Заңды тұлғаның ұғымы, түсінігі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I . тарау.
1. Заңды тұлғаның ұғымы, түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Заңды тұлға ұғымы және құқық субъектілігі ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Заңды тұлғаның құрылуы, қайта құрылуы және таратылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Заңды тұлғаның түрлері мен ұйымдық . құқықтық нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
II . тарау.
2. Заңды тұлғаның атауы және белгілері ... ... ... ... ... ... ... 47
2.1 Заңды тұлғаның атауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
2.2 Заңды тұлғаның белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
I . тарау.
1. Заңды тұлғаның ұғымы, түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Заңды тұлға ұғымы және құқық субъектілігі ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Заңды тұлғаның құрылуы, қайта құрылуы және таратылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Заңды тұлғаның түрлері мен ұйымдық . құқықтық нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
II . тарау.
2. Заңды тұлғаның атауы және белгілері ... ... ... ... ... ... ... 47
2.1 Заңды тұлғаның атауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
2.2 Заңды тұлғаның белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Кіріспе
Экономикалық және әлеуметтік өзара байланыстардың жалпы жүйесінде әрқайсысы өз функцияларын орындайтын жеке және мемлекеттік меншіктің үйлесуі мен өзара әрекеттесуімен бәсекелестік бастауларға негізделген әлеуметтік нарықтық экономиканы қалыптастыруға мемлекетіміздің ұстанған бағыты тиісті инфрақұрылым және соның ішінде нарықтық құқықтық қатынастардың аса маңызды қатысушылары – заңды тұлғалардың мәнін түсінуге өркениетті ыңғайларды құру міндетін алға тартады. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында: «Біз қазіргі кәсіпорындардың қалпына келтірілуін және шағын және орта бизнестен жаңа кәсіпорындардың құрылуын тоқтатып тұратын құрылымдық кедергілерді жойып, соңғы жеті жылда қалыптасқан нарықтық экономикамызға серпін беретін шараларды қабылдауымыз қажет. Бұл шаралар өсіп – есейіп, әрі қарай өркендей беруіміз үшін біздің экономикамызға ауадай қажет» деп атап өтті.
Нарықтық экономикаға көшу мүліктік қатынастардағы азаматтардың құқықтық мәртебелерінің өзгеруіне әкеп соғып, шаруашылық өмірдің дамуы азаматтық құқық субъектілерінің бірі – жеке тұлғалардың құқықтық реттелуіне ғана әсерін тигізіп қоймай, өзгерістер заңды тұлғалардың қызметіне, жүйесіне, айналымдағы мәртебелері мен ішкі құрылымына да барынша ықпал етті.
Заңды тұлғаның құрылымының өзін, оның ұғымын, белгілерін, осы феноменның даму тарихын, сол сияқты ұйымның жекелеген нысандарының құқықтық жағдайын зерделеуге, шын мәнінде, әрі ғылыми-теориялық, сол сияқты оқу қолданбалы, кешенді әрі арнаулы кең көлемді еңбектер арналған.
Дипломдық жұмыстын жалпы мақсаты заңды тұлғаның түсінігін және белгілерін ашып түсіндіру. Дипломдық жұмысымның бірінші бөлімінде мен, заңды тұлғаның ұғымы, құқық субъектілігі, заңды тұлғаны құру (құрылуы, қайта құрылуы және таратылуы) және түрлері мен ұйымдық-құқықтық нысанына тоқталып өттім. Сонымен бірге материалдардың жүйелілігі, негізінен, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіндегі баптардың орналасу тәртібіне сәйкес келеді. Ал екінші бөлімінде заңды тұлғаның атауы мен белгілерінің ерекшеліктерін қарастыру жоспарлануда. Қазақстанда бұл мәселелерге Басин Ю.Г., Грешников И.П., Диденко А.Г., Жакенов В.А., Жанайдаров И.У., Климкин С.И., Маметова Р.А., Мукашева К.В., Мұханова А.А., Покровский Б.В., Сүлейменов М.К.,
Экономикалық және әлеуметтік өзара байланыстардың жалпы жүйесінде әрқайсысы өз функцияларын орындайтын жеке және мемлекеттік меншіктің үйлесуі мен өзара әрекеттесуімен бәсекелестік бастауларға негізделген әлеуметтік нарықтық экономиканы қалыптастыруға мемлекетіміздің ұстанған бағыты тиісті инфрақұрылым және соның ішінде нарықтық құқықтық қатынастардың аса маңызды қатысушылары – заңды тұлғалардың мәнін түсінуге өркениетті ыңғайларды құру міндетін алға тартады. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында: «Біз қазіргі кәсіпорындардың қалпына келтірілуін және шағын және орта бизнестен жаңа кәсіпорындардың құрылуын тоқтатып тұратын құрылымдық кедергілерді жойып, соңғы жеті жылда қалыптасқан нарықтық экономикамызға серпін беретін шараларды қабылдауымыз қажет. Бұл шаралар өсіп – есейіп, әрі қарай өркендей беруіміз үшін біздің экономикамызға ауадай қажет» деп атап өтті.
Нарықтық экономикаға көшу мүліктік қатынастардағы азаматтардың құқықтық мәртебелерінің өзгеруіне әкеп соғып, шаруашылық өмірдің дамуы азаматтық құқық субъектілерінің бірі – жеке тұлғалардың құқықтық реттелуіне ғана әсерін тигізіп қоймай, өзгерістер заңды тұлғалардың қызметіне, жүйесіне, айналымдағы мәртебелері мен ішкі құрылымына да барынша ықпал етті.
Заңды тұлғаның құрылымының өзін, оның ұғымын, белгілерін, осы феноменның даму тарихын, сол сияқты ұйымның жекелеген нысандарының құқықтық жағдайын зерделеуге, шын мәнінде, әрі ғылыми-теориялық, сол сияқты оқу қолданбалы, кешенді әрі арнаулы кең көлемді еңбектер арналған.
Дипломдық жұмыстын жалпы мақсаты заңды тұлғаның түсінігін және белгілерін ашып түсіндіру. Дипломдық жұмысымның бірінші бөлімінде мен, заңды тұлғаның ұғымы, құқық субъектілігі, заңды тұлғаны құру (құрылуы, қайта құрылуы және таратылуы) және түрлері мен ұйымдық-құқықтық нысанына тоқталып өттім. Сонымен бірге материалдардың жүйелілігі, негізінен, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіндегі баптардың орналасу тәртібіне сәйкес келеді. Ал екінші бөлімінде заңды тұлғаның атауы мен белгілерінің ерекшеліктерін қарастыру жоспарлануда. Қазақстанда бұл мәселелерге Басин Ю.Г., Грешников И.П., Диденко А.Г., Жакенов В.А., Жанайдаров И.У., Климкин С.И., Маметова Р.А., Мукашева К.В., Мұханова А.А., Покровский Б.В., Сүлейменов М.К.,
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
Нормативтік-құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 27.12.1994.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (ерекше бөлім). 01.07.1999.
4. Қазақстан Республикасының 16.01.2001ж. «Өндірістік кооператив туралы» Заңы.
5. Қазақстан Республикасының 26.01.2001ж. «Коммерциялық емес ұйымдар туралы» Заңы.
6. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Нормативтік актілер жиынтығы. – Алматы: ЮРИСТ, 2008. – 200б
7. Қазақстан Республикасының 25.12.2000ж. «Ауылшаруашылық серіктестіктері және олардың қауымдастықтары (одақтары) туралы» Заңы.
8. Қазақстан Республикасының 26.07.1999ж. «Тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған жердің атаулары туралы» Заңы.
9. Қазақстан Республикасының 21.07.1999ж. «Қазақстан Республикасындағы селолық тұтыну кооперациясы туралы» Заңы.
10. Қазақстан Республикасының 09.04.1993ж. «Кәсіби одақтар туралы» Заңы.
11. Қазақстан Республикасының 13.05.2003ж. «Акционерлік қоғамдар туралы» Заңы.
12. Қазақстан Республикасының 22.04.1998ж. «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Заңы.
13. Қазақстан Республикасының 31.05.1996ж. «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заңы.
14. Қазақстан Республикасының 17.04.1995ж. (29.10.2002 жылғы өзгертулерімен қоса) «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді есепке алу тәртібі туралы» Заңы.
15. Қазақстан Республикасының 15.01.1992ж. «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» Заңы.
16. Қазақстан Республикасының 08.05.2001ж. «Тұтыну кооперативі туралы» Заңы.
17. Қазақстан Республикасы Президентінің 02.05.1995ж. «Шаруашылық серіктестіктер туралы» Заң күші бар Жарлығы.
18. Қазақстан Республикасы Президентінің 19.06.1995ж. «Мемлекеттік кәсіпорын туралы» Заң күші бар Жарлығы.
19. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 19.12.2001ж. «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу үшін алым төлеу ставкаларын бекіту туралы» №1660 қаулысы.
20. Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы» Заңы.
Негізгі әдебиеттер:
1. Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому кодексу Республики Казахстан: Понятие и общая характеристика. Учебное пособие. – А.: Әділет-Пресс, 1996.
2. Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому законодательству Республики Казахстан: Понятие и общая характеристика. Учебное пособие. Изд. 2-ое, испр. и доп. – А: ВШП «Әділет», 2000.
3. Басин Ю.Г. Избранные труды по гражданскому праву\ Сост. М.К.Сулейменов. – А.: 2003.
4. Братусь С.Н. Субьекты гражданского права. – М., 1950.
5. Васильев Е.А. Гражданское и торговое право капиталистических государств. М. 1993. с.78.
6. Венедиктов А.В. Государственнная социалистическая собственность. М. Л.., 1948. С. 39.
7. Гражданское право. Учебное пособие (часть общая). Отв. ред. Тулеугалиев Г.И., Мауленов К.С. – А., 1999.
8. Гражданское право. Учебник. Часть 1. Издание третье, переработанное и дополненное. \ Под. ред.А.П. Сергеева, Ю.К.Толстого. – М.: Проспект, 1998.
9. Гражданское право. Том 1. Учебник. Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – А., 2000.- 704с.
10. Гражданское право. В 2-х т.т. Т. 1\ Под ред. Суханова. М.: БЕК. 1993. С. 76.
12. Гражданское право. \Под ред. Т.И. Илларионовой. Учебник для вузов. М. 1998.
13. Гражданское право. Учебник. Ч.1\ Под. ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. М.: Проспект. 1997. С.113.
14. Жусупов Б. Г., Уакпаев М.С. Некоммерческие организации по закондательству Республики Казахстан. Астана 2001.
15. «Заңды тұлғалар: коммерциялық және коммерциялық емес болып жіктелудің құқықтық проблемалары» Советжан Ынтымақов, \ Тураби журналы 4\ 2006
16. Климкин С.И. Юридические лица по законодательству Республики Казахстан. – Алматы, 2001.
17. Комментарий к гражданскому кодексу РК. Особенная часть отв. Ред. Сулейменов в М.К. , Басин Ю.Г. Алматы Жеті Жарғы.2003
18. «Коммерциялық емес ұйымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігінің өзекті проблемалары» Советжан Ынтымақов, \Тураби журналы 5\ 2006
19. Кулагин М.И. Предпринимательство и право: Опыт Запада. М.: Дело. 1992. С. 37-38
20. Қазақстан Республикасындағы заңды тұлғалардың құқықтық жағдайы. Мұханова А.А. Оқу құралы – Қарағанды: Болашақ – Баспа, 2003 -90 бет.
21. Макаров Д.А. Управление акционерными обществами. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. -М., 2000
22. Субьекты гражданского права. Гл. 5.§1 Жанайдаров И.П. \ Ответ. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы: НИИ частного права КазГЮУ. 2004. -332 бет.
23. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы: Жоғары оқу орындарына арналған акад. курс. I-том. – Алматы: «Жеті жарғы», 2001. – 376 бет.
24. Щакиров Ф.К. Актуальные проблемы защиты прав акционеров по законодательству Республики Казахстан, Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. -А., 2001.
25. Юридические лица от «А» до «Я». Понятие юридического лица. Образование юридических лиц. Часть1. Пособие\ Жайлин Г.А., Абдыкадыров Б.К. – Алматы: Данекер, 2003-216с.
Нормативтік-құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 27.12.1994.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (ерекше бөлім). 01.07.1999.
4. Қазақстан Республикасының 16.01.2001ж. «Өндірістік кооператив туралы» Заңы.
5. Қазақстан Республикасының 26.01.2001ж. «Коммерциялық емес ұйымдар туралы» Заңы.
6. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Нормативтік актілер жиынтығы. – Алматы: ЮРИСТ, 2008. – 200б
7. Қазақстан Республикасының 25.12.2000ж. «Ауылшаруашылық серіктестіктері және олардың қауымдастықтары (одақтары) туралы» Заңы.
8. Қазақстан Республикасының 26.07.1999ж. «Тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған жердің атаулары туралы» Заңы.
9. Қазақстан Республикасының 21.07.1999ж. «Қазақстан Республикасындағы селолық тұтыну кооперациясы туралы» Заңы.
10. Қазақстан Республикасының 09.04.1993ж. «Кәсіби одақтар туралы» Заңы.
11. Қазақстан Республикасының 13.05.2003ж. «Акционерлік қоғамдар туралы» Заңы.
12. Қазақстан Республикасының 22.04.1998ж. «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Заңы.
13. Қазақстан Республикасының 31.05.1996ж. «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заңы.
14. Қазақстан Республикасының 17.04.1995ж. (29.10.2002 жылғы өзгертулерімен қоса) «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді есепке алу тәртібі туралы» Заңы.
15. Қазақстан Республикасының 15.01.1992ж. «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» Заңы.
16. Қазақстан Республикасының 08.05.2001ж. «Тұтыну кооперативі туралы» Заңы.
17. Қазақстан Республикасы Президентінің 02.05.1995ж. «Шаруашылық серіктестіктер туралы» Заң күші бар Жарлығы.
18. Қазақстан Республикасы Президентінің 19.06.1995ж. «Мемлекеттік кәсіпорын туралы» Заң күші бар Жарлығы.
19. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 19.12.2001ж. «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу үшін алым төлеу ставкаларын бекіту туралы» №1660 қаулысы.
20. Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы» Заңы.
Негізгі әдебиеттер:
1. Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому кодексу Республики Казахстан: Понятие и общая характеристика. Учебное пособие. – А.: Әділет-Пресс, 1996.
2. Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому законодательству Республики Казахстан: Понятие и общая характеристика. Учебное пособие. Изд. 2-ое, испр. и доп. – А: ВШП «Әділет», 2000.
3. Басин Ю.Г. Избранные труды по гражданскому праву\ Сост. М.К.Сулейменов. – А.: 2003.
4. Братусь С.Н. Субьекты гражданского права. – М., 1950.
5. Васильев Е.А. Гражданское и торговое право капиталистических государств. М. 1993. с.78.
6. Венедиктов А.В. Государственнная социалистическая собственность. М. Л.., 1948. С. 39.
7. Гражданское право. Учебное пособие (часть общая). Отв. ред. Тулеугалиев Г.И., Мауленов К.С. – А., 1999.
8. Гражданское право. Учебник. Часть 1. Издание третье, переработанное и дополненное. \ Под. ред.А.П. Сергеева, Ю.К.Толстого. – М.: Проспект, 1998.
9. Гражданское право. Том 1. Учебник. Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – А., 2000.- 704с.
10. Гражданское право. В 2-х т.т. Т. 1\ Под ред. Суханова. М.: БЕК. 1993. С. 76.
12. Гражданское право. \Под ред. Т.И. Илларионовой. Учебник для вузов. М. 1998.
13. Гражданское право. Учебник. Ч.1\ Под. ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. М.: Проспект. 1997. С.113.
14. Жусупов Б. Г., Уакпаев М.С. Некоммерческие организации по закондательству Республики Казахстан. Астана 2001.
15. «Заңды тұлғалар: коммерциялық және коммерциялық емес болып жіктелудің құқықтық проблемалары» Советжан Ынтымақов, \ Тураби журналы 4\ 2006
16. Климкин С.И. Юридические лица по законодательству Республики Казахстан. – Алматы, 2001.
17. Комментарий к гражданскому кодексу РК. Особенная часть отв. Ред. Сулейменов в М.К. , Басин Ю.Г. Алматы Жеті Жарғы.2003
18. «Коммерциялық емес ұйымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігінің өзекті проблемалары» Советжан Ынтымақов, \Тураби журналы 5\ 2006
19. Кулагин М.И. Предпринимательство и право: Опыт Запада. М.: Дело. 1992. С. 37-38
20. Қазақстан Республикасындағы заңды тұлғалардың құқықтық жағдайы. Мұханова А.А. Оқу құралы – Қарағанды: Болашақ – Баспа, 2003 -90 бет.
21. Макаров Д.А. Управление акционерными обществами. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. -М., 2000
22. Субьекты гражданского права. Гл. 5.§1 Жанайдаров И.П. \ Ответ. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы: НИИ частного права КазГЮУ. 2004. -332 бет.
23. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы: Жоғары оқу орындарына арналған акад. курс. I-том. – Алматы: «Жеті жарғы», 2001. – 376 бет.
24. Щакиров Ф.К. Актуальные проблемы защиты прав акционеров по законодательству Республики Казахстан, Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. -А., 2001.
25. Юридические лица от «А» до «Я». Понятие юридического лица. Образование юридических лиц. Часть1. Пособие\ Жайлин Г.А., Абдыкадыров Б.К. – Алматы: Данекер, 2003-216с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны:
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
-----3
I – тарау.
1. Заңды тұлғаның ұғымы, түсінігі--------------------------- -----------5
1.1 Заңды тұлға ұғымы және құқық субъектілігі----------------------- --5
1.2 Заңды тұлғаның құрылуы, қайта құрылуы және
таратылуы ----------------------------------- -----------
----------------------16
1.3 Заңды тұлғаның түрлері мен ұйымдық – құқықтық нысандары--------
----------------------------------- -------------------------28
II – тарау.
2. Заңды тұлғаның атауы және белгілері ----------------------------47
2.1 Заңды тұлғаның атауы----------------------------------- --------------
47
2.2 Заңды тұлғаның белгілері-------------------------- -------------------
55
Қорытынды----------------------------------- ------------------------------
59
Қолданылған әдебиеттер тізімі----------------------------- -----------61
Кіріспе
Заңгердің қалыптасуы
тек азаматтық
құқықты оқумен
қамтамасыз етіледі
Рене Давид
Экономикалық және әлеуметтік өзара байланыстардың жалпы жүйесінде
әрқайсысы өз функцияларын орындайтын жеке және мемлекеттік меншіктің
үйлесуі мен өзара әрекеттесуімен бәсекелестік бастауларға негізделген
әлеуметтік нарықтық экономиканы қалыптастыруға мемлекетіміздің ұстанған
бағыты тиісті инфрақұрылым және соның ішінде нарықтық құқықтық
қатынастардың аса маңызды қатысушылары – заңды тұлғалардың мәнін түсінуге
өркениетті ыңғайларды құру міндетін алға тартады. Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында: Біз қазіргі
кәсіпорындардың қалпына келтірілуін және шағын және орта бизнестен жаңа
кәсіпорындардың құрылуын тоқтатып тұратын құрылымдық кедергілерді жойып,
соңғы жеті жылда қалыптасқан нарықтық экономикамызға серпін беретін
шараларды қабылдауымыз қажет. Бұл шаралар өсіп – есейіп, әрі қарай өркендей
беруіміз үшін біздің экономикамызға ауадай қажет деп атап өтті.
Нарықтық экономикаға көшу мүліктік қатынастардағы азаматтардың
құқықтық мәртебелерінің өзгеруіне әкеп соғып, шаруашылық өмірдің дамуы
азаматтық құқық субъектілерінің бірі – жеке тұлғалардың құқықтық реттелуіне
ғана әсерін тигізіп қоймай, өзгерістер заңды тұлғалардың қызметіне,
жүйесіне, айналымдағы мәртебелері мен ішкі құрылымына да барынша ықпал
етті.
Заңды тұлғаның құрылымының өзін, оның ұғымын, белгілерін, осы
феноменның даму тарихын, сол сияқты ұйымның жекелеген нысандарының құқықтық
жағдайын зерделеуге, шын мәнінде, әрі ғылыми-теориялық, сол сияқты оқу
қолданбалы, кешенді әрі арнаулы кең көлемді еңбектер арналған.
Дипломдық жұмыстын жалпы мақсаты заңды тұлғаның түсінігін және
белгілерін ашып түсіндіру. Дипломдық жұмысымның бірінші бөлімінде мен,
заңды тұлғаның ұғымы, құқық субъектілігі, заңды тұлғаны құру (құрылуы,
қайта құрылуы және таратылуы) және түрлері мен ұйымдық-құқықтық нысанына
тоқталып өттім. Сонымен бірге материалдардың жүйелілігі, негізінен,
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіндегі баптардың орналасу
тәртібіне сәйкес келеді. Ал екінші бөлімінде заңды тұлғаның атауы мен
белгілерінің ерекшеліктерін қарастыру жоспарлануда. Қазақстанда бұл
мәселелерге Басин Ю.Г., Грешников И.П., Диденко А.Г., Жакенов В.А.,
Жанайдаров И.У., Климкин С.И., Маметова Р.А., Мукашева К.В., Мұханова А.А.,
Покровский Б.В., Сүлейменов М.К., Ташмұхамбетова Ш.Ж., Худяков А.И және
басқа авторлар өз еңбектерін арнаған.
Дипломдық жұмысты жазу барысында мен, Басин Ю.Г., Грешников И.П.,
Климкин С.И., Мукашева К.В., Мұханова А.А., Сүлейменов М.К., сияқты
авторлардың еңбегін пайдаландым.
Дипломдық жұмыстың мазмұны кіріспеден, негізгі бөлімнен (екі
тараудан), қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттен тұрады.
1. Заңды тұлғаның ұғымы, түсінігі
1.1 Заңды тұлға ұғымы және құқық субъектілігі
Азаматтық құқықтың негізгі субъектілерінің бірі заңды тұлғалар болып
саналады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 33 бабының
1тармағының 1бөліміне сәйкес меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел
басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері
бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар
мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және
жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады. 2002 жылы 12
желтоқсанда қабылданған Азаматтық кодексте берілген түсініктен, заңды
тұлға анықтамасының алдыңғы азаматтық заңнамаларында берілген түсініктерге
қарағанда өзгермегенін байқаймыз.
Жоғарыда айтылып кеткен анықтама тым дәстүрлі болып табылады.
Салыстыра кетейік: заңды тұлғалар деп оқшау мүлкі бар, өз атынан мүліктік
және жеке мүліктік емес құқықтарға ие бола алатын және міндеттер атқара
алатын, сотта, төрелік сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйымдар
танылады (ҚазКСР АК-тің 23 бабы). Тағы бір нұсқаны көрелік: заңды тұлға деп
меншігінде, толық шаруашылық иелігінде немесе жедел басқаруында оқшау мүлкі
бар, өзінің міндеттемесі бойынша осы мүлкімен жауап беретін және сотта,
төрелік сотта өз атынан сөз сөлейтін ұйым танылады. Заңды тұлғалар мүліктік
және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттерге ие бола алады (1991 жылғы
31 мамырдағы КСР Одағы мен республикалардың Азаматтық заңнама негіздері 11
бабы, 1 тармағы).
Сонымен, жаңа Кодексте ұсынылған анықтама іс жүзінде 1963 жылғы АК-
тің, сол сияқты 1991 жылғы АК-тің негіздерінің идеясы мен рухын сақтап
қалды. Бұрынғыдай біз заңды тұлғаның өз атынан құқықтар мен міндеттерге ие
болу мүмкіндігі туралы, оның іс жүргізушілік құқық субъектілігі туралы сөз
етілгенін көреміз. Сондай-ақ, АК-тің негіздермен қатар, анықтамаға заңды
тұлғаның өз міндеттемелері бойынша оқшау мүлкімен жауаптылығы туралы ереже
де ауысты.
Заңды тұлға – мүліктік қатынастардың басқа субъектілері ұйымдастырған,
құрған және құқықтары мен міндеттер берген субьект. Заңды тұлғаның
құрылтайшылары (құрушылары) оны мүліктік қатынастардың субъектілері ретінде
өзінен бөлу мақсатында құрады. Мүліктік азаматтық – құқықтық қатынастар
үшін заңды тұлға институтының тәжірибелік маңыздылығы мынада: заңды тұлға
құрылтайшыларының өз кәсіпкерлік тәуекелін өздері үшін орынды болады деп
есептейтін сомамен шектеу мүмкіндігі бар.
Құқұқтық санат ретінде заңды тұлғаның әдебиеттерінде бір мағыналы
анықтамасы жоқ.
Кеңес мемлекеті өмір сүріп тұрған кезеңде азаматтық құқық теориясында
заңды тұлғалардың мәні туралы алуан түрлі пікірлер кең таралған –ды.
Негізінен алғанда, заңды тұлғалар – мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелер
зерттеу объектісі болды, мұны экономикада мемлекеттік меншіктің үстемдік
етуімен түсіндіруге болады.
Мемлекеттік ұйымдарға қатысты алғанда, заңды тұлғаның академик А.В.
Венедиктов берген барынша толық ұғымы заң әдебиетеріне ұжым теориясы
деген атпен енді.[6.39б]
Қазіргі уақытта тұлғаның мәні жөніндегі мәселе ғалымдардың теориялық
пікір таластарында соншама кең таралмаған. Әдебеттерде кездесетін соңғы
пікірлердің ішінен заңды тұлғаның мақсатты мүлік ретіндегі анықтамасын
атап көрсетуге болады. Е.А. Сухановтың пікірі бойынша ... осы заманғы
коммерциялық тәжірибеде азаматтық немесе сауда (коммерция) айналымына
қатысуға әдейі арналған дербестелген мүлік ретіндегі заңды тұлғаның мәнін
түсіндіретін мақсатты мүлік теориясын қостайтын дәлелдер
жеткілікті.[10.76б]
Шетелдерде заңды тұлғаға қатысты екі теория барынша кең таралған –
жалған теория және шыңдық теориясы, бұларға ортақ нәрсе – ұжымдық
құрылымдардың құқық субьектілерін дәлелдеу.
Заңды тұлғаның жалған теориясы герман заңгері XXI ғ. пайда болған
құқық тарихы мектебінің басшысы К.Ф. Савиньидің есімімен байланысты. Ол
құқықтың нақ субьектісі адам және тек адам болып табылады деп
тұжырымдалған. Оның тұжырымдамасы мынаған негізделеді: Заңды тұлға
дегеніміз қарапайым өтірік арқылы қолдан жасалған құқық субьектісінен басқа
ештеңе емес, құқық субъектіліктің бірден-бір мүмкін болатын иелері – жеке
тұлғалар заңды тұлғадағы құқықтық қатынастардың нақты субъектілері болып
қала береді.
Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша, жалған теориядан туындайтын заңды
тұлға пайда болуының рұқсат ету тәртібі арнайы құқық қабілеттілігі, ең
алдымен, мемлекеттің пайда табу мақсаттарын көздемейтін адамдар
бірлестіктеріне бақылау жүргізілуін қамтамасыз етуге бағытталған
болатын.[5.78б]
Жалған теория Англия мен АҚШ-та кең таралған.
Заңды тұлғаның өмір сүруін мойындау Англия мен АҚШ-та корпорация
құқығының іргелі қағидасы болды. XIX ғасырда жоғарғы судья Д. Маршалдың
корпорацияға берген мынадай кең таралған анықтамасы АҚШ-тағы теория мен
практикада мәлім болды: Корпорация дегеніміз – бұл көрінбейтін,
сезілмейтін және заң жүзінде ғана өмір сүретін жасанды құрылым.[5.78б]
Шындық теориясы, немесе XIX ғ. герман заңгері Гиркенің есімімен
байланысты органикалық теория заңды тұлғаны мемлекеттің қалыпты тіршілік
етуіне қажетті құқықтың нақты өмір сүретін субъектісі ретінде, әлде бір
әлеуметтік шындық ретінде мемлекеттен тәуелсіз өмір сүретін одақтас тұлға
ретінде қарастырды.
Шын мәнінде, Гирке де нақты одақтас тұлғаны адамға ұқсас құрастыра
отырып, Савиньи ұстанған идеалистік ұстанымды басшылыққа алды. Органикалық
теорияның қазіргі ізбасарлары заңды тұлғаны құқықтық тәртібі мен құқықтар
мен міндеттер берген мүдделердің оқшауланған бірлігі ретінде қарастырады.
Батыстағы құқықта заңды тұлғаны азаматтық-құқықтық қатынастардың
дербес қатысушысы ретінде әрекет ететін ұйым немесе мекеме ретінде
түсінеді.[19.37б] Дегенмен, батыс мемлекеттердің азаматтық заңдары заңды
тұлғаға мүлде анықтама бермеуді артық көреді. (ФРГ-де 1978ж. дейін заңды
тұлға деген терминнің өзі болған емес, Италияның АК-де 1942ж. заңды
тұлғалардың дәрежеленуі ғана берілген), немесе заң шығарушылар жалпылама
және өте қысқаша тұжырымдамалармен шектелген. Мәселен, Швейцарияның 1907ж.
Азаматтық заңдар жинағының 54 бабы заңды тұлғаларды әлде бір ерекше мақсат
үшін бірлескен құрылымды, дербес мекемесі бар адамдар құрмасы ретінде
анықтайды.
Заңды тұлғаның барынша толық анықтамасын Латын Америкасы елдерінің
Азаматтық кодекстерінен табуға болады. Мысалы, Чилидің 1865ж. Азаматтық
кодексі заңды тұлға ұғымына мынадай тұжырымдама береді: Құқықтарды жүзеге
асырып, азаматтық міндеттерді атқара алатын, құқықтық және құқықтық емес
қатынастарға түсе алатын ойдан шығарылған адам заңды тұлға болып табылады.
Колумбияның, Сальвадордың, Эквадордың Азаматтық кодекстерінде де осындай
анықтамалар бар.
Жоғарыда келтірілген заң тәжірибесінің негізінде заңды тұлға институты
азаматтық құқықта басты орындардың бірін алады деп атап көрсетуге болады.
Заңды тұлға институтын заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігін, олардың
ұйымдық - құқықтық нысандарын, заңды тұлғаларды құру, қайта құру және
тарату тәртібін белгілейтін нормалардың жиынтығы, азаматтық құқықтың сала
тармағы ретінде анықтауға болады.
Сонымен жоғарыда айтылып кеткендей заңды тұлғаның жария анықтамасы ҚР
АК-ның 33 бабының 1 тармағының 1 бөлімінде баянды етілген: Меншік,
шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және
сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік
және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге
асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп
аталады.
Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиіс.
Азаматтық құқық заңды тұлғаны мынадай белгілері бойынша айқындайды:
1) ұйымдық бірлігі;
2) мүліктік оқшаулығы;
3) дербес мүліктік жауапкершілігі;
4) азаматтық айналымға өз атынан түсуі
Заңды тұлғаның құрылымдық талдауы оның даму жолын анықтау үшін
маңызды. Дегенмен заңды тұлға мәселесін оның құқық субъектілігінің
мазмұнын ашпай терең түсіну мүмкін емес. Жаңа құқықтар беру, не
кейбіреулерін алу жолымен жиі өзгерістерге ұшырағыш құқық субъектілік
ұйымдардың әр қилы жақтарын сипаттайды.
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігіне жалпы ыңғайлар ҚР АК-тің 35
бабында бекітілген.
Азаматтық құқық қабілеттілігі – азаматтық құқықтағы дәстүрлі ұғым. Ол
бойынша тұлғаның азаматтық құқықтарға ие болып, міндеттер орындау
қабілеттілігі деп түсіндіріледі. Бірақ жеке тұлғаларға қарағанда, ұйымдар
жөнінде айтқанда заң қандай да бір іс әрекетке қабілеттілікті сөз
етпейді. Бұл іс әрекетке қабілетті, яғни өздерінің іс әрекеттерімен
азаматтық құқықтарға ие болып, жүзеге асыруға, өздері үшін азаматтық
міндеттер тудырып, оларды мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап
орындауға қабілетті болып заңды тұлғалардың өздерінің мәнісімен туындаған.
Сондықтан АК-тің 35 бабы тұрғысынан құқық қабілеттілігіне кеңейтілген
түрде түсінік берілуге тиіс, өйткені оның мазмұнына іс әрекетке
қабілеттіліктің барлық элементтері де кіреді.[17.102б]
Заңды тұлғалардың жалпы (әмбебап) және жарым-жартылай (арнаулы,
мақсатты) құқық қабілеттілігін бөліп көрсетуге болады. Мұндай бөлудің
мағынасы келесіде: әмбебап құқық қабілеттілігіне ие болып, ұйым кез келген,
заңнамалық актілермен тыйым салынбаған қызмет түрлерімен айналысуға құқылы.
Мұндай құқыққа (демек, әмбебап құқық қабілеттілігіне де) мемлекеттік
кәсіпорындардан басқа барлық коммерциялық ұйымдар ие.
Осыған байланысты Е.А. Сухановтың пайымдаулары біршама қарама- қайшылы
болып көрінеді. Мәселен, бір жағынан, ол заңды тұлғалардың құқық
қабілеттілігі шектеулі (мақсатты) болып ұйғарылады деп жазса, екінші
жағынан жаңа АК азаматтық заңнаманың жалпы қазіргі даму теңденцияларына
негізделіп, дерлік барлық коммерциялық ұйымдар артынан жалпы құқық
қабілеттілігін бекітті деп атап өтеді.[10.76б]
Р.А. Маметованың келесі сөздері де күтпеген болып көрінеді: Ортақ
құқық субъектілігі бар азаматтарға қарағанда заңды тұлғалар арнайы құқық
субьектілігіне ие, сондықтан кез келген заңды тұлғалардың құқық
қабілеттілігі арнаулы сипатқа ие болады. Алайда, әрі қарай ол коммерциялық
емес ұйымдардың құқық субьектілігі жөнінде жеке ой жүгіртіп, олардың құқық
қабілеттілігі арнаулы деп бір мағыналы сипаттаған жөн деп атап
өтеді.[9.117б]
Р.А Маметованың соңғы қорытындысы алғашқы екеуімен белгілі бір
қайшылыққа келетіні анық. Ол барлық ұйымдарда арнаулы құқық
қабілеттілігінің болуын атап өткенімен де, бұл ойға соңына дейін беріліп,
артынан өзінің пікірлерінің дұрыстығына күмән қалдырды!
АК-тің 35 бабының 1 тармағы жекелеген қызмет түрлерімен шұғылдануға
шектеу мүмкіндігіне заңнамалық актілермен, сол сияқты құрылтай құжаттарымен
жол берілетініне назар аударған жөн. Соңғысы заңды тұлғаның қатысушыларының
өзі осы жоғарғы органмен тиісті шешім қабылдау арқылы (сонымен бірге құру
кезінде, сол сияқты қызмет барысында – құрылтай құжаттарына өзгертуле
енгізумен) әмбебап құқық қабілеттілігін арнау етіп өзгіртуі мүмкін. К.В.
Мукашева атап өткендей, мұндай шектеулер не аталмыш заңды тұлға үшін
рұқсат етілетін қызмет түрлерінің жеткілікті тізімін белгілеу жолымен, не
оның қаңдай да бір түрімен жүзеге асыруға тыйым салуды белгілеу жолымен
белгіленуі мүмкін.[7.133б]
Заңды тұлға сан алуан қоғамдық қатынастардың қатысушысы, құқық
жүйесінің әр қилы салаларының субьектісі болғандықтан, оның құқық
субьектілігіне көп салалы сипат тән болып келеді. Заңды тұлға мәртебесі
арқылы ұйым әкімшілік, еңбек, азаматтық және өзге де құқық субьектіліктің
ұстаушысы болуы мүмкін. Заңды тұлғаның мақсаттары мен жүзеге асыратын
қызметтері арқылы оның құқық субъектілігін білуге болады.
Заңды тұлғалардың қатынасқа қатысу аясы олардың қандай мақсат үшін
құрылғандығына әрі жүзеге асыратын әрекеттерінің сипатына қарай
белгіленеді. Қатысуға тиісті қатынасына қарай заңды тұлға қайсыбір
құқықтарды немесе міндеттерді иеленеді. Демек, заңды тұлғаның құқықтық
қабілеті оған жүктелген міндеттерге қарай белгіленеді.
Құқық қабілеттілік дегеніміз – бұл заң шығарушылардың нақты
субъективтік азаматтық құқықтарды иелену және нақты субъективтік
міндеттерді атқару жөніндегі жалпы қабілетін таныған ерекше заңдық қасиет.
Заңды тұлға азаматтармен (жеке тұлғалармен) қатар, мүліктік
қатынастардың субъектісі болып табылатындықтан (АК-ның 1 бабы), ол құқық
қабілеттігіне ие болуға тиіс. Заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі мен
әрекет қабілеттілігі олар мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап бір
мезгілде пайда болатындықтан (АК-ның 42 бабының 3 тармағы) және таратылған
сәтте (заңды тұлғалар мемлекеттік реестріне заңды тұлғаның таратылуы туралы
жазба енгізілген соң) тоқтатылады, заңды тұлғалар үшін бұл санаттарды
ажыратудың маңызы жоқ.
Жалпы құқық қабілеттілігі бар азаматтардан өзгеше, заңды тұлғалардың
арнайы құқық қабілеттілігі болады.
Заңды тұлғаның азаматтық құқықтары және өз қызметіне байланысты
қолданыстағы заңдарға сәйкес (АК-ның 35 бабы) және жарғылық міндеттерді
жүзеге асыру үшін құрылтай құжаттарын сәйкес міндеттері болуы мүмкін.
Азаматтық құқықтар мен міндеттер заңдық фактілер негізінде пайда
болады. Заңды тұлғалар үшін мұндай фактілер ең алдымен мәмілелер болып
табылады. Сондықтан заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігінін мазмұнын
анықтауда ең алдымен заңды тұлға жасауға құқылы мәмілердің ауқымы назарда
болады. Бұрынғы заңдар барлық заңды тұлғаларға, заңдарға немесе құрылтай
құжаттарында көзделмеген мәмілелерді, яғни жарғылық мақсаттарға сай
келмейтін мәмілелерді жасауға тыйым салатын. Заңды тұлғалардың құқық
қабілеттілігі рұқсат етілгеннен басқанын бәріне тыйым салынған деген
принципте бейнеленеді.
Алайда объективтік мағынада алғанда заңды тұлғаларға қатысты жалпы
немесе әмбебап құқық қабілеттілік жайында сөз қозғауға болмайды, өйткені
заңды тұлға дегеніміз – бұл белгілі бір мақсаттар үшін құрылатын және
сондықтан жарғылық міндеттерді жүзеге асыру үшін өзінің құрылтайшысынан
нақты құқықтар мен міндеттер алатын құқық субъектісі болып табылады.
Сондықтан кез келген заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі арнайы сипатта
болады. Олардың кейбіреуінің құқық қабілеттілігі қатаң шектелген, құрылтай
құжаттарында егжей-тегжейлі көрсетілген. Басқа түрлерінің құқық
қабілеттілігі, әмбебап қабілеттілікке барынша жақындатылған. Мұның ең
алдымен, коммерциялық заңды тұлғаларға қатысы бар (АК-ның 35-бабының 1-
тармағы). Олардың құқық қабілеттілігін тыйым салынғаннан басқанын бәріне
рұқсат етілген принципімен бейнелеуге болады. Алайда кейбір заңды
тұлғалардың, ең алдымен, мемлекеттік кәсіпорындардың құқық қабілеттілігі
арнайы сипатта болады.
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда болып,
оны тарату аяқталған кезде тоқтатылады. Заңды тұлға заң құжаттарында
тізбесі белгіленетін жекелеген қызмет түрлерімен, тек лицензия негізінде
ғана айналыса алады. Яғни,белгілі бір қызметпен айналысу үшін лицензия алу
қажет болатын заңды тұлғаның құқық қабілеттілігімен, сол лицензияны алған
сәттен бастап пайда болады. Азаматтық кодекстің 35 бабының 1 тармағына
сәйкес заңды тұлға азаматтық құқыққа ие болып, өз қызметіне байланысты
міндеттерді атқара алады. Мемлекеттік кәсіпорындардан басқа коммерциялық
ұйымдар заң құжаттары немесе құрылтай құжаттары арқылы тыйым салынбайтын
кез-келген қызмет түрлерін жүзеге асыру үшін азаматтық құқыққа ие бола
алады және азаматтың міндетін де атқарады.
Азаматтық кодексте арнайы құқық қабілеттілік мәселесі де ескерілген. Оның
бәрі де жоғары мен басқа да құрылтай құжаттарына енгізіледі, әрі олар
қызмет аясына сай келетін құқықтар мен міндеттерді еншілей алады.
Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғалар белгілі бір қызмет түрін жүзеге
асыра алмауы мүмкін немесе басқа да (құрылтай) қызметпен айналысуы
шектеледі.
Ал, коммерциялық ұйымдар болса, арнайы құқық қабілеттілігі жатпайтын
жалпы құқық қабілеттілігіне ие болады. Мұндай ұйымдар заң актілерінде тыйым
салынбаған қызметтердің кез-келген түрін жүзеге асыра алады. Демек,
коммерциялық ұйым өзінің жарғысында қаралмаған қызметпен айналыса береді,
ең бастысы заң оған тыйым салмайтындай болуы керек. Жалпы құқық
қабілеттілігі принципінен коммерциялық ұйымдардың өзіндік ерекшелігімен
дараланады.
Азаматтық кодекс коммерциялық емес ұйымдар үшін арнайы құқық қабілеттілік
көздеген Осы заңды тұлғалар тек жарғыда немесе құрылтай құжаттарында
көзделген қызмет мақсаттарына сәйкес құқықтарға ие болып, мінндеттер атқара
алады. Коммерциялық емес ұйымдар туралы ҚР Заңының 32 бабында
көрсетілгендей, коммерциялық емес ұйым Қазақстан Республикасының заңдарында
тыйым салынбаған және коммерциялық емес ұйымның мақсаттарына сәйкес
келетін, оның құрылтай құжаттарында көзделген бір немесе бірнеше қызмет
түрін жүзеге асыра алады. Яғни, коммерциялық емес ұйымның жарғысында осы
ұйым атқаратын қызметтің мақсаты мен пәні көрсетілуі мүмкін.
Коммерциялық ұйымдар, керісінше, арнайы емес, жалпы құқық қабілеттілікке
ие. Мемлекеттік кәсіпорындарды қоспағанда, осы ұйымдар заң актілерімен
тыйым салынбаған қызметтің кез келген түрімен айналыса алады. Кейбір
ұйымдық-құқықтық нысанда құрылған заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігін
заң шектеуі мүмкін. Шектеу заңды тұлғаға тек белгілі бір қызмет түрімен
айналысуға рұқсат беру, не керісінше кейбір қызмет түрлерін жүзеге асыруға
тыйым салу арқылы білдіреді.
Мысалы, Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес,
сақтандыру қызметі сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жүзеге асыратын
кәсіпкерлік қызметтің келесі түрлерін: уәкілетті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілерінде көзделген тәртіппен инвестициялық
қызметті; тиісті жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып алу сомасы
шегінде өзінің сақтанушыларына қарыз беруді (сақтандыру ұйымы үшін);
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметін автоматтандыру үшін
пайданылатын арнаулы бағдарламалық қамтамассыз етуді сатуды; ақпарат
берілімдерінің кез келген түрлерінде сақтандыру ісі және сақтандыру қызметі
жөнінде арнаулы әдебиет сатуды; бұрын өз мұқтаждары үшін сатып алынған
(сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы үшін) немесе оның қарамағына
сақтандыру шарттарын жасасуға байланысты келіп түскен (сақтандыру ұйымы
үшін) мүлікті сатуды немесе жалға беруді; сақтандыру қызметіне байланысты
мәселелер бойынша консультациялық қызмет көрсетуді; сақтандыру (қайта
сақтандыру) саласында мамандардың біліктілігін арттыру мақсатында оқытуды
ұйымдастыру мен жүргізуді; сақтандыру агенті ретінде сақтандыру делдалы
болуды; консорциум немесе жай серіктестік құруға қатысуға құқылы. Яғни,
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жоғарыда аталған қызметтерге жатпайтын
өзге қызмет түрлерін жүзеге асыруға құқылы емес.
Қызмет ету үшін міндетті түрде лицензия қажет болған жағдайда, заңды
тұлғаның құқық қабілеттілігі лицензия алғаннан бастап пайда болады. Соңғы
жағдайда, мәселе құқық субъектісінің мәртебесіне ие болғандығында емес,
лицензиялауға жататын қызмет саласында құқықтар мен міндеттерге ие болу
мүмкіндігінде болып тұр. Мемлекеттік қауіпсіздік, құқық тәртібін
қамтамассыз ету, айналадығы ортаны азаматтардың меншігін, өмірі мен
деңсаулығын қорғау мақсатында тауарлардың, жұмыстың немесе қызметтің кейбір
түрлерін өндіру мен сату мемлекеттік лицензиялар арқылы жүзеге асырылады
(АК-тің 10 бабы, 4 тармағы). Лицензиялауға жататын қызметтердің тізбесі
Лицензиялау туралы Қазақстан Республикасы Заңында белгіленген.
Азаматтық Кодекс 35 баптың 2 тармағында ұйымның лицензияланатын
қызмет саласындағы құқық қабілеттілігі мұндай лицензияны алғаннан кейін
пайда болып, оның алынуы, жарамдылық мерзімі өткен деп танылған сәтте
тоқтатылады.
1963 жылғы Кодекске сәйкес заңды тұлға оның қызметінің белгіленген
мақсаттарға сәйкес азаматтық құқық қабілеттілігіне ие болған фактіге назар
аудару қажет деп есептейміз. Бұл ұйымдардың жарғыда (ережеде) белгіленген
өздерінің қызмет мақсаттарына жауап беретін құқықтар мен міндеттерге ие
бола алатынын білдірді. Заңды тұлғалардың арнаулы құқық қабілеттілігі
қағидасының бұзылуымен жасаған мәмілелер ҚазКСР АК-тің 48 бабы бойынша
жарамсыз болып танылады.
Қазақстандық азаматтық құқық жөніндегі әдебиетте коммерциялық заңды
тұлғалардың құқық қабілеттілігінің кеңеюін көбінесе 1994 жылғы АК-тің
қабылдануымен байланыстырады.[17.117б] Бірақ бұл теріс кетушілік болар.
1992 жылғы 4 шілдедегі ҚР-ның Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау
туралы Заңының өзі ұйымының құқық қабілеттілігі тұрғысынан жаңа ережені
бекітті: жеке кәсіпкер шаруашылық қызметтің кез келген түрлерін, егер ол
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерімен тыйым салынбаса, олардың
құрылтай немесе тіркеу құжаттарымен көзделген бе, жоқ па, соған қарамастан
жүзеге асыра алады (аталған Заңның 13бабы, 1 тармағы).[16.26б]
Қазақстандық ғылыми әдебиетте осы орайда әртүрлі тұжырымдар айтылды.
Мәселен, А.Т. Жүсіпов АК-тің 44 бабының 1 тармағына енгізілген өзгертулер
мен толықтыруларды, сондай-ақ ҚР Үкіметінің аталған Қаулысын талдай отырып,
бұл актілер мемлекеттік мекеменің заңды тұлға ретіндегі құқық
қабілеттілігін елеулі шектейді деп атап өтеді. Бұл азаматтық құқық
субъектісі ретіндегі мемлекеттік мекеменің оның құрылтайшысы – мемлекеттен
жеткіліксіз жекеленуінен көрініс беріп, азаматтық айналымда дербес әрекет
жасауға іс жүзінде мүмкіндік бермейді, өйткені тауар-ақша айналымында
қатысу мәмілелерді олардың тіркеуінен кейін жарамсыз деп танитын
мемлекеттің қатаң бақылауында жүреді, ең соңында мәміленің қазынашылық
органдарында тіркелмегені жағдайында азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің
алынып тасталуынан көрініс береді.[16.27б]
Өзінің талдауының нәтижесінде ол азаматтық –құқықтық қатынастарындағы
мемлекеттік мекемелердің құқық субъектілігін анықтау қажеттілігі жөнінде
қорытындыға келеді. Мемлекеттік мекемелердің артынан белгіленген
құқықтардың кеңінен шектелгендігі, қатаң және дерлік тегіс қамтитын
бақылауы кезінде мемлекеттік мекемелерді дербес құқық субъектілігімен
үлестірмеген дұрыс болар, ал азаматтық-құқықтық қатынастарды ол өкілетті
мемлекеттік орган беретін сенімхат негізінде жүзеге асыратын еді. Бұл
азаматтық құқықтың өзге субъектілерінің мемлекеттік мекеменің шын мәніндегі
құқық субьектілігі турасында теріс бағытқа кетпеуге мүмкіндік берер еді.
Мемлекеттік тіркеу мемлекеттік органдар мен олардың мекемелерінің
құқық қабілеттілігін елеулі шектейтіндігін атап көрсеткен И.С. Михалкин
тілектес пікір айтуда. Осыған орай мемлекеттік мекемелердің қатысуымен
азаматтық – құқықтық кесім-шарттарды мемлекеттік тіркеу онсыз да тіркеу
оңай емес, көп жағдайда, мемлекеттің экономикалық айналымының
қатысушыларымен қарым –қатынастарын қиындататынын атап кетуге
болады.[16.29б]
Ал осы мәселе жөнінде А.Г. Диденконың пікірі мынадай: ҚР Конституциясы
заңда мемлекеттік мекемелердің ақшасын пайдаланудағы шектеулерді анықтауға,
сол секілді мемлекеттік мекемелер жасасқан мәмілелердің тіркелуі
қарастыруға мүмкіндік береді. Бұл ҚР АК-тің 204 бабының мазмұнынан келіп
шығады. Оған сәйкес меншік иесі мекеменің заңдық тағдырын және оның
қызметінің мазмұнын анықтайды, яғни меншік иесі өзінің мекемелері жасасатын
мәмілелер көлемін шектей алады, жасалатын мәмілелер үстінен бақылау орната
алады.
ҚР Азаматтық кодексінің 37 бабына сәйкес заңды тұлға заң құжаттары мен
құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы ғана
азаматтық құқықтарға ие болып, өзіне міндеттер қабылдайды. Яғни, заңды
тұлғаның әрекет қабілеттілігі оның органдары арқылы жүзеге асады. Бұдан біз
заңды тұлғалардың азаматтық айналымға қатысу үшін құқық қабілеттілік пен
қатар, әрекет қабілеттіліктің болуы қажет екендігін байқаймыз. Заңды
тұлғада әрекет қабілеттіліктің болуы оның өз әректтері арқылы азаматтық
құқықтар мен міндеттерге ие болуын, оны құрып жүзеге асырып және атқаруға
мүмкіндіктерінің болуын көздейді.
Заңды тұлға органы – арнайы уәкілеттіліксіз басқа құқық субъектілерімен
қатынасқа түсуде заңды тұлға мүддесіе білдіретін тұлғаны немесе тұлғалар
тобын көрсететін құқықтық термин.[8.127б]
Заңдар немесе құрылтай құжаттары арқылы құқықтың басқа субъектілері
алдында арнайы уәкілетсіздік (сенімхатсыз), өз атынан әрекет етуге
уәкілетті заңды тұлғаның адамдары мен ұжымдық құрылымдары заңды тұлғаның
органдарына жатады.
Заңды тұлғаның органдары дара (директор, президент, басқарушы), не
ұжымдық (алқалық) болуы мүмкін. Мысалы, жалпы жиналыс, басқарма,
директорлар кеңесі және т.с.с. ұжымдық органдарға жатады.
Заңды тұлғалардың органдарын тағайындау, сайлау түрлері мен тәртібін,
олардың өкілеттіктерін, заңды тұлғалардың жекеленген түрлері туралы заң
актілері мен құрылтай құжаттары анықтайды.
Заңды тұлғаның органы мүліктік қатынастарда дербес субъект ретінде емес,
заңды тұлғаның атынан әрекет етеді. Сондықтан заңды тұлға, үшінші
тұлғалардың алдында өзінің органы құрылтай құжаттарында белгіленген өз
өкілеттігін асыра пайдаланып қабылдаған міндеттемелері бойынша жауап береді
(АК – ның 44 бабынының 4 тармағы).
Заңды тұлғаның органы оның өкілі емес, сондықтан органның қызметін атқару
әлде бір сенімхаттың болуын талап етпейді. Бұл ретте лауазымдық жағдайын
растайтын қызметтік құжатты көрсету жеткілікті болады.
Азаматтық Кодекстің 35 бабына сәйкес заңды тұлға азаматтық құқықтарға ие
болып, оның қызметімен байланысты міндеттер атқара алады “Заңды тұлғаның
органы ” ұғымы мәселесі бойынша оқу және ғылыми әдебиетте әртүрлі пікірлер
айтылған. Мәселен, М. И. Брагинский “орган оның еркін сыртта қалыптастырып
білдіретін оның бір бөлігі болып табылады” деп есептейді. Нақ өзінің
органдары арқылы заңды тұлға азаматтық құқықтарға ие болып, өзіне азаматтық
міндеттемелер алады.
В.В.Даличскаяның пікірінше, “заңды тұлғаның органдары өзінде бар
өкілеттіктерге сәйкес заңды тұлғаның еркін қалыптастыратын және білдіретін,
оның қызметін басқаратын оның құрамдас бөлігі болып табылады.
Заңды тұлғаның органдары – заңды тұлғаның заңнамаларына немесе құрылтай
құжаттарымен қарастырылған құрылымдық бөлімдері”– бұл В.К.Мукашеваның
көзқарасы бойынша.
Әдебиетте заңды тұлғаның органдарын жіктеудің әртүрлі негіздері
ұсынылған. Мысалы, В.В.Дашнская, жоғарыда атап өтілгендей, органдарды
өкілеттіліктер сипаты бойынша, оларға кіретін лауазымды тұлғалар санымен,
өкілеттіліктерді қалыптастыру тәртібі мен оларға ие болу әдісі бойынша,
сондай-ақ қызметінің мерзімдері бойынша жіктейді.
1.2 Заңды тұлғаның құрылуы, қайта құрылуы және таратылуы
Заңды тұлғалар уәкілетті мемлекеттік органдармен, заңды тұлғалармен
және жеке тұлғалармен құрылуы мүмкін. Заңды тұлғалар өз қызметтерін
құрылтай құжаттары болып саналатын құрылтай шарты және жарғы негізінде
жүзеге асырады. Заңды тұлғаны бір тұлға құрған жағдайда ұйым өз қызметін
жарғы және заңды тұлға құру туралы жазбаша түрде рәсімделген шешімі
негізінде жүзеге асырылады. АК-тің 41 бабында көзделгендей, құрылтай
шартында тараптар (құрылтайшылар) заңды тұлға құруға міндеттенеді, оны құру
жөніндегі бірлескен қызмет тәртібін, оның меншігіне (шаруашылық жүргізуіне,
оралымды басқаруына) өз мүлкін беру және оның қызметіне қатысу ережелерін
белгілейді. Шартта құрылтайшылар арасында таза табысты бөлудің, заңды тұлға
қызметін басқарудың, оның құрамынан құрылтайшылардың шығуының шарттары мен
тәртібі де белгіленіп, оның жарғысы бекітілуі мүмкін. Құрылтай шартына
құрылтайшылардың келісімі бойынша өзге де ережелер енгізілуі мүмкін.
Жарғыда: заңды тұлға атауы, тұрғылықты орны, оның органдарын құру
тәртібі және олардың құзыреті, оның қызметін қайта құру мен тоқтату
ережелері белгіленеді. Заңды тұлғаны бір адам құрған жағдайда жарғыда
мүлікті құру және кірістерді бөлу тәртібі көзделуі тиіс.
Сондай-ақ, заң актілерімен заңды тұлға құрылтай құжаттарының басқа да
түрлері көзделуі мүмкін.
Заңды тұлғалар түрлеріне, ұйымдық-құқықтық нысанына қарамастан
тіркеуден өтуге міндетті болып келеді, яғни құқық қабілеттілікке тек
мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап ие болады. Тіркеуден өту тәртібі
1995 жылғы Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен
өкілдіктерді есептік тіркеу туралы Қазақстан Республикасының Заңымен,
заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеудің Ережесімен реттеледі.
Филиалдар мен өкілдіктері заңды тұлғаның тұрған жерінен тыс орналасқан
мүліктік және аумақтық оқшау бөлімшелері болып табылады.
Филиалдар мен өкілдіктердің заңды тұлға мәртебесі болмайды.
Филиалдың (өкілдіктің) оқшау өз мүлкі болмайды, филиалдың (өкілдіктің)
мүлкі есепке алыну мақсатында жеке баланста тұрады, бірақ мұндай баланс
дербес болмайды; мүліктік тұрғыдан алғанда филиал (өкілдік) өз атынан емес,
оны құрған заңды тұлғаның атынан әрекет етеді; және ең ақырында, ол дербес
мүліктік жауап бермейді, оның іс-әрекеттері үшін заңды тұлға жауап береді.
Заңды тұлғаның филиалы қызметтің барлығын немесе оның бір бөлігін
атқарады (мысалы, Мемлекеттің Заң университетінің Астанадағы
филиалы).Өкілдік дегеніміз – бұл заңды тұлғаның атынан заңдық іс-әрекеттер
жасайтын және олардың орындауын бақылауды жүзеге асыратын заңды тұлғаның
бөлімшесі.
Филиалдар мен бөлімшелер оларды құрған заңды тұлға бекітетін
Ережелердің негізінде әрекет етеді. Филиал (өкілдік) туралы Ереже филиал
ішіндегі қатынастарды және филиалдар (олардың ішкі бөлімшелері) мен негізгі
заңды тұлға арасындағы қатынастарды: филиал қызметінің мақсаттары мен
негізгі түрлері, оның лауазым адамдарын тағайындау тәртібін, олардың
құзіретін, мүліктік филиалдан заңды тұлғаға және керісінше тапсыру
тәртібін, оны бақылау түрін филиал (өкілдік) қызметінің тоқталу жағдайларын
анықтайды.
Заңды тұлғалардың кейбір түрлері үшін көзделген жағдайлардан басқа
реттерде филиалдар мен өкілдіктердің басшыларын заңды тұлғаның уәкілетті
органы тағайындайды. Мәселен, қоғамдық бірлестіктердің құрылымдық
бөлімшелерінің (филиалдар мен өкілдіктерінің) басшылары қоғамдық
бірлестіктің жарғысында және оның филиалдары немесе өкілдіктері туралы
ережеде көзделген тәртіппен сайланады. (АК-ның 43 бабының 4 тармағы).
Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан заңды тұлғалардың
филиалдары мен өкілдіктері заңды тұлғалардың құқықтарын иеленбестен есептік
мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс.
Заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктерін есептік тіркеу филиалдар
мен өкілдіктер туралы ережелердің республика заңдарына сәйкестігін
тексеруді, есептік тіркеуден өткені туралы куәлік беруді, осының
нәтижесінде тіркеу нөмірін тапсыруды, филиалдар мен өкілдіктер туралы
мәліметтерді бірыңғай мемлекеттік тіркелімге енгізуді қамтиды.
Филиал мен өкілдіктен еншілес және тәуелді заңды тұлғаларды айыра білу
керек (АК-ның 94, 95 баптарымен, Мемлекеттік кәсіпорын туралы жарлықтың 46,
49 баптары).
Заңда көрініс тапқандай заңды тұлғалардың мемлекеттік тіркеуден өту
мақсаты болып:
1) заңды тұлғаны құрылу, қайта ұйымдастырылуы және таратылу фактісін
куәландыру;
2) мемлекет аумағында құрылған, қайта ұйымдастырылған және қызметін
тоқтатқан заңды тұлғаларды есепке алу;
3) заңды тұлғалардың бірыңғай мемлекеттік тіркелімін жүргізу;
4) заңды тұлғалар туралы ақпаратты (қызметтік немесе коммерциялық құпия
болып табылатын ақпараттан басқасын) монополияға қарсы орган белгілеген
тарифтер бойынша өткізу саналады;
Заңды тұлға құрылуын мемлекеттік тіркеу (есепке алу) кезіндегі алым ҚР
Үкіметінің қаулысына сәйкес бекітілген ставкалар бойынша жүргізілу керек:
1) төменде көрсетілгендерді қоспағанда, заңды тұлғалардан, филиалдары мен
өкілдіктерінен алым жиырма айлық есептік көрсеткішті;
2) бюджет қаражатынан қаржыландырылатын мекемелерден, қазыналық
кәсіпорындардан және үй-жай (пәтер) иелері кооперативтерінен, олардың
филиалдары мен өкілдіктерінен алым бір айлық есептік көрсеткішті;
3) балалар мен жастардың қоғамдық бірлестіктерінен, сондай-ақ
мүгедектердің қоғамдық бірлестіктерінен, олардың филиалдары мен
өкілдіктерінен, алым екі айлық есептік көрсеткішті;
4) шағын кәсіпкерлік субьектілері болып табылатын заңды тұлғалардан,
олардың филиалдар мен өкілдіктерінен, алым бес еселенген айлық есептік
көрсеткішті құрайды.
Алымды есептеу барысында республикалық бюджет туралы заңдарға баса
назар аударып отыру қажет.
Заңды тұлғаны тіркеуден өткізу барысында ұсынылатын құжаттардың бірі –
арыз. Арыз Қазақстан Республикасы Әділет министрінің бұйрығымен бекітілген
үлгіге сай болуы тиіс.(№ 1 қосымша)
Арызбен қатар заңды тұлғалар әділет органдарында мемлекеттік тіркеуден
өту үшін Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы Ереженің 1- қосымшада
көрсетілген келесі құжаттарды ұсынулары керек:
1) акционерлік қоғам: жарғы, құрылтай жиналысының хаттамасы, тұрған жерін
растайтын құжат, тіркеу үшін алым төлегені туралы түбіртек немесе төлем
тапсырмасының көшірмесі;
2) мемлекеттік кәсіпорын: жарғы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің немесе
жергілікті атқару органының кәсіпорынды құру туралы шешімі, тұрған жерін
растайтын құжат, тіркеу үшін алым төленгені туралы түбіртек немесе төлем
тапсырмасының көшірмесі;
3) мемлекеттік мекеме: мемлекеттік мекемені құру туралы шешім, ереже
(жарғы), тұрған жерін растайтын құжат, тіркеу үшін алым төленгені туралы
түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі;
4) тұрғын үй-құрылыс кооперативі және тұрғын үй кооперативі: жарғы;
тұрған жерін растайтын құжат; тіркеу үшін алым төлегені туралы түбіртек
немесе төлем тапсырмасының көшірмесі (тұрғын үй-құрылыс және тұрғын үй
коооперативтері кооператив мүшелерінің фамилиясы, аты, әкесінің аты, туған
жылы, тұрған жері туралы мәліметтер бар тізімді ұсынады);
5) сенім серіктестігі: егер өз қызметін үлгі жарғы негізде жүзеге
асырмайтын болса, жарғы, құрылтай шарт, тұрған жерін растайтын құжат (шағын
кәсіпкерлік субъектілерінен басқа), тіркеу үшін алым төленгені туралы
түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі;
6) үй (пәтер) иелерінің кооперативі: кондиминиум объектісіндегі үй иелері
құрылтай жиналысының хаттамасы; жарғы; кондоминиум объектісін тіркеу туралы
мемлекеттік акт; тіркеу үшін алым төленгені туралы түбіртек немесе төлем
тапсырмасының көшірмесі;
7) адвокаттар алқасы: адвокаттар алқасының мүшелерінің жалпы жиналысымен
(конференция) бекітілген жарғы; тұрған жерін растайтын құжат; тіркеу үшін
алым төленгені туралы түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі;
8) нотариалдық палата: жарғы; тұрған жерін растайтын құжат; тіркеу үшін
алым төленгені туралы түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі;
9) қоғамдық қор: жарғы, құрылтай шарт (құрылтайшысы бір адамнан көп
болғанда), тұрған жерін растайтын құжат, тіркеу үшін алым төленгені туралы
түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі;
10) қоғамдық бірлестік: құрылтай съезінде (конференцияда, жиналысында)
қабылданған жарғы, жарғыны қабылдаған құрылтай съезінің (конференциясының,
жиналысының) хаттамасы, оған съезд ( конференция, жиналыс) төрағасы және
хатшы қол қояды, тегі, аты, әкесінің аты, туған күні, айы, жылы, мекен-
жайы, үй және қызмет телефоны, жеке қолтаңбасы көрсетілген қоғамдық
бірлестіктің басқарушы органының тұрған жерін растайтын құжат, тіркеу үшін
алым төленгені туралы түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі (саяси
партияларды тіркегенде қосымша ұсынылады: партия бағдарламасы, партия
мүшесінің әрқайсысының тегін, атын, әкесінің атын, туған айы мен жылын,
Қазақстан Республикасы азаматының жеке басын куәландыратын құжаттың
нөмерін, тұрған жерінің мекен-жайын көрсете отырып, барлық облыстардағы,
республикалық мәні бар қаладағы және селолардағы әрбір құрылымдық
бөлімшелерінің (филиалдар мен өкілдіктерінің) кемінде жеті жүз мүшесі бар,
құрамында кемінде елу мың партия мүшесі бар партия мүшелерінің тізімі);
11) заңды тұлғалардың қауымдастық (одақ) нысанындағы бірлестігі:
бірлестіктің барлық құрылтайшылары қолын қойған құрылтай шарты, тұрған
жерін растайтын құжат, тіркеу түбіртек немесе тапсырмасының көшірмесі;
12) ауылдық тұтыну кооперативі: құрылтай жиналысының хаттамасы, жарғы,
тұрған жерін растайтын құжат, тіркеу үшін алым төленгені туралы түбіртек
немесе төлем тапсырмасының көшірмесі, азаматтар үшін – тегі, аты, әкесінің
аты, мекен-жайы және жеке басын куәландыратын құжаттың мәліметтері, заңды
тұлғалар үшін – атауы, тұрған жері, тіркеу нөмірі туралы мәліметтер
көрсетілген жарна салушылардың тізімі;
13) аудиторлық палата: жиналыс хаттамасы, жарғы, тұрған жерін растайтын
құжат, тіркеу үшін алым төленгені туралы түбіртек немесе төлем
тапсырмасының көшірмесі;
14) толық серіктестік: егер өз қызметін үлгі жарғы негізінде жүзеге
асырмайтын болса, жарғы, құрылтайшылық шарт, тұрған жерін растайтын құжат (
шағын кәсіпкерлік субъектілерінен басқа), тіркеу үшін алым төленгені туралы
түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі;
15) өндірістік кооператив: егер өз қызметін үлгі жарғысы негізінде жүзеге
асыратын болса, жарғы, құрылтайшылық шарт (құрылтайшылар қалауы бойынша),
тұрған жерін растайтын құжат (шағын кәсіпкерлік субьектілерінен басқа),
тіркеу үшін алым төленгені туралы түбіртек немесе төлем тапсырмасының
көшірмесі (егер өндірістік кооператив құру барысында құрылтай шарты
бекітілмесе, онда тегі, аты, әкесінің аты, туған жылы, тұрақты мекен-жайы
көрсетілген өндірістік кооператив мүшелерінің тізімі тіркеуші органға
ұсынылуға тиіс);
16) тұтыну кооперативі: жарғы, тұрған жерін растайтын құжат, тіркеу үшін
алым төленгені туралы түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі (тұтыну
кооперативі кооператив мүшелерінің тегі, аты, әкесінің аты, туған жылы,
тұрған жері (азаматтар үшін), тұрған жері туралы, банк реквизиті және
мемлекет тіркеу туралы мәліметтер бар (заңды тұлға үшін) тізімді ұсынады);
17) діни бірлестік: құрылтай съезінде (конференцияда, жиналысында)
қабылданған жарғы, жарғыны қабылдаған жиналыстың (конференцияның, съездің,
құрылтайдың) нөмірленген, тігілген хаттамасы, оған уәкілетті тұлға қол
қояды, тегі, аты, әкесінің аты, туған күні, айы, жылы, мекен-жайы, үй және
қызмет телефоны, жеке қолтаңбасы көрсетілген қоғамдық бірлестіктің бастаушы
азаматтарының тізімі; тегі, аты, әкесінің аты, сайлаулы қызметі, туған
жылы, мекен-жайы, үй және қызмет телефоны, қоғамдық бірлестіктің басқарушы
органы мүшелерінің тізімі; тұрған жерін растайтын құжат; тіркеу үшін алым
төленгені туралы түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі (республика
шеңберінен тыс басқарушы орталығы бар діни бірлестіктер қосымша: қазақ
немесе орыс тіліне аударылған, нотариалды куәландырылған шетел орталығының
жарғысының көшірмесі, діни орталық өз елінің заңдары бойынша заңды тұлға
болып табылатындығын растайтын қазақ немесе орыс тіліне аударылған,
нотариалды куәландырылған тізілім көшірмесі немесе басқа құжат ұсынады);
18) жауапкершілігі шектеулі серіктестік: егер өз қызметін үлгі жарғы
негізінде жүзеге асырмайтын болса, жарғы, тіркеу үшін алым төленгені туралы
түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі;
19) қосымша жауапкершілігі бар серіктестік: егер өз қызметін үлгі жарғы
негізінде жүзеге асырмайтын болса, жарғы; тіркеу үшін алым төленгені туралы
түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі (мына жағдайда, егер
серіктестік құрылтайшылары өз қызметін серіктестіктің үлгі жарғысы
негізінде жүзеге асыру жөнінде шешім қабылдаған болса, серіктестікті
мемлекеттік тіркеу кезінде жарғыны ұсыну талап етілмейді. Осы жағдайда
арызға барлық құрылтайшылар қол қоюды, қолдардың растығы нотариалды
куәландырылады);
20) мекеме: мекемені құру туралы меншік иесі шешімі; ереже (жарғы);
құрылтайшылық шарт немесе басқа да келісім (құрылтайшысы бірден көп болған
жағдайда); тұрған жерін растайтын құжат; тіркеу үшін алым төлегені туралы
түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі.
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу құжаттар ұсынылған күннен бастап
15 күн (қоғамдық бірлестіктер – 10 күн) ішінде жүргізілуі керек.
Заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеуден, егер заңды тұлға құрудың заңмен
белгіленген тәртібі бұзылған немесе оның құрылтай құжаттары Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес келмеген немесе құрылтайшыда – заңды
тұлғада салықтар, алымдар және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер
бойынша берешек болған немесе Қазақстан Республикасының заңдарында
көзделген ретте монополияға қарсы орган келіспеген жағдайларда, бас
тартылады. Бұл ретте төленген тіркеу алымы қайтарылуға жатпайды.
Ұсынылған қажетті құжаттардың Қазақстан Республикасы заңдарына
сәйкестігін тексеру нәтижелері бойынша тіркелуші орган жаңадан құрылған
заңды тұлғаға мемлекеттік тіркеу туралы куәлік береді.
Азаматтық Кодекстің 42 бабы 6 тармағына сәйкес, заңды тұлғалар:
жарғылық капиталының мөлшері азайғанда; атауы өзгергенде; шаруашылық
серіктестіктеріндегі қатысушылардың сандары өзгергенде (жүз және одан да
көп қатысушысы бар шаруашылық серіктестіктерін қоспағанда) қайта тіркелуге
тиіс.
Заңды тұлғаны қайта тіркеу дегеніміз – тіркеуден өткен заңды тұлғаны
әрекет етуші заң актілерінің талаптарына сай келтіру.
Заң актілерінде көзделген жағдайларда заңды тұлға қайта тіркеуден
өткізу туралы қолданылып жүрген заңдарға сәйкес өтініш беруге міндетті. Бұл
орайда тіркеуші органға мынадай құжаттар табыс етіледі: заңды тұлғаның мөрі
басылған құрылтай құжаттарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
өкілетті органның шешімі, не шешімінен үзінді, заң актілерінде көзделген
жағдайларда нотариат тәртібімен куәландырылған өзгерістер енгізілген
құрылтай құжаттары, заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін бюджетке
алым төлегенін растайтын құжат.[14.14бап]
Заң актілері бойынша басқа да құжаттар талап етілуі мүмкін. Соңға
заңнамадағы өзгерістерге байланысты акционерлері жүз және одан да көп
акционерлік қоғамнан қайта құрылған жауапкершілігі шектеулі серіктестікті
мемлекеттік тіркеу үшін: қайта тіркеу туралы шешім қабылдаған
акционерлердің жалпы жиналысы уәкілдік берген адам қол қойған серіктестікті
құру туралы өтініш; серіктестіктің жарғысы; қайта тіркеу туралы шешім
қабылдаған акционерлердің жалпы жиналысы уәкілдік берген адам қол қойған,
акция ұстаушылар тізіліміндегі деректер негізінде жасалған серіктестікке
қатысушылар тізімі табыс етілуге тиіс.
Нарық жағдайына көшу барысында экономиканың бір саласында құлдырау
байқалған болса, басқа салалары өркендеп жатады. Осы жағдайларда заңды
тұлғалардың қайта құрылуы, яғни біруінің тоқтатылып, басқасының туындауы
қиын мәселеге айналды.
Кәсіпкерлер өздерінің капитал салымдарын қорғауына мұршасы келгенше
көбейтуге әрекет жасауы қызметін жалғастырып жатқан заңды тұлғаларды
түрлендіру туралы шешім қабылдауға шақырады. Біздің мемлекетімізде
қолданыстағы корпоративтік заңдар осындай рәсімдерге қатысушылардың
барлығына мұндай жоспарларды нақты тиімділікпен жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 45 бабының 2 тармағына
сәйкес заңды тұлғаларды қайта құру ерікті түрде немесе ықтиярсыз жүргізілуі
мүмкін. Заңды тұлғаны ерікті қайта құру оның мүлкінің меншіктенушісінің
немесе құрылтай құжаттарына сай қайта құруға өкілеттілігі бар заңды тұлға
органының шешімі бойынша жүзеге асады. Заңды тұлғаны қайта құру туралы
шешім әдетте осы органның жоғары органымен, яғни қатысушылардың жалпы
жиналысымен қабылданады. Мысалы, АК-тің 93 бабының 1 тармағына сәйкес
акционерлік қоғам акционерлер жиналысының шешімі бойынша қайта құрылуы
мүмкін.
Заңды тұлғалардың ықтиярсыз, яғни еркінен тыс қайта құрылуына заң
актілерінде көзделген жағдайларда сот органының шешімі бойынша жол
беріледі. Қазақстан Республикасындағы банк және банктік қызмет туралы ҚР
Президентінің Жарлығына сәйкес коммерциялық банк мәжбүрлі түрде Ұлттық Банк
шешімінің негізінде қайта ұйымдастырылуы мүмкін. Банктің ерікті түрде қайта
құрылуына Ұлттық Банк рұқсатымен акционерлердің жалпы жиналысы шешімі
негізінде жол беріледі.
Ықтиярсыз тәртіппен қайта құру, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
-----3
I – тарау.
1. Заңды тұлғаның ұғымы, түсінігі--------------------------- -----------5
1.1 Заңды тұлға ұғымы және құқық субъектілігі----------------------- --5
1.2 Заңды тұлғаның құрылуы, қайта құрылуы және
таратылуы ----------------------------------- -----------
----------------------16
1.3 Заңды тұлғаның түрлері мен ұйымдық – құқықтық нысандары--------
----------------------------------- -------------------------28
II – тарау.
2. Заңды тұлғаның атауы және белгілері ----------------------------47
2.1 Заңды тұлғаның атауы----------------------------------- --------------
47
2.2 Заңды тұлғаның белгілері-------------------------- -------------------
55
Қорытынды----------------------------------- ------------------------------
59
Қолданылған әдебиеттер тізімі----------------------------- -----------61
Кіріспе
Заңгердің қалыптасуы
тек азаматтық
құқықты оқумен
қамтамасыз етіледі
Рене Давид
Экономикалық және әлеуметтік өзара байланыстардың жалпы жүйесінде
әрқайсысы өз функцияларын орындайтын жеке және мемлекеттік меншіктің
үйлесуі мен өзара әрекеттесуімен бәсекелестік бастауларға негізделген
әлеуметтік нарықтық экономиканы қалыптастыруға мемлекетіміздің ұстанған
бағыты тиісті инфрақұрылым және соның ішінде нарықтық құқықтық
қатынастардың аса маңызды қатысушылары – заңды тұлғалардың мәнін түсінуге
өркениетті ыңғайларды құру міндетін алға тартады. Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында: Біз қазіргі
кәсіпорындардың қалпына келтірілуін және шағын және орта бизнестен жаңа
кәсіпорындардың құрылуын тоқтатып тұратын құрылымдық кедергілерді жойып,
соңғы жеті жылда қалыптасқан нарықтық экономикамызға серпін беретін
шараларды қабылдауымыз қажет. Бұл шаралар өсіп – есейіп, әрі қарай өркендей
беруіміз үшін біздің экономикамызға ауадай қажет деп атап өтті.
Нарықтық экономикаға көшу мүліктік қатынастардағы азаматтардың
құқықтық мәртебелерінің өзгеруіне әкеп соғып, шаруашылық өмірдің дамуы
азаматтық құқық субъектілерінің бірі – жеке тұлғалардың құқықтық реттелуіне
ғана әсерін тигізіп қоймай, өзгерістер заңды тұлғалардың қызметіне,
жүйесіне, айналымдағы мәртебелері мен ішкі құрылымына да барынша ықпал
етті.
Заңды тұлғаның құрылымының өзін, оның ұғымын, белгілерін, осы
феноменның даму тарихын, сол сияқты ұйымның жекелеген нысандарының құқықтық
жағдайын зерделеуге, шын мәнінде, әрі ғылыми-теориялық, сол сияқты оқу
қолданбалы, кешенді әрі арнаулы кең көлемді еңбектер арналған.
Дипломдық жұмыстын жалпы мақсаты заңды тұлғаның түсінігін және
белгілерін ашып түсіндіру. Дипломдық жұмысымның бірінші бөлімінде мен,
заңды тұлғаның ұғымы, құқық субъектілігі, заңды тұлғаны құру (құрылуы,
қайта құрылуы және таратылуы) және түрлері мен ұйымдық-құқықтық нысанына
тоқталып өттім. Сонымен бірге материалдардың жүйелілігі, негізінен,
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіндегі баптардың орналасу
тәртібіне сәйкес келеді. Ал екінші бөлімінде заңды тұлғаның атауы мен
белгілерінің ерекшеліктерін қарастыру жоспарлануда. Қазақстанда бұл
мәселелерге Басин Ю.Г., Грешников И.П., Диденко А.Г., Жакенов В.А.,
Жанайдаров И.У., Климкин С.И., Маметова Р.А., Мукашева К.В., Мұханова А.А.,
Покровский Б.В., Сүлейменов М.К., Ташмұхамбетова Ш.Ж., Худяков А.И және
басқа авторлар өз еңбектерін арнаған.
Дипломдық жұмысты жазу барысында мен, Басин Ю.Г., Грешников И.П.,
Климкин С.И., Мукашева К.В., Мұханова А.А., Сүлейменов М.К., сияқты
авторлардың еңбегін пайдаландым.
Дипломдық жұмыстың мазмұны кіріспеден, негізгі бөлімнен (екі
тараудан), қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттен тұрады.
1. Заңды тұлғаның ұғымы, түсінігі
1.1 Заңды тұлға ұғымы және құқық субъектілігі
Азаматтық құқықтың негізгі субъектілерінің бірі заңды тұлғалар болып
саналады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 33 бабының
1тармағының 1бөліміне сәйкес меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел
басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері
бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар
мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және
жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады. 2002 жылы 12
желтоқсанда қабылданған Азаматтық кодексте берілген түсініктен, заңды
тұлға анықтамасының алдыңғы азаматтық заңнамаларында берілген түсініктерге
қарағанда өзгермегенін байқаймыз.
Жоғарыда айтылып кеткен анықтама тым дәстүрлі болып табылады.
Салыстыра кетейік: заңды тұлғалар деп оқшау мүлкі бар, өз атынан мүліктік
және жеке мүліктік емес құқықтарға ие бола алатын және міндеттер атқара
алатын, сотта, төрелік сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйымдар
танылады (ҚазКСР АК-тің 23 бабы). Тағы бір нұсқаны көрелік: заңды тұлға деп
меншігінде, толық шаруашылық иелігінде немесе жедел басқаруында оқшау мүлкі
бар, өзінің міндеттемесі бойынша осы мүлкімен жауап беретін және сотта,
төрелік сотта өз атынан сөз сөлейтін ұйым танылады. Заңды тұлғалар мүліктік
және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттерге ие бола алады (1991 жылғы
31 мамырдағы КСР Одағы мен республикалардың Азаматтық заңнама негіздері 11
бабы, 1 тармағы).
Сонымен, жаңа Кодексте ұсынылған анықтама іс жүзінде 1963 жылғы АК-
тің, сол сияқты 1991 жылғы АК-тің негіздерінің идеясы мен рухын сақтап
қалды. Бұрынғыдай біз заңды тұлғаның өз атынан құқықтар мен міндеттерге ие
болу мүмкіндігі туралы, оның іс жүргізушілік құқық субъектілігі туралы сөз
етілгенін көреміз. Сондай-ақ, АК-тің негіздермен қатар, анықтамаға заңды
тұлғаның өз міндеттемелері бойынша оқшау мүлкімен жауаптылығы туралы ереже
де ауысты.
Заңды тұлға – мүліктік қатынастардың басқа субъектілері ұйымдастырған,
құрған және құқықтары мен міндеттер берген субьект. Заңды тұлғаның
құрылтайшылары (құрушылары) оны мүліктік қатынастардың субъектілері ретінде
өзінен бөлу мақсатында құрады. Мүліктік азаматтық – құқықтық қатынастар
үшін заңды тұлға институтының тәжірибелік маңыздылығы мынада: заңды тұлға
құрылтайшыларының өз кәсіпкерлік тәуекелін өздері үшін орынды болады деп
есептейтін сомамен шектеу мүмкіндігі бар.
Құқұқтық санат ретінде заңды тұлғаның әдебиеттерінде бір мағыналы
анықтамасы жоқ.
Кеңес мемлекеті өмір сүріп тұрған кезеңде азаматтық құқық теориясында
заңды тұлғалардың мәні туралы алуан түрлі пікірлер кең таралған –ды.
Негізінен алғанда, заңды тұлғалар – мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелер
зерттеу объектісі болды, мұны экономикада мемлекеттік меншіктің үстемдік
етуімен түсіндіруге болады.
Мемлекеттік ұйымдарға қатысты алғанда, заңды тұлғаның академик А.В.
Венедиктов берген барынша толық ұғымы заң әдебиетеріне ұжым теориясы
деген атпен енді.[6.39б]
Қазіргі уақытта тұлғаның мәні жөніндегі мәселе ғалымдардың теориялық
пікір таластарында соншама кең таралмаған. Әдебеттерде кездесетін соңғы
пікірлердің ішінен заңды тұлғаның мақсатты мүлік ретіндегі анықтамасын
атап көрсетуге болады. Е.А. Сухановтың пікірі бойынша ... осы заманғы
коммерциялық тәжірибеде азаматтық немесе сауда (коммерция) айналымына
қатысуға әдейі арналған дербестелген мүлік ретіндегі заңды тұлғаның мәнін
түсіндіретін мақсатты мүлік теориясын қостайтын дәлелдер
жеткілікті.[10.76б]
Шетелдерде заңды тұлғаға қатысты екі теория барынша кең таралған –
жалған теория және шыңдық теориясы, бұларға ортақ нәрсе – ұжымдық
құрылымдардың құқық субьектілерін дәлелдеу.
Заңды тұлғаның жалған теориясы герман заңгері XXI ғ. пайда болған
құқық тарихы мектебінің басшысы К.Ф. Савиньидің есімімен байланысты. Ол
құқықтың нақ субьектісі адам және тек адам болып табылады деп
тұжырымдалған. Оның тұжырымдамасы мынаған негізделеді: Заңды тұлға
дегеніміз қарапайым өтірік арқылы қолдан жасалған құқық субьектісінен басқа
ештеңе емес, құқық субъектіліктің бірден-бір мүмкін болатын иелері – жеке
тұлғалар заңды тұлғадағы құқықтық қатынастардың нақты субъектілері болып
қала береді.
Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша, жалған теориядан туындайтын заңды
тұлға пайда болуының рұқсат ету тәртібі арнайы құқық қабілеттілігі, ең
алдымен, мемлекеттің пайда табу мақсаттарын көздемейтін адамдар
бірлестіктеріне бақылау жүргізілуін қамтамасыз етуге бағытталған
болатын.[5.78б]
Жалған теория Англия мен АҚШ-та кең таралған.
Заңды тұлғаның өмір сүруін мойындау Англия мен АҚШ-та корпорация
құқығының іргелі қағидасы болды. XIX ғасырда жоғарғы судья Д. Маршалдың
корпорацияға берген мынадай кең таралған анықтамасы АҚШ-тағы теория мен
практикада мәлім болды: Корпорация дегеніміз – бұл көрінбейтін,
сезілмейтін және заң жүзінде ғана өмір сүретін жасанды құрылым.[5.78б]
Шындық теориясы, немесе XIX ғ. герман заңгері Гиркенің есімімен
байланысты органикалық теория заңды тұлғаны мемлекеттің қалыпты тіршілік
етуіне қажетті құқықтың нақты өмір сүретін субъектісі ретінде, әлде бір
әлеуметтік шындық ретінде мемлекеттен тәуелсіз өмір сүретін одақтас тұлға
ретінде қарастырды.
Шын мәнінде, Гирке де нақты одақтас тұлғаны адамға ұқсас құрастыра
отырып, Савиньи ұстанған идеалистік ұстанымды басшылыққа алды. Органикалық
теорияның қазіргі ізбасарлары заңды тұлғаны құқықтық тәртібі мен құқықтар
мен міндеттер берген мүдделердің оқшауланған бірлігі ретінде қарастырады.
Батыстағы құқықта заңды тұлғаны азаматтық-құқықтық қатынастардың
дербес қатысушысы ретінде әрекет ететін ұйым немесе мекеме ретінде
түсінеді.[19.37б] Дегенмен, батыс мемлекеттердің азаматтық заңдары заңды
тұлғаға мүлде анықтама бермеуді артық көреді. (ФРГ-де 1978ж. дейін заңды
тұлға деген терминнің өзі болған емес, Италияның АК-де 1942ж. заңды
тұлғалардың дәрежеленуі ғана берілген), немесе заң шығарушылар жалпылама
және өте қысқаша тұжырымдамалармен шектелген. Мәселен, Швейцарияның 1907ж.
Азаматтық заңдар жинағының 54 бабы заңды тұлғаларды әлде бір ерекше мақсат
үшін бірлескен құрылымды, дербес мекемесі бар адамдар құрмасы ретінде
анықтайды.
Заңды тұлғаның барынша толық анықтамасын Латын Америкасы елдерінің
Азаматтық кодекстерінен табуға болады. Мысалы, Чилидің 1865ж. Азаматтық
кодексі заңды тұлға ұғымына мынадай тұжырымдама береді: Құқықтарды жүзеге
асырып, азаматтық міндеттерді атқара алатын, құқықтық және құқықтық емес
қатынастарға түсе алатын ойдан шығарылған адам заңды тұлға болып табылады.
Колумбияның, Сальвадордың, Эквадордың Азаматтық кодекстерінде де осындай
анықтамалар бар.
Жоғарыда келтірілген заң тәжірибесінің негізінде заңды тұлға институты
азаматтық құқықта басты орындардың бірін алады деп атап көрсетуге болады.
Заңды тұлға институтын заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігін, олардың
ұйымдық - құқықтық нысандарын, заңды тұлғаларды құру, қайта құру және
тарату тәртібін белгілейтін нормалардың жиынтығы, азаматтық құқықтың сала
тармағы ретінде анықтауға болады.
Сонымен жоғарыда айтылып кеткендей заңды тұлғаның жария анықтамасы ҚР
АК-ның 33 бабының 1 тармағының 1 бөлімінде баянды етілген: Меншік,
шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және
сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік
және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге
асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп
аталады.
Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиіс.
Азаматтық құқық заңды тұлғаны мынадай белгілері бойынша айқындайды:
1) ұйымдық бірлігі;
2) мүліктік оқшаулығы;
3) дербес мүліктік жауапкершілігі;
4) азаматтық айналымға өз атынан түсуі
Заңды тұлғаның құрылымдық талдауы оның даму жолын анықтау үшін
маңызды. Дегенмен заңды тұлға мәселесін оның құқық субъектілігінің
мазмұнын ашпай терең түсіну мүмкін емес. Жаңа құқықтар беру, не
кейбіреулерін алу жолымен жиі өзгерістерге ұшырағыш құқық субъектілік
ұйымдардың әр қилы жақтарын сипаттайды.
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігіне жалпы ыңғайлар ҚР АК-тің 35
бабында бекітілген.
Азаматтық құқық қабілеттілігі – азаматтық құқықтағы дәстүрлі ұғым. Ол
бойынша тұлғаның азаматтық құқықтарға ие болып, міндеттер орындау
қабілеттілігі деп түсіндіріледі. Бірақ жеке тұлғаларға қарағанда, ұйымдар
жөнінде айтқанда заң қандай да бір іс әрекетке қабілеттілікті сөз
етпейді. Бұл іс әрекетке қабілетті, яғни өздерінің іс әрекеттерімен
азаматтық құқықтарға ие болып, жүзеге асыруға, өздері үшін азаматтық
міндеттер тудырып, оларды мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап
орындауға қабілетті болып заңды тұлғалардың өздерінің мәнісімен туындаған.
Сондықтан АК-тің 35 бабы тұрғысынан құқық қабілеттілігіне кеңейтілген
түрде түсінік берілуге тиіс, өйткені оның мазмұнына іс әрекетке
қабілеттіліктің барлық элементтері де кіреді.[17.102б]
Заңды тұлғалардың жалпы (әмбебап) және жарым-жартылай (арнаулы,
мақсатты) құқық қабілеттілігін бөліп көрсетуге болады. Мұндай бөлудің
мағынасы келесіде: әмбебап құқық қабілеттілігіне ие болып, ұйым кез келген,
заңнамалық актілермен тыйым салынбаған қызмет түрлерімен айналысуға құқылы.
Мұндай құқыққа (демек, әмбебап құқық қабілеттілігіне де) мемлекеттік
кәсіпорындардан басқа барлық коммерциялық ұйымдар ие.
Осыған байланысты Е.А. Сухановтың пайымдаулары біршама қарама- қайшылы
болып көрінеді. Мәселен, бір жағынан, ол заңды тұлғалардың құқық
қабілеттілігі шектеулі (мақсатты) болып ұйғарылады деп жазса, екінші
жағынан жаңа АК азаматтық заңнаманың жалпы қазіргі даму теңденцияларына
негізделіп, дерлік барлық коммерциялық ұйымдар артынан жалпы құқық
қабілеттілігін бекітті деп атап өтеді.[10.76б]
Р.А. Маметованың келесі сөздері де күтпеген болып көрінеді: Ортақ
құқық субъектілігі бар азаматтарға қарағанда заңды тұлғалар арнайы құқық
субьектілігіне ие, сондықтан кез келген заңды тұлғалардың құқық
қабілеттілігі арнаулы сипатқа ие болады. Алайда, әрі қарай ол коммерциялық
емес ұйымдардың құқық субьектілігі жөнінде жеке ой жүгіртіп, олардың құқық
қабілеттілігі арнаулы деп бір мағыналы сипаттаған жөн деп атап
өтеді.[9.117б]
Р.А Маметованың соңғы қорытындысы алғашқы екеуімен белгілі бір
қайшылыққа келетіні анық. Ол барлық ұйымдарда арнаулы құқық
қабілеттілігінің болуын атап өткенімен де, бұл ойға соңына дейін беріліп,
артынан өзінің пікірлерінің дұрыстығына күмән қалдырды!
АК-тің 35 бабының 1 тармағы жекелеген қызмет түрлерімен шұғылдануға
шектеу мүмкіндігіне заңнамалық актілермен, сол сияқты құрылтай құжаттарымен
жол берілетініне назар аударған жөн. Соңғысы заңды тұлғаның қатысушыларының
өзі осы жоғарғы органмен тиісті шешім қабылдау арқылы (сонымен бірге құру
кезінде, сол сияқты қызмет барысында – құрылтай құжаттарына өзгертуле
енгізумен) әмбебап құқық қабілеттілігін арнау етіп өзгіртуі мүмкін. К.В.
Мукашева атап өткендей, мұндай шектеулер не аталмыш заңды тұлға үшін
рұқсат етілетін қызмет түрлерінің жеткілікті тізімін белгілеу жолымен, не
оның қаңдай да бір түрімен жүзеге асыруға тыйым салуды белгілеу жолымен
белгіленуі мүмкін.[7.133б]
Заңды тұлға сан алуан қоғамдық қатынастардың қатысушысы, құқық
жүйесінің әр қилы салаларының субьектісі болғандықтан, оның құқық
субьектілігіне көп салалы сипат тән болып келеді. Заңды тұлға мәртебесі
арқылы ұйым әкімшілік, еңбек, азаматтық және өзге де құқық субьектіліктің
ұстаушысы болуы мүмкін. Заңды тұлғаның мақсаттары мен жүзеге асыратын
қызметтері арқылы оның құқық субъектілігін білуге болады.
Заңды тұлғалардың қатынасқа қатысу аясы олардың қандай мақсат үшін
құрылғандығына әрі жүзеге асыратын әрекеттерінің сипатына қарай
белгіленеді. Қатысуға тиісті қатынасына қарай заңды тұлға қайсыбір
құқықтарды немесе міндеттерді иеленеді. Демек, заңды тұлғаның құқықтық
қабілеті оған жүктелген міндеттерге қарай белгіленеді.
Құқық қабілеттілік дегеніміз – бұл заң шығарушылардың нақты
субъективтік азаматтық құқықтарды иелену және нақты субъективтік
міндеттерді атқару жөніндегі жалпы қабілетін таныған ерекше заңдық қасиет.
Заңды тұлға азаматтармен (жеке тұлғалармен) қатар, мүліктік
қатынастардың субъектісі болып табылатындықтан (АК-ның 1 бабы), ол құқық
қабілеттігіне ие болуға тиіс. Заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі мен
әрекет қабілеттілігі олар мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап бір
мезгілде пайда болатындықтан (АК-ның 42 бабының 3 тармағы) және таратылған
сәтте (заңды тұлғалар мемлекеттік реестріне заңды тұлғаның таратылуы туралы
жазба енгізілген соң) тоқтатылады, заңды тұлғалар үшін бұл санаттарды
ажыратудың маңызы жоқ.
Жалпы құқық қабілеттілігі бар азаматтардан өзгеше, заңды тұлғалардың
арнайы құқық қабілеттілігі болады.
Заңды тұлғаның азаматтық құқықтары және өз қызметіне байланысты
қолданыстағы заңдарға сәйкес (АК-ның 35 бабы) және жарғылық міндеттерді
жүзеге асыру үшін құрылтай құжаттарын сәйкес міндеттері болуы мүмкін.
Азаматтық құқықтар мен міндеттер заңдық фактілер негізінде пайда
болады. Заңды тұлғалар үшін мұндай фактілер ең алдымен мәмілелер болып
табылады. Сондықтан заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігінін мазмұнын
анықтауда ең алдымен заңды тұлға жасауға құқылы мәмілердің ауқымы назарда
болады. Бұрынғы заңдар барлық заңды тұлғаларға, заңдарға немесе құрылтай
құжаттарында көзделмеген мәмілелерді, яғни жарғылық мақсаттарға сай
келмейтін мәмілелерді жасауға тыйым салатын. Заңды тұлғалардың құқық
қабілеттілігі рұқсат етілгеннен басқанын бәріне тыйым салынған деген
принципте бейнеленеді.
Алайда объективтік мағынада алғанда заңды тұлғаларға қатысты жалпы
немесе әмбебап құқық қабілеттілік жайында сөз қозғауға болмайды, өйткені
заңды тұлға дегеніміз – бұл белгілі бір мақсаттар үшін құрылатын және
сондықтан жарғылық міндеттерді жүзеге асыру үшін өзінің құрылтайшысынан
нақты құқықтар мен міндеттер алатын құқық субъектісі болып табылады.
Сондықтан кез келген заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі арнайы сипатта
болады. Олардың кейбіреуінің құқық қабілеттілігі қатаң шектелген, құрылтай
құжаттарында егжей-тегжейлі көрсетілген. Басқа түрлерінің құқық
қабілеттілігі, әмбебап қабілеттілікке барынша жақындатылған. Мұның ең
алдымен, коммерциялық заңды тұлғаларға қатысы бар (АК-ның 35-бабының 1-
тармағы). Олардың құқық қабілеттілігін тыйым салынғаннан басқанын бәріне
рұқсат етілген принципімен бейнелеуге болады. Алайда кейбір заңды
тұлғалардың, ең алдымен, мемлекеттік кәсіпорындардың құқық қабілеттілігі
арнайы сипатта болады.
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда болып,
оны тарату аяқталған кезде тоқтатылады. Заңды тұлға заң құжаттарында
тізбесі белгіленетін жекелеген қызмет түрлерімен, тек лицензия негізінде
ғана айналыса алады. Яғни,белгілі бір қызметпен айналысу үшін лицензия алу
қажет болатын заңды тұлғаның құқық қабілеттілігімен, сол лицензияны алған
сәттен бастап пайда болады. Азаматтық кодекстің 35 бабының 1 тармағына
сәйкес заңды тұлға азаматтық құқыққа ие болып, өз қызметіне байланысты
міндеттерді атқара алады. Мемлекеттік кәсіпорындардан басқа коммерциялық
ұйымдар заң құжаттары немесе құрылтай құжаттары арқылы тыйым салынбайтын
кез-келген қызмет түрлерін жүзеге асыру үшін азаматтық құқыққа ие бола
алады және азаматтың міндетін де атқарады.
Азаматтық кодексте арнайы құқық қабілеттілік мәселесі де ескерілген. Оның
бәрі де жоғары мен басқа да құрылтай құжаттарына енгізіледі, әрі олар
қызмет аясына сай келетін құқықтар мен міндеттерді еншілей алады.
Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғалар белгілі бір қызмет түрін жүзеге
асыра алмауы мүмкін немесе басқа да (құрылтай) қызметпен айналысуы
шектеледі.
Ал, коммерциялық ұйымдар болса, арнайы құқық қабілеттілігі жатпайтын
жалпы құқық қабілеттілігіне ие болады. Мұндай ұйымдар заң актілерінде тыйым
салынбаған қызметтердің кез-келген түрін жүзеге асыра алады. Демек,
коммерциялық ұйым өзінің жарғысында қаралмаған қызметпен айналыса береді,
ең бастысы заң оған тыйым салмайтындай болуы керек. Жалпы құқық
қабілеттілігі принципінен коммерциялық ұйымдардың өзіндік ерекшелігімен
дараланады.
Азаматтық кодекс коммерциялық емес ұйымдар үшін арнайы құқық қабілеттілік
көздеген Осы заңды тұлғалар тек жарғыда немесе құрылтай құжаттарында
көзделген қызмет мақсаттарына сәйкес құқықтарға ие болып, мінндеттер атқара
алады. Коммерциялық емес ұйымдар туралы ҚР Заңының 32 бабында
көрсетілгендей, коммерциялық емес ұйым Қазақстан Республикасының заңдарында
тыйым салынбаған және коммерциялық емес ұйымның мақсаттарына сәйкес
келетін, оның құрылтай құжаттарында көзделген бір немесе бірнеше қызмет
түрін жүзеге асыра алады. Яғни, коммерциялық емес ұйымның жарғысында осы
ұйым атқаратын қызметтің мақсаты мен пәні көрсетілуі мүмкін.
Коммерциялық ұйымдар, керісінше, арнайы емес, жалпы құқық қабілеттілікке
ие. Мемлекеттік кәсіпорындарды қоспағанда, осы ұйымдар заң актілерімен
тыйым салынбаған қызметтің кез келген түрімен айналыса алады. Кейбір
ұйымдық-құқықтық нысанда құрылған заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігін
заң шектеуі мүмкін. Шектеу заңды тұлғаға тек белгілі бір қызмет түрімен
айналысуға рұқсат беру, не керісінше кейбір қызмет түрлерін жүзеге асыруға
тыйым салу арқылы білдіреді.
Мысалы, Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес,
сақтандыру қызметі сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жүзеге асыратын
кәсіпкерлік қызметтің келесі түрлерін: уәкілетті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілерінде көзделген тәртіппен инвестициялық
қызметті; тиісті жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып алу сомасы
шегінде өзінің сақтанушыларына қарыз беруді (сақтандыру ұйымы үшін);
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметін автоматтандыру үшін
пайданылатын арнаулы бағдарламалық қамтамассыз етуді сатуды; ақпарат
берілімдерінің кез келген түрлерінде сақтандыру ісі және сақтандыру қызметі
жөнінде арнаулы әдебиет сатуды; бұрын өз мұқтаждары үшін сатып алынған
(сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы үшін) немесе оның қарамағына
сақтандыру шарттарын жасасуға байланысты келіп түскен (сақтандыру ұйымы
үшін) мүлікті сатуды немесе жалға беруді; сақтандыру қызметіне байланысты
мәселелер бойынша консультациялық қызмет көрсетуді; сақтандыру (қайта
сақтандыру) саласында мамандардың біліктілігін арттыру мақсатында оқытуды
ұйымдастыру мен жүргізуді; сақтандыру агенті ретінде сақтандыру делдалы
болуды; консорциум немесе жай серіктестік құруға қатысуға құқылы. Яғни,
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жоғарыда аталған қызметтерге жатпайтын
өзге қызмет түрлерін жүзеге асыруға құқылы емес.
Қызмет ету үшін міндетті түрде лицензия қажет болған жағдайда, заңды
тұлғаның құқық қабілеттілігі лицензия алғаннан бастап пайда болады. Соңғы
жағдайда, мәселе құқық субъектісінің мәртебесіне ие болғандығында емес,
лицензиялауға жататын қызмет саласында құқықтар мен міндеттерге ие болу
мүмкіндігінде болып тұр. Мемлекеттік қауіпсіздік, құқық тәртібін
қамтамассыз ету, айналадығы ортаны азаматтардың меншігін, өмірі мен
деңсаулығын қорғау мақсатында тауарлардың, жұмыстың немесе қызметтің кейбір
түрлерін өндіру мен сату мемлекеттік лицензиялар арқылы жүзеге асырылады
(АК-тің 10 бабы, 4 тармағы). Лицензиялауға жататын қызметтердің тізбесі
Лицензиялау туралы Қазақстан Республикасы Заңында белгіленген.
Азаматтық Кодекс 35 баптың 2 тармағында ұйымның лицензияланатын
қызмет саласындағы құқық қабілеттілігі мұндай лицензияны алғаннан кейін
пайда болып, оның алынуы, жарамдылық мерзімі өткен деп танылған сәтте
тоқтатылады.
1963 жылғы Кодекске сәйкес заңды тұлға оның қызметінің белгіленген
мақсаттарға сәйкес азаматтық құқық қабілеттілігіне ие болған фактіге назар
аудару қажет деп есептейміз. Бұл ұйымдардың жарғыда (ережеде) белгіленген
өздерінің қызмет мақсаттарына жауап беретін құқықтар мен міндеттерге ие
бола алатынын білдірді. Заңды тұлғалардың арнаулы құқық қабілеттілігі
қағидасының бұзылуымен жасаған мәмілелер ҚазКСР АК-тің 48 бабы бойынша
жарамсыз болып танылады.
Қазақстандық азаматтық құқық жөніндегі әдебиетте коммерциялық заңды
тұлғалардың құқық қабілеттілігінің кеңеюін көбінесе 1994 жылғы АК-тің
қабылдануымен байланыстырады.[17.117б] Бірақ бұл теріс кетушілік болар.
1992 жылғы 4 шілдедегі ҚР-ның Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау
туралы Заңының өзі ұйымының құқық қабілеттілігі тұрғысынан жаңа ережені
бекітті: жеке кәсіпкер шаруашылық қызметтің кез келген түрлерін, егер ол
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерімен тыйым салынбаса, олардың
құрылтай немесе тіркеу құжаттарымен көзделген бе, жоқ па, соған қарамастан
жүзеге асыра алады (аталған Заңның 13бабы, 1 тармағы).[16.26б]
Қазақстандық ғылыми әдебиетте осы орайда әртүрлі тұжырымдар айтылды.
Мәселен, А.Т. Жүсіпов АК-тің 44 бабының 1 тармағына енгізілген өзгертулер
мен толықтыруларды, сондай-ақ ҚР Үкіметінің аталған Қаулысын талдай отырып,
бұл актілер мемлекеттік мекеменің заңды тұлға ретіндегі құқық
қабілеттілігін елеулі шектейді деп атап өтеді. Бұл азаматтық құқық
субъектісі ретіндегі мемлекеттік мекеменің оның құрылтайшысы – мемлекеттен
жеткіліксіз жекеленуінен көрініс беріп, азаматтық айналымда дербес әрекет
жасауға іс жүзінде мүмкіндік бермейді, өйткені тауар-ақша айналымында
қатысу мәмілелерді олардың тіркеуінен кейін жарамсыз деп танитын
мемлекеттің қатаң бақылауында жүреді, ең соңында мәміленің қазынашылық
органдарында тіркелмегені жағдайында азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің
алынып тасталуынан көрініс береді.[16.27б]
Өзінің талдауының нәтижесінде ол азаматтық –құқықтық қатынастарындағы
мемлекеттік мекемелердің құқық субъектілігін анықтау қажеттілігі жөнінде
қорытындыға келеді. Мемлекеттік мекемелердің артынан белгіленген
құқықтардың кеңінен шектелгендігі, қатаң және дерлік тегіс қамтитын
бақылауы кезінде мемлекеттік мекемелерді дербес құқық субъектілігімен
үлестірмеген дұрыс болар, ал азаматтық-құқықтық қатынастарды ол өкілетті
мемлекеттік орган беретін сенімхат негізінде жүзеге асыратын еді. Бұл
азаматтық құқықтың өзге субъектілерінің мемлекеттік мекеменің шын мәніндегі
құқық субьектілігі турасында теріс бағытқа кетпеуге мүмкіндік берер еді.
Мемлекеттік тіркеу мемлекеттік органдар мен олардың мекемелерінің
құқық қабілеттілігін елеулі шектейтіндігін атап көрсеткен И.С. Михалкин
тілектес пікір айтуда. Осыған орай мемлекеттік мекемелердің қатысуымен
азаматтық – құқықтық кесім-шарттарды мемлекеттік тіркеу онсыз да тіркеу
оңай емес, көп жағдайда, мемлекеттің экономикалық айналымының
қатысушыларымен қарым –қатынастарын қиындататынын атап кетуге
болады.[16.29б]
Ал осы мәселе жөнінде А.Г. Диденконың пікірі мынадай: ҚР Конституциясы
заңда мемлекеттік мекемелердің ақшасын пайдаланудағы шектеулерді анықтауға,
сол секілді мемлекеттік мекемелер жасасқан мәмілелердің тіркелуі
қарастыруға мүмкіндік береді. Бұл ҚР АК-тің 204 бабының мазмұнынан келіп
шығады. Оған сәйкес меншік иесі мекеменің заңдық тағдырын және оның
қызметінің мазмұнын анықтайды, яғни меншік иесі өзінің мекемелері жасасатын
мәмілелер көлемін шектей алады, жасалатын мәмілелер үстінен бақылау орната
алады.
ҚР Азаматтық кодексінің 37 бабына сәйкес заңды тұлға заң құжаттары мен
құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы ғана
азаматтық құқықтарға ие болып, өзіне міндеттер қабылдайды. Яғни, заңды
тұлғаның әрекет қабілеттілігі оның органдары арқылы жүзеге асады. Бұдан біз
заңды тұлғалардың азаматтық айналымға қатысу үшін құқық қабілеттілік пен
қатар, әрекет қабілеттіліктің болуы қажет екендігін байқаймыз. Заңды
тұлғада әрекет қабілеттіліктің болуы оның өз әректтері арқылы азаматтық
құқықтар мен міндеттерге ие болуын, оны құрып жүзеге асырып және атқаруға
мүмкіндіктерінің болуын көздейді.
Заңды тұлға органы – арнайы уәкілеттіліксіз басқа құқық субъектілерімен
қатынасқа түсуде заңды тұлға мүддесіе білдіретін тұлғаны немесе тұлғалар
тобын көрсететін құқықтық термин.[8.127б]
Заңдар немесе құрылтай құжаттары арқылы құқықтың басқа субъектілері
алдында арнайы уәкілетсіздік (сенімхатсыз), өз атынан әрекет етуге
уәкілетті заңды тұлғаның адамдары мен ұжымдық құрылымдары заңды тұлғаның
органдарына жатады.
Заңды тұлғаның органдары дара (директор, президент, басқарушы), не
ұжымдық (алқалық) болуы мүмкін. Мысалы, жалпы жиналыс, басқарма,
директорлар кеңесі және т.с.с. ұжымдық органдарға жатады.
Заңды тұлғалардың органдарын тағайындау, сайлау түрлері мен тәртібін,
олардың өкілеттіктерін, заңды тұлғалардың жекеленген түрлері туралы заң
актілері мен құрылтай құжаттары анықтайды.
Заңды тұлғаның органы мүліктік қатынастарда дербес субъект ретінде емес,
заңды тұлғаның атынан әрекет етеді. Сондықтан заңды тұлға, үшінші
тұлғалардың алдында өзінің органы құрылтай құжаттарында белгіленген өз
өкілеттігін асыра пайдаланып қабылдаған міндеттемелері бойынша жауап береді
(АК – ның 44 бабынының 4 тармағы).
Заңды тұлғаның органы оның өкілі емес, сондықтан органның қызметін атқару
әлде бір сенімхаттың болуын талап етпейді. Бұл ретте лауазымдық жағдайын
растайтын қызметтік құжатты көрсету жеткілікті болады.
Азаматтық Кодекстің 35 бабына сәйкес заңды тұлға азаматтық құқықтарға ие
болып, оның қызметімен байланысты міндеттер атқара алады “Заңды тұлғаның
органы ” ұғымы мәселесі бойынша оқу және ғылыми әдебиетте әртүрлі пікірлер
айтылған. Мәселен, М. И. Брагинский “орган оның еркін сыртта қалыптастырып
білдіретін оның бір бөлігі болып табылады” деп есептейді. Нақ өзінің
органдары арқылы заңды тұлға азаматтық құқықтарға ие болып, өзіне азаматтық
міндеттемелер алады.
В.В.Даличскаяның пікірінше, “заңды тұлғаның органдары өзінде бар
өкілеттіктерге сәйкес заңды тұлғаның еркін қалыптастыратын және білдіретін,
оның қызметін басқаратын оның құрамдас бөлігі болып табылады.
Заңды тұлғаның органдары – заңды тұлғаның заңнамаларына немесе құрылтай
құжаттарымен қарастырылған құрылымдық бөлімдері”– бұл В.К.Мукашеваның
көзқарасы бойынша.
Әдебиетте заңды тұлғаның органдарын жіктеудің әртүрлі негіздері
ұсынылған. Мысалы, В.В.Дашнская, жоғарыда атап өтілгендей, органдарды
өкілеттіліктер сипаты бойынша, оларға кіретін лауазымды тұлғалар санымен,
өкілеттіліктерді қалыптастыру тәртібі мен оларға ие болу әдісі бойынша,
сондай-ақ қызметінің мерзімдері бойынша жіктейді.
1.2 Заңды тұлғаның құрылуы, қайта құрылуы және таратылуы
Заңды тұлғалар уәкілетті мемлекеттік органдармен, заңды тұлғалармен
және жеке тұлғалармен құрылуы мүмкін. Заңды тұлғалар өз қызметтерін
құрылтай құжаттары болып саналатын құрылтай шарты және жарғы негізінде
жүзеге асырады. Заңды тұлғаны бір тұлға құрған жағдайда ұйым өз қызметін
жарғы және заңды тұлға құру туралы жазбаша түрде рәсімделген шешімі
негізінде жүзеге асырылады. АК-тің 41 бабында көзделгендей, құрылтай
шартында тараптар (құрылтайшылар) заңды тұлға құруға міндеттенеді, оны құру
жөніндегі бірлескен қызмет тәртібін, оның меншігіне (шаруашылық жүргізуіне,
оралымды басқаруына) өз мүлкін беру және оның қызметіне қатысу ережелерін
белгілейді. Шартта құрылтайшылар арасында таза табысты бөлудің, заңды тұлға
қызметін басқарудың, оның құрамынан құрылтайшылардың шығуының шарттары мен
тәртібі де белгіленіп, оның жарғысы бекітілуі мүмкін. Құрылтай шартына
құрылтайшылардың келісімі бойынша өзге де ережелер енгізілуі мүмкін.
Жарғыда: заңды тұлға атауы, тұрғылықты орны, оның органдарын құру
тәртібі және олардың құзыреті, оның қызметін қайта құру мен тоқтату
ережелері белгіленеді. Заңды тұлғаны бір адам құрған жағдайда жарғыда
мүлікті құру және кірістерді бөлу тәртібі көзделуі тиіс.
Сондай-ақ, заң актілерімен заңды тұлға құрылтай құжаттарының басқа да
түрлері көзделуі мүмкін.
Заңды тұлғалар түрлеріне, ұйымдық-құқықтық нысанына қарамастан
тіркеуден өтуге міндетті болып келеді, яғни құқық қабілеттілікке тек
мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап ие болады. Тіркеуден өту тәртібі
1995 жылғы Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен
өкілдіктерді есептік тіркеу туралы Қазақстан Республикасының Заңымен,
заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеудің Ережесімен реттеледі.
Филиалдар мен өкілдіктері заңды тұлғаның тұрған жерінен тыс орналасқан
мүліктік және аумақтық оқшау бөлімшелері болып табылады.
Филиалдар мен өкілдіктердің заңды тұлға мәртебесі болмайды.
Филиалдың (өкілдіктің) оқшау өз мүлкі болмайды, филиалдың (өкілдіктің)
мүлкі есепке алыну мақсатында жеке баланста тұрады, бірақ мұндай баланс
дербес болмайды; мүліктік тұрғыдан алғанда филиал (өкілдік) өз атынан емес,
оны құрған заңды тұлғаның атынан әрекет етеді; және ең ақырында, ол дербес
мүліктік жауап бермейді, оның іс-әрекеттері үшін заңды тұлға жауап береді.
Заңды тұлғаның филиалы қызметтің барлығын немесе оның бір бөлігін
атқарады (мысалы, Мемлекеттің Заң университетінің Астанадағы
филиалы).Өкілдік дегеніміз – бұл заңды тұлғаның атынан заңдық іс-әрекеттер
жасайтын және олардың орындауын бақылауды жүзеге асыратын заңды тұлғаның
бөлімшесі.
Филиалдар мен бөлімшелер оларды құрған заңды тұлға бекітетін
Ережелердің негізінде әрекет етеді. Филиал (өкілдік) туралы Ереже филиал
ішіндегі қатынастарды және филиалдар (олардың ішкі бөлімшелері) мен негізгі
заңды тұлға арасындағы қатынастарды: филиал қызметінің мақсаттары мен
негізгі түрлері, оның лауазым адамдарын тағайындау тәртібін, олардың
құзіретін, мүліктік филиалдан заңды тұлғаға және керісінше тапсыру
тәртібін, оны бақылау түрін филиал (өкілдік) қызметінің тоқталу жағдайларын
анықтайды.
Заңды тұлғалардың кейбір түрлері үшін көзделген жағдайлардан басқа
реттерде филиалдар мен өкілдіктердің басшыларын заңды тұлғаның уәкілетті
органы тағайындайды. Мәселен, қоғамдық бірлестіктердің құрылымдық
бөлімшелерінің (филиалдар мен өкілдіктерінің) басшылары қоғамдық
бірлестіктің жарғысында және оның филиалдары немесе өкілдіктері туралы
ережеде көзделген тәртіппен сайланады. (АК-ның 43 бабының 4 тармағы).
Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан заңды тұлғалардың
филиалдары мен өкілдіктері заңды тұлғалардың құқықтарын иеленбестен есептік
мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс.
Заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктерін есептік тіркеу филиалдар
мен өкілдіктер туралы ережелердің республика заңдарына сәйкестігін
тексеруді, есептік тіркеуден өткені туралы куәлік беруді, осының
нәтижесінде тіркеу нөмірін тапсыруды, филиалдар мен өкілдіктер туралы
мәліметтерді бірыңғай мемлекеттік тіркелімге енгізуді қамтиды.
Филиал мен өкілдіктен еншілес және тәуелді заңды тұлғаларды айыра білу
керек (АК-ның 94, 95 баптарымен, Мемлекеттік кәсіпорын туралы жарлықтың 46,
49 баптары).
Заңда көрініс тапқандай заңды тұлғалардың мемлекеттік тіркеуден өту
мақсаты болып:
1) заңды тұлғаны құрылу, қайта ұйымдастырылуы және таратылу фактісін
куәландыру;
2) мемлекет аумағында құрылған, қайта ұйымдастырылған және қызметін
тоқтатқан заңды тұлғаларды есепке алу;
3) заңды тұлғалардың бірыңғай мемлекеттік тіркелімін жүргізу;
4) заңды тұлғалар туралы ақпаратты (қызметтік немесе коммерциялық құпия
болып табылатын ақпараттан басқасын) монополияға қарсы орган белгілеген
тарифтер бойынша өткізу саналады;
Заңды тұлға құрылуын мемлекеттік тіркеу (есепке алу) кезіндегі алым ҚР
Үкіметінің қаулысына сәйкес бекітілген ставкалар бойынша жүргізілу керек:
1) төменде көрсетілгендерді қоспағанда, заңды тұлғалардан, филиалдары мен
өкілдіктерінен алым жиырма айлық есептік көрсеткішті;
2) бюджет қаражатынан қаржыландырылатын мекемелерден, қазыналық
кәсіпорындардан және үй-жай (пәтер) иелері кооперативтерінен, олардың
филиалдары мен өкілдіктерінен алым бір айлық есептік көрсеткішті;
3) балалар мен жастардың қоғамдық бірлестіктерінен, сондай-ақ
мүгедектердің қоғамдық бірлестіктерінен, олардың филиалдары мен
өкілдіктерінен, алым екі айлық есептік көрсеткішті;
4) шағын кәсіпкерлік субьектілері болып табылатын заңды тұлғалардан,
олардың филиалдар мен өкілдіктерінен, алым бес еселенген айлық есептік
көрсеткішті құрайды.
Алымды есептеу барысында республикалық бюджет туралы заңдарға баса
назар аударып отыру қажет.
Заңды тұлғаны тіркеуден өткізу барысында ұсынылатын құжаттардың бірі –
арыз. Арыз Қазақстан Республикасы Әділет министрінің бұйрығымен бекітілген
үлгіге сай болуы тиіс.(№ 1 қосымша)
Арызбен қатар заңды тұлғалар әділет органдарында мемлекеттік тіркеуден
өту үшін Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы Ереженің 1- қосымшада
көрсетілген келесі құжаттарды ұсынулары керек:
1) акционерлік қоғам: жарғы, құрылтай жиналысының хаттамасы, тұрған жерін
растайтын құжат, тіркеу үшін алым төлегені туралы түбіртек немесе төлем
тапсырмасының көшірмесі;
2) мемлекеттік кәсіпорын: жарғы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің немесе
жергілікті атқару органының кәсіпорынды құру туралы шешімі, тұрған жерін
растайтын құжат, тіркеу үшін алым төленгені туралы түбіртек немесе төлем
тапсырмасының көшірмесі;
3) мемлекеттік мекеме: мемлекеттік мекемені құру туралы шешім, ереже
(жарғы), тұрған жерін растайтын құжат, тіркеу үшін алым төленгені туралы
түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі;
4) тұрғын үй-құрылыс кооперативі және тұрғын үй кооперативі: жарғы;
тұрған жерін растайтын құжат; тіркеу үшін алым төлегені туралы түбіртек
немесе төлем тапсырмасының көшірмесі (тұрғын үй-құрылыс және тұрғын үй
коооперативтері кооператив мүшелерінің фамилиясы, аты, әкесінің аты, туған
жылы, тұрған жері туралы мәліметтер бар тізімді ұсынады);
5) сенім серіктестігі: егер өз қызметін үлгі жарғы негізде жүзеге
асырмайтын болса, жарғы, құрылтай шарт, тұрған жерін растайтын құжат (шағын
кәсіпкерлік субъектілерінен басқа), тіркеу үшін алым төленгені туралы
түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі;
6) үй (пәтер) иелерінің кооперативі: кондиминиум объектісіндегі үй иелері
құрылтай жиналысының хаттамасы; жарғы; кондоминиум объектісін тіркеу туралы
мемлекеттік акт; тіркеу үшін алым төленгені туралы түбіртек немесе төлем
тапсырмасының көшірмесі;
7) адвокаттар алқасы: адвокаттар алқасының мүшелерінің жалпы жиналысымен
(конференция) бекітілген жарғы; тұрған жерін растайтын құжат; тіркеу үшін
алым төленгені туралы түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі;
8) нотариалдық палата: жарғы; тұрған жерін растайтын құжат; тіркеу үшін
алым төленгені туралы түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі;
9) қоғамдық қор: жарғы, құрылтай шарт (құрылтайшысы бір адамнан көп
болғанда), тұрған жерін растайтын құжат, тіркеу үшін алым төленгені туралы
түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі;
10) қоғамдық бірлестік: құрылтай съезінде (конференцияда, жиналысында)
қабылданған жарғы, жарғыны қабылдаған құрылтай съезінің (конференциясының,
жиналысының) хаттамасы, оған съезд ( конференция, жиналыс) төрағасы және
хатшы қол қояды, тегі, аты, әкесінің аты, туған күні, айы, жылы, мекен-
жайы, үй және қызмет телефоны, жеке қолтаңбасы көрсетілген қоғамдық
бірлестіктің басқарушы органының тұрған жерін растайтын құжат, тіркеу үшін
алым төленгені туралы түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі (саяси
партияларды тіркегенде қосымша ұсынылады: партия бағдарламасы, партия
мүшесінің әрқайсысының тегін, атын, әкесінің атын, туған айы мен жылын,
Қазақстан Республикасы азаматының жеке басын куәландыратын құжаттың
нөмерін, тұрған жерінің мекен-жайын көрсете отырып, барлық облыстардағы,
республикалық мәні бар қаладағы және селолардағы әрбір құрылымдық
бөлімшелерінің (филиалдар мен өкілдіктерінің) кемінде жеті жүз мүшесі бар,
құрамында кемінде елу мың партия мүшесі бар партия мүшелерінің тізімі);
11) заңды тұлғалардың қауымдастық (одақ) нысанындағы бірлестігі:
бірлестіктің барлық құрылтайшылары қолын қойған құрылтай шарты, тұрған
жерін растайтын құжат, тіркеу түбіртек немесе тапсырмасының көшірмесі;
12) ауылдық тұтыну кооперативі: құрылтай жиналысының хаттамасы, жарғы,
тұрған жерін растайтын құжат, тіркеу үшін алым төленгені туралы түбіртек
немесе төлем тапсырмасының көшірмесі, азаматтар үшін – тегі, аты, әкесінің
аты, мекен-жайы және жеке басын куәландыратын құжаттың мәліметтері, заңды
тұлғалар үшін – атауы, тұрған жері, тіркеу нөмірі туралы мәліметтер
көрсетілген жарна салушылардың тізімі;
13) аудиторлық палата: жиналыс хаттамасы, жарғы, тұрған жерін растайтын
құжат, тіркеу үшін алым төленгені туралы түбіртек немесе төлем
тапсырмасының көшірмесі;
14) толық серіктестік: егер өз қызметін үлгі жарғы негізінде жүзеге
асырмайтын болса, жарғы, құрылтайшылық шарт, тұрған жерін растайтын құжат (
шағын кәсіпкерлік субъектілерінен басқа), тіркеу үшін алым төленгені туралы
түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі;
15) өндірістік кооператив: егер өз қызметін үлгі жарғысы негізінде жүзеге
асыратын болса, жарғы, құрылтайшылық шарт (құрылтайшылар қалауы бойынша),
тұрған жерін растайтын құжат (шағын кәсіпкерлік субьектілерінен басқа),
тіркеу үшін алым төленгені туралы түбіртек немесе төлем тапсырмасының
көшірмесі (егер өндірістік кооператив құру барысында құрылтай шарты
бекітілмесе, онда тегі, аты, әкесінің аты, туған жылы, тұрақты мекен-жайы
көрсетілген өндірістік кооператив мүшелерінің тізімі тіркеуші органға
ұсынылуға тиіс);
16) тұтыну кооперативі: жарғы, тұрған жерін растайтын құжат, тіркеу үшін
алым төленгені туралы түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі (тұтыну
кооперативі кооператив мүшелерінің тегі, аты, әкесінің аты, туған жылы,
тұрған жері (азаматтар үшін), тұрған жері туралы, банк реквизиті және
мемлекет тіркеу туралы мәліметтер бар (заңды тұлға үшін) тізімді ұсынады);
17) діни бірлестік: құрылтай съезінде (конференцияда, жиналысында)
қабылданған жарғы, жарғыны қабылдаған жиналыстың (конференцияның, съездің,
құрылтайдың) нөмірленген, тігілген хаттамасы, оған уәкілетті тұлға қол
қояды, тегі, аты, әкесінің аты, туған күні, айы, жылы, мекен-жайы, үй және
қызмет телефоны, жеке қолтаңбасы көрсетілген қоғамдық бірлестіктің бастаушы
азаматтарының тізімі; тегі, аты, әкесінің аты, сайлаулы қызметі, туған
жылы, мекен-жайы, үй және қызмет телефоны, қоғамдық бірлестіктің басқарушы
органы мүшелерінің тізімі; тұрған жерін растайтын құжат; тіркеу үшін алым
төленгені туралы түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі (республика
шеңберінен тыс басқарушы орталығы бар діни бірлестіктер қосымша: қазақ
немесе орыс тіліне аударылған, нотариалды куәландырылған шетел орталығының
жарғысының көшірмесі, діни орталық өз елінің заңдары бойынша заңды тұлға
болып табылатындығын растайтын қазақ немесе орыс тіліне аударылған,
нотариалды куәландырылған тізілім көшірмесі немесе басқа құжат ұсынады);
18) жауапкершілігі шектеулі серіктестік: егер өз қызметін үлгі жарғы
негізінде жүзеге асырмайтын болса, жарғы, тіркеу үшін алым төленгені туралы
түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі;
19) қосымша жауапкершілігі бар серіктестік: егер өз қызметін үлгі жарғы
негізінде жүзеге асырмайтын болса, жарғы; тіркеу үшін алым төленгені туралы
түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі (мына жағдайда, егер
серіктестік құрылтайшылары өз қызметін серіктестіктің үлгі жарғысы
негізінде жүзеге асыру жөнінде шешім қабылдаған болса, серіктестікті
мемлекеттік тіркеу кезінде жарғыны ұсыну талап етілмейді. Осы жағдайда
арызға барлық құрылтайшылар қол қоюды, қолдардың растығы нотариалды
куәландырылады);
20) мекеме: мекемені құру туралы меншік иесі шешімі; ереже (жарғы);
құрылтайшылық шарт немесе басқа да келісім (құрылтайшысы бірден көп болған
жағдайда); тұрған жерін растайтын құжат; тіркеу үшін алым төлегені туралы
түбіртек немесе төлем тапсырмасының көшірмесі.
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу құжаттар ұсынылған күннен бастап
15 күн (қоғамдық бірлестіктер – 10 күн) ішінде жүргізілуі керек.
Заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеуден, егер заңды тұлға құрудың заңмен
белгіленген тәртібі бұзылған немесе оның құрылтай құжаттары Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес келмеген немесе құрылтайшыда – заңды
тұлғада салықтар, алымдар және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер
бойынша берешек болған немесе Қазақстан Республикасының заңдарында
көзделген ретте монополияға қарсы орган келіспеген жағдайларда, бас
тартылады. Бұл ретте төленген тіркеу алымы қайтарылуға жатпайды.
Ұсынылған қажетті құжаттардың Қазақстан Республикасы заңдарына
сәйкестігін тексеру нәтижелері бойынша тіркелуші орган жаңадан құрылған
заңды тұлғаға мемлекеттік тіркеу туралы куәлік береді.
Азаматтық Кодекстің 42 бабы 6 тармағына сәйкес, заңды тұлғалар:
жарғылық капиталының мөлшері азайғанда; атауы өзгергенде; шаруашылық
серіктестіктеріндегі қатысушылардың сандары өзгергенде (жүз және одан да
көп қатысушысы бар шаруашылық серіктестіктерін қоспағанда) қайта тіркелуге
тиіс.
Заңды тұлғаны қайта тіркеу дегеніміз – тіркеуден өткен заңды тұлғаны
әрекет етуші заң актілерінің талаптарына сай келтіру.
Заң актілерінде көзделген жағдайларда заңды тұлға қайта тіркеуден
өткізу туралы қолданылып жүрген заңдарға сәйкес өтініш беруге міндетті. Бұл
орайда тіркеуші органға мынадай құжаттар табыс етіледі: заңды тұлғаның мөрі
басылған құрылтай құжаттарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
өкілетті органның шешімі, не шешімінен үзінді, заң актілерінде көзделген
жағдайларда нотариат тәртібімен куәландырылған өзгерістер енгізілген
құрылтай құжаттары, заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін бюджетке
алым төлегенін растайтын құжат.[14.14бап]
Заң актілері бойынша басқа да құжаттар талап етілуі мүмкін. Соңға
заңнамадағы өзгерістерге байланысты акционерлері жүз және одан да көп
акционерлік қоғамнан қайта құрылған жауапкершілігі шектеулі серіктестікті
мемлекеттік тіркеу үшін: қайта тіркеу туралы шешім қабылдаған
акционерлердің жалпы жиналысы уәкілдік берген адам қол қойған серіктестікті
құру туралы өтініш; серіктестіктің жарғысы; қайта тіркеу туралы шешім
қабылдаған акционерлердің жалпы жиналысы уәкілдік берген адам қол қойған,
акция ұстаушылар тізіліміндегі деректер негізінде жасалған серіктестікке
қатысушылар тізімі табыс етілуге тиіс.
Нарық жағдайына көшу барысында экономиканың бір саласында құлдырау
байқалған болса, басқа салалары өркендеп жатады. Осы жағдайларда заңды
тұлғалардың қайта құрылуы, яғни біруінің тоқтатылып, басқасының туындауы
қиын мәселеге айналды.
Кәсіпкерлер өздерінің капитал салымдарын қорғауына мұршасы келгенше
көбейтуге әрекет жасауы қызметін жалғастырып жатқан заңды тұлғаларды
түрлендіру туралы шешім қабылдауға шақырады. Біздің мемлекетімізде
қолданыстағы корпоративтік заңдар осындай рәсімдерге қатысушылардың
барлығына мұндай жоспарларды нақты тиімділікпен жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 45 бабының 2 тармағына
сәйкес заңды тұлғаларды қайта құру ерікті түрде немесе ықтиярсыз жүргізілуі
мүмкін. Заңды тұлғаны ерікті қайта құру оның мүлкінің меншіктенушісінің
немесе құрылтай құжаттарына сай қайта құруға өкілеттілігі бар заңды тұлға
органының шешімі бойынша жүзеге асады. Заңды тұлғаны қайта құру туралы
шешім әдетте осы органның жоғары органымен, яғни қатысушылардың жалпы
жиналысымен қабылданады. Мысалы, АК-тің 93 бабының 1 тармағына сәйкес
акционерлік қоғам акционерлер жиналысының шешімі бойынша қайта құрылуы
мүмкін.
Заңды тұлғалардың ықтиярсыз, яғни еркінен тыс қайта құрылуына заң
актілерінде көзделген жағдайларда сот органының шешімі бойынша жол
беріледі. Қазақстан Республикасындағы банк және банктік қызмет туралы ҚР
Президентінің Жарлығына сәйкес коммерциялық банк мәжбүрлі түрде Ұлттық Банк
шешімінің негізінде қайта ұйымдастырылуы мүмкін. Банктің ерікті түрде қайта
құрылуына Ұлттық Банк рұқсатымен акционерлердің жалпы жиналысы шешімі
негізінде жол беріледі.
Ықтиярсыз тәртіппен қайта құру, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz