазылған.
3 Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Кескіндеме жанры бойынша
оқушылар игеретін мәселелерді кейінгіге жеткізу. Композиция мен перспектива
заңдылықтарын, бояу үйлесімділігін қолдануды үйрету.
4 Дипломдық жұмыстың құндылығы: Бейнелеу өнері және сызу мамандығының
студенттері болашақтағы практикалық жұмыстарына теориялық және практикалық
түсінік алады.
5 Зерттеу объектісі: Ы.Алтынсарин атындағы гимназия.
6 Теориялық және әдіснамалық негіздері: Әдістемелік деректер
жинақталған.
7 Практикалық бөлімі: Дипломдық жұмыс сатыларының орындалуы мен 60\90
см өлшемдегі төрт картинаны қамтиды.
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНДЕ ПЕЙЗАЖ ЖАНРЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Бейнелеу өнерінің даму тарихына шолу
Пейзаж ұзақ уақыт бойы дәрежелі болып саналып келген. Ол суреттің
шеберлігін, күрделі композициялық шешімдерді талап етпейтіндей түстік
палитрасы шектеулі. Бірақ бұл тек сыртқы белгілерге негізделген болжаулар
ғана. Пейзаждың жоғары шеберлікті талап ететін терең мазмұнды тең жанр
болып табылатындығын көптеген мысалдар дәлелдейді.
Пейзаж француздың сөзі peysage (pays-ел, жергілікті жер) сөзінен
шыққан. Пейзаж – бұл бейнелеу өнерінің жанры. Ол жерде бейнелеудің негізгі
заты болып жабайы немесе қандай да бір деңгейде адаммен қайта қалыптасқан
табиғат болып табылады. Пейзажда жергілікті жерлердің, сәулеттік
құрылыстардың, қалалардың (ветуда), теңіз көріністерінің (марина) нақты
немесе өзгерген түрлері қайта өндіріледі.
Көбіне пейзаж кескіндемелік, графикалық, скульптуралық жанрлардың
көрінісі болады. Адамды қоршаған табиғат құбылыстары мен нысандарын
бейнелей отырып, суретші өзінің табиғатқа қатысын, оның қоғаммен
қабылдануын білдіреді. Осыған сәйкес пейзаж сезімталдық пен елеулі түрдегі
мазмұнды алады.
Адамды қоршаған ортаның жекелеген элементтерін алғашқы адам неолит
дәуірінде тау шатқалындағы жазуларында бейнелеген. Мысалы, Алжир
Сахарасындағы Тассиланджер ұңғымасындағы суреттерде – аңшылық
сценаларында, мал қуу кезінде жүйелі түрде ағаштар, тастар, су бейнеленеді.
Олар белгілі бір әрекет орнына жол сілтеп тұрғандай. Бірақ, нақты бір
жердің бейнесін жасамайды. Пейзаждық мотивтердің анағұрлым кең таралуы
Ежелгі Шығыс пен Криттің өнеріне бастау алды. Әсіресе фараондар аңшылығымен
немесе жабайы аңдардың бейнесі көбіне көп кездесіп отырды (мысалы, б.э.д.
ХХ ғасырда Бени-Хасанның мазарындағы жазу. Ол жабайы мысықтың аңшылығы
бейнеленген; куропаттар-тау шатқалында, б.э.д. ХV ғасырда Криттегі Кносс
сарайындағы бір жазуларда). Европалық орта ғасырдың өңірінде, мысалы,
ежелгі орыс икона жазбасында табиғат жүйелі түрде бейнеленеді. Ежелгі орыс
иконаларында пейзаждың фигуралық сценаларына сілтеме жасалғанын байқаймыз.
Таулар жарды жерлерді, белгісіз породалы жеке ағаштар-орманды, тегіс
ғимаратты палаталарды, храмдарды білдірген. XVI-XVII ғасырға дейін
еуропалық өнердегі пейзаж тақырыптық суретпен немесе портреттік сурет үшін
тек көрініс ретінде ғана болды. Мұндай рөлді Леонардо да Винчи белгілі Мона
Лиза портретінде де орындайды. (ок. 1503, Лувр, Париж).
Мұсылмандық Шығыс елдеріндегі орта ғасырлық өнерінде пейзаж элементтері
алғашында сараң жасалған, егер эллинистік дәстүрге негізделген сирек
үлгілерді санамағанда ХII-XIV ғасырдан олар кітап миниатюраларында барған
сайын елеулі орын алуда. Ол жерде XV-XVI ғасырда тебризді және гераттық
мектептің туындыларында бояулардың әсем тазалығымен ерекшеленетін пейзаждық
көріністер тұйық сиқырлы бақ ретінде табиғат туралы көріністі бейнелейді.
Үлкен эмоцианалдық күштерді Үндістандағы (әсіресе, монғолдық мектептен
бастау алған миниатюралық бастауларда) Үндіқытайдағы және Индонезиядағы
(мысалы, аңыздық және эпикалық тақырыптарға арналған рельефтердегі
тропикалық ормандардың бейнесі) өнерде орта ғасырлық ландшафтық детальдар
бар.
Дербес жанр ретінде пейзаж алғаш рет орта ғасырлық Қытайда ХV-ші
ғасырда пайда болды. Ол жерде мәңгі жаңартылып отыратын табиғат әлемдік
заңның (дао) анағұрлым жүзеге асырылуының көрінісі байқалады. Бұл концепция
шань-шуй (таулар-сулар) пейзаждық типінде тікелей көрініс табады.
Қытайлық пейзаждың жеке кеңістік жоспарлары шектелмейді, ал суреттік
теңдіктің декоративтік шешіміне бағына отырып, бір-біріне өтеді. Қытай
суретшілерінің пейзаждары өте рухталған және ақындығы басым. Олар табиғат
әлемінің шексіздігі туралы көріністі таңдайтын секілді. Х ғасырдың
суретшісі Дунь Юаньнің өзіндік кеңістік шексіз болып, су алқаптары ұлан-
ғайыр болып, ал жолдар жұмсақ, тұманды түтінмен жалғасқан. Ол жібекпен
жасалған туынды. Қытай кескіндемесінің әсерінен жапондық пейзаж қалыптасты.
Батыс – Еуропалық өнерге ХII-XV ғасырларда әлемнің сезімталды бағындағы
қарқын пейзаждық көріністің бейнелеу өнерінің туындыларының маңызды бөлігі
ретінде түсіндірілуіне алып келеді.
Шартты көріністер әлемнің кең панорамасына айналған пейзаждармен
алмасуда (Италияда Джотто, А.Лоренцетти XV - ғасырда Нидерландыда, Х-
ғасырда Я.Ван Эйк). Қайта өрлеу дәуірінің суретшілері натураның тікелей
зерттелуіне жүгінеді, суреттерде кеңістік орнатады. Олар ғылыми негізделген
желістік және ғарыштық перспектива негіздеріне негізделеді. Пейзаж оларда
персонаж өмір сүріп, әрекет ететін нақты орта ретінде болады. XV ғасырдың
алғашқы жартысында швейцарлық суретші К.Винцтің суретінде нақты орынның
пейзажы – Женевалық өзеннің жағасы көрінеді. Нидерландылық суретші
И.Патинирдің, немістер А.Дюдер және А.Алтдорфердің графикалық және
кескіндемелік туындыларында пейзаж алғашқы жоспарлардың сценаларында шексіз
басымдық танытады.
Антверпендік шебер Иоахим Патинир (1475-1524 жылдар аралығы) өнер
тарихында алғашқы пейзажист ретінде саналады. Патинир жер қабатын
бейнелеудің бір мезгілде сыйымды және қарапайым тәсілін тапты. Бұл кейінгі
уақытта классикалық болып саналатын пейзажды үш түсті: жақын жақ үшін
суретші жылы қоңыр-сары бояуларды алған, орта үшін жасылдың әр түрлі
түстерін, алыс жақты көк түспен бейнелеген. Патинирдің ұлы пейзаждарында
библиялық персонаждардың фигуралары жоғалып, алға табиғат қойылады,
жолдармен көмкерілген ұзақтықтар, қимылды жарлармен, жағаға беткейлеп
жатқан теңіз бұқаздармен. Бұл кезде Италиян суретшілерімен және солтүстік
Қайта өрлеудің шеберлерінде табиғат көрінісіне әртүрлі көзқарас қалыптаса
бастады. А.Маньтени, Джордоне, Тициан италияндық суретшілердің суреттерінде
табиғат адаммен гармониялық түрде үйлескен. Оларда көп орынды сәулет ортасы
орын алады. Нидерландылық шеберлер Ян ван Эйк, Хуго ван дер Гус және
басқалары, сонымен қатар немістерде А.Дюрер, М.Нитхардт, Л.Кранаха
туындыларының өзінде адам мүсінін ерітетіндей жабайы табиғаттың бейнесі
кездеседі. XV ғасырдың ортасында П.Брейгель пейзаждық циклдарында әлемді
көрудің алыптылығы адам өмірінен ажырамас қоршаған табиғаттың, халықтың
өміріне терең енуімен сипаттайды. Брейгельмен 1956 жылы жасаған (жылдар
уақыты) суретінің циклі суретшімен өзінің суретінде үйлескен әлем ретінде
қабылданады. Брейгель үшін болмыстың әрбір шегіндегі әлем сұлулығы –
ақылдылық пен мейірімділік заңының өмір сүру кепілі.
ХVII ғасырда классицизм өнерінде идеалды пейзаждың қағидалары
рәсімделді. Онда басты орынды әлемнің саналы құрылымының заңына бағынатын
табиғаттың бейнесі алды. Француздық кескіндемеші Н.Пуссеннің шығармасында
идеалдық пейзаж батырлық түрге жатқызылған, оған интикалдық мифологиядан
сценалар енгізілген. Керісінше, барокко суретшілерінің пейзаждарында
табиғаттың стихиялы күштілігі айтылады. Адам онда табиғатпен ажырамас
бірлікте өмір сүреді. Ол табиғат стихиямен күрестің сезімімен тереңделген.
Д.Веласкес натурасындағы пейзаждық этюдтарда пленэрдің элементтері пайда
болады. Яғни, күн сәулесі мен атмосфераның әсерінен ғарыштық ортаның
өзгерістерінің қайта өндірісі орын алады. Голландық кескіндемешілердің
суреттерінде біз құмды даланы, балшықты жиектерді көреміз. Аса назар аспан
мен ондағы бұлттарға аударылған. Голландық шеберлермен теңіздік пейзаж –
марина типі жасалды.
XVII -XVIII ғасырларда жекелеген жерлермен әсіресе қалалардың қайта
жасалған түрлері типографиялық дәлдіктегі пейзаж таралады. Бұл жекелеген
мотивтерді кенепке немесе қағазға дәлдікпен түсіруге мүмкіндік беретін
камира обскураны қолданумен байланысты. Мұндай типтегі пейзаж XVIII ғасырда
Каналеотти Б.Белоттанның ауа мен күннен толтырылған ветуттарында өзінің
шарығына жетеді. Ол күнді ауалы ортадағы ерекшеленетін Ф.Гварди
туындыларындағы пейзаж тарихында жаңа сапалы сатыны ашты. Көріністі пейзаж
XVIII ғасырда дербес пейзаждық жанр болмаған, еуропалық елдердегі пейзаждың
қалыптасуына шешуші үлес қосты. Ерекше орынды Дж.Б.Пиранезидің графикалық
пейзаждары алды. Ол ескерткіштер мен олардың адамы жоғары ұлылығымен
бөлінетін рококко (француз Ю.Робердің руни бейнесі бар пейзажы) дәуірінде
алды. Бірақ жанрдың классикалық жүйесінде екінші қардағы орынды алатын
идеалды пейзаж жалпы XVII ғасыр бойы классикалық композицияның заңдарына
берілген табиғи мотивтерге бағынатын академиялық бағытта туындайды.
XVIII ғасырдың соңында XIX ғасырдың алғашқы жартысынды пейзажды
романтизмнің қарқыны басымдылық танытты. (Дж.Кром, С.Котмен, Дж.Р.Козенс,
Дж.М.У.Тернер). Романтизмнің көркем жүйесіндегі пейзаждың маңызды мәні
романтиканың адам жаны мен табиғат өмірін байланыстыруымен түсіндіреді.
Онда адамның моральды және әлеуметтік кемшіліктерін түзеу үшін құрал
ретінде табиғи ортаға қайтуы көрінеді. Олар табиғаттың жекелеген жағдайының
индивидуалдық қайталанбайтындығына және ұлттық ландшафттардың өзіндігіне
ерекше назар аударды (Дж.Констебль). Жалпылық әлемді қабылдаудың поэтикалық
ағартушылығы, сонымен қатар пленер мәселесңне қызығушылық еуропалық
реалистік пейзаждың ұлттық мектептерінің қадамында туған шеберлер үшін
(К.Коро Францияда, К.Блехен Германияда, А.А.Иванов Ресейде) тән сипат болып
табылады.
XIX ғасырда орыс пейзажында романтикалық дәстүрлер М.Н.Воробьевтің және
И.А.Айвазовскийдің шығармашылығында маңызды рөлді алады. Ал суретші
табиғатты бейнелеген кезде өзінің көзқарасымен қоршаған ортаны, шындық
өмірді әсерлі, нақты береді. И.А.Айвазовскийдің теңіз тақырыбына арналған
белгілі Тоғызыншы толқыны атты шығармасын алып көрейік. Ол күнмен бірге
тұрып, таңертеңгісін астан кейін қолына өзінің қылқаламын алған. Суретін
түске дейін салып, одан кейін барып теңіз жағалауында дем алуды жөн көрген.
Тынығып алып, кешке дейін жұмысын жалғастырған. И.А.Айвазовскийдің ішкі жан
дүниесі мен еңбекқорлығы ерекше таң қалдырды. Ол бірнеше күндер бойы жалғыз
өзі кеменің үстінде отырып, теңіз жағалауында сурет салған екен. Оның
суретінде тынымсыз дабыл қаққан қатігез теңіз бейнеленген. Ашулы толқын
аспанға теңіз кемені сан бөлікке аяусыз бөлшектеп сындырды. Жасыл-көк
толқынның арасында тек бірнеше адамдардың жан ұшырап тірі қалғанын көруге
болады. Олар кемеден қалған соңғы қалдықтарға жабысып, ең қорқынышты
зардапты күтуде. Адамдар соңғы сынақтан тірі қала ма, жоқ әлде ауыр толқын
оларды жұта ма? Міне, қою бұлттардың арасынан күннің сәулесі үшкір
найзағайдай жарқырап көрініп келе жатыр. Күн, жарық күн.
Бар үміт осы жаратылыста. Ол үмітін үзген жандарға қатігез теңізді
жеңуге көмек көрсетеді. Суретшінің бұл драмалық көрінісін қарап отырып, жан
дүниең ақтарыла тебіренеді. Теңіздің иісі мұрныңа келіп, оның толқынынан
шашыраған толқынның тулап барып құлаған дауысы естіліп, бір мезет ойыңнан
селт ете қаласың. Өйткені, суретші суретте тынымсыз теңіздің көрінісін
бейнелеу арқылы адамзаттың өмір үшін күресін, қайсарлығын көрсете білген
[1, 6 б.].
XIX ғасырдың екінші жартысында алдыңғылардың қызметімен тығыз
байланысты реалистік пейзаждың гүлденген шағы болады. Алғашқы табиғатты
бейнелеуші суретшілер де табиғатты ғажайып әсемдігімен, шындығымен бере
білген.
Кескіндеме - бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі толысқан түрі онда
бейнелеудің сан алуан мол құралдары қолданылады. Суретшілер өнердің ұшы-
қиырсыз осы саласынан көбіне өздері сүйген әуендер мен тақырыптарды таңдап
алады. Біреулер портретті, екіншілері пейзажды, үшіншілері тарихиэ соғыс
немесе тұрмыстық көріністерді бейнелеуге құштар. Тарихи жанр белгілі бір
оқиғалар мен тарихи кезеңдер бейнеленген көркем шығарма. Батальдық жанр
соғыс оқиғаларын бейнелейтін шығарма. Маринистік жанр теңіз көл сияқты
табиғат көрінісін бейнелейтін шығарма. Анималистік жанр жан-жануарларды
бейнелейтін көркем шығарма. Осы айтылғандардың барлығы да тақырыптық жанрға
жатады, яғни белгілі бір тақырып бойынша жазылған шығарма.
Кескіндеменің ежелгі үлгілері палеолит дәуіріне саяды шамамен біздің
заманымыздан бұрынғы 40-8 мың жылдықта. Мысалы Оңтүстік Франциядағы
Альтамир үңгірлерінде жартастың бетіне салынған суреттер. Ежелгі дәуір
кескіндемесінде жерден шығатын сары, қызыл, қошқыл бояулармен қатар
минералдық көк, жасыл бояуларда қолданылған. Ежелгі Шығыс елдері мен
Америкада күрделі кескіндеме өнері өркендеді. Көне дүние кескіндемесі
архитектура мен мүсінді өз ара үндестіре қолданды. Бояу реңдері барған
сайын ажарланып, мифологиялық сюжеттермен қатар тұрмыс-салт тақырыптары,
тарихи оқиғалар, табиғат көркі бейнеленеді, портрет, натюрморттар жасалды.
Кескіндеме архитектура кеңістігі мен формасы жағынан өзгеріп отырған.
Біздің заманымыздың I мың жылдығында Алдыңғы және Орта Азия елдерінде
монументтік кескіндеме дамыды. Адам мен табиғаттың келбет, көріністерін
соншалық нәзік те терең суреттейтін ашық реңді, қанық бояулы Қиыр Шығыс
кескіндемесі дамыды, яғни Қытайда, Кореяда, Жапонияда.
Қайта өрлеу дәуірінде Батыс Еуропада өмірге жанасымды гуманистік өнер
үрдістері қалыптасты. Болмысты шынайы бейнелеуге ден қойған кескіндеменің
маңызы артты. ХІV ғасырда Италиялық суретші Джоттоның кескіндемелері қайта
өрлеу дәуіріндегі біраз өнер үлгілерінен асып түсті. Майлы бояумен салудың
жетілген техникасын пайдалану Ян ван Эйктің, яғни Нидерланд суретшісінің
кескіндеме табиғатындағы бар мүмкіншіліктерді аша түсуіне себепші болды.
Дүниенің жарасымын сезіну, өмірдің жеке бір жарқын көріністерін бейнелеу,
айрықша тұлғаларды даярлау, рухани күштілікті әспеттеу, тән сұлулығымен
қатар жан сұлулығын да асқақтата бейнелеу кескіндеменің негізгі мақсатына
айналды. Қайта өрлеу дәуірінің ең ірі суретшілері: Мазаччо, Боттичелли,
Леонардо да Винчи, Микеланджело, Рафаэлъ, Джорджоне, Тициан, Паоло
Веронезе, Якопо, Тинторетто, бұлар Италия суретшілері, Нидерландыдан Ян ван
Эйк, П.Брейгелъ, Германиядан А. Дюрер, X. Холъбейн — кішісі [2, 93 б.].
ХVІІ - ХVІІІ ғасырларда Еуропада кескіндеменің дамуы одан әрі жалғасты.
Франция елінен Н.Пуссен, А.Ватто, Ж.Б.Шарден, Ж.Л.Давид, Италиядан
М.Караваджо, Б.Тъеополло, және тағы басқа елдерден де бар, яғни Испаниядан
Элъ Греко, Д.Веласкес, Фландриядан П.П.Рубенс, Я.Иорданс, Ян ван Дейк,
Голландиядан Рембрандт, Я.Вермер, Ресейден Ф.С.Рокотов, Д.Г.Левицкий,
В.Л.Боровиковский. Кескіндеменің ұлттық мектептері пайда болды.
Кескіндемеде жаңа идеялар көтерілді, нақтылы өмірді алуан түрлі қырымен
адамды қоршаған ортамен шынайы бейнелеу мақсаты көзделді. ХІХ ғасырда
Еуропа мен Америкада кескіндеменің жаңа ұлттық мектептері қалыптасты.
Кескіндеменің нәзіктік ерекшелігін, сезімталдық дербестігін жоққа шығаратын
натуралистік үрдісте бой көтерді. XIX ғасырда Еуропада майлы бояумен
салынған қондырғылы кескіндеме кең өріс алды, Майлы бояулы кескіндеменің
техникасы еркін, автордың даралық стиліне байланысты болды [2, 107 б.].
XIX ғасырдың аяғында және XX ғасырда дүние жүзі бойынша кескіндеме
өнерінің дамуы зор қайшылықтарға тап болды. Реалистік және модернистік
ағымдар күрес үстінде қатар өмір сүрді.
Қазақ халқының бейнелеу өнері, оның ішіндегі кескіндеме жанрының
ежелгі ескерткіштері палеолит және неолит дәуіріне саяды. Олар үңгірлерге
салынған бейнелер ретінде кезігеді, атап айтқанда Қаратау, Хантау, Жасыбай,
Зараутсай үңгірлері. Соның ішінде Зараутсай үңгірлеріндегі кескіндемеден
сол кездегі суретшілердің бірнеше түсті бояумен сүйкей жағу, ретті бояу
әдістерін қатар қолдану арқылы жан-жануарлар мен адамның әрқилы пішінің
бейнелегенін көруге болады. Халық арасында көптеген кескіндемеші шеберлер
болған, бірақ кейбіреулері бізге беймәлім. Қазақтан шыққан алғашқы кәсіби
кескіндемеші Шоқан Уәлиханов. Оның акварель бояуымен салған портреттік,
пейзаждық жұмыстары бар, яғни Сартайдың портреті (1856), Шақырым
бағандары (1950). XIX ғасырда қазақ халқының өмірін өздерінің
шығармаларына өзек еткен суретшілер: В.Штенберг, А.Горнович, А.Чернышев,
В.Верещагин қазақ табиғатын, қазақ халқын өте шеберлікпен жазған. 1847-1857
жылдары Т.Г.Шевченко қазақ даласында қуғында жүргенде жергілікті халықтың
өміріне байланысты. Байғұстар, Киіз үйде, Мемлекет жұдырығы деген
суреттер салды. Қазақтың бейнелеу өнерінің негізін қалауда Н.Хлудовтың
еңбегі зор, ол 1877 жылы қазақ даласына келіп өмірінің ақырына дейін осында
болып, қазақ халқы өмірінен көп суреттер салды. Оның шәкірттерін айта
кетсек: Қазақстанның халық суретшісі Ә.Қастеев, С.Чуйков. Қазақ халқының
кәсіби кескіндеме өнерінің тарихи жылдары XX ғасырдың 20 жылдарынан
басталды. Кескіндеме өнерінің тарихы бір топ дарынды суретшілер Ә.Қастеев,
Ә.Ысмайлов, Қожахмет пен Қүлахмет Қожықовтар, Б.Сәрсенбаев, О.Тыңсықбаев
есімдерімен толықты. 1960-1970 жылдары қазақ кескіндеме өнерінің даңқын
шығарған суретшілер М.Кенбаев, Қ.Телжанов, Г.Ысмайлова, К.Баранов,
А.Ғалымбаева, Ү.Әжиев тағы басқа есімдері көпшілікке танылды. 1970-1990
жылдары қазақ кескіндемеде жаңа леп, жаңа көзқарастағы суретшілер тобы
кескіндеме өнерін жаңа биікке көтерді, атап айтқанда Ш.Сариев, Б.Сыдыханов,
тағы басқалар. Осы кезеңде бұрынғы жабық тақырып болып келген XX ғасырдың
30 жылдарындағы зұлмат кезең атом полигоны зардаптары және Арал қасіреті
ашық жазылды, мысалы Төлепбаев, Ақанаев, Аманжолов, Төлебиев. Өнердің жаңа
ағымдарына бой ұру байқалды. Е.Төлепбаев бұрын қазақ суретшілері жетпеген
дәрежеге көтеріліп, қазақ кескіндеме әлеміне таныта білді [3, 83 б.].
Сурет салу өнерінің тарихы тереңде жатыр. Алғашқы қауым кезіндегі
суретшілер тас немесе сүйек беттеріне айқын сызықтармен түрлі бұйымдар,
жануарлар, тіпті адам бейнесін де асқан шеберлікпен сала білген. Бұл туралы
Қазақстан жартастарында бейнелеу шығармашылығы толық хабардар етеді.
1950 жылдың аяғында Аңырақай тауынан Тамғалы жартас суреттері
табылып, оны зерттеу 1970-80 жылдарда басталды. Сурттегі адам бейнесі
Тамғалы жартасының орталық бөлігінен алынған көріністен үзінді болып
табылады. Бұл суреттердегі бейнелерге қарап отырып, бейнелеу сапасының биік
дәрежедегі көрінісін көріп, суретшінің орындау шеберлігіне таңданасың. Бұл
сөз жоқ суретшінің бақылау қабілетінің дамыған және көп жылдық тәжірибесі
нәтижесінде пайда болған бейнелер. Өнерлі өрге жүзеді деп дана халқымыз
бекер айтпаса керек. Бейнелеу өнері өнер жолындағы талпыныс, ізденісіңе
жол көрсетіп, үйреншікті нәрседен әсемдікті таба білуге, көргенді есте
сақтауға және қиялдау қабілетіңді дамытып, шығармашылықпен жұмыс жасау
жолына жетелейді. Адамдар өздеріне үй салуды, үй тұрмысына қажетті бұйымдар
жасауды, бейнелеу өнері шығармаларын өмірге келтіруді бірден үйрене қойған
жоқ. Олар біртіндеп өмірден тәжірибе жинақтап, оны ұрпақтан ұрпаққа
жеткізіп отырды. Ал алғашқы суретшілердің шәкірттері болды ма, ол өз
өнерін қалай үйретті немесе шәкірттері шебердің жұмыс жасау кезіндегі әдіс-
тәсілін бақылап, оны қалай қабылдайды оны айту қиын.
Сурет салуды адам кәсіпшілікке пайдаланғаны белгілі, нақтырақ айтсақ,
көзешілік, яғни құмыра жасауда оның суреттері қарапайым жолдармен меңгере
бастады.
Сурет салу өнерінің даму кезеңі қала құрылысының дамуы, қоғамдық
орындар, ірі-ірі сарайлар салудың өркендеуі кезінде дамыды, арнайы өнер
мектептері ашылып, суретшілер мен мүсіншілер, сәулетшілер дайындау қолға
алынды.
Өнер – қуаныш көзі, өнер – адамдардың ақылшысы, жан серігі, рухани
азығы. Өнер деген жалпы атауды алып қарасаң, адамзат не болмаса тірі
жануарлардың күнделікті өмірдегі іс-әрекеті, тіршілік қамының бір-бірінен
артықшылығы, жетістігі деп көруге болады. Адамзат өнеріндей өнер атауы
саналылығымен, көркемдік ойлауымен ерекшеленеді. Музыка өнері, бейнелеу
өнері, спорт өнері, жалпы қай өнер саласындағы халықтардың бәрі де санадан
туындайды.
Өнер өзінен - өзі пайда болмайды. Оған қоғам, тарих, біреудің
қуанышы, біреудің мұң - мұқтажы, топтың қуанышы мен әлемде немесе белгілі
бір елде болып жатқан елеулі оқиғалар әсер етеді. Ал мұны сезіну үшін осы
көріністердің бейнесі болуы тиіс. Көріністі сезіну арқылы ой - пікір және
идеялар туындайды. Осы идеяны толықтырып, екінші біреуге жеткізуге, айту
немесе көрсету үшін белгілі бір күш жұмсалады. Осы күш сөз қоры, бейнелеу
шеберлігі, музыка, ақындық, жасампаздық адам бойындағы қасиеттерді
туындатады. Өнер шынайы талант, шындық, шыдамдылық пен табандылықты, ақыл
мен парасатты, терең ой, көркемдік сұлулықты талап етеді.
Келе - келе сурет өнерінің дамуы арқасында сәулет, мүсін, живопись,
кескіндеме өмірге келді. Адамдар сәулетті сарайлар, қалалар, ірі қорғаныс
құрылыстарын салды, ғажайып мүсіндер тұрғызды. Б.э.д. ІV ғасырда кеңінен
дамыды. Осы кезеңдерде адам жасаған ұлы өнер туындылары бірінен кейін бірі
өмірге келіп жатты. Фараондар салған Египет пирамидалары, Греция еліндегі
әйгілі Зевс және Радос мүсіндері, Ұлы Қытай қорғаны және Есіктегі
Алтын адам. Бұлардың бәрі бейнелеу өнерінің қүдіретін өмірге тән еткен
қайталанбас асыл мұралар еді. Өнер - өмір бұлағы, ізгілік пен әсемдік
бұлағы. Өнер өмірдің көрінісі. Өнер халық ескерткіші. Өнер тарихы
дегеніміздің өзі адамзат тарихы. Адамзат ес жиып, етек жапқаннан бері өнер
мен бірге жасасып келеді. Мұнан ондаған жалдар бұрын өнердің бастапқы
белгілері байқала бастады. Адамның арғы тегі болып табылатын неондартальда
сезімдік түйсік пен ойлау қабілетінің қылаң беруі оларды өмірге қажетті
алғашқы еңбек етуге талпындырды. Бірақ олардың ойлау қабілеті мен сезімдік
қасиеттерінің әлі толық жетілмеген кезі еді.
Түйіндей айтқанда өнер адамның дүниеге, болмысқа деген наным
сенімдерін дамытушы, саналылық пен білімділікке жетелеген қозғаушы күші
және әсемдік пәк сезімдердің қайнар көзі болды. Сондықтан да өнер адамның
әлеуметтік дамуындағы бірден-бір негізгі белгі болып табылады. Өнер
нышандарын немесе өнерлілікке ұқсас әрекеттерді кейбір хайуанаттар, түрлі
құстарда жасай алады. Бірақ адамдардың олардан айырмашылығы әр кез істеген
ісінің бәрін саналылықпен, ойланып-толғанып байыппен істеді және мақсатты
түрде өзінің материалдық, рухани қажеттерін өтеу үшін жасады.
Қазіргі кезде бізге белгілі ең көне өнер алғашқы қауымдық өнер немесе
тас дәуірі өнері деп аталады. Тас дәуірінде өндіргіш күштер мен қоғамдық
қатынастар тез дами бастады. Мұның алдындағы кезеңдермен салыстырғанда тас
дәуірі 10 немесе 100 есе жылдамдықпен дамыды. Бұрындары тек тас пен ағашты
пайдаланса, енді неше түрлі сүйектерді, аңдардың мүйіздерін пайдаланып
құрал-сайман, әшекей заттар жасады. Тас дәуірінің алғашқы кезеңі палеолит
заманында, адамдар өнердің алғашқы нышандарын тудырып қана қоймай, оны ары
қарай дамытты. Алғашқы айқыш-ұйқыш ретсіз сызық белгілерден бастап, сан
түрлі аңдардың, адамдардың нобайына дейін бейнелейтін дәрежеге көтерілді.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңіндегі адамдардың өнерін зерттеу
барысында олардың шығармаларынан аңдарға көңіл бөлу қатты байқалады.
Кездескен суреттердің ішінде әсіресе мүсін кейіптері адамның назарын
аударады. Полеолит дәуірінің аяққы кезеңі мен меолит дәурінде жартас
суреттері кең етек жайды. Бұрындары тек жабайы хайуанаттарды ғана белгілеп
келсе, енді белгілі бір кішігірім тақырыптарға құрылған адамдар мен аңның
қарым-қатынасын көрсететін суреттер пайда болды.
Полеолит дәуіріндегі өнердің бір топ үлгісі Испанияның атақты
Альтамира үңгірінен табылды. Үңгірде ертедегі адамдар салған көптеген
аңдардың, негізінен қодастың, жылқының, қабанның әр түрлі қимыл-
қозғалыстағы кейіптері шеберлікпен кескінделген. Адамдар өздерімен
күнделікті кездесіп, аралас-құралас жүрген жабайы аңдарды жете зерттегені
сондай, олардың ерекше қасиеттерін, жүріс-тұрысын дөп басып айнытпай
белгілеген [4, 104 б.].
Пейзаж – қоршаған ортаны бейнелеу, табиғат көрінісін бейнелі түрде
көрсету. Суретші өзінің көзқарасымен қоршаған ортаны, шындық өмірді әсерлі,
нақты береді. Алғашқы табиғатты бейнелеуші суретшілер де табиғатты ғажайып
әсемдігін шындығымен бере білген. Табиғат керемет әрқилы және шексіз.
Табиғат шіркін адамды әлдилеген ана ғой. Оның таң ала көлеңкедегі
тамылжытатын бозторғайдың үні, салқын соққан самалының қоңыр лебі,
желбіреген желбір желкені, жұпары аңқыған жуасы мен жусаны ойға ой қосады,
сананы сәлелендіреді. Сол табиғат ананың ертегідей елітетін жаратылысының
таңғажайып құбылысын көріп, дыбысын тыңдап, одан көл-көсір әсер алмаған
адамның көкірегі шемен, құшағы керең, жарым дүниесі жарымжан болып қалмай
ма?
Суретшілер адамдарды күнделікті өздеріне үйреншікті тұрғыда
бейнеленген. Осылайша мамандық шебері болу үшін бейнелеу өнерінің теориялық
жағынан оқып, білуі керек. Суретші күнде сурет салып, жазып, өзімен бірге
қалталы дәптер алып жүріп, әр түрлі нобайларды, керекті заттарды, небір
қимылдарды салып алу қажет. Осындай күнделікті жаттығулар болмаса суретшіге
қиын болады. Сол сияқты түс туралы да айтуға болады. Түстерді көріп, біліп,
олардың әдемілігін көрсетудің өзі үлкен өнер деп есептеймін.
Сонымен, әр бастаушы немесе шебер суретші болсын біріншіден шеберлік
керек, іс жүзінде мамандандырылған білімі өте мықты болу керек. Суреттен
болса да, кескіндемеден болса да. Мектеп мұғалімі өз оқушыларын алдымен
шығармашылыққа үйрету керек. Ол үшін бейнелеу өнерінің методикасы мен
теориясы және кескіндеме шеберлігінің ережесін жақсы түсіндіре білу керек.
Шеберліктің баспалдағына жаңа шығып, сол жерден өмірдің әдемілігін ашқан
суретшіге ой сезім табылмайтын босаға.
1.2 Пейзаж жанрының даму тарихы
Пейзаж француз сөзі, көркемөнер жанрының бір түрі. Ол үлкен даму
жолынан өтті. Адам әу баста – ақ табиғат көрінісін салған. Бірақ көпке
дейін белгілі бір оқиға мен адамның тұлға тұрпатын бейнелегенде керек фон
ретінде пайдаланып келген. Тек ХVІІ ғасырда ғана бірыңғай табиғат көрінісін
бейнелейтін картиналар туа бастады. Мұндай жанрды Голланд суретшілері ойлап
тапты. Табиғат пен қатал да қиын күрес голландықтарды өздерінің шағын
болғанымен көрікті елін көздің қарашығындай етіп қастерлеп, сүйіп өсіге
баулиды. Сондықтан да олар өз жерін бейнелейтін картиналарды өте ұнатты.
Табиғатты бейнелеудің алғашқы элементтері Египет храмдарында, фрескаларда
көрініс тапты. Алғашқы пейзаждар қытайда пайда болды. Олар кітап сияқты
ұзыннан-ұзақ болып жібек маталарда салынды. Орта ғасырда Шығыс елінде
пейзаж елементтері алғашында сығылысты түрде көрсетілді, ал ХІІ - ХІV
ғасырларда кітап миниятурасында көбірек орындала бастады. Рококо
живописінің дамуымен бірге реалист бағыт ролі де күшейе түсті. Пейзаж
өнерінің гүлденуіне жетті. Суретшілер жұмысында жеңілдік пайда болды.
Сонымен қатар қала пейзажы дами түсті. Табиғат тақырыбына ХІХ – ХХ
ғасырларда қалам шеберлері Врубель, Нестров картинасында адамдарды табиғат
орнына берді. Бұл шығармалардың құндылығы адамдардың көңіл - күйін, жан
дүнйесін, сәулесін табиғат құбылысы арқылы жеткізеді. ХІХ ғасырда суретші
Джон Констбель алғаш рет пленэрге шығып этюд жаза бастады. Оның жұмыстары
шағын және этюдке өте жақын болды. Бұл кезде реализм ең бірінші пейзажда
көріне бастады. Ол Барбизон мектебінен, жас суретшілерден басталды. Олар
Теадор, Руссо, Жюль Дюпре, Шарль Франсуа.
1870 жылы передвижниктердің көркем выставкасы ашылды. Бұл
передвижниктердің басшысы Н.Н.Крамской болды. Бұл көрме 1871 жылдың 29
қарашасында Петербургте ашылды. Пейзажистердің алғашқы бастамасы үлкен
жетістікке орыс живописін алып келді [5].
Левитан пейзаждары тек табиғат сұлулығын ғана емес, суретшінің жан
сырын да паш етіп тұрғандай. И.И.Шишкин: Пейзажист – нағыз суретші, ол
терең де таза сезе біледі, дейді. 1984 жылы Рерихтың Қуғыншы
картинасының жазылуында пейзаж пайда болды. Әрбір суретші туған жер
тақырыбын өзінше жеткізеді. ХХ ғасыр пейзажға жаңа традиция енгізді. Оған
Жерис Брак пен Павло Пикассо еңбектеріндегі кубизм болды, кубизмде
геометриялық элементтер, сындырулар арқылы форманы шешті. Олардың ойынша
шын өмір әдемілігі мен сурет әдемілігі өзгеше заттар.
Біздің елімізде елуінші жылдарға дейін пленэр принципі жетекші болды.
Осы жылдардың өзінде - ақ халқымыздың бейнелеу өнері саласының бірі болған
живопись саласына тартқан қылқалам пейзажистеріміз аз емес. Олар:
Ә.Қастеев, Қ.Телжанов, Ш.Шаяхметов. Мысалы: Телжановтың Жалсая,
Домбыра, Шаяхметовтың Туған ауылда, Кенбаевтың Шопан әні және тағы
басқа еңбектерін атауға болады. Міне бұлар халқымыздың бейнелеу өнерін жаңа
өмірге ұштастырушы пейзаждар болып табылады. Пейзаж – қоршаған ортаны
бейнелеу, табиғат көрінісін бейнелі түрде көрсету. Суретші өзінің
көзқарасымен қоршаған ортаны, шындық өмірді әсерлі нақты береді. Алғашқы
табиғатты бейнелеуші суретшілер де табиғатты ғажайып әсемдігімен,
шындығымен бере білген. Табиғатты бейнелеуші суретшілер шығармаларында
жаратылыстың сұлу заттары адам жанында сұлулық сезімдерін оятып, тебіреніс
әсерін туғызады. Алыстағы таулардың көрінісі, аппақ қар басып биіктей
түскен шыңдар, ақ басты көгілдір биік тау, ай мен жұлдызы жарқыраған қара
барқыт түн сияқты жаратылыстың әсем көріністері адамның көрі сезімін
сиқырлап, шығармашылыққа баулиды.
Пейзаж реузаdе деген француз сөзінен шыкқан, яғни
ландшафты, табиғатты бейнелеу деген мағына береді. Пейзаж дербес жанр
ретінде, Қытайда, Жапонияда және басқа Шығыс елдерінде ҮІІ-Х ғасырларда,
Еуропадан ертерек қалыптасты. Еуропалық кескіндемеде ол ХҮІІ ғасырда,
алдымен Италияда пайда болды, ал содан кейін Голландияда ерекше жоғары
дамыды. Орыс өнерінде пейзаждың гүлденуі XIX ғасырдың соңына тұспа-тұс
келеді, гүлденуіне үлес қосқан көптеген суретшілер бар:
И.Левитан, К.Коровин, Н.Рерих.
Пейзаж - қайсыбір жерлерді жай айнытпай бейнелей салу емес, онда
суретшінің сезімдері мен ойларын берудің үлкен мүмкіндіктері жатыр. Адам
өмірімен салыстырып қарағанда табиғат өмірі мәңгілік сияқты болып көрінеді,
Бұлт торлаған аспан, теңіз толқындары, ормандар мен таулар жүздеген
мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сондай күйінде қалады. Бірақ осы бір
өзгермейтін табиғатты алуан дәуір суретшілері түрліше көріп,
түрліше бейнеледі[1, 87 б.].
Теңіз жағасындағы таулар мен құмшағылдар және табиғат құбылыстары мен
мінездерін үлкен шеберлікпен бейнеледі. Бір табиғи мотивтің өзі суретшінің
қылқаламынан мүлдебасқа толысуға, басқаша түске ие бола отырып, шебердің
талғамын, көзқарастарын, көңіл күйін береді. Тақырыпты толығырақ ашу үшін
пейзаж кескіндеме жанрының басқа түрлерінде де қолданылады, яғни портрет, -
баталия жанры. Пейзажда суретшінің сезімі, көңіл - күйі, түсінігі,
табиғатқа деген эстетикалық, этикалық көзқарасы аңғарылады. Пейзаж жанрының
тууы мен дамуы көптеген этнографиялық мәндегі, деректі – құжатты дәлдікке
негізделген пейзаждардың тарихымен байланысты.
Пейзаж-бұл бейнелеу өнерінің жанры. Ол жерде бейнелеудің
негізгі заты болып жабайы немесе қандай да бір деңгейде адаммен қайта
қалыптасқан табиғат болып табылады. Пейзажда жергілікті жерлердің,
сәулеттік құрылыстардың, қалалардың (ведута), теңіз көріністерінің
(марина) нақты немесе өзгерген түрлері қайта өндіріледі.
Көбіне пейзаж кескіндемелік, графикалық, скульптуралық жанрлардың
көрінісі болады. Адамды қоршаған табиғат құбылыстары мен нысандарын
бейнелей отырып, суретші өзінің табиғатқа қатысын, оның қоғаммен
қабылдануын білдіреді. Осыған сәйкес пейзаж сезімталдық пен елеулі түрдегі
мазмұнды алады.
1.3 Кескіндеме өнерінде ауыл пейзажының алатын орны
Кескіндеме — бейнелеу өнерінің бір саласы, белгілі бір заттың бетіне
бояу арқылы салынатын көркем шығармалар атауы. Өнердің басқа түрлері
сияқты, кескіндеме де идеологиялық және танымдық қызмет атқарады, адамға
эстетикалық ләззат беретін құнды да әсем шығармалар тудырады. Кескіндеме
дәуірдің рухани мазмұны мен әлеуметтік бейнені бейнелеп қана қоймай,
белгілі бір идеологиялық концепциялар негізінде оларға баға береді.
Кескіндеме туындысы көрерменнің сезіміне, ойына әсер ету арқылы бейнелеген
шындықтан тәлім алып, өзінше қорытынды жасауына себепкер болады. Сондықтан
да кескіндеменің қоғамдық тәрбиелік мәні зор және ол деректемелік
мағлұматтар береді. Кескіндеме бұл нақтылы көрсетілетіндіктен де оның
көрерменге әсері күшті. Сондықтан да Н.Г.Чернышевский өнерді Өмір мектебі
деп бағалаған. Көркемдік бейне тудыруда кескіндеменің пайдаланатын құралы -
сәуле, бояу, рең. Сәулені бояу реңімен нәзік астастыру арқылы өмір
құбылыстарының айқын да шынайы көріністер жасайды. Суреткер шеберлігінің
көрінер жері де осында. Заттың сыр сипатын, нәрсе мен кеңістіктің қарым-
қатынасын, сәуле мен көлеңкенің құлпыруын, қысқасы кең дүниенің барлық
жарасымымен тауып бейнелеуде кескіндеменің тілінен нәзік те өткір тіл жоқ.
Ол көрерменді бірден баурайды. Кескіндеменің данышпандық туындыларына
адамзаттың мәңгі мақсаттанатыны да содан. Кескіндеме туындысы бір жасалған
қалпында қалатындықтан назарға да сол қалпында бірден шалынады. Бірақ
суреттердің қылқаламына ілінген сол бір мезеттік көрініс заманның,
дәуірдің, ортаның сан алуан сырларын шертеді, сезім құбылыстарынан жан
тебіреністерінен дерек береді, көрерменмен үнсіз тілдеседі. Кескіндеме
туындылары жеке бір тұлғаны, дара көріністі бейнелеп қана қоймай, күрделі
сюжетке, сабақты оқиғаларды да бейнелеп олардың мәнін ашады.
Пейзаж ұзақ уақыт бойы дәрежелі болып саналып келген. Ол суреттің
шебелігін, күрделі композициялық шешімдерді талап етпейтіндей түстік
палитрасы шектеулі. Бірақ бұл тек сыртқы белгілерге негізделген болжаулар
ғана. Пейзаждың жоғары шеберлікті талап ететін терең мазмұнды тең жанр
болып табылатындығын көптеген мысалдар дәлелдейді.
XIX ғасырдың екінші жартысында алдыңғылардың қызметімен тығыз
байланысты реалистік пейзаждың гүлденген шағы болады. Алғашқы табиғатты
бейнелеуші суретшілер де табиғатты ғажайып әсемдігімен, шындығымен бере
білген.
Қазақтар үшін жаңа болып табылатын өнердің түрінде ұлттық дүниетаным
мен ұлттық рухты мәнерлеудің дәлме-дәл факторы Ә.Қастеев шығармашылығына
тән. Қазақтар үшін жаңа болып табылатын көркем көрініс әдісінің шеңберінде
(кенепке майлы бояумен салынған кескіндеме технологиясында қандай болса,
реализмді нақты образында қабылдау стилистикасында да сондай) ол ұлттық
дүние-танымның іргелі концепциялары мен координаталарын нақты көрсете алды.
Табиғат универсум ретінде өзінің жалпы тәртібіне жаратылыстың ең кішкентай
бөлігін сыйдырады, ал оның үндестігіне деген қасиетті ықылас, адам мен
табиғаттың тепе-теңдік деңгейіндегі жақындығы, жағдайды тарих пен тағдырдың
тізбегі мен түйіні ретінде қабылдау, уақытты мәңгіліктің бөлшегі ретінде
түсіну - міне, осылар немесе осы сияқты тағы да басқа дәстүрлі сапанын
тұрақты шамалары Қастеев кенептерінде ерекше жанданады [6, 48 б.].
Қастеев пейзаждарындағы кеңістік концепциясы (көз жеткісіз аспан
көкжиегі мен созылып жатқан шегі жоқ дала) әлем шексіздігі идеясымен және
табиғатты универсум ретінде бірлесе қабылдауын мақұлдап, үнемі өзінің
ғаламда, ғаламды өзінде сезіну мен білу кескіндемеге көшпенділердің дүниені
қабылдауының ең негізгі қасиеттерінің бірі ретінде трансляцияланады.
Этномәдени дәстүрдің жалғастырушысы бола отырып, Қастеев күнделікті
өмірді оның аса киелі мәнінен бөліп қарамады. Оған табиғаттың бар болуы мен
адамның өмір сүруінің әрбір минутындағы жаратушының құдіретті күші еш күмән
тудырмайды. Жанрлык тақырыптары бойынша қарапайым кенептерінің атмосферасы
бір қалыпты, тыныш күйде болмыстық тонусқа дейін көтеріледі.
Табиғатты рухтанған мән, жанды зат деп қабылдаған ежелгі анемизмнің
сарқыншақтары Қастеев шығармашылығында тап осылай қайталанады. Адамды
табиғат ырғағымен үндестікте өмір сүретін оның бір бөлігі ретінде
түсіндіріп, суретші адамдағы табиғаттың бастамасына ерекше назар аударады.
Ол кескіндемедегі осы екі ұлылықтың арасындағы тепе-теңдік, туыстық идеясын
жүзеге асыруға бет бұрады. Оның туындыларында макро- және микро- космос
абсолютті үндестікте өмір сүреді.
Табиғатты қастеевтік қабылдау тебіренісінде қазақтардың дәстүрлі
санасынан бастау алатын экологиялық баланс идеясымен айтарлықтай байланыс
бар. Онда табиғат шынайы экологиялық тәртіптің үлгісі ретінде баяндалады.
Тепе-теңдік идеясы зерделеніп отырған жерде, әлеуметтік аумақта, бұл баланс
үлкейтіліп көрсетіледі.
Табиғат пен суретші оңаша қалған таза табиғат көріністерінде, дала
көтеріңкі, жоғарылатылған кейіпте көрінеді. Бұл адамсыз дала, оның мұндай
болуы тек жанама ишара мен бөлшектерден ғана сезіледі. Бұл жерде,
жаратушының Жер мен Көкті жаңа ғана жарата салғаны секілді бір ауыз сөзбен
айтып жеткізу мүмкін емес еркіндік пен әуен сйяқты төгілген шабытты
импровизатор, пейзаждарда табиғат ұлылығы мен абсолютті таза күш идеясы
басымдық етеді (Сары-Шоқы колхозы, 1947, Таудағы тың игеру, 1956,
Шалкөдедегі жазғы жайылым, 1956, Щучинск алқабы, 1967).
Қастеев шығармаларында өзінің түпкі мәнінде табиғаттың негізгі
заңдарымен және онымен үндес адам жанының өзгерістері мен екпінінің,
психологиялык жағдайы мен көңіл-күй ырғағының жеңіл динамикасына
ңегізделген бұрнағы мен бұлжымастың арасында нәзік тепе-теңдік өмір сүреді.
Суретші кенебінен алынған көрермендердің жалған өмірлік тәжірибесі екі
сәттің - болмыстың бұлжымас екі константы ретіндегі өмірдің статикасы мен
динамикасының қолға ұстатпайтын үндестігімен бірігеді. Табиғат түсінігі
абсолют ретінде үйлесіп, уақыт пен кеңістіктің ұдайы ұлылығы және адам
тіршілігі кезегімен туындайтын жеңіл кейпі ретінде олар оның өнеріне сол
бір нәзік тіршілікті алып келеді.
Қастеев кескіндемесіндегі түс пен кеңістіктің баяндалуы уақытымен
реалистік, табиғи дәстүрге жақындай түсті. Реалистік кескіндеменің
формальдық тіліндегі өэгерістерге қалам тарта отырып, қолөнерді терең
игеруге талпынуда Қастеев өзінің кенептеріне өмірдің өзіндей пішіндегі
өмірді алып келеді. Алғашында ол бейкүнә сипатта, кейін келе кәсібиленген
реалистік мәнерде игере отырып, Қастеев ұлттық рухани дәстүрдің
константаларыи жеткізіп, Отан мен уақыттың қайталанбас сезімдерін бере
алды.
Контексте Қ.Қожықов шығармашылығы дәстүрлі көзқарасының архетиптері
есте қаларлықтай көрсетілген. Оның Егін ору мерзімі (1937), Астық басу
(1937) туындылары нақты өмірлік жағдайларды беру арқылы визуалданған барлық
нақтылардың жан - жақты байланысы жайлы түсінік болып табылады. Оның
жұмыстарының композициялары мен ырғақтарында өмірдің алғаш пайда болуын
түйсіну, көк пен жердің құдіретті мәнін түсіну, өмірдің жоғарғы және
тұрақты қалыптарына адамның қатыстылығы сияқты дүниетанымның этномәдени
дәстүрі қатпарлары қатты өзгерген.
Ток өрісінің қайталанған сызықтарымен көбейген бір қалыпты,
динамикалық қозғалыстың серпінді ырғағы қайталамалы айналу идеясын
өзектендіріп, көк аспан астындағы адамның еңбек ырғағын суретші сапасындағы
универсуммен сәйкес келетін табиғат ырғағының айналымымен біріктіреді.
Аспанның нұр шашып өрнектелген жолақ белдеулері жердің түсін беретін
алтындалған динамикалық белдеулермен үйлесе отырып композицияға алғашқы
сұлулық пен болмыстың балғындығы сезімін береді. Бастапқы аппаттардың күші
мәдени естелікте Көк Тәңірі-Аспан Әке-Жер Ананы рухтаңдыру, яғни пұтқа
табынушылық сарқындарымен үйлестіріліп көрсетілген.
1.4 Пейзаж жанрында бояу үйлесімділігі, композиция,
перспектива заңдылықтары
Кескіндеме - өнер әлеміндегі орасан зор, өзіне еліктіріп әкететін,
сиқырлы аймақ. Кескіндемедегі сиқырды түсіну үшін, бірінші ондағы алуан
түрлі түстерді аша түсу керек.
Түстану — түс туралы ғылым. Табиғатта дайын түске дәл келетін бояу түрі
болмайды. Ол болса палитра бетінде суретшінің сол түсті іздеу процесінде
үлкен мән бар. Бұл жерде екі-үш бояудан артық бояу қосуға болмайды, қосқан
жағдайда табылған түр кірленіп кетуі мүмкін. Түсті іздегенде рең арқылы
тапқан дұрыс. Түстану жарықтың түске әсерін, түстердің бір-бірімен
әсеріндегі құбылысты, бояулардың технологиялық ерекшеліктерін, тағы да
басқа ерекшеліктерін қарастырады. Түстану ғылымы жеке ғылым болып XIX
ғасырда қалыптасты. Исаак Ньютон (ХVІІІ ғ) үш қырлы призма арқылы күн
сәулесін өткізіп, сәуле жеті түрлі түске бөлінгенін анықтады, яғни спектр
түсі - қызыл, қызыл-сары, сары, жасыл, ашық көк, қою көк және күлгін. Бұл
И.Ньютонның ашқан жаңалығы. Түстану ғылымының басталуына алғашқы қадам
болды. Мысалы: кемпірқосақты алсақ, күн сәулесі жауын тамшыларынан өту
процесінде олар сынып, жеті түске бөлінеді. Күн сәулесі кез келген
табиғаттағы объектіге түскенде, кейбіреулері сол объектіге сіңіп, қалып
қояды да, ал кейбір спектр сәулесі шағылысады. Шағылысудан пайда болған
сәуле сол түстің түрін көрсетеді. Мысалы қар спектр түстерінің барлық түрін
шағылыстыра алса шөп жасылды бөледі, лимон сары түсті бөледі.
Бейнелеу өнерінде үш түс олар сары, қызыл және көк - негізгі түстер деп
аталады. Егер бояулар туралы айтатын болсақ, бұл краплак, сары кадмий,
берлиндік көкшіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНДЕ ПЕЙЗАЖ ЖАНРЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Бейнелеу өнерінің даму тарихына
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Пейзаж жанрының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Кескіндеме өнерінде ауыл пейзажының алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.4 Пейзаж жанрында бояу үйлесімділігі, композиция, перспектива
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.5 Суретшілер шығармаларында пейзаж
жанры ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 25
2 ПЕЙЗАЖ ЖАНРЫНЫҢ САЛЫНУ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Ауыл пейзажын майлы бояумен салу әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .48
2.2 Бейнелеу өнері сабағында табиғат көрінісін
бейнелеу ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..66
ҚОСЫМША
МАТЕРИАЛДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...67
КІРІСПЕ
Табиғат – қоршаған ортаны бейнелеу, табиғи көрінісін бейнелі түрде
көрсету. Суретші өзінің көзқарасымен қоршаған ортаны, шындық өмірді әсерлі
және нақты бейнелейді. Табиғаттың суретін бастамас бұрын алдымен сюжет пен
композицияны қарастыру керек.
Негізінен бұл жерде акценттік көріністі анықтайтын тақырыпты сезініп,
түсініп алу қажет. Білімгер айналадағы ерекше жерлерге көңіл аударып,
композициялық шешімнің белгілі типіне жататын пейзаждың объектісін таңдау
қажет. Кейде суретші композициялық бірлестік үшін кейбір жерлерін, мысалы,
тал сияқты көріністерін алып тастап, немесе кейбір бөлшектерді қосып, төмен
түсіріп және тағы басқа да жағдайларды өзгерте алады. Мұның бәрі көркем
шығармашылық мақсаттарға және жекеленген қабілеттерге байланысты.
Табиғаттың мінездемесінде ең бастысы – композицияның дұрыс шешімін және
ең жақсы көріністі таңдау. Табиғаттың көрінісін тұрғызу үшін дайындық
нобайларынан бастау керек. Мұнда суретші бөлек бөлшектерді салмай жатып, ең
бастысына көңіл аударып, композицияның негізгі идеясын бөліп көрсету керек.
Композициялық табиғаттың шешіміндегі ең басты нәрсе – қиындығы суреттеліп
жатқан орынға дұрыс мінездеме беруінде. Бұл үшін табиғаттағы бөлшектердің
бір-бірімен жақсылап тұйықталуын және де бөлшектер композициясының жалпы
идеясын білдіруге көмектесу керектігін қадағалау қажет.
Табиғаттың композициялық суретін шешу кезінде табиғаттың жеке және
кездейсоқ бөліктерін немқұрайлы алуға болмайды, бұл жерде ең негізгісін, ең
типтік жерлерін көрсетіп, көрініп тұрған көрініске өзінің қатынасын білдіру
керек.
Эстетикалық - эмоционалдық және айқын пейзаждың суреті суретшінің
жарқын сезімін және ойын көрсетеді. Дайындық нобайлардың ішінен пейзаждың
жақсы композициялық шешімді тауып алғаннан кейін суретті бастай беруге
болады. Бұл жерде оқытушы білімгердің аз жұмысын әдістемелік дұрыс
жүргізілуін қадағалауы керек. Яғни, басында қаламды қағазға жаймен тигізіп
тұрып, заттың жалпы сызбасын, заттың пішінін, мінездемесін және олардың
пропорциясын белгілейді. Осыдан кейін дұрыс, сауатты перспективалық
тұрғызуға кіріседі.
Суретші ережелерді еркін қолдануы қажет және перспективаны осы ғылымның
барлық ережелерімен тұрғызу қажет.
Суреттің тереңдігін (кеңістігін) айқын және түсінікті етіп көрсету үшін
білімгер көкжиекті дұрыс құрып алуы (біздің көзіміздің деңгейі), көкжиек
сызығындағы тоғысу нүктесін және заттың масштабын дұрыс беруі қажет.
Суретте перспективалық көріністі дұрыс беру үшін жас суретші өзінің суретін
2-3 перспективалық жоспар бойынша (алдыңғы, ортаңғы және артқы) бөліп тұра
алады. Оларды өзара салыстыра отырып, білімгер заттың масштабын оңай
анықтап және суреттің үндестік мақсатын дұрыс шешеді. Сондай-ақ ауа
перспективасы белгілі заңдарға ие: егер де заттың айқындығы көріну
деңгейінен алыстай беретін болса, онда көрушінің көру ықтималдығы әлсірей
береді. Зат көрушіден неғұрлым алыс тұрса, соғұрлым оның кескіні бұлдырап
көрінеді.
Реңдік қатынас күші – қарама-қайшылық (заттың үстінің жарығы мен
көлеңкесінің айырмашылығы) көрінуден алыстаған сайын әлсіреді. Затты
көрушіден алыстатқан сайын оның түсінің айқындығы әлсірейді. Леонардо да
Винчи былай деп жазған: Белгілі арақашықтықтың шегінде талдар соғұрлым
жарық болып көрінеді, неғұрлым олар көзден алыстаған сайын, тіпті
соншалықты олар соңында көкжиектегі ауаның жарықтығымен ұласып кетеді.Бұлар
осы талдар мен көздің арасында орналасып, ауадан пайда болады.
Ауа перспективаның пайда болуын берумен қатар білімгер жұмыстың
техникасын қадағалап отыруы қажет. Заттарды бірінші жоспарда сала отырып,
білімгер қаламды қағазға бар күшімен басады, екінші жоспарда заттар
жұмсағырақ салынады, ал артқы жоспарда қаламның қағазға жеңіл тигізуі
арқылы бейнеленеді. Бұл арқылы суретші ауа перспективасының берілуіне
жетеді.
Бұл ережеден шегіну тек теңіздің көрінісін салуда мүмкін. Толқып
тұрған теңізде түстің жалпы түрі болмайды, бірақ кімде-кім оған жерден
қарап тұрса, сол оны қара (жабық, қараңғы) болады.
Табиғаттың суреті жарықтанылуда айқын болуы үшін заттан түсіп тұрған
көлеңкенің ерекшелігіне көңіл аудару және көлеңкенің теориясымен танысу
қажет. Перспективада көлеңкені тұрғызу кезінде, ең алдымен жасанды және
табиғи (күннің жарығы немесе лампа) жарықталуды көру керек. Егер жасанды
жарық болса, жарықтан түскен сәулелер сәулелік пирамиданы құрастырғандай
етіп жан-жақты үлестіреді.
1 Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Студенттер ауыл пейзажын бейнелеу
шеберлігіне түсінік алады.
2 Ғылыми жаңашылдығы: Пейзаждық кескіндеме жайында жаңа мәліметтер
жазылған.
3 Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Кескіндеме жанры бойынша
оқушылар игеретін мәселелерді кейінгіге жеткізу. Композиция мен перспектива
заңдылықтарын, бояу үйлесімділігін қолдануды үйрету.
4 Дипломдық жұмыстың құндылығы: Бейнелеу өнері және сызу мамандығының
студенттері болашақтағы практикалық жұмыстарына теориялық және практикалық
түсінік алады.
5 Зерттеу объектісі: Ы.Алтынсарин атындағы гимназия.
6 Теориялық және әдіснамалық негіздері: Әдістемелік деректер
жинақталған.
7 Практикалық бөлімі: Дипломдық жұмыс сатыларының орындалуы мен 60\90
см өлшемдегі төрт картинаны қамтиды.
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНДЕ ПЕЙЗАЖ ЖАНРЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Бейнелеу өнерінің даму тарихына шолу
Пейзаж ұзақ уақыт бойы дәрежелі болып саналып келген. Ол суреттің
шеберлігін, күрделі композициялық шешімдерді талап етпейтіндей түстік
палитрасы шектеулі. Бірақ бұл тек сыртқы белгілерге негізделген болжаулар
ғана. Пейзаждың жоғары шеберлікті талап ететін терең мазмұнды тең жанр
болып табылатындығын көптеген мысалдар дәлелдейді.
Пейзаж француздың сөзі peysage (pays-ел, жергілікті жер) сөзінен
шыққан. Пейзаж – бұл бейнелеу өнерінің жанры. Ол жерде бейнелеудің негізгі
заты болып жабайы немесе қандай да бір деңгейде адаммен қайта қалыптасқан
табиғат болып табылады. Пейзажда жергілікті жерлердің, сәулеттік
құрылыстардың, қалалардың (ветуда), теңіз көріністерінің (марина) нақты
немесе өзгерген түрлері қайта өндіріледі.
Көбіне пейзаж кескіндемелік, графикалық, скульптуралық жанрлардың
көрінісі болады. Адамды қоршаған табиғат құбылыстары мен нысандарын
бейнелей отырып, суретші өзінің табиғатқа қатысын, оның қоғаммен
қабылдануын білдіреді. Осыған сәйкес пейзаж сезімталдық пен елеулі түрдегі
мазмұнды алады.
Адамды қоршаған ортаның жекелеген элементтерін алғашқы адам неолит
дәуірінде тау шатқалындағы жазуларында бейнелеген. Мысалы, Алжир
Сахарасындағы Тассиланджер ұңғымасындағы суреттерде – аңшылық
сценаларында, мал қуу кезінде жүйелі түрде ағаштар, тастар, су бейнеленеді.
Олар белгілі бір әрекет орнына жол сілтеп тұрғандай. Бірақ, нақты бір
жердің бейнесін жасамайды. Пейзаждық мотивтердің анағұрлым кең таралуы
Ежелгі Шығыс пен Криттің өнеріне бастау алды. Әсіресе фараондар аңшылығымен
немесе жабайы аңдардың бейнесі көбіне көп кездесіп отырды (мысалы, б.э.д.
ХХ ғасырда Бени-Хасанның мазарындағы жазу. Ол жабайы мысықтың аңшылығы
бейнеленген; куропаттар-тау шатқалында, б.э.д. ХV ғасырда Криттегі Кносс
сарайындағы бір жазуларда). Европалық орта ғасырдың өңірінде, мысалы,
ежелгі орыс икона жазбасында табиғат жүйелі түрде бейнеленеді. Ежелгі орыс
иконаларында пейзаждың фигуралық сценаларына сілтеме жасалғанын байқаймыз.
Таулар жарды жерлерді, белгісіз породалы жеке ағаштар-орманды, тегіс
ғимаратты палаталарды, храмдарды білдірген. XVI-XVII ғасырға дейін
еуропалық өнердегі пейзаж тақырыптық суретпен немесе портреттік сурет үшін
тек көрініс ретінде ғана болды. Мұндай рөлді Леонардо да Винчи белгілі Мона
Лиза портретінде де орындайды. (ок. 1503, Лувр, Париж).
Мұсылмандық Шығыс елдеріндегі орта ғасырлық өнерінде пейзаж элементтері
алғашында сараң жасалған, егер эллинистік дәстүрге негізделген сирек
үлгілерді санамағанда ХII-XIV ғасырдан олар кітап миниатюраларында барған
сайын елеулі орын алуда. Ол жерде XV-XVI ғасырда тебризді және гераттық
мектептің туындыларында бояулардың әсем тазалығымен ерекшеленетін пейзаждық
көріністер тұйық сиқырлы бақ ретінде табиғат туралы көріністі бейнелейді.
Үлкен эмоцианалдық күштерді Үндістандағы (әсіресе, монғолдық мектептен
бастау алған миниатюралық бастауларда) Үндіқытайдағы және Индонезиядағы
(мысалы, аңыздық және эпикалық тақырыптарға арналған рельефтердегі
тропикалық ормандардың бейнесі) өнерде орта ғасырлық ландшафтық детальдар
бар.
Дербес жанр ретінде пейзаж алғаш рет орта ғасырлық Қытайда ХV-ші
ғасырда пайда болды. Ол жерде мәңгі жаңартылып отыратын табиғат әлемдік
заңның (дао) анағұрлым жүзеге асырылуының көрінісі байқалады. Бұл концепция
шань-шуй (таулар-сулар) пейзаждық типінде тікелей көрініс табады.
Қытайлық пейзаждың жеке кеңістік жоспарлары шектелмейді, ал суреттік
теңдіктің декоративтік шешіміне бағына отырып, бір-біріне өтеді. Қытай
суретшілерінің пейзаждары өте рухталған және ақындығы басым. Олар табиғат
әлемінің шексіздігі туралы көріністі таңдайтын секілді. Х ғасырдың
суретшісі Дунь Юаньнің өзіндік кеңістік шексіз болып, су алқаптары ұлан-
ғайыр болып, ал жолдар жұмсақ, тұманды түтінмен жалғасқан. Ол жібекпен
жасалған туынды. Қытай кескіндемесінің әсерінен жапондық пейзаж қалыптасты.
Батыс – Еуропалық өнерге ХII-XV ғасырларда әлемнің сезімталды бағындағы
қарқын пейзаждық көріністің бейнелеу өнерінің туындыларының маңызды бөлігі
ретінде түсіндірілуіне алып келеді.
Шартты көріністер әлемнің кең панорамасына айналған пейзаждармен
алмасуда (Италияда Джотто, А.Лоренцетти XV - ғасырда Нидерландыда, Х-
ғасырда Я.Ван Эйк). Қайта өрлеу дәуірінің суретшілері натураның тікелей
зерттелуіне жүгінеді, суреттерде кеңістік орнатады. Олар ғылыми негізделген
желістік және ғарыштық перспектива негіздеріне негізделеді. Пейзаж оларда
персонаж өмір сүріп, әрекет ететін нақты орта ретінде болады. XV ғасырдың
алғашқы жартысында швейцарлық суретші К.Винцтің суретінде нақты орынның
пейзажы – Женевалық өзеннің жағасы көрінеді. Нидерландылық суретші
И.Патинирдің, немістер А.Дюдер және А.Алтдорфердің графикалық және
кескіндемелік туындыларында пейзаж алғашқы жоспарлардың сценаларында шексіз
басымдық танытады.
Антверпендік шебер Иоахим Патинир (1475-1524 жылдар аралығы) өнер
тарихында алғашқы пейзажист ретінде саналады. Патинир жер қабатын
бейнелеудің бір мезгілде сыйымды және қарапайым тәсілін тапты. Бұл кейінгі
уақытта классикалық болып саналатын пейзажды үш түсті: жақын жақ үшін
суретші жылы қоңыр-сары бояуларды алған, орта үшін жасылдың әр түрлі
түстерін, алыс жақты көк түспен бейнелеген. Патинирдің ұлы пейзаждарында
библиялық персонаждардың фигуралары жоғалып, алға табиғат қойылады,
жолдармен көмкерілген ұзақтықтар, қимылды жарлармен, жағаға беткейлеп
жатқан теңіз бұқаздармен. Бұл кезде Италиян суретшілерімен және солтүстік
Қайта өрлеудің шеберлерінде табиғат көрінісіне әртүрлі көзқарас қалыптаса
бастады. А.Маньтени, Джордоне, Тициан италияндық суретшілердің суреттерінде
табиғат адаммен гармониялық түрде үйлескен. Оларда көп орынды сәулет ортасы
орын алады. Нидерландылық шеберлер Ян ван Эйк, Хуго ван дер Гус және
басқалары, сонымен қатар немістерде А.Дюрер, М.Нитхардт, Л.Кранаха
туындыларының өзінде адам мүсінін ерітетіндей жабайы табиғаттың бейнесі
кездеседі. XV ғасырдың ортасында П.Брейгель пейзаждық циклдарында әлемді
көрудің алыптылығы адам өмірінен ажырамас қоршаған табиғаттың, халықтың
өміріне терең енуімен сипаттайды. Брейгельмен 1956 жылы жасаған (жылдар
уақыты) суретінің циклі суретшімен өзінің суретінде үйлескен әлем ретінде
қабылданады. Брейгель үшін болмыстың әрбір шегіндегі әлем сұлулығы –
ақылдылық пен мейірімділік заңының өмір сүру кепілі.
ХVII ғасырда классицизм өнерінде идеалды пейзаждың қағидалары
рәсімделді. Онда басты орынды әлемнің саналы құрылымының заңына бағынатын
табиғаттың бейнесі алды. Француздық кескіндемеші Н.Пуссеннің шығармасында
идеалдық пейзаж батырлық түрге жатқызылған, оған интикалдық мифологиядан
сценалар енгізілген. Керісінше, барокко суретшілерінің пейзаждарында
табиғаттың стихиялы күштілігі айтылады. Адам онда табиғатпен ажырамас
бірлікте өмір сүреді. Ол табиғат стихиямен күрестің сезімімен тереңделген.
Д.Веласкес натурасындағы пейзаждық этюдтарда пленэрдің элементтері пайда
болады. Яғни, күн сәулесі мен атмосфераның әсерінен ғарыштық ортаның
өзгерістерінің қайта өндірісі орын алады. Голландық кескіндемешілердің
суреттерінде біз құмды даланы, балшықты жиектерді көреміз. Аса назар аспан
мен ондағы бұлттарға аударылған. Голландық шеберлермен теңіздік пейзаж –
марина типі жасалды.
XVII -XVIII ғасырларда жекелеген жерлермен әсіресе қалалардың қайта
жасалған түрлері типографиялық дәлдіктегі пейзаж таралады. Бұл жекелеген
мотивтерді кенепке немесе қағазға дәлдікпен түсіруге мүмкіндік беретін
камира обскураны қолданумен байланысты. Мұндай типтегі пейзаж XVIII ғасырда
Каналеотти Б.Белоттанның ауа мен күннен толтырылған ветуттарында өзінің
шарығына жетеді. Ол күнді ауалы ортадағы ерекшеленетін Ф.Гварди
туындыларындағы пейзаж тарихында жаңа сапалы сатыны ашты. Көріністі пейзаж
XVIII ғасырда дербес пейзаждық жанр болмаған, еуропалық елдердегі пейзаждың
қалыптасуына шешуші үлес қосты. Ерекше орынды Дж.Б.Пиранезидің графикалық
пейзаждары алды. Ол ескерткіштер мен олардың адамы жоғары ұлылығымен
бөлінетін рококко (француз Ю.Робердің руни бейнесі бар пейзажы) дәуірінде
алды. Бірақ жанрдың классикалық жүйесінде екінші қардағы орынды алатын
идеалды пейзаж жалпы XVII ғасыр бойы классикалық композицияның заңдарына
берілген табиғи мотивтерге бағынатын академиялық бағытта туындайды.
XVIII ғасырдың соңында XIX ғасырдың алғашқы жартысынды пейзажды
романтизмнің қарқыны басымдылық танытты. (Дж.Кром, С.Котмен, Дж.Р.Козенс,
Дж.М.У.Тернер). Романтизмнің көркем жүйесіндегі пейзаждың маңызды мәні
романтиканың адам жаны мен табиғат өмірін байланыстыруымен түсіндіреді.
Онда адамның моральды және әлеуметтік кемшіліктерін түзеу үшін құрал
ретінде табиғи ортаға қайтуы көрінеді. Олар табиғаттың жекелеген жағдайының
индивидуалдық қайталанбайтындығына және ұлттық ландшафттардың өзіндігіне
ерекше назар аударды (Дж.Констебль). Жалпылық әлемді қабылдаудың поэтикалық
ағартушылығы, сонымен қатар пленер мәселесңне қызығушылық еуропалық
реалистік пейзаждың ұлттық мектептерінің қадамында туған шеберлер үшін
(К.Коро Францияда, К.Блехен Германияда, А.А.Иванов Ресейде) тән сипат болып
табылады.
XIX ғасырда орыс пейзажында романтикалық дәстүрлер М.Н.Воробьевтің және
И.А.Айвазовскийдің шығармашылығында маңызды рөлді алады. Ал суретші
табиғатты бейнелеген кезде өзінің көзқарасымен қоршаған ортаны, шындық
өмірді әсерлі, нақты береді. И.А.Айвазовскийдің теңіз тақырыбына арналған
белгілі Тоғызыншы толқыны атты шығармасын алып көрейік. Ол күнмен бірге
тұрып, таңертеңгісін астан кейін қолына өзінің қылқаламын алған. Суретін
түске дейін салып, одан кейін барып теңіз жағалауында дем алуды жөн көрген.
Тынығып алып, кешке дейін жұмысын жалғастырған. И.А.Айвазовскийдің ішкі жан
дүниесі мен еңбекқорлығы ерекше таң қалдырды. Ол бірнеше күндер бойы жалғыз
өзі кеменің үстінде отырып, теңіз жағалауында сурет салған екен. Оның
суретінде тынымсыз дабыл қаққан қатігез теңіз бейнеленген. Ашулы толқын
аспанға теңіз кемені сан бөлікке аяусыз бөлшектеп сындырды. Жасыл-көк
толқынның арасында тек бірнеше адамдардың жан ұшырап тірі қалғанын көруге
болады. Олар кемеден қалған соңғы қалдықтарға жабысып, ең қорқынышты
зардапты күтуде. Адамдар соңғы сынақтан тірі қала ма, жоқ әлде ауыр толқын
оларды жұта ма? Міне, қою бұлттардың арасынан күннің сәулесі үшкір
найзағайдай жарқырап көрініп келе жатыр. Күн, жарық күн.
Бар үміт осы жаратылыста. Ол үмітін үзген жандарға қатігез теңізді
жеңуге көмек көрсетеді. Суретшінің бұл драмалық көрінісін қарап отырып, жан
дүниең ақтарыла тебіренеді. Теңіздің иісі мұрныңа келіп, оның толқынынан
шашыраған толқынның тулап барып құлаған дауысы естіліп, бір мезет ойыңнан
селт ете қаласың. Өйткені, суретші суретте тынымсыз теңіздің көрінісін
бейнелеу арқылы адамзаттың өмір үшін күресін, қайсарлығын көрсете білген
[1, 6 б.].
XIX ғасырдың екінші жартысында алдыңғылардың қызметімен тығыз
байланысты реалистік пейзаждың гүлденген шағы болады. Алғашқы табиғатты
бейнелеуші суретшілер де табиғатты ғажайып әсемдігімен, шындығымен бере
білген.
Кескіндеме - бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі толысқан түрі онда
бейнелеудің сан алуан мол құралдары қолданылады. Суретшілер өнердің ұшы-
қиырсыз осы саласынан көбіне өздері сүйген әуендер мен тақырыптарды таңдап
алады. Біреулер портретті, екіншілері пейзажды, үшіншілері тарихиэ соғыс
немесе тұрмыстық көріністерді бейнелеуге құштар. Тарихи жанр белгілі бір
оқиғалар мен тарихи кезеңдер бейнеленген көркем шығарма. Батальдық жанр
соғыс оқиғаларын бейнелейтін шығарма. Маринистік жанр теңіз көл сияқты
табиғат көрінісін бейнелейтін шығарма. Анималистік жанр жан-жануарларды
бейнелейтін көркем шығарма. Осы айтылғандардың барлығы да тақырыптық жанрға
жатады, яғни белгілі бір тақырып бойынша жазылған шығарма.
Кескіндеменің ежелгі үлгілері палеолит дәуіріне саяды шамамен біздің
заманымыздан бұрынғы 40-8 мың жылдықта. Мысалы Оңтүстік Франциядағы
Альтамир үңгірлерінде жартастың бетіне салынған суреттер. Ежелгі дәуір
кескіндемесінде жерден шығатын сары, қызыл, қошқыл бояулармен қатар
минералдық көк, жасыл бояуларда қолданылған. Ежелгі Шығыс елдері мен
Америкада күрделі кескіндеме өнері өркендеді. Көне дүние кескіндемесі
архитектура мен мүсінді өз ара үндестіре қолданды. Бояу реңдері барған
сайын ажарланып, мифологиялық сюжеттермен қатар тұрмыс-салт тақырыптары,
тарихи оқиғалар, табиғат көркі бейнеленеді, портрет, натюрморттар жасалды.
Кескіндеме архитектура кеңістігі мен формасы жағынан өзгеріп отырған.
Біздің заманымыздың I мың жылдығында Алдыңғы және Орта Азия елдерінде
монументтік кескіндеме дамыды. Адам мен табиғаттың келбет, көріністерін
соншалық нәзік те терең суреттейтін ашық реңді, қанық бояулы Қиыр Шығыс
кескіндемесі дамыды, яғни Қытайда, Кореяда, Жапонияда.
Қайта өрлеу дәуірінде Батыс Еуропада өмірге жанасымды гуманистік өнер
үрдістері қалыптасты. Болмысты шынайы бейнелеуге ден қойған кескіндеменің
маңызы артты. ХІV ғасырда Италиялық суретші Джоттоның кескіндемелері қайта
өрлеу дәуіріндегі біраз өнер үлгілерінен асып түсті. Майлы бояумен салудың
жетілген техникасын пайдалану Ян ван Эйктің, яғни Нидерланд суретшісінің
кескіндеме табиғатындағы бар мүмкіншіліктерді аша түсуіне себепші болды.
Дүниенің жарасымын сезіну, өмірдің жеке бір жарқын көріністерін бейнелеу,
айрықша тұлғаларды даярлау, рухани күштілікті әспеттеу, тән сұлулығымен
қатар жан сұлулығын да асқақтата бейнелеу кескіндеменің негізгі мақсатына
айналды. Қайта өрлеу дәуірінің ең ірі суретшілері: Мазаччо, Боттичелли,
Леонардо да Винчи, Микеланджело, Рафаэлъ, Джорджоне, Тициан, Паоло
Веронезе, Якопо, Тинторетто, бұлар Италия суретшілері, Нидерландыдан Ян ван
Эйк, П.Брейгелъ, Германиядан А. Дюрер, X. Холъбейн — кішісі [2, 93 б.].
ХVІІ - ХVІІІ ғасырларда Еуропада кескіндеменің дамуы одан әрі жалғасты.
Франция елінен Н.Пуссен, А.Ватто, Ж.Б.Шарден, Ж.Л.Давид, Италиядан
М.Караваджо, Б.Тъеополло, және тағы басқа елдерден де бар, яғни Испаниядан
Элъ Греко, Д.Веласкес, Фландриядан П.П.Рубенс, Я.Иорданс, Ян ван Дейк,
Голландиядан Рембрандт, Я.Вермер, Ресейден Ф.С.Рокотов, Д.Г.Левицкий,
В.Л.Боровиковский. Кескіндеменің ұлттық мектептері пайда болды.
Кескіндемеде жаңа идеялар көтерілді, нақтылы өмірді алуан түрлі қырымен
адамды қоршаған ортамен шынайы бейнелеу мақсаты көзделді. ХІХ ғасырда
Еуропа мен Америкада кескіндеменің жаңа ұлттық мектептері қалыптасты.
Кескіндеменің нәзіктік ерекшелігін, сезімталдық дербестігін жоққа шығаратын
натуралистік үрдісте бой көтерді. XIX ғасырда Еуропада майлы бояумен
салынған қондырғылы кескіндеме кең өріс алды, Майлы бояулы кескіндеменің
техникасы еркін, автордың даралық стиліне байланысты болды [2, 107 б.].
XIX ғасырдың аяғында және XX ғасырда дүние жүзі бойынша кескіндеме
өнерінің дамуы зор қайшылықтарға тап болды. Реалистік және модернистік
ағымдар күрес үстінде қатар өмір сүрді.
Қазақ халқының бейнелеу өнері, оның ішіндегі кескіндеме жанрының
ежелгі ескерткіштері палеолит және неолит дәуіріне саяды. Олар үңгірлерге
салынған бейнелер ретінде кезігеді, атап айтқанда Қаратау, Хантау, Жасыбай,
Зараутсай үңгірлері. Соның ішінде Зараутсай үңгірлеріндегі кескіндемеден
сол кездегі суретшілердің бірнеше түсті бояумен сүйкей жағу, ретті бояу
әдістерін қатар қолдану арқылы жан-жануарлар мен адамның әрқилы пішінің
бейнелегенін көруге болады. Халық арасында көптеген кескіндемеші шеберлер
болған, бірақ кейбіреулері бізге беймәлім. Қазақтан шыққан алғашқы кәсіби
кескіндемеші Шоқан Уәлиханов. Оның акварель бояуымен салған портреттік,
пейзаждық жұмыстары бар, яғни Сартайдың портреті (1856), Шақырым
бағандары (1950). XIX ғасырда қазақ халқының өмірін өздерінің
шығармаларына өзек еткен суретшілер: В.Штенберг, А.Горнович, А.Чернышев,
В.Верещагин қазақ табиғатын, қазақ халқын өте шеберлікпен жазған. 1847-1857
жылдары Т.Г.Шевченко қазақ даласында қуғында жүргенде жергілікті халықтың
өміріне байланысты. Байғұстар, Киіз үйде, Мемлекет жұдырығы деген
суреттер салды. Қазақтың бейнелеу өнерінің негізін қалауда Н.Хлудовтың
еңбегі зор, ол 1877 жылы қазақ даласына келіп өмірінің ақырына дейін осында
болып, қазақ халқы өмірінен көп суреттер салды. Оның шәкірттерін айта
кетсек: Қазақстанның халық суретшісі Ә.Қастеев, С.Чуйков. Қазақ халқының
кәсіби кескіндеме өнерінің тарихи жылдары XX ғасырдың 20 жылдарынан
басталды. Кескіндеме өнерінің тарихы бір топ дарынды суретшілер Ә.Қастеев,
Ә.Ысмайлов, Қожахмет пен Қүлахмет Қожықовтар, Б.Сәрсенбаев, О.Тыңсықбаев
есімдерімен толықты. 1960-1970 жылдары қазақ кескіндеме өнерінің даңқын
шығарған суретшілер М.Кенбаев, Қ.Телжанов, Г.Ысмайлова, К.Баранов,
А.Ғалымбаева, Ү.Әжиев тағы басқа есімдері көпшілікке танылды. 1970-1990
жылдары қазақ кескіндемеде жаңа леп, жаңа көзқарастағы суретшілер тобы
кескіндеме өнерін жаңа биікке көтерді, атап айтқанда Ш.Сариев, Б.Сыдыханов,
тағы басқалар. Осы кезеңде бұрынғы жабық тақырып болып келген XX ғасырдың
30 жылдарындағы зұлмат кезең атом полигоны зардаптары және Арал қасіреті
ашық жазылды, мысалы Төлепбаев, Ақанаев, Аманжолов, Төлебиев. Өнердің жаңа
ағымдарына бой ұру байқалды. Е.Төлепбаев бұрын қазақ суретшілері жетпеген
дәрежеге көтеріліп, қазақ кескіндеме әлеміне таныта білді [3, 83 б.].
Сурет салу өнерінің тарихы тереңде жатыр. Алғашқы қауым кезіндегі
суретшілер тас немесе сүйек беттеріне айқын сызықтармен түрлі бұйымдар,
жануарлар, тіпті адам бейнесін де асқан шеберлікпен сала білген. Бұл туралы
Қазақстан жартастарында бейнелеу шығармашылығы толық хабардар етеді.
1950 жылдың аяғында Аңырақай тауынан Тамғалы жартас суреттері
табылып, оны зерттеу 1970-80 жылдарда басталды. Сурттегі адам бейнесі
Тамғалы жартасының орталық бөлігінен алынған көріністен үзінді болып
табылады. Бұл суреттердегі бейнелерге қарап отырып, бейнелеу сапасының биік
дәрежедегі көрінісін көріп, суретшінің орындау шеберлігіне таңданасың. Бұл
сөз жоқ суретшінің бақылау қабілетінің дамыған және көп жылдық тәжірибесі
нәтижесінде пайда болған бейнелер. Өнерлі өрге жүзеді деп дана халқымыз
бекер айтпаса керек. Бейнелеу өнері өнер жолындағы талпыныс, ізденісіңе
жол көрсетіп, үйреншікті нәрседен әсемдікті таба білуге, көргенді есте
сақтауға және қиялдау қабілетіңді дамытып, шығармашылықпен жұмыс жасау
жолына жетелейді. Адамдар өздеріне үй салуды, үй тұрмысына қажетті бұйымдар
жасауды, бейнелеу өнері шығармаларын өмірге келтіруді бірден үйрене қойған
жоқ. Олар біртіндеп өмірден тәжірибе жинақтап, оны ұрпақтан ұрпаққа
жеткізіп отырды. Ал алғашқы суретшілердің шәкірттері болды ма, ол өз
өнерін қалай үйретті немесе шәкірттері шебердің жұмыс жасау кезіндегі әдіс-
тәсілін бақылап, оны қалай қабылдайды оны айту қиын.
Сурет салуды адам кәсіпшілікке пайдаланғаны белгілі, нақтырақ айтсақ,
көзешілік, яғни құмыра жасауда оның суреттері қарапайым жолдармен меңгере
бастады.
Сурет салу өнерінің даму кезеңі қала құрылысының дамуы, қоғамдық
орындар, ірі-ірі сарайлар салудың өркендеуі кезінде дамыды, арнайы өнер
мектептері ашылып, суретшілер мен мүсіншілер, сәулетшілер дайындау қолға
алынды.
Өнер – қуаныш көзі, өнер – адамдардың ақылшысы, жан серігі, рухани
азығы. Өнер деген жалпы атауды алып қарасаң, адамзат не болмаса тірі
жануарлардың күнделікті өмірдегі іс-әрекеті, тіршілік қамының бір-бірінен
артықшылығы, жетістігі деп көруге болады. Адамзат өнеріндей өнер атауы
саналылығымен, көркемдік ойлауымен ерекшеленеді. Музыка өнері, бейнелеу
өнері, спорт өнері, жалпы қай өнер саласындағы халықтардың бәрі де санадан
туындайды.
Өнер өзінен - өзі пайда болмайды. Оған қоғам, тарих, біреудің
қуанышы, біреудің мұң - мұқтажы, топтың қуанышы мен әлемде немесе белгілі
бір елде болып жатқан елеулі оқиғалар әсер етеді. Ал мұны сезіну үшін осы
көріністердің бейнесі болуы тиіс. Көріністі сезіну арқылы ой - пікір және
идеялар туындайды. Осы идеяны толықтырып, екінші біреуге жеткізуге, айту
немесе көрсету үшін белгілі бір күш жұмсалады. Осы күш сөз қоры, бейнелеу
шеберлігі, музыка, ақындық, жасампаздық адам бойындағы қасиеттерді
туындатады. Өнер шынайы талант, шындық, шыдамдылық пен табандылықты, ақыл
мен парасатты, терең ой, көркемдік сұлулықты талап етеді.
Келе - келе сурет өнерінің дамуы арқасында сәулет, мүсін, живопись,
кескіндеме өмірге келді. Адамдар сәулетті сарайлар, қалалар, ірі қорғаныс
құрылыстарын салды, ғажайып мүсіндер тұрғызды. Б.э.д. ІV ғасырда кеңінен
дамыды. Осы кезеңдерде адам жасаған ұлы өнер туындылары бірінен кейін бірі
өмірге келіп жатты. Фараондар салған Египет пирамидалары, Греция еліндегі
әйгілі Зевс және Радос мүсіндері, Ұлы Қытай қорғаны және Есіктегі
Алтын адам. Бұлардың бәрі бейнелеу өнерінің қүдіретін өмірге тән еткен
қайталанбас асыл мұралар еді. Өнер - өмір бұлағы, ізгілік пен әсемдік
бұлағы. Өнер өмірдің көрінісі. Өнер халық ескерткіші. Өнер тарихы
дегеніміздің өзі адамзат тарихы. Адамзат ес жиып, етек жапқаннан бері өнер
мен бірге жасасып келеді. Мұнан ондаған жалдар бұрын өнердің бастапқы
белгілері байқала бастады. Адамның арғы тегі болып табылатын неондартальда
сезімдік түйсік пен ойлау қабілетінің қылаң беруі оларды өмірге қажетті
алғашқы еңбек етуге талпындырды. Бірақ олардың ойлау қабілеті мен сезімдік
қасиеттерінің әлі толық жетілмеген кезі еді.
Түйіндей айтқанда өнер адамның дүниеге, болмысқа деген наным
сенімдерін дамытушы, саналылық пен білімділікке жетелеген қозғаушы күші
және әсемдік пәк сезімдердің қайнар көзі болды. Сондықтан да өнер адамның
әлеуметтік дамуындағы бірден-бір негізгі белгі болып табылады. Өнер
нышандарын немесе өнерлілікке ұқсас әрекеттерді кейбір хайуанаттар, түрлі
құстарда жасай алады. Бірақ адамдардың олардан айырмашылығы әр кез істеген
ісінің бәрін саналылықпен, ойланып-толғанып байыппен істеді және мақсатты
түрде өзінің материалдық, рухани қажеттерін өтеу үшін жасады.
Қазіргі кезде бізге белгілі ең көне өнер алғашқы қауымдық өнер немесе
тас дәуірі өнері деп аталады. Тас дәуірінде өндіргіш күштер мен қоғамдық
қатынастар тез дами бастады. Мұның алдындағы кезеңдермен салыстырғанда тас
дәуірі 10 немесе 100 есе жылдамдықпен дамыды. Бұрындары тек тас пен ағашты
пайдаланса, енді неше түрлі сүйектерді, аңдардың мүйіздерін пайдаланып
құрал-сайман, әшекей заттар жасады. Тас дәуірінің алғашқы кезеңі палеолит
заманында, адамдар өнердің алғашқы нышандарын тудырып қана қоймай, оны ары
қарай дамытты. Алғашқы айқыш-ұйқыш ретсіз сызық белгілерден бастап, сан
түрлі аңдардың, адамдардың нобайына дейін бейнелейтін дәрежеге көтерілді.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңіндегі адамдардың өнерін зерттеу
барысында олардың шығармаларынан аңдарға көңіл бөлу қатты байқалады.
Кездескен суреттердің ішінде әсіресе мүсін кейіптері адамның назарын
аударады. Полеолит дәуірінің аяққы кезеңі мен меолит дәурінде жартас
суреттері кең етек жайды. Бұрындары тек жабайы хайуанаттарды ғана белгілеп
келсе, енді белгілі бір кішігірім тақырыптарға құрылған адамдар мен аңның
қарым-қатынасын көрсететін суреттер пайда болды.
Полеолит дәуіріндегі өнердің бір топ үлгісі Испанияның атақты
Альтамира үңгірінен табылды. Үңгірде ертедегі адамдар салған көптеген
аңдардың, негізінен қодастың, жылқының, қабанның әр түрлі қимыл-
қозғалыстағы кейіптері шеберлікпен кескінделген. Адамдар өздерімен
күнделікті кездесіп, аралас-құралас жүрген жабайы аңдарды жете зерттегені
сондай, олардың ерекше қасиеттерін, жүріс-тұрысын дөп басып айнытпай
белгілеген [4, 104 б.].
Пейзаж – қоршаған ортаны бейнелеу, табиғат көрінісін бейнелі түрде
көрсету. Суретші өзінің көзқарасымен қоршаған ортаны, шындық өмірді әсерлі,
нақты береді. Алғашқы табиғатты бейнелеуші суретшілер де табиғатты ғажайып
әсемдігін шындығымен бере білген. Табиғат керемет әрқилы және шексіз.
Табиғат шіркін адамды әлдилеген ана ғой. Оның таң ала көлеңкедегі
тамылжытатын бозторғайдың үні, салқын соққан самалының қоңыр лебі,
желбіреген желбір желкені, жұпары аңқыған жуасы мен жусаны ойға ой қосады,
сананы сәлелендіреді. Сол табиғат ананың ертегідей елітетін жаратылысының
таңғажайып құбылысын көріп, дыбысын тыңдап, одан көл-көсір әсер алмаған
адамның көкірегі шемен, құшағы керең, жарым дүниесі жарымжан болып қалмай
ма?
Суретшілер адамдарды күнделікті өздеріне үйреншікті тұрғыда
бейнеленген. Осылайша мамандық шебері болу үшін бейнелеу өнерінің теориялық
жағынан оқып, білуі керек. Суретші күнде сурет салып, жазып, өзімен бірге
қалталы дәптер алып жүріп, әр түрлі нобайларды, керекті заттарды, небір
қимылдарды салып алу қажет. Осындай күнделікті жаттығулар болмаса суретшіге
қиын болады. Сол сияқты түс туралы да айтуға болады. Түстерді көріп, біліп,
олардың әдемілігін көрсетудің өзі үлкен өнер деп есептеймін.
Сонымен, әр бастаушы немесе шебер суретші болсын біріншіден шеберлік
керек, іс жүзінде мамандандырылған білімі өте мықты болу керек. Суреттен
болса да, кескіндемеден болса да. Мектеп мұғалімі өз оқушыларын алдымен
шығармашылыққа үйрету керек. Ол үшін бейнелеу өнерінің методикасы мен
теориясы және кескіндеме шеберлігінің ережесін жақсы түсіндіре білу керек.
Шеберліктің баспалдағына жаңа шығып, сол жерден өмірдің әдемілігін ашқан
суретшіге ой сезім табылмайтын босаға.
1.2 Пейзаж жанрының даму тарихы
Пейзаж француз сөзі, көркемөнер жанрының бір түрі. Ол үлкен даму
жолынан өтті. Адам әу баста – ақ табиғат көрінісін салған. Бірақ көпке
дейін белгілі бір оқиға мен адамның тұлға тұрпатын бейнелегенде керек фон
ретінде пайдаланып келген. Тек ХVІІ ғасырда ғана бірыңғай табиғат көрінісін
бейнелейтін картиналар туа бастады. Мұндай жанрды Голланд суретшілері ойлап
тапты. Табиғат пен қатал да қиын күрес голландықтарды өздерінің шағын
болғанымен көрікті елін көздің қарашығындай етіп қастерлеп, сүйіп өсіге
баулиды. Сондықтан да олар өз жерін бейнелейтін картиналарды өте ұнатты.
Табиғатты бейнелеудің алғашқы элементтері Египет храмдарында, фрескаларда
көрініс тапты. Алғашқы пейзаждар қытайда пайда болды. Олар кітап сияқты
ұзыннан-ұзақ болып жібек маталарда салынды. Орта ғасырда Шығыс елінде
пейзаж елементтері алғашында сығылысты түрде көрсетілді, ал ХІІ - ХІV
ғасырларда кітап миниятурасында көбірек орындала бастады. Рококо
живописінің дамуымен бірге реалист бағыт ролі де күшейе түсті. Пейзаж
өнерінің гүлденуіне жетті. Суретшілер жұмысында жеңілдік пайда болды.
Сонымен қатар қала пейзажы дами түсті. Табиғат тақырыбына ХІХ – ХХ
ғасырларда қалам шеберлері Врубель, Нестров картинасында адамдарды табиғат
орнына берді. Бұл шығармалардың құндылығы адамдардың көңіл - күйін, жан
дүнйесін, сәулесін табиғат құбылысы арқылы жеткізеді. ХІХ ғасырда суретші
Джон Констбель алғаш рет пленэрге шығып этюд жаза бастады. Оның жұмыстары
шағын және этюдке өте жақын болды. Бұл кезде реализм ең бірінші пейзажда
көріне бастады. Ол Барбизон мектебінен, жас суретшілерден басталды. Олар
Теадор, Руссо, Жюль Дюпре, Шарль Франсуа.
1870 жылы передвижниктердің көркем выставкасы ашылды. Бұл
передвижниктердің басшысы Н.Н.Крамской болды. Бұл көрме 1871 жылдың 29
қарашасында Петербургте ашылды. Пейзажистердің алғашқы бастамасы үлкен
жетістікке орыс живописін алып келді [5].
Левитан пейзаждары тек табиғат сұлулығын ғана емес, суретшінің жан
сырын да паш етіп тұрғандай. И.И.Шишкин: Пейзажист – нағыз суретші, ол
терең де таза сезе біледі, дейді. 1984 жылы Рерихтың Қуғыншы
картинасының жазылуында пейзаж пайда болды. Әрбір суретші туған жер
тақырыбын өзінше жеткізеді. ХХ ғасыр пейзажға жаңа традиция енгізді. Оған
Жерис Брак пен Павло Пикассо еңбектеріндегі кубизм болды, кубизмде
геометриялық элементтер, сындырулар арқылы форманы шешті. Олардың ойынша
шын өмір әдемілігі мен сурет әдемілігі өзгеше заттар.
Біздің елімізде елуінші жылдарға дейін пленэр принципі жетекші болды.
Осы жылдардың өзінде - ақ халқымыздың бейнелеу өнері саласының бірі болған
живопись саласына тартқан қылқалам пейзажистеріміз аз емес. Олар:
Ә.Қастеев, Қ.Телжанов, Ш.Шаяхметов. Мысалы: Телжановтың Жалсая,
Домбыра, Шаяхметовтың Туған ауылда, Кенбаевтың Шопан әні және тағы
басқа еңбектерін атауға болады. Міне бұлар халқымыздың бейнелеу өнерін жаңа
өмірге ұштастырушы пейзаждар болып табылады. Пейзаж – қоршаған ортаны
бейнелеу, табиғат көрінісін бейнелі түрде көрсету. Суретші өзінің
көзқарасымен қоршаған ортаны, шындық өмірді әсерлі нақты береді. Алғашқы
табиғатты бейнелеуші суретшілер де табиғатты ғажайып әсемдігімен,
шындығымен бере білген. Табиғатты бейнелеуші суретшілер шығармаларында
жаратылыстың сұлу заттары адам жанында сұлулық сезімдерін оятып, тебіреніс
әсерін туғызады. Алыстағы таулардың көрінісі, аппақ қар басып биіктей
түскен шыңдар, ақ басты көгілдір биік тау, ай мен жұлдызы жарқыраған қара
барқыт түн сияқты жаратылыстың әсем көріністері адамның көрі сезімін
сиқырлап, шығармашылыққа баулиды.
Пейзаж реузаdе деген француз сөзінен шыкқан, яғни
ландшафты, табиғатты бейнелеу деген мағына береді. Пейзаж дербес жанр
ретінде, Қытайда, Жапонияда және басқа Шығыс елдерінде ҮІІ-Х ғасырларда,
Еуропадан ертерек қалыптасты. Еуропалық кескіндемеде ол ХҮІІ ғасырда,
алдымен Италияда пайда болды, ал содан кейін Голландияда ерекше жоғары
дамыды. Орыс өнерінде пейзаждың гүлденуі XIX ғасырдың соңына тұспа-тұс
келеді, гүлденуіне үлес қосқан көптеген суретшілер бар:
И.Левитан, К.Коровин, Н.Рерих.
Пейзаж - қайсыбір жерлерді жай айнытпай бейнелей салу емес, онда
суретшінің сезімдері мен ойларын берудің үлкен мүмкіндіктері жатыр. Адам
өмірімен салыстырып қарағанда табиғат өмірі мәңгілік сияқты болып көрінеді,
Бұлт торлаған аспан, теңіз толқындары, ормандар мен таулар жүздеген
мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сондай күйінде қалады. Бірақ осы бір
өзгермейтін табиғатты алуан дәуір суретшілері түрліше көріп,
түрліше бейнеледі[1, 87 б.].
Теңіз жағасындағы таулар мен құмшағылдар және табиғат құбылыстары мен
мінездерін үлкен шеберлікпен бейнеледі. Бір табиғи мотивтің өзі суретшінің
қылқаламынан мүлдебасқа толысуға, басқаша түске ие бола отырып, шебердің
талғамын, көзқарастарын, көңіл күйін береді. Тақырыпты толығырақ ашу үшін
пейзаж кескіндеме жанрының басқа түрлерінде де қолданылады, яғни портрет, -
баталия жанры. Пейзажда суретшінің сезімі, көңіл - күйі, түсінігі,
табиғатқа деген эстетикалық, этикалық көзқарасы аңғарылады. Пейзаж жанрының
тууы мен дамуы көптеген этнографиялық мәндегі, деректі – құжатты дәлдікке
негізделген пейзаждардың тарихымен байланысты.
Пейзаж-бұл бейнелеу өнерінің жанры. Ол жерде бейнелеудің
негізгі заты болып жабайы немесе қандай да бір деңгейде адаммен қайта
қалыптасқан табиғат болып табылады. Пейзажда жергілікті жерлердің,
сәулеттік құрылыстардың, қалалардың (ведута), теңіз көріністерінің
(марина) нақты немесе өзгерген түрлері қайта өндіріледі.
Көбіне пейзаж кескіндемелік, графикалық, скульптуралық жанрлардың
көрінісі болады. Адамды қоршаған табиғат құбылыстары мен нысандарын
бейнелей отырып, суретші өзінің табиғатқа қатысын, оның қоғаммен
қабылдануын білдіреді. Осыған сәйкес пейзаж сезімталдық пен елеулі түрдегі
мазмұнды алады.
1.3 Кескіндеме өнерінде ауыл пейзажының алатын орны
Кескіндеме — бейнелеу өнерінің бір саласы, белгілі бір заттың бетіне
бояу арқылы салынатын көркем шығармалар атауы. Өнердің басқа түрлері
сияқты, кескіндеме де идеологиялық және танымдық қызмет атқарады, адамға
эстетикалық ләззат беретін құнды да әсем шығармалар тудырады. Кескіндеме
дәуірдің рухани мазмұны мен әлеуметтік бейнені бейнелеп қана қоймай,
белгілі бір идеологиялық концепциялар негізінде оларға баға береді.
Кескіндеме туындысы көрерменнің сезіміне, ойына әсер ету арқылы бейнелеген
шындықтан тәлім алып, өзінше қорытынды жасауына себепкер болады. Сондықтан
да кескіндеменің қоғамдық тәрбиелік мәні зор және ол деректемелік
мағлұматтар береді. Кескіндеме бұл нақтылы көрсетілетіндіктен де оның
көрерменге әсері күшті. Сондықтан да Н.Г.Чернышевский өнерді Өмір мектебі
деп бағалаған. Көркемдік бейне тудыруда кескіндеменің пайдаланатын құралы -
сәуле, бояу, рең. Сәулені бояу реңімен нәзік астастыру арқылы өмір
құбылыстарының айқын да шынайы көріністер жасайды. Суреткер шеберлігінің
көрінер жері де осында. Заттың сыр сипатын, нәрсе мен кеңістіктің қарым-
қатынасын, сәуле мен көлеңкенің құлпыруын, қысқасы кең дүниенің барлық
жарасымымен тауып бейнелеуде кескіндеменің тілінен нәзік те өткір тіл жоқ.
Ол көрерменді бірден баурайды. Кескіндеменің данышпандық туындыларына
адамзаттың мәңгі мақсаттанатыны да содан. Кескіндеме туындысы бір жасалған
қалпында қалатындықтан назарға да сол қалпында бірден шалынады. Бірақ
суреттердің қылқаламына ілінген сол бір мезеттік көрініс заманның,
дәуірдің, ортаның сан алуан сырларын шертеді, сезім құбылыстарынан жан
тебіреністерінен дерек береді, көрерменмен үнсіз тілдеседі. Кескіндеме
туындылары жеке бір тұлғаны, дара көріністі бейнелеп қана қоймай, күрделі
сюжетке, сабақты оқиғаларды да бейнелеп олардың мәнін ашады.
Пейзаж ұзақ уақыт бойы дәрежелі болып саналып келген. Ол суреттің
шебелігін, күрделі композициялық шешімдерді талап етпейтіндей түстік
палитрасы шектеулі. Бірақ бұл тек сыртқы белгілерге негізделген болжаулар
ғана. Пейзаждың жоғары шеберлікті талап ететін терең мазмұнды тең жанр
болып табылатындығын көптеген мысалдар дәлелдейді.
XIX ғасырдың екінші жартысында алдыңғылардың қызметімен тығыз
байланысты реалистік пейзаждың гүлденген шағы болады. Алғашқы табиғатты
бейнелеуші суретшілер де табиғатты ғажайып әсемдігімен, шындығымен бере
білген.
Қазақтар үшін жаңа болып табылатын өнердің түрінде ұлттық дүниетаным
мен ұлттық рухты мәнерлеудің дәлме-дәл факторы Ә.Қастеев шығармашылығына
тән. Қазақтар үшін жаңа болып табылатын көркем көрініс әдісінің шеңберінде
(кенепке майлы бояумен салынған кескіндеме технологиясында қандай болса,
реализмді нақты образында қабылдау стилистикасында да сондай) ол ұлттық
дүние-танымның іргелі концепциялары мен координаталарын нақты көрсете алды.
Табиғат универсум ретінде өзінің жалпы тәртібіне жаратылыстың ең кішкентай
бөлігін сыйдырады, ал оның үндестігіне деген қасиетті ықылас, адам мен
табиғаттың тепе-теңдік деңгейіндегі жақындығы, жағдайды тарих пен тағдырдың
тізбегі мен түйіні ретінде қабылдау, уақытты мәңгіліктің бөлшегі ретінде
түсіну - міне, осылар немесе осы сияқты тағы да басқа дәстүрлі сапанын
тұрақты шамалары Қастеев кенептерінде ерекше жанданады [6, 48 б.].
Қастеев пейзаждарындағы кеңістік концепциясы (көз жеткісіз аспан
көкжиегі мен созылып жатқан шегі жоқ дала) әлем шексіздігі идеясымен және
табиғатты универсум ретінде бірлесе қабылдауын мақұлдап, үнемі өзінің
ғаламда, ғаламды өзінде сезіну мен білу кескіндемеге көшпенділердің дүниені
қабылдауының ең негізгі қасиеттерінің бірі ретінде трансляцияланады.
Этномәдени дәстүрдің жалғастырушысы бола отырып, Қастеев күнделікті
өмірді оның аса киелі мәнінен бөліп қарамады. Оған табиғаттың бар болуы мен
адамның өмір сүруінің әрбір минутындағы жаратушының құдіретті күші еш күмән
тудырмайды. Жанрлык тақырыптары бойынша қарапайым кенептерінің атмосферасы
бір қалыпты, тыныш күйде болмыстық тонусқа дейін көтеріледі.
Табиғатты рухтанған мән, жанды зат деп қабылдаған ежелгі анемизмнің
сарқыншақтары Қастеев шығармашылығында тап осылай қайталанады. Адамды
табиғат ырғағымен үндестікте өмір сүретін оның бір бөлігі ретінде
түсіндіріп, суретші адамдағы табиғаттың бастамасына ерекше назар аударады.
Ол кескіндемедегі осы екі ұлылықтың арасындағы тепе-теңдік, туыстық идеясын
жүзеге асыруға бет бұрады. Оның туындыларында макро- және микро- космос
абсолютті үндестікте өмір сүреді.
Табиғатты қастеевтік қабылдау тебіренісінде қазақтардың дәстүрлі
санасынан бастау алатын экологиялық баланс идеясымен айтарлықтай байланыс
бар. Онда табиғат шынайы экологиялық тәртіптің үлгісі ретінде баяндалады.
Тепе-теңдік идеясы зерделеніп отырған жерде, әлеуметтік аумақта, бұл баланс
үлкейтіліп көрсетіледі.
Табиғат пен суретші оңаша қалған таза табиғат көріністерінде, дала
көтеріңкі, жоғарылатылған кейіпте көрінеді. Бұл адамсыз дала, оның мұндай
болуы тек жанама ишара мен бөлшектерден ғана сезіледі. Бұл жерде,
жаратушының Жер мен Көкті жаңа ғана жарата салғаны секілді бір ауыз сөзбен
айтып жеткізу мүмкін емес еркіндік пен әуен сйяқты төгілген шабытты
импровизатор, пейзаждарда табиғат ұлылығы мен абсолютті таза күш идеясы
басымдық етеді (Сары-Шоқы колхозы, 1947, Таудағы тың игеру, 1956,
Шалкөдедегі жазғы жайылым, 1956, Щучинск алқабы, 1967).
Қастеев шығармаларында өзінің түпкі мәнінде табиғаттың негізгі
заңдарымен және онымен үндес адам жанының өзгерістері мен екпінінің,
психологиялык жағдайы мен көңіл-күй ырғағының жеңіл динамикасына
ңегізделген бұрнағы мен бұлжымастың арасында нәзік тепе-теңдік өмір сүреді.
Суретші кенебінен алынған көрермендердің жалған өмірлік тәжірибесі екі
сәттің - болмыстың бұлжымас екі константы ретіндегі өмірдің статикасы мен
динамикасының қолға ұстатпайтын үндестігімен бірігеді. Табиғат түсінігі
абсолют ретінде үйлесіп, уақыт пен кеңістіктің ұдайы ұлылығы және адам
тіршілігі кезегімен туындайтын жеңіл кейпі ретінде олар оның өнеріне сол
бір нәзік тіршілікті алып келеді.
Қастеев кескіндемесіндегі түс пен кеңістіктің баяндалуы уақытымен
реалистік, табиғи дәстүрге жақындай түсті. Реалистік кескіндеменің
формальдық тіліндегі өэгерістерге қалам тарта отырып, қолөнерді терең
игеруге талпынуда Қастеев өзінің кенептеріне өмірдің өзіндей пішіндегі
өмірді алып келеді. Алғашында ол бейкүнә сипатта, кейін келе кәсібиленген
реалистік мәнерде игере отырып, Қастеев ұлттық рухани дәстүрдің
константаларыи жеткізіп, Отан мен уақыттың қайталанбас сезімдерін бере
алды.
Контексте Қ.Қожықов шығармашылығы дәстүрлі көзқарасының архетиптері
есте қаларлықтай көрсетілген. Оның Егін ору мерзімі (1937), Астық басу
(1937) туындылары нақты өмірлік жағдайларды беру арқылы визуалданған барлық
нақтылардың жан - жақты байланысы жайлы түсінік болып табылады. Оның
жұмыстарының композициялары мен ырғақтарында өмірдің алғаш пайда болуын
түйсіну, көк пен жердің құдіретті мәнін түсіну, өмірдің жоғарғы және
тұрақты қалыптарына адамның қатыстылығы сияқты дүниетанымның этномәдени
дәстүрі қатпарлары қатты өзгерген.
Ток өрісінің қайталанған сызықтарымен көбейген бір қалыпты,
динамикалық қозғалыстың серпінді ырғағы қайталамалы айналу идеясын
өзектендіріп, көк аспан астындағы адамның еңбек ырғағын суретші сапасындағы
универсуммен сәйкес келетін табиғат ырғағының айналымымен біріктіреді.
Аспанның нұр шашып өрнектелген жолақ белдеулері жердің түсін беретін
алтындалған динамикалық белдеулермен үйлесе отырып композицияға алғашқы
сұлулық пен болмыстың балғындығы сезімін береді. Бастапқы аппаттардың күші
мәдени естелікте Көк Тәңірі-Аспан Әке-Жер Ананы рухтаңдыру, яғни пұтқа
табынушылық сарқындарымен үйлестіріліп көрсетілген.
1.4 Пейзаж жанрында бояу үйлесімділігі, композиция,
перспектива заңдылықтары
Кескіндеме - өнер әлеміндегі орасан зор, өзіне еліктіріп әкететін,
сиқырлы аймақ. Кескіндемедегі сиқырды түсіну үшін, бірінші ондағы алуан
түрлі түстерді аша түсу керек.
Түстану — түс туралы ғылым. Табиғатта дайын түске дәл келетін бояу түрі
болмайды. Ол болса палитра бетінде суретшінің сол түсті іздеу процесінде
үлкен мән бар. Бұл жерде екі-үш бояудан артық бояу қосуға болмайды, қосқан
жағдайда табылған түр кірленіп кетуі мүмкін. Түсті іздегенде рең арқылы
тапқан дұрыс. Түстану жарықтың түске әсерін, түстердің бір-бірімен
әсеріндегі құбылысты, бояулардың технологиялық ерекшеліктерін, тағы да
басқа ерекшеліктерін қарастырады. Түстану ғылымы жеке ғылым болып XIX
ғасырда қалыптасты. Исаак Ньютон (ХVІІІ ғ) үш қырлы призма арқылы күн
сәулесін өткізіп, сәуле жеті түрлі түске бөлінгенін анықтады, яғни спектр
түсі - қызыл, қызыл-сары, сары, жасыл, ашық көк, қою көк және күлгін. Бұл
И.Ньютонның ашқан жаңалығы. Түстану ғылымының басталуына алғашқы қадам
болды. Мысалы: кемпірқосақты алсақ, күн сәулесі жауын тамшыларынан өту
процесінде олар сынып, жеті түске бөлінеді. Күн сәулесі кез келген
табиғаттағы объектіге түскенде, кейбіреулері сол объектіге сіңіп, қалып
қояды да, ал кейбір спектр сәулесі шағылысады. Шағылысудан пайда болған
сәуле сол түстің түрін көрсетеді. Мысалы қар спектр түстерінің барлық түрін
шағылыстыра алса шөп жасылды бөледі, лимон сары түсті бөледі.
Бейнелеу өнерінде үш түс олар сары, қызыл және көк - негізгі түстер деп
аталады. Егер бояулар туралы айтатын болсақ, бұл краплак, сары кадмий,
берлиндік көкшіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz