«ҚР-ның екінші деңгейлі банктерінде тәуекелдерді басқару жүйесі (банк мысалында)»
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Екінші деңгейлі банктерде тәуекелдерді басқару жүйесінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1Банк тәуекелдерінің маңызы және олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2Банк тәуекелдерінің түрлері және олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3Банк тәуекелдерін басқару және оларды азайту тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ...19
2 Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінде тәуекелдерді басқару жүйесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.1Банк секторындағы несиелік тәуекел.менеджментті басқару ерекшеліктерін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2Банк жүйесіндегі несиелік портфелді қалыптастыруда тәуекелдер деңгейін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3«Банкцентркредит» АҚ . ның несиелік портфелін талдау және бағалау ... ...40
2.4«БанкЦентрКредит» банкінің тәуекел.менеджментін басқару әдістері ... ... .43
3 Коммерциялық банктерде банк тәуекелдерін басқару саясатын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Екінші деңгейлі банктерде тәуекелдерді басқару жүйесінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1Банк тәуекелдерінің маңызы және олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2Банк тәуекелдерінің түрлері және олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3Банк тәуекелдерін басқару және оларды азайту тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ...19
2 Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінде тәуекелдерді басқару жүйесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.1Банк секторындағы несиелік тәуекел.менеджментті басқару ерекшеліктерін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2Банк жүйесіндегі несиелік портфелді қалыптастыруда тәуекелдер деңгейін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3«Банкцентркредит» АҚ . ның несиелік портфелін талдау және бағалау ... ...40
2.4«БанкЦентрКредит» банкінің тәуекел.менеджментін басқару әдістері ... ... .43
3 Коммерциялық банктерде банк тәуекелдерін басқару саясатын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Кіріспе
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей несиелендіруден түскен пайда банк пайдасының орасан зор үлесін құрайды. Бір уақытта несиелердің кайтпай қалуы, әсіресе үлкен көлемді несиелер қайтпай қалуы құлдырауға әкеліп соқтыруы мүмкін. Сондықтан несиелік тәуекелді басқару кез-келген коммерциялық банктердің дамуының стратегиясының бірден-бір қажетті бөлігі.
Қаржылық нарықтағы жағдай коммерциялық банктердің төлемді жүзеге асыру, орта және ұзақ мерзімді несиелер беруге деген қабілетсіздігі, кәсіпорындардың төлем қабілеттілігіне әсерін тигізумен және өндірістің одан әрі құлауына алып келуімен қиындатылады. Жалпы дағдарыс атмосферасында коммерциялық банктер жоғарғы тәуекел жағдайында жұмыс жасайды.
Экономиканың банктік секторының қалыптасуы және дамуы кезеңінде қаржылық-несиелік инструменттердің кең комплексін орынды қолдануынан олардың өздерінің өміршеңдігі, ақша нарығындағы операциялардан пайда табу мүмкіндігі, немесе керісінше капиталды жоғалту және банкроттылық тәуекелділігіне тікелей байланысты.
Егер банк менеджерлері тәуекелдерді бақылайтын болса, оларға төлем қабілетсіздігі туралы уайымдамауға болады. Сондықтан олар үшін бірінші орында сенімділік, табыстылық және тәуекелдерді минималдаудың рационалды үйлесімділік проблемасы тұр. Қазақстанда потенциалды клиенттер үшін банктердің сенімділігін анықтаудың қандайда бір әдістемесі жоқ, тек қана camel жүйесінен басқа, ол тек банктік қадағалау кызметкерлерімен ғана қолданылуы мүмкін, себебі ол өзінің құрамына банктердің дәлме-дәл есеп берулерін оқып білуді кіргізеді, бірақ ол ақпаратта коммерциялық құпия болып саналады. Осыған байланысты банктік тәуекелдер банктің сенімділігіне, табыстылығына, тұрақтылығына үлкен әсерін тигізетін болғандықтан, біз әлемдік тәжірибедегі қазіргі заманғы оларды бағалау әдістемелерін оқып білуіміздің және осы алған білімді еліміздің банктік тәжірибесінде қолдануымыз абзал.
Тақырыптың тағы бір актуалдылығы қарастырылып отырған несиелік тәуекелді бағалау әдістері және басқару әдістері Қазақстанның банктік жүйесінің дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудің жаңа бағыты болып табылады.
Факторлық талдау негізінде несиелік тәуекелдің банк қызметіне әсерін зерттеу үшін біз әлемдік тәжірибеге үлкен көңіл аударып отырмыз, және соның көмегі арқылы ҚР-да қолдануға тиімді де, пайдалы банктік тәуекелдерді анықтау, одан „қорғану,, үшін әдістерді саралап отырмыз. Осы кешегі күні, отандық банктер үшін тәуекелдерді реттеу сферасында басты проблема болып ссуда бойынша төлемеу тәуекелін басқару саналды. Бұл тәуекелдің түрін реттеуге Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің (келесіде-ҚРҰБ) пруденциалдық нормативтері бағытталған.
Несиелік тәуекелді минималдау және сенімділікті жоғарылату облысындағы зерттеулер Қазақстанның банктік жүйесін реформалауда ең актуалды проблемасы болып отыр. Барлық аталған проблемалар және себептер
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей несиелендіруден түскен пайда банк пайдасының орасан зор үлесін құрайды. Бір уақытта несиелердің кайтпай қалуы, әсіресе үлкен көлемді несиелер қайтпай қалуы құлдырауға әкеліп соқтыруы мүмкін. Сондықтан несиелік тәуекелді басқару кез-келген коммерциялық банктердің дамуының стратегиясының бірден-бір қажетті бөлігі.
Қаржылық нарықтағы жағдай коммерциялық банктердің төлемді жүзеге асыру, орта және ұзақ мерзімді несиелер беруге деген қабілетсіздігі, кәсіпорындардың төлем қабілеттілігіне әсерін тигізумен және өндірістің одан әрі құлауына алып келуімен қиындатылады. Жалпы дағдарыс атмосферасында коммерциялық банктер жоғарғы тәуекел жағдайында жұмыс жасайды.
Экономиканың банктік секторының қалыптасуы және дамуы кезеңінде қаржылық-несиелік инструменттердің кең комплексін орынды қолдануынан олардың өздерінің өміршеңдігі, ақша нарығындағы операциялардан пайда табу мүмкіндігі, немесе керісінше капиталды жоғалту және банкроттылық тәуекелділігіне тікелей байланысты.
Егер банк менеджерлері тәуекелдерді бақылайтын болса, оларға төлем қабілетсіздігі туралы уайымдамауға болады. Сондықтан олар үшін бірінші орында сенімділік, табыстылық және тәуекелдерді минималдаудың рационалды үйлесімділік проблемасы тұр. Қазақстанда потенциалды клиенттер үшін банктердің сенімділігін анықтаудың қандайда бір әдістемесі жоқ, тек қана camel жүйесінен басқа, ол тек банктік қадағалау кызметкерлерімен ғана қолданылуы мүмкін, себебі ол өзінің құрамына банктердің дәлме-дәл есеп берулерін оқып білуді кіргізеді, бірақ ол ақпаратта коммерциялық құпия болып саналады. Осыған байланысты банктік тәуекелдер банктің сенімділігіне, табыстылығына, тұрақтылығына үлкен әсерін тигізетін болғандықтан, біз әлемдік тәжірибедегі қазіргі заманғы оларды бағалау әдістемелерін оқып білуіміздің және осы алған білімді еліміздің банктік тәжірибесінде қолдануымыз абзал.
Тақырыптың тағы бір актуалдылығы қарастырылып отырған несиелік тәуекелді бағалау әдістері және басқару әдістері Қазақстанның банктік жүйесінің дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудің жаңа бағыты болып табылады.
Факторлық талдау негізінде несиелік тәуекелдің банк қызметіне әсерін зерттеу үшін біз әлемдік тәжірибеге үлкен көңіл аударып отырмыз, және соның көмегі арқылы ҚР-да қолдануға тиімді де, пайдалы банктік тәуекелдерді анықтау, одан „қорғану,, үшін әдістерді саралап отырмыз. Осы кешегі күні, отандық банктер үшін тәуекелдерді реттеу сферасында басты проблема болып ссуда бойынша төлемеу тәуекелін басқару саналды. Бұл тәуекелдің түрін реттеуге Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің (келесіде-ҚРҰБ) пруденциалдық нормативтері бағытталған.
Несиелік тәуекелді минималдау және сенімділікті жоғарылату облысындағы зерттеулер Қазақстанның банктік жүйесін реформалауда ең актуалды проблемасы болып отыр. Барлық аталған проблемалар және себептер
Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі
1. «ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР заңы. 30.03.1995.
2. «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы. 30.03.1995.
3. Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк мекемелері: Негізгі заң актілері. - Алматы: ЮРИСТ, 2002.
4. 2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық Банк Басқармасының №213 қаулысымен бектіліген «Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы» ереже
5. Н. Назарбаев. Қазақстан – 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы «Білім», 1998. 54-55 бет.
6. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме. ред. Басқарған Ғ.С. Сапарғалиев. Алматы «Жеті Жарғы», 1999 – 26 бет.
7. Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 31 желтоқсандағы №1270 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі туралы» ереже
8. Сейітқасымов Ғ. С. “Ақша, несие, банктер” Алматы: Экономика, 2001
9. Көшенова Б. А. “Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары” Алматы: Экономика, 2000.
10. Саниев М. С. “Ақша, несие, банктер” Алматы 2000
11. Банковское дело: Учебник. /Под ред. В. И. Колесникова, Л. П. Кроливицкой./ М.: Финансы и статистика, 1998
12. Банковское дело /Под ред. О. М. Лаврушина./ М.: Финансы и статистика, 1998
13. Мақыш С. Б. “Коммерциялық банктердің операциялары” Алматы: Қазақ университеті, 2004.
14. Сейткасимов Г.С. “Банковское дело”. – Алматы: Каржы-Каражат, 1998г.
15. Маркова О. М., Сахаров В. И. “Коммерческие банки и их операции”. – М., Банки и биржи – Юнити, 1995г.
16. Жукова Е. Ф. “Банки и банковские операции”. – М.: Банки и биржи – Юнити, 1997г.
17. Усоскин В. М. “Современные коммерческие банки”. – М., 1994
18. Финансы. Денежное обращение. Кредит / Под ред. Лаврушина О. И. – М.: Финансы и статистика, 1999.
19. Долан Э. Дж. И др. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика. – М.: - С.Петербург, 1993.
20. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. – Алматы, изд.2-е, перераб. и доп. Қаржы-қаражат, 1997.
21. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Оқу құралы/ Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА-ның академигі Сейітқасымов Ғ.С., 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.
22. Искакова З.Д., Банк ісі. Оқу құралы. Қарағанды, 2006.
23. Ғ. Сейітқасымов, Ж. Бекболатұлы, С. Кәрімжанов. «Қазақстанның банк жүйесі». Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008. – 186 б.
24. Ілияс А.Ә. Ақша-кредит саясаты: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008.
25. Хамитов Н.Н. Банк менеджменті: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2007.
26. Хамитов Н.Н. қазіргі кезеңдегі кредиттік іс: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2009.
27. Банковское дело. Г.С. Сейткасымова. Алматы, 1998.
28. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Оқу құралы Алматы: 2000.
29. Калиева Г. Т. Кредитное дело. – Алматы: Каржы – каражат, 1997.
30. Казимагомедов Т. И. Банковское обслуживание населения: Зарубежный опыт. Издательство. – Финансы и статистика, 1997.
31. К.АУмарова А.М Ыбыраева Ақша, несие, банк. Оқу-тәжірибелік құралы. - Қарағанды, 2003.
32. Ибрагимов Н.Т. Несиелердің жіктелімі және несиелік тәуекелді бағалау // Орта Азия елдеріндегі кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау, шағын және орта бизнесті кеңейту және ұстанымын нығайту: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, 2008.
33. Куратова И.Н. Несиелік тәуекел менеджментінің мазмұны мен құрылымы // Қазақстанда экономикалық ой-сананың дамуы: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Экономика, 2009.
34. Джумабаева Л.И. Банктердің несиелік тәуекелді басқарудағы рөлі мен қызметі // Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі: Халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2009.- 1 бөлім.
35. Тасболатова А.Т. Банктің несие тәуекелдігін басқару жүйесі // Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі: Халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2009.- 1 бөлім.
36. Әкімгереева Л.И. Коммерциялық банктердің несиелік саясатының экономиканың дамуына ықпалы // ҚазЭУ хабаршысы. – 2009. - №2 (62).
37. Талтанова Ж.Р. Қазақстан Республикасында екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерлікті несиелеуі // Аграрлық нарық проблемалары. – 2009. -№1.
38. Косаякова А. VaR әдіснамасы көмегімен банктік несие тәуекелін өлшеу// «Вестник КЭУ: экономика». – 2009. - №2.
39. Шамшина Р.В. Скоринг үлгісі несиелік тәуекелді бағалаудың және төмендетудің тиімді әдісі// Әлемдік қаржылық дағдарыс салдарынан арылу және Қазақстан экономикасының даму болашағы: Халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция материалдары. – Астана: Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университеті, 2009.- 2 бөлім.
40. www.nationalbank.kz. Национальный Банк Республики Казахстан
41. www.kisc.kz/КЦМР
42. fingramota.kz. RFCA
43. www.afn.kz
1. «ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР заңы. 30.03.1995.
2. «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы. 30.03.1995.
3. Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк мекемелері: Негізгі заң актілері. - Алматы: ЮРИСТ, 2002.
4. 2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық Банк Басқармасының №213 қаулысымен бектіліген «Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы» ереже
5. Н. Назарбаев. Қазақстан – 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы «Білім», 1998. 54-55 бет.
6. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме. ред. Басқарған Ғ.С. Сапарғалиев. Алматы «Жеті Жарғы», 1999 – 26 бет.
7. Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 31 желтоқсандағы №1270 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі туралы» ереже
8. Сейітқасымов Ғ. С. “Ақша, несие, банктер” Алматы: Экономика, 2001
9. Көшенова Б. А. “Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары” Алматы: Экономика, 2000.
10. Саниев М. С. “Ақша, несие, банктер” Алматы 2000
11. Банковское дело: Учебник. /Под ред. В. И. Колесникова, Л. П. Кроливицкой./ М.: Финансы и статистика, 1998
12. Банковское дело /Под ред. О. М. Лаврушина./ М.: Финансы и статистика, 1998
13. Мақыш С. Б. “Коммерциялық банктердің операциялары” Алматы: Қазақ университеті, 2004.
14. Сейткасимов Г.С. “Банковское дело”. – Алматы: Каржы-Каражат, 1998г.
15. Маркова О. М., Сахаров В. И. “Коммерческие банки и их операции”. – М., Банки и биржи – Юнити, 1995г.
16. Жукова Е. Ф. “Банки и банковские операции”. – М.: Банки и биржи – Юнити, 1997г.
17. Усоскин В. М. “Современные коммерческие банки”. – М., 1994
18. Финансы. Денежное обращение. Кредит / Под ред. Лаврушина О. И. – М.: Финансы и статистика, 1999.
19. Долан Э. Дж. И др. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика. – М.: - С.Петербург, 1993.
20. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. – Алматы, изд.2-е, перераб. и доп. Қаржы-қаражат, 1997.
21. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Оқу құралы/ Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА-ның академигі Сейітқасымов Ғ.С., 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.
22. Искакова З.Д., Банк ісі. Оқу құралы. Қарағанды, 2006.
23. Ғ. Сейітқасымов, Ж. Бекболатұлы, С. Кәрімжанов. «Қазақстанның банк жүйесі». Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008. – 186 б.
24. Ілияс А.Ә. Ақша-кредит саясаты: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008.
25. Хамитов Н.Н. Банк менеджменті: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2007.
26. Хамитов Н.Н. қазіргі кезеңдегі кредиттік іс: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2009.
27. Банковское дело. Г.С. Сейткасымова. Алматы, 1998.
28. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Оқу құралы Алматы: 2000.
29. Калиева Г. Т. Кредитное дело. – Алматы: Каржы – каражат, 1997.
30. Казимагомедов Т. И. Банковское обслуживание населения: Зарубежный опыт. Издательство. – Финансы и статистика, 1997.
31. К.АУмарова А.М Ыбыраева Ақша, несие, банк. Оқу-тәжірибелік құралы. - Қарағанды, 2003.
32. Ибрагимов Н.Т. Несиелердің жіктелімі және несиелік тәуекелді бағалау // Орта Азия елдеріндегі кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау, шағын және орта бизнесті кеңейту және ұстанымын нығайту: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, 2008.
33. Куратова И.Н. Несиелік тәуекел менеджментінің мазмұны мен құрылымы // Қазақстанда экономикалық ой-сананың дамуы: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Экономика, 2009.
34. Джумабаева Л.И. Банктердің несиелік тәуекелді басқарудағы рөлі мен қызметі // Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі: Халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2009.- 1 бөлім.
35. Тасболатова А.Т. Банктің несие тәуекелдігін басқару жүйесі // Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі: Халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2009.- 1 бөлім.
36. Әкімгереева Л.И. Коммерциялық банктердің несиелік саясатының экономиканың дамуына ықпалы // ҚазЭУ хабаршысы. – 2009. - №2 (62).
37. Талтанова Ж.Р. Қазақстан Республикасында екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерлікті несиелеуі // Аграрлық нарық проблемалары. – 2009. -№1.
38. Косаякова А. VaR әдіснамасы көмегімен банктік несие тәуекелін өлшеу// «Вестник КЭУ: экономика». – 2009. - №2.
39. Шамшина Р.В. Скоринг үлгісі несиелік тәуекелді бағалаудың және төмендетудің тиімді әдісі// Әлемдік қаржылық дағдарыс салдарынан арылу және Қазақстан экономикасының даму болашағы: Халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция материалдары. – Астана: Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университеті, 2009.- 2 бөлім.
40. www.nationalbank.kz. Национальный Банк Республики Казахстан
41. www.kisc.kz/КЦМР
42. fingramota.kz. RFCA
43. www.afn.kz
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Екінші деңгейлі банктерде тәуекелдерді басқару жүйесінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1Банк тәуекелдерінің маңызы және олардың жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2Банк тәуекелдерінің түрлері және олардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3Банк тәуекелдерін басқару және оларды азайту
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... .19
2. Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінде тәуекелдерді
басқару жүйесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .24
2.1Банк секторындағы несиелік тәуекел-менеджментті басқару ерекшеліктерін
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2Банк жүйесіндегі несиелік портфелді қалыптастыруда тәуекелдер деңгейін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3Банкцентркредит АҚ – ның несиелік портфелін талдау және
бағалау ... ...40
2.4БанкЦентрКредит банкінің тәуекел-менеджментін басқару
әдістері ... ... .43
3. Коммерциялық банктерде банк тәуекелдерін басқару саясатын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..61
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей несиелендіруден түскен пайда банк
пайдасының орасан зор үлесін құрайды. Бір уақытта несиелердің кайтпай
қалуы, әсіресе үлкен көлемді несиелер қайтпай қалуы құлдырауға әкеліп
соқтыруы мүмкін. Сондықтан несиелік тәуекелді басқару кез-келген
коммерциялық банктердің дамуының стратегиясының бірден-бір қажетті бөлігі.
Қаржылық нарықтағы жағдай коммерциялық банктердің төлемді жүзеге
асыру, орта және ұзақ мерзімді несиелер беруге деген қабілетсіздігі,
кәсіпорындардың төлем қабілеттілігіне әсерін тигізумен және өндірістің одан
әрі құлауына алып келуімен қиындатылады. Жалпы дағдарыс атмосферасында
коммерциялық банктер жоғарғы тәуекел жағдайында жұмыс жасайды.
Экономиканың банктік секторының қалыптасуы және дамуы кезеңінде
қаржылық-несиелік инструменттердің кең комплексін орынды қолдануынан
олардың өздерінің өміршеңдігі, ақша нарығындағы операциялардан пайда табу
мүмкіндігі, немесе керісінше капиталды жоғалту және банкроттылық
тәуекелділігіне тікелей байланысты.
Егер банк менеджерлері тәуекелдерді бақылайтын болса, оларға төлем
қабілетсіздігі туралы уайымдамауға болады. Сондықтан олар үшін бірінші
орында сенімділік, табыстылық және тәуекелдерді минималдаудың рационалды
үйлесімділік проблемасы тұр. Қазақстанда потенциалды клиенттер үшін
банктердің сенімділігін анықтаудың қандайда бір әдістемесі жоқ, тек қана
camel жүйесінен басқа, ол тек банктік қадағалау кызметкерлерімен ғана
қолданылуы мүмкін, себебі ол өзінің құрамына банктердің дәлме-дәл есеп
берулерін оқып білуді кіргізеді, бірақ ол ақпаратта коммерциялық құпия
болып саналады. Осыған байланысты банктік тәуекелдер банктің сенімділігіне,
табыстылығына, тұрақтылығына үлкен әсерін тигізетін болғандықтан, біз
әлемдік тәжірибедегі қазіргі заманғы оларды бағалау әдістемелерін оқып
білуіміздің және осы алған білімді еліміздің банктік тәжірибесінде
қолдануымыз абзал.
Тақырыптың тағы бір актуалдылығы қарастырылып отырған несиелік
тәуекелді бағалау әдістері және басқару әдістері Қазақстанның банктік
жүйесінің дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудің жаңа
бағыты болып табылады.
Факторлық талдау негізінде несиелік тәуекелдің банк қызметіне әсерін
зерттеу үшін біз әлемдік тәжірибеге үлкен көңіл аударып отырмыз, және соның
көмегі арқылы ҚР-да қолдануға тиімді де, пайдалы банктік тәуекелдерді
анықтау, одан „қорғану,, үшін әдістерді саралап отырмыз. Осы кешегі күні,
отандық банктер үшін тәуекелдерді реттеу сферасында басты проблема болып
ссуда бойынша төлемеу тәуекелін басқару саналды. Бұл тәуекелдің түрін
реттеуге Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің (келесіде-ҚРҰБ)
пруденциалдық нормативтері бағытталған.
Несиелік тәуекелді минималдау және сенімділікті жоғарылату
облысындағы зерттеулер Қазақстанның банктік жүйесін реформалауда ең
актуалды проблемасы болып отыр. Барлық аталған проблемалар және себептер
осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсаттары мен негізгі
міндеттерін қоюға өз әсерін тигізді.
Жұмыстың мақсаты және міндеттері. Жұмыстың мақсаты болып несиелік
тәуекелді минимизациялау тәжірибесін зерттеу, сонымен қатар несиелеу
жүйесін тиімді жетілдіру мен коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерін
басқару мәселелерін қарастыру табылады. Тәуекелдерді бағалау әдістері,
сонымен қатар Қазақстанның тұрақты банктік жүйесін құру үшін қазіргі
жағдайларға оларды тиімді басқару әдістері өңделіп және жетілдіріліп жатыр.
Қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерін анықтайды:
• тәуекелдердің пайда болуымен байланысты теориялық сұрақтарды оқып
білу, олардың құрылымын анықтау, несиелік тәуекел түсінігінің мазмұнын
нақтылау және "несиелік тәуекел" түсінігіне анықтама беру;
• несиелік тәуекелді бағалау әдістеріне талдау жүргізу және қажетті
инструменттердің тиімділігін нақты тәжірибелік мысалдармен дәлелдеу;
• талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық
банктік мекемелер үшін несиелік тәуекелді басқару бойынша практикалық
ұсыныстарды өңдеп шығару.
Жұмыстың пәні және обьектісі. Жұмыстың пәні ретінде несиелік
тәуекелді бағалау құралдарымен және әдістерімен байланысты теориялық және
практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектісі болып ҚР-ның екінші
деңгейдегі банктерінің қызметі табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізін Қазақстан Республикасы
Президентінің „Ұлттық Банк туралы,, және „Банктер және бантік кызметтер
туралы,, заң күші бар қаулылары, Ұлттық Банктің „Пруденциалдық нормативтер
туралы,, ережесі, ҰБ-ң „Банк активтері мен шартты міндеттемелері және олар
бойынша екінші деңгейдегі банктердің провизиялар есептеуі туралы,, ережесі,
отандық және шетелдік экономистердің ғылыми еңбектері, оқулықтар, мерзімді
басылымдардың материалдары құрайды.
1 Екінші деңгейлі банктерде тәуекелдерді басқару жүйесінің теориялық
негіздері
1.1 Банк тәуекелдерінің маңызы және олардың жіктелуі
Нарықты және нарықтық инфрақұрылымдарды, шаруашы-ық байланыстарын
орналастырдың жаңа тетіктерін қалып-тастыру және кәсіпкерлік пен
бәсекелестікті дамыту шаруа-шылық жүргізудің: бүкіл еларалық,
республикалық, аймақтық, жергілікті сатыларында, сондай-ақ меншік
нысандарының түрлеріне қарамастан әрбір шаруашылық бірлігі деңгейінде
экономикалық тәуекелдер теориясын, оларды бақылау мен реттеудің әдістерін
әзірлеп жасауды талап етеді.
Аталмыш проблемаларды шешуде банк жүйелері басты рөл атқарады. Бұл –
ел экономикасының тұрақсыздығы жағ-дайындағы банктер мен несие қатынастары
рөлінің өсе түсуі-мен және нарықтық қатынастардың дамуымен айықындалады.
Банктер ссудалық капитал, бағалы қағаздар нарығын, валюта нарығын ғана
қалыптастырмайды, сонымен бірге тауар биржа-ларын және жаңа шаруашылық
құрылымдарын құру мен олар-дың қызметін жүргізуге де қатысады, негізі
бойынша ұйымдар мен кәсіпорындардың қаржылық жағждайы, тауар, сауда және
валюта нарықтарының конъюнктурасы, аймақтың экономика-лық хал-ахуалы туралы
қажетті ақпараттардың бірден-бір иеленушісі болып саналады. Соңғы
айтылғандар банктердің өз клиенттерінің сыртқы және ішкі коммерциялық және
саяси тәуекелдерін зерттеудің маңыздылығын растайды.
Барынша көп пайда табуға ұмтылу нарықтық қатынастар жағдайындағы
коммерциялық банктер жұмысының басты қағидасы болып саналады.
Кез келген шаруашылық қызметінде қандай да бір шаруа-шылық
операцияларының өзіндік ерекшеліктерінен туындай-тын әрқашанда ақша
ысырыптарының болу қауіпі өмір сүреді. Мұндай ысырыптар қауіпті қаржы
тәуекелдерін білдіреді.
Тәуекел – бұл табысқа жете алмаған жағдайдағы оның болуы мүмкін
зардаптары мен одан шығудың бегісіздік жағ-дайын көрсететін кез келген
өндірушінің, оның ішінде банк қызметінің ахуалдық сипаттамасы болып
саналады.
Тәуекел пайданы жоғалту және берілген несиелерді уақықытында
төлемеушіліктің салдарынан шағымдардың пай-да болуы, ресурстық базаның
қатысуы, баланстық операция-лардан сыртқары түрде төлемдерді жүзеге асыру
сияқты қажетсіз нәтижелердің болу ықтималдығынан көрінеді. Соны-мен бір
мезгілде тәуекел деңгейі неғұрлым төмен болса, жоғары пайда алуға деген
сенім де соғұрлым аз болады. Сондықтан, біріншіден, кез келген өндіруші
тәуекел дәрежесін барынша төмендетуге тырысады және бірнеше баламалы
шешімдердің ішінен әрқашанда тәуекел деңгейі мен тәуекел деңгейінің оңтайлы
арақатынасын таңдауы қажет болады.
Егер:
проблемалар күтпеген жерден туындайтын болса;
банктің бұрынғы тәжірибесіне сәйкес келмейтін (коммер-циялық банктер
институты жаңа ғана даму ала бастаған біздің жағдайымызда әсіресе өзекті)
алдыға жаңа міндеттер қойыл-ған болса;
басшылық қаржылық шығындарға әкелуі мүмкін (қажетті және қосымша пайда
алу мүмкіндіктерін нашарлататын) қажетті және жедел шаралар қабылдау
жағдайында емес болғанда;
банк қызметінің тәртібі немесе заңдардың жетілдірілме-гендігі нақты
жағдайлар үшін кейбір оңтайлы шешімдер қа-былдауға кедергі келтіретін
болса, тәуекел деңгейі арта түседі.
Банк операцияларының түгеліне жуық түрлері тәуекел жағдайында болады.
Өткен кезеңдегі Қазақстанның коммерциялық банктерінің тәуекелдеріне талдау
жасай келіп, келесілерді атап көрсетуге болады:
• көптеген ұйымдардың өндірістік құлдырауы және қаржылық
тұрақсыздығымен, бірсыпыра шаруашылық байланыстары-ның жойылуымен
байланысты экономиканың дағдарысты жағдайы;
• банк жүйелерін құрудың аяқталмаушылығы;
• кейбір негізгі заң актілерінің жоқтығы немесе жетілдірілмегендігі,
база мен нақты ахуал арасындағы сәйкессіздік;
• инфляция.
Бұл жағдайлар туындайтын банк тәуекелдері мен оларды зерттеу әдістеріне
түбегейлі өзгерістер енгізеді. Дегенмен, аталмыш жағдай тәуекелдердің
туындауы мен олардың даму деңгейінің үрдістеріндегі ортақ проблемалардың
болуын жоққа шығармайды.
Тәуекелдер нақты деректерден, бүгінгі жағдай мен болашақ дамуға баға
берудегі ауытқушылықтарданпайда болады.Бұл ауытқулар оң және теріс болуы
мүмкін.
Тәуекел – бұл көпшілігі сәйкес келмейтін, ал кейбір жағдайларда қарама-
қайшы негіздерге ие күрделі, жүйелі құбылыс болып саналады. Тәуекел:
Болуы мүмкін қауіп пен сәтсіздіктің шегі.
Сәтті бастау негізінде үміт ете отырып жасалатын қызмет.
Бірнеше баламалы ахуалдан бірін таңдай отырып, қателік жасау немесе
табысқа жету сияқты әртүрліше түсіндіріледі.
Теорияға сәйкес, тәуекелге мыналар тән болып саналады:
• белгісіздік;
• баламалықты таңдаудың қажеттілігі;
• баламалықты жүзеге асырудың ықтималдылығын бағалау мүмкіндігі.
Көрсетілген элементтер белгілі бір тәуекел ету жағдайында шешім
қабылдайтын нақты тұлғаның қызметімен тәуекелдің байланысты екендігін
анықтайды.Соған сәйкес, тәуекел шешім қабылдау мен оны жүзеге асыру
сатысында өмір сүреді.
Тәуекел қарамақайшылық, баламалылық, белгісіздік сияқты белгілермен
сипатталады.
Қарамақайшылық- мынадай жағдайларда көрінеді. Біріншіден, тәуекел оң
нәтиже алуға бағытталған.Екіншіден, ол субъективизмге және объективті
заттарды елемеушілікке әкеледі.
Баламалылық – екі немесе одан да көп мүмкіндіктерден іс-қимыл жасау
нұсқасын таңдауды болжайды. Егер таңдау жоқ болса, онда тәуекел де жоқ.
Баламалылық әртүрлі күрделілік дәрежесіне ие.
Белгісіздік – бұл ең алдымен сенімнің, бір жақтылықтың болмауы.
Тәуекелдің – субъективті және объективті екі тұжырымда-масының аражігі
ажыратылады. Объективті тұжырымдама салыстырмалы түрде алып қарағанда оның
болуы немесе болмауы белгісіз тәуекелден туындайды. Субъективті
тұжырымдама, тәуекел-қатердің қауіптілігі мен болуы мүмкін зардаптарын
ескере отырып, мінез-құлық нұсқаларын таңдауы-на негізделетін тұжырымда
болып саналады.
Сонымен, шығындардың (тәуекелдердің) болу мүмкіндігі күні бұрын
қаралғанда (ара салмағы есептелгенде) және сақтандырылғанда ғана пайда
алуға болады. Сондықтан да коммерциялық банктердің қызметіндегі
экономикалық тәуекел проблемаларына маңызды түрде назар аударылуы тиіс.
Солардың ішіндегі негізгілеріне банк тәуекелдерінің жіктелуі, банктердің,
жекелеген қарыз алушылардың, кәсіпорындар топтарының, салалардың
экономикалық, саяси және өзге де тәуекелдерді есептеу әдістері мен негізгі
баға берулері жатады.
Банк тәуекелдерін жіктеудің негізі болып қаланған неғұрлым маңызды
элементтерге мыналар жатады:
• коммерциялық банктің үлгісі (типі) немесе түрі;
• клиенттердің құрамы;
• банк тәуекелдерінің пайда болуы немесе әсер ету аясы;
• тәуекелдерді есептеу әдісі;
• банк тәуекелінің дәрежесі;
• тәуекелдерді уақыттар бойынша бөлу;
• тәуекел есебінің сипаты;
• банк тәуекелдерін басқару мүмкіндігі.
Тәуекелдер уақыт бойынша ретроспективті ағымдағы және болагақтағы болып
бөлінеді.
Ретроспективті тәуекелдердің сипатына және оларды төмендету тәсілдеріне
талдау жасау ағымдағы және болашақтағы тәуекелдерді неғұрлым дәл болжауға
мүмкіндік береді.
Банк тәуекелдерін дәрежесі (деңгейі) бойынша төменгі, баяу және толыққа
бөлуге болады.
Банктер өз қызметтерін жүргізу процесінде пайда болған жерлері, олардың
деңгейіне әсер етуші сыртқы және ішкі фактолардың жиынтығы бойынша бірінен-
бірі өзгешеленетін тәуекелдердің әртүрлі жиынтығымен бетпе-бет
келеді.сондай-ақ тәуекелдердің барлық түрлері өзара байланысты және
банкттердің қызметіне өзіндік әсерін тигізнді. Тәуекелдің бір түрінің
өзгеруі қалған барлық түрлерінің түгелге жуығының өзгеруін туғызады.
Осылардың барлығы табиғи түрде нақты тәуекел деңгейін талдау әдістерін
таңдау мен оны оңтайландыру бойынша шешім қабылдауды қиындатады, көптеген
өзге тәуекел факторларына тереңдете талдау жасауға әкеледі. Сондықтан да
олардың деңгейін талдаудың нақты әдістерін таңдау мен оңтайлы факторларды
іріктеп алу өте маңызды болып саналады.
Банк тәуекелдерінің жоғарыда келтірілген жіктеу элементтері аса маңызды
және өзіндік сипаты бар болып саналады. Енді әрбір элементті қысқаша жеке-
жеке қарастырып көрсек.
Банк тәуекелінің үлгісі (типі) немесе түрі. Мамандандырылған, салалық,
әмбебап коммерциялық банктер тәуекелдердің әртүрлі жиынына ие, осыған орай,
егер бұл инновациялық банк болатын болса, онда тәуекелдің жоғарылылығы жаңа
технологияларға несие берумен байланысты болады. Салалық банк – нақты
салалардағы тәуекелдерге ие кәсіпорындар, ал холдингтік банктер бағалы
қағаздар мен операциялар жасауда тәуекелдерге кездеседі. Әмбебап
коммерцтялық банктер сан алуан операциялар жүргізу арқылы кез-келген
тәуекелге барады, дегнмен бір операциялардан пайда болған өзінің шығындарын
келесі бір операциялардың кірістерімен жабуға атылмыш банктердің үлкен
мүмкіндіктері бар.
Клиенттердің құрамы және тәуекелдердің туындауы. Қарыз алушыларға бөлек-
бөлек берілген шағын және ірі несиелер банк тәуекелдеріне әртүрліше әсер
етеді. Ұсақ қарыз алушылар экономикадағы кездейсоқтыққа көбірек тәуелді
немесе бір саланың, аймақтың, елдің бір немесе қарыз алушылар тобына
берілетін ірі несиелері өтімдікке, несиелерді банкке қайтаруға, қарыз
алушыларды таңдауға күштіәсер ету мүмкін. Олардың несие қабілеттілігін
анықтау, өз клиенттерінің қаржылық тұрақтылығын бақылау банктер
менеджментінің маңызды қызметі болып саналады. Бір қарыз алушының (топтың)
берешек көрсеткіші банк үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
белгілеген пруденцияалды нормативке жатады.
Банк тәуекелдерінің туындау аясы мен оның әсері. Тәуекелдердің туындау
аясы үш топ арқылы берілген: ел (елдердің) тәуекелі; банктің өзінің
қаржылық сенімділік тәуекелі (капиталдың жетіспеушілігі, өтімдік тепе-
теңдігінің ақталмауы, міндетті резервтердің жеткіліксіздігі);
операциялардың жекелеген түрлерінің тәуекелі – бұл уақытында төлемеу,
қайтармау тәуекелі, банк кепілдіктерінің тәуекелі.
Банк тәуекелдерін есептеу әдісі бойынша. Нарықтық экономика жғдайында
елдің орталық банкі (Ұлттық банкі) коммерциялық банктер үшін өтімдік
нормативтерін әзірлейді және белгілейді. Тәуекелдерді есептеу әдістері
кешенді (банк тәуекелдерінің мөлшерін бағалау және болжау, өтімдіктің бүкіл
нормативтерін сақтау кезінде), тәуекел банк операцияларының жекелеген
немесе топтары бойынша тәуекел коэффициенттерінің шкалаларын құруға
негізделген жеке тәуекел болады.
Тәуекелді салмақтау (өлшеп көру) дәрежесі. Банк тәуекелінің дәрежесі
банктің аталмыш операциялар бойынша көрсетілген. Активтердің әрбір тобына
тәуекел дәрежесін төмендететін түзету коэффициенттері беріледі. Кепілдік
беру мүмкіндіктеріне қатысты сол, бір тәуекелдің өзі тәуекелді салмақтаудың
әртүрлі дәрежесіне ие болу мүмкін.
Операциялар мен тәуекелдерді есепке алу сипаты. Бұл баланстық және
балансқа кірмейтін операциялар бойынша тәуекел.
Банк тәуекелдерін басқару мүмкіндіктері. Бұл жерде тәуекелдер реттеуге
мүлде жатпайтын ашық тәуекелдер мен реттелетін, ол бойынша шектеулер
енгізілген жабық тәуекелдерге бөлінеді.
Сонымен, банк тәуекелдерінің экономикалық жіктеуі (классификациясы)
өзінің негізі мен банк қызметіне тереңдеп енуіне қарай алуан түрлі болып
саналады.
1.2 Банк тәуекелдерінің түрлері және олардың сипаттамасы
Банк тәуекелдері өзінің алуан түрде көрінуіне, пайда болу аясына, банк
үлгілер мен олардың операцияларына, клиенттердің құрамына қатысты белгілері
бойынша ажыратылады және оларды әртүрлі көзқарастар тұрғысынан зерттеу
маңызды болып саналады.
Банктің өз бетімен жүргізген операциялары бойынша тәуекелдерге несие,
пайыздық, валюталық, қоржындық тәуекелдер мен уыстан шығарып алған қаржы
пайдаларының тәуекелдері жатады.
Несие тәуекелі – несие берушіге есептелетін негізгі берешек пен
пайыздарды қарыз алушының оған уақытында қайтара алмау қаупі.
Пайыздық тәуекел – коммерциялық банктердің, несие мекемелерінің,
инвестицияық қорлардың берілген несиелер бойынша ставкаларының үстінен,
тартылған қаражаттар бойынша оларға төленетін пайыздық ставкаларды өсіріп
жіберу нәтижесінде шығынға бату қаупі.
Валюталық тәуекел шетел валюталарының бірінің өзге валютаға, оның
ішінде сыртқы экономикалық, несие және басқа да валюталық операцияларды
жүргізу негізінде ұлттық валютаға қатынасы бойынша бағамының өзгеруімен
байланысты валюталық шығындардың болу қаупін білдіреді.
Қоржындық тәуекел – бағалы қағаздар нарығындағы шығындардың болу
мүмкіндігі. Уыстан шығарып алған пайдалар тәуекелі – бұл қандай да бір
шаралардың жүзеге асырылмауы немесе шаруашылық қызметінің тоқтауы
нәтижесінде пайда болатын жанама қаржы залалдарының тәуекелі.
Бұдан тыс қары, банктің әкімшілік-шаруашылық шығындарын өтеуге
қабілетсіздігімен байланысты тәуекел туралы да жиі айтылады.
Атап өткен тәуекелдердің бүкілі бір-брімен өзара байланысты. Пайыздық
ставкалар тәуекелі өзіндік тұрғыдан дербес болып саналады, өйткені несие
ресурстары нарығындағы коньюнктурамен байланысты болып саналады және банкке
тәуекелді емес фактор ретінде әсер етеді. Дегенмен, егер банк нарықтың
пайыздық ставкаларының өзгеруіне бейімделмейтін болса, ол тәуекелдердің
бүкіл тізбегінде несие тәуекелін арттыра түсетін болады.
Банк тәуекелдерінің сипаттамасы банк қызметіне байланысты
тәуекелдердің, сол сияқты банк қызметі мен байланысты емес тәуекелдердің
белгілері бойынша беруге болады. Тәуекел түрлерінің жіктеуі төменде беріліп
отыр (кесте 1).
Кесте 1
Банк тәуекелдерінің жіктелуі
Банк тәуекелдері өтімдік (ликвидитті) тәукеліне және табыс тәуекеліне
бөлінеді. Оларға мыналар жатады:
• депозиттік тәуекел;
• күшін ұзарту (проглонгация) (салымдарды ұзақ мерзімге созу) тәуекелі;
• несие тәуекелі (ссудалармен олар бойынша пайыздарды қайтарып алмау);
• жаңадан жоспарланбайтын несиелер тәуекелі;
• жаңа қызмет түрері бойынша тәуекелдер.
Табыс тәуекелі жұмысшылардың кәсіби салаларына қатысты.
Мұндай тәуекелдердің келесі түрлерін бөліп көрсетуге болады:
• несие тәуекелі;
• валюталық тәуекел;
• ел (елдер) тәуекелі;
• салалық тәуекел.
Несие тәуекелі – қарыз алушының негізгі борышты уақытылы төлей алмау
тәуекелі. Банктер кірістердің негізгі бөлігін несие қызметінен алады.
Сондықтан да олардың міндеті клиенттің ссуданы қайтармау ықтималдығына
қатынасы бойынша әлеуетті пайданы бағалауынан тұрады. Сондай-ақ мынаны атап
өту көзделеді: несие беру кезіндегі әлеуетті шығындар тәуекелі берілген
міндеттемелер мен кепілдіктерге, сыртқы сауданы, бағалы қағаздар мен
операциялар жасауды акцепттеу мен қаржыландыруға, валюталар айырбасына,
фъючерлік контрактыларға, СВОП, опциондарға қатысты болады.
Әлеуетті несие тәуекелдері операцияларға және операциялардың сатыларына
байланысты бөлінеді (мысалы, мәміле жасау сәтіндегі Форвард).
Банк тәуекелдері негізгі пайда болу факторлары бойынша экономикалық
және саяси болады. Саяси тәуекелдер – бұл саяси жағдайдың өзгеруімен
байланысты, кәсіпорындар қызметінің нәтижелеріне қолайсыз әсер ететін,
шекараны жабу, тауарларды басқа елдерге шығаруға, елдің аумағында әскери
қимылдар жүргізуге тыйым салу сияқты тәуекелдер болып табылады.
Экономикалық (коммерциялық) тәуекелдер – бұл банктің өзіне немесе ел
экономикасындағы қолайсыз өзгерістермен байланысты туындаған тәуекелдер.
Тепе-теңдік сақталмаған (несбалансированный) өтімдік тәуекелі (төлем
міндеттемелерін уақытылы орындаудың мүмкін еместігі) жеке тәуекелдер
шоғырландырылған экономикалық тәуекелдің неғұрлым кең таралған түрі болып
саналады. Экономикалық тәуекелде сондай-ақ нарық конъюнктурасы мен басқару
деңгейінің өзгеруімен берілген.
Тәуекелдің бұл негізгі түрлері өзара байланысты болып табыады,
сондықтан да оларды іс жүзінде бөлу өте қиынға соғады. Саяси және
экономикалық тәуекелдер өз кезегінде сыртқы және ішкі әсер ету аясына
тәуелділікте болуы мүмкін.
Коммерциялық сыртқы тәуекелдер еларалық, валюталық және кездейсоқ
апаттар тәуекелдері болуы мүмкін.
Еларалық (страновые) тәуекелдер банктер мен мекемелер (бірлескен
банктер – БББ) қызметін интернационалдандырумен, ңғаламды тәуекелдердің
болуымен, тікелей байланысты және клиент-елдердің немесе контрогент-
елдердің, импортаушылар мен экспорттаушылардың саяси-экономикалық
тұрақтылықтарына қатысты болады. Олар шетел капиталының қатысуымен құрылған
барлық банктер мен негізгі лицензиясы бар банк мекемелері үшін маңызды
саналады. Банк басшылығының жіберетін негізгі қателіктері шетел
контрагентінің қаржылық тұрақтылығын дұрыс бағалаумен байланысты болады.
Тұрақты түрде жариялап отыратын БЕРИ индексі еларалық тәуекел деңгейін
талдаудың ұсынылатын тәсілдерінің бірі саналады. Оның көмегімен еларалық
тәуекел деңгейі күні бұрын анықталады.
Еларалық тәуекел белгілі ел валютасының өзге бір ел валютасына еркін
аударылу тәуекеліне, трансферт тәуекелне немесе төлем муратогийі
тәуекелдеріне негізделіп құрылымданады.
Еларалық тәуекел деңгейін талдаудың бірегей әдістемесін Швейцарияның
банк корпорациясы қолданады. Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін-ақ еларалық
тәуекел дәрежесін анықтаумен айналысуға өкілеттік алған банктер мен банк
екмелерінің қызметі тұрғыдан алдыңғы шептік және штаттық болып бөлінеді.
Алдыңғы шептегілер ең маңызды бағалар беруді жинаумен айналыса отырып
сонымен бір мезгілде штабтық банк мекемелері сияқты нақты мемлекет немесе
аймақтың экономикалық-саяси тәуекел жағдайларына тәуелсіз ғылыми болжамдар
жасады. Одан кейінгі уақыттарда бұл зерттеулер тұрақты сипатқа ие болып,
стандарттық үлгілер бойынша ресімделе бастады.
Шамамен 1980 жылы Швейцарияның банк корпорациясының экономикалық банк
бөлімі еларалық тәуекел деңгейін анықтаудың жаңа, жүйеленген және дәл де
айқын мөлшерленген қағидалар жасады. Бұл қағидалар постулатқа негізделді.
Жоғарыда айтылғандардан келесідей негізгі қағидалар шығарылды: еларалық
тәуекелді болжау мемелкеттік құрылыстың құрылымдық және сапалық
сипаттамаларын талдауға, сондай-ақ сандық деректермен арасалмақты зерттеуге
негізделген көрсеткіштерге сүйенуі тиіс; жағдайдың жоғары тәуекелділігі
туралы қорытындылардың себебптері толық түсінікті болуға тиісті.
Валюталық тәуекел немесе бағамдық (курстық) шығындар тәуекелі банк
операцияларының нарығын интернационалдандырумен, трансұлттық кәсіпорындар
мен банк мекемелерін құрумен және олардың қызметін ұлғайтумен байланысты
болады және валюта бағамының ауытқуы нәтижесінде ақша шығындарының болуы
мүмкін.
Валюта тәуекелін басқаруға алғашқы талпыныс өзгермелі бағамдар
енгізілген 70 жылдардың басынан бастап жүзеге асрыла бастады.
Өзінің тарапынан, валюталық тәуекелдер мынадай түрде құрылымданады:
а) коммерциялық, яғни оның алдында борыштының кепілдің өз міндеттемесі
бойынша есептесуді қаламайтындығымен немесе мүмкін еместігінің байланысты
тәуекелдер;
б) конверсиялық, яғни нақты операциялар бойынша валюталық шығындар
тәуекелі. Бұл тәуекелдер нақты мәселелер тәуекеліне негізделіп
құрылымданады. Конверсиялық тәуекелдерді азайтудың ең көп таралған әдістері
болып мыналар саналады:
- хеджерлеу, яғни әрбір тәуекел мәмілелер үшін орын толтырылған
валюталық айқындамалар жасау, басқаша айтқанда бір валюталық тәуекел –
пайдалар немесе шығындардың – тиісті өзге тәуекелдермен орнын толықтыруы
болады;
- екі түрге ие валюталық своп. Біріншісі әртүрлі екі елдегі екі тарап
әртүрлі валюталарда көрсетілген, қайтарудың бірдей мерзімдері және
тәсілдерімен бір-біріне теңестірілген несиелер береді. Екінші нұсқа – екі
банкі арасындағы спот ставкасы бойынша валютаны сатып алу немесе сату жәй
келісімін білдіреді. Своптың параллель (қатар) несиелерден өзгешелігі өзіне
төлем пайыздарын енгізбейді;
- Мэтчинг әдісі деп аталатын актив және пассив бойынша тәуекелдермен
өзара есеп айырысу, мұнда валюталардың түсімін оның сыртқа шығу көлемінен
шегеру жолымен банк басшылығы оның мөлшеріне әсер ету мүмкіндігіне ие
болады. Осы мақсатта банк мекемелерінің бүкіл бөлімшелерінің қызметін
үйлестіру жоғары деңгейде болуы тиіс.
в) трансляциялық тәуекелдер баланстардың және шетелдегі филиалдар
пайдалар мен шығындар шотының активтері мен пассивтерін қайта бағалау
кезінде туындайды.
Бұл тәуекелдер өз кезегінде валюталарды қайта санау мен оның
тұрақтылығын және өзге де бірқатар фоакторларды таңдауға байланысты болады.
Қайта санау трнасляция әдісі немесе тарихи әдіс бойынша жүзеге асырылуы
мүмкін. Кейбір банктер бүкіл ағымдағы операцияларды ағымдағы бағам бойынша,
ал ұзақмерзімдік операцияларды – тарихи әдіс бойынша есепке алады; келесі
бір банктер қаржы операцияларының тәуекел деңгейін ағымдағы бағам бойынша
талдайды, ал тағы бір банктер – тарихи әдіс бойынша; үшінші бір банктер
есепке алудың екі тәсілінің бірін таңдайды және соның көмегімен өзінің
тәуекел операцияларының бүкіл жиынын бақылайды. Олар стратегияны
айқындауға, сол сияқты банктер мен банк мекемелері қызметінің тактикалық
бағдарламаларын әзірлеу үшін пайдалануы мүмкін.
Стратегиялық тұрғыдағы валюта тәуекелдерінен қорғау банктің өзінің, сол
сияқты оның контрагенттері мен клиенттерніңі белсенді баға саясатымен,
сақтандыру түрлері және оның құнымен, сақтандыру компанияларының сенімділік
дәрежесімен тығыз байланысты болады.
Негізінен, валюталық тәуекелдерді басқарудың бүкіл сыртқы әдістері
оларды көбейтуге бағдарланған. Осы мақсатта форвардтық, фъючерлік,
опциондық сияқты шұғыл валюталық операциялар неғұрлым кең түрде
қолданылады. Валюта спот (тез арада немесе екі күндік есеппен), своп
(спотфорвард, әртүрлі банктер арасындағы спот) немесе форвард (банк пен
клиент арасындағы аутрайт) жағдайлары негізінде сатылады.
г) форфетерлеу тәуекелі, форфетер регресс құқынсыз экспорттаушының
бүкіл тәуекелін өзіне алғанда туындайды. Сонымен бір мезгілде форфертерлеу
тәуекел деңгейін:
• болуы мүмкін міндеттемелердің баланстық өзара қатынасын ықшамдау;
• қаржылық тұрақтылықты одан әрі нығайту мүмкіндігін беретін өтімдік
жағдайын жақсарту;
• болуы мүмкін қиындықтарды сақтандыру жолымен шығындардың ықтималдығы мен
болу мүмкіндігін азайту;
• пайыздық ставкалардың ауытқуымен байланысты тәуекелдерді азайту, тіпті
болдырмау;
• валюталар бағамның ауытқуымен және борышкердің қаржылық тұрақтылығының
өзгеруімен байланысты тәуекелдер деңгейін қайта азайту;
• векселдер және өзге төлем құжаттары бойынша ақшаны өндірудегі несие
беретін мекемелердің қызметімен байланысты тәуекелдер мен шығындардың
жоқтығы жолымен төмендету арқылы өзінің басымдығын көрсетеді.
Кездейсоқ апат тәуекелі немесе форс-мажорлық жағдай (РФО) сондай-ақ
сыртқы тәуекелге жатады. Ол, негізінен, табиғаттың дүлей құбылыстарының
болуы немесе болмауы және сонымен байланысты болатын зардаптарға қатысты
болады.
Өздерінің банкпен немесе өзге банк мекемелерімен жүзеге асыратын
экспорттық-импорттық операцияларының оңтайлы формаларын іріктеп таңдап алу,
сыртқы тәуекелдердің деңгейін төмендетудің негізгі тәуекелдерінің бірі
болып саналады.
Тәжірибеде, сыртқы экономикалық операцияларды жүзеге асырудың келесідей
негізгі екі формасы жиі түрде кездеседі:
а) тікелей операциялар, оған тікелей экспорт-импортты, әртүрлі
делдалдардың көмегімен немесе еншілес кәсіпорындар мен филиалдар,
инвестициялық операциялар арқылы сыртқы экономикалық байланыстарды жүзеге
асыруды жатқызуға болады;
б) жанама операцияларға лицензияларды сату және сатыпалу; франчейздік
операцияларды жүзеге асыру; техникалық, басқару қызметін көрсету туралы
шарт жасау; жаңа технологияларды сатып алу немесе ноу-хау кіреді.
Аймақаралық және сыртқы экономикалық байланыстарды жүзеге асырудың бұл
формалары өзінің қызметін жоғары еларалық (странового), валюталық (өз
елінде және әріптестердің елінде), несиелік, қоржындық тәуекелдер
жағдайында жүзеге асырылатын банктер үшін ұсынады.
Ішкі тәуекелдер банктің түрі мен өзіне тән белгілеріне, қызмет
(операцияларының) сипатына және оның әріптестерінің (клиенттер мен
контрагенттердің) құрамына қатысты болады.
Банктің түріне байланысты тәуекелдер.
Банктер мен банк мекемелері мемлекттік және жекеменшік (мемлекеттік
емес) болуы мүмкін, өздерінің тараптарынан олар кооперативтік және
коммерциялық бантерге бөлінеді. Коммерциялық банктердің –
мамандандырылған,салалық және әмбебап үш үлгісі (типі) өмір сүреді.
Тәуекелдердің барлық түрлері олардың әрбірінде болады, дегенмен олардың
туындау жиілігінің ықтималдығы мен өзгешелікті белгілері банк мекемсі
үлгісінің өзіне қатысты болады.
Әмбебап коммерциялық банктер іс жүзінде банк қызметінің барлық
түрерімен (несие беру, есеп айырысу және қаржылық) айналысады. Кейінгі
уақыттарда әмбебап коммерциялық банктер әртүрлі бағалы қағаздар, лизинг,
факторинг, клиринг және т.б.с.с. дәстүрлі түрде жүзеге асыруды қолға ала
бастады.
Мамандандырылған коммерциялық банктер өздерінің қызметін, негізінен,
нақты қызметтер көрсетуге бағдарлауда. Мысалы, инновациялық, инвестициялық,
ссудалық жинақ, ипотекалық, депозиттік, клирингтік және өзге банктер.
Жекелеген банктер өздерінің жұмыстарын салалық (ауыл шаруашылығы,
өнеркәсіп, құрылыс) немесе қызметтік (биржалық, сақтандыру, трасталық,
кооперативтік, коммуналдық) белгілері бойынша бағдарлайды.
Алуан түрлі коммерциялық банктер бетпе-бет келетін ішкі тәуекелдердің
деңгейі мен түрлері, негізінен, олардың қызметінің өзіндік ерекшеліктеріне
қатысты болады.
Мамандандырылған коммерциялық банктер, мысалы, инновациялық банктер
жаңа технологияларға несие берумен байланысты тәуекелдерге барады. Іріктеп
жасалған статистикалық талдаулар нәтижелеріне сәйкес, әлеуетті
тиімділігінеалдын ала біліктілік тұрғысынан баға берусіз технологиялық
жаңалықтарды іске қосу ең үлкен тәуекелді білдіреді. Соған қарамастан
инвестициялық банктердің көпшілігі, мысалы, қоржындық тәуекелдердің неғұрым
төмендеңгейіне ие, өйткені олардың клиенттеріне бағалы қағаздардың несие
қоржындарын басқару бойынша алуан түрлі қызмет ұсыну мүмкіндігі бар.
Сөйтіп, олар белгіленген кірістерді ала алады.
Салалық банктерде тәуекелдер деңгейі үшін нақты саланың түрі мен
ерекшелігі (ескі немесе жаңа, болшағы зор, стратегиялық және т.б.) басты
маңызға ие. Ал әмбебап банктердің қызметі екі үлгінің тәуекеліне барады.
Банк операцияларының сиптымен байланысты тәуекелдер.
Ьанк операцияларының сипатына қтысты тәуекелдер баланстық немесе
тысқары операциялардың ерекшеліктерімен байланысты болуы мүмкін: екеуі де
активті және пассивті операциялар тәуекелдеріне бөлінеді.
Пассивтік операциялар тәуекелдері.
Банк осы пассивтік операциялардың көмегімен активті банк операцияларын
жүзеге асыру үшін өз ресурстарын реттейді. Жарғылық капиталды
қалыптастыруға (көбейтуге) пайдадан аударымдар жасау; өзге заңды
тұлғалардан алынған несиелердің мөлшері,; депозиттік операциялар
коммерциялық банктердің пассивті операцияларына жатды. Пассивті
операциялардың тек бірінші тобы ғана банктердің меншікті қаржыларын
қалыптастырады. Өзге заңды тұлғалардан банк ссудаларын алу ең алдымен
банктер балансының өтімдігін жедел реттеу немесе болжап білмеген несиелерді
беру үшін қажет болады.
Депозиттік операциялар – бұл салымдарға немесе талап еткенге дейін
немесе белгілі бір мерзімге заңды тұлғалардың немесе жек тұлғалардың
қаражаттарын тарту операциялары. Депозиттер шұғыл, талап еткенге дейін,
жеке тұлғалардың жинақ салымдары, бағалы қағаздар түрінде болуы мүмкін.
Пассивтік оперциялар тәуекелдері активтік операцияларды ресурстармен
қамтамасыз етудегі болуы мүмкін қиындықтармен байланысты болады.
Банктер депозиттерді қалыптастыру бойынша тәуекелдің алдын алу үшін
пассивтік және активтік депозиттік опрациялары, яғни кәсіпорындардың
банктегі салымдары мен бір банктің басқа банкте орналасқан салымдары
арасындағы оңтайлы арақатынасты сақтауы; ұтқыр (мобильдік) қаржылардың
деңгейі мен сапасын арттыру үшін сақтауға тартылатын бағалы қағаздардың
мөлшері мен өтімдігін анықтауы, меншікті қаржылар мен тәуекел активтердің
дұрыс саналатын ең төменгі арақатынасын табуы көзделеді.
Активтік операциялар тәуекелдері.
Активтік операциялар тәуекелдері банктер өз қызметтерін жүргізуі
процесінде тұрақты түрде көздейтін пайыздық тәуекел деңгейімен байланысты
болады. Пайыздық тәуекелді басқару активтер мен пассивтерді басқарудан
тұрады.
Активтерді басқару банктің өзінің өтімдік деңгейіне және оның
клиенттерінің бағалы ағаздар қоржынына, сондай-ақ бәсекелестік дәрежесіне,
ал пассивтерді басқару – ссудаларды беру үшін қаржыларды ала алу
мүмкіндігіне қатысты болады.
Қоржындық (портфельдік) тәуекел.
Қоржындық тәуекел бағалы қағаздардың жеклеген үлгілері бойынша, сондай-
ақ ссудалардың бүкіл санаттары бойынша шығындар ықтималдығынан тұрады.
Қоржындық тәуекелдерге қаржылық, өтімдік, жүйеі және жүйеі емес
тәуекелдерге бөлінеді. Банктерді, акционерлік қоғамдардың, кәсіпорындардың,
оның ішінде бірлескен банктердің қарызға берген қаржылары неғұрлым көп
болса, олардың акционерлері мен құрылтайшылары үшін қаржылық тәуекел де
соғұрлым жоғары болады. Сонымен бір мезгіледі қарызға беілетін қаражаттар
қаржыландыудың маңызды және тиімді көзі болып саналады, өйткені бағалы
қағаздардың қосымша санын шығарып, оны сатуға қарағанда ол жиі түрде
арзанға түседі.
өтімдік тәуекелі – бұл қаржы активтерінің қол ақшаға жеел айналу
қабыілеті. Орталық биржаларда акциялары айналым жасайтын асаірі және
белгілі өндірушілер мен банктердің мұндай тәуекелдері аз болады. Ал шағын
фирмалр, әсіресе жаңадан құрылған, венчурлық фирмалардың тәуекелдері
неғұрлым жоғары болады еп айтуға болады. Мұнай жағдайда делдалдарды таңауға
айырықша назар аудару қажет болады.Қаржы делдарының негізгі түрлері,
олардың құқықтары мен міндеттерінің өзіндік ерекшеліктері банктредің
іскерлік белсенділіктеріне үлкен әсерін тигізеді. Оларды дұрыс таңдау
сондай-ақ тәуекелдердің барлық түрлерінің деңгейіне әсер етеді.
Жүйелі түрде болатын тәуекел акцияларға, олардың кіріс келтіушілігіне,
облигациялар бойынша ағымдағы және күтілетін пайыздарға, күтілетін дивидент
пен жалпы нарықтық ауытқулардан туындаған қосымша пайдаға бағалардың
өзгеруімен байланысты болады. Ол пайыздық ставкалардың өзгеру тәуекелін,
жалпы нарықтық бағаның өзгеру тәуекелі мен инфляция тәуекелін біріктіреді.
Жүйелі түрде болмайтын тәуекел нарық жағдайына қатысты болмайды және
нақты кәсіпорынның, банктің ерекшелігі болып саналады. Қаржылық ресурстарды
баламалы салалардың болуы, тауар және қор нарықтарының конъюнктурасы жүйелі
емес қоржындық тәуекел деңгейіне әсер ететін негізгі факторлар болып
саналады. Жүйелі түрде болатын және жүйелі түрде болмайтын тәуекелдердің
жиынтығы инвестициялар тәуекелі деп аталады.
Жалпынарықтық бағаның түсу тәуекелі.
Жалпынарықтық бағаның түсу тәуекелі – бұл қандай да бір қаржылық
активтер бойынша толық алынбайтын кірістер тәуекелі. Жиі түрде ол бүкіл
бірмезгілде айналым жасайтын бағалы қағаздар нарығындағы бағаның түсуімен
байланысты болады.
Инфляция тәуекелі.
Инфляция тәуекелі – бұл салалардың өмірлік кезңімен (циклімен)
айқындалатын тәуекел. Салалардың дамуына әсер ететін негізгі факторлар
мыналар болып саналады:
а) экономиканы қайта бағдарлау, ол әлемдегі, жекелеген аймақтардағы,
елдердегі, нарықтардағы жалпы экономиклық тұрақсыздықпен, сондай-ақ
ресурстарға бағаның өсуімен байланысты факторлар;
ә) ішкі және әлемдік өткізу нарықтарындағы сұраныстың өзгеоуі;
б) өркениеттің жалпытарихи дамуы.
Несие тәуекелі.
Тәуекелдің бұл түрі бірдей дәрежеде банктерге де, сол сияқты олардың
клиенттеріне де жатады және өнеркәсіптік; реттеу және тасымалдап жеткізу
тәуекелі қандай да бір себептермен шарттық қатынастардың орындалмауымен
келісілген; ресурстардың түрлерін трансформациялаумен байланысты тәуекел
және форс-мажорлық жағдайлар тәуекелі болуы мүмкін.
Қарыз алушылардың несие алуы мен төлем қабілеттілігіне талдау жасау
несие беру тәуекелін азайтудың негізгі әдісі болып саналады. Осыған орай
банк епілдік беруді талап етуге құқылы. Банк сондай-ақ қарыз үшін кепілге
берген мүліктің сапасын, оның өтімдік деңгейін, несие көлемімен оның
нарықтық құнының арақатынасын бақылап отыруы қажет.
Көлік тәуекелі.
Көлік тәуекелі айырықша қызығушылық туғызады. Олардың жіктеуі бірінші
ретПарижде (1919 ж.) Халықаралық сауда платасында келтірілді және 1936 жылы
ИНКОТЕРМС-тің алғашқы ережесі жария етілген кезде бір жүйеге түсті. Соңғы
түзетулерден соң (1990 ж.) әртүрлі көлік тәуекелдері дәрежелері бойынша Е,
Р, С және О төрт топқа жіктеледі.
Е тобы – жабдықтаушы (сатушы) тауарды өзінің меншікті қоймаларында
(ExYork) ұстаған кездегі бір ахуалды білдіреді. Жабдықтаушы мен оның
банкі, сатып алушының тауарды қабылдап алған сәтіне дейін тәуекелдерді
өздеріне қабылдайды. Сатушының қоймысанан соңғы нүктеге дейінгі тасымалдау
тәуекелін ендігі жерде сатып алушы мен оның банкі көтереді.
Ғ тобы тәуекелдерді өткізіп беру мезетін реттейді (белгілі жерде,
белгілі бір портта немее бортынан жүктерді түсіріп болғаннан кейін).
С тобы экспорттаушы, сатушы, оның банкі сатып алушылармен (өзіне
ешқандай тәуекел алмастан) тасымалдау шартын жасаған кездегі ахуалды
білдіреді. Терминдердің соңғы Д тобы бүкіл көлік тәуекелдерін сатушы
көтеретіндігін білдіреді.
Лизингтік және факторингтік тәуекел.
Лизингтік және факторингтік операцияларды жүзеге асыр кезіндегі баспа-
бас (бартерлік) айырбас жасау тәуекелі және клирингтік мәмілелерде сондай-
ақ тәуекел бар.
Лизинг – бұл жаңа техника мен технологияларды дамытуды, нақты негізгі
капиталдың жекелеген элементтерін жедел енгізудің қажеттілігі жағдайында
әсірее маңызды құрал-жабдықтардың сақталуын кеңейтуді, тауарлардың өмірлік
кезеңін (циклін) қысқартуды қаржыландыру әдісі болып табылады.
Қазіргі кезеңдегі лизинг жоғары тәуекелді операция болып саналады.
Сондықтан да шығындарды жабуды банктің резервтік қоры есебінен жүзеге
асырған дұрыс.
Ол лизингтік операцияларды жүзеге асырушы субъектілер арасындағы
қатынастардың формаларына қатысты жедел, қаржылық, қайтымды, халықаралық
болуы мүмкін. Жоғарыда келтірілген лизинг түрлерінің әрбірі тікелей және
жанама, шұғыл және қалпына келтірілетін (револьверлік); таза және толық
болады.
Факторингтік операциялар бойынша тәуекелді азайту үшін қарыз
алушылардың төлем қабілеттіліген, олардың жабдықтаушылармен шаруашылық
байланыстарының және өзара қатынастарының сипатына, төлемдердің құрылымына,
өнімдердің бәсекеге төтеп беру қабілеттілігіне, қарызды қайтару
жағдайларына талдау жасау көзделеді.
Сараптық бағалау әдістерінің көмегімен нақты ахуалға әсерін тигізетін
тәуелді және тәуелсіз, сыртқы және ішкі факторларды талдау, тәуекел
деңгейін өлшеудің негізгі тәсілдерінің бірі болып саналады.
Одан өзге, нарықтық экономикасы дамыған елдердің коммерциялық
банктерінің тәжірибесінде банк кепілдіктерінің жүйесі кең түрде
қолданылады. Кепілдік операцияларына қатысушы банктердің санына байланысты
тікелей, жанама делдалдық операциялардың ара жігі ажыратылады.
Әдетте, төлемдердің сомасы, жағдайы мен мерзімі банк кепілдіктерінің
негізгі элементтері болып саналады. Операциялардың сипаты ескеріле отырып
банк кепілдіктерінің қандай бір үлгісі (типі) қолданылуы мүмкін.
Банк клиентінің ерекшеліктерімен байланысты тәуекелдер.
Банк өзінің негізі бойынша – коммерциялық кәсіпорын. Тәуекелдің барлық
түрлерін азайту қағидасы мен аз шығын жұмсай отырып банктің пайда табу
қағидасы банк-клиент өзара қатынасының негізі болып саналады. Банк шын
мәнісінде өзінің меншікті капиталымен тәуекел ете алады.
Банк тәуекелді азайту мақсатымен клиенттердің салымдарын банк
қызметінің әртүрлі бағыттары бойынша шоғырландырады; несиелерді неғұрлым
шағын сомалар түрінде клиенттердің көп санына беруге тырысады; клиенттерге
консорциалдық негізде үлкен несие сомаларын береді.
Банктердің тәуекел деңгейі клиенттердің санына қатысты анықталады.
Кәсіпорындардың көлеміне байланысты клиенттер – шағын, орта және ірі үш
топқа жіктеледі. Шағын және орта қарыз алушылар неғұрлым икемді, нарықтың,
клиенттің қажеттіліктерін тез сезінеді. Олардың құрылымы жеңіл, сондықтан
да оларға өздерінің іскерлік бағыттарын тез өзгертуге, сөйтіп жоғары пайда
алуға мүмкіндік береді. Дегенмен, олар меншікті капиталдың шектеулілігінен
бәсекеге, саяси немесе экономикалық сипаттағы өзгерістерге төтеп бере
алмайды. Ірі кәсіпорындар керісінше, инертті болып саналады.
Олар нарық қажеттіліктеріндегі өзгерістер мен нақты тұтынушының
қажеттіліктеріне тез шешім қабылдамайды, сондай-ақ кепілді және кепілдіктен
кейінгі сервистік қызмет көрсетудің барлық түрлерін жүзеге асыру, әртүрлі
жарнамаларға көп қаржы жұмсау мүмкіндіктеріне ие. Басқалай айтқанда, олар
әрқашанда орташа пайда мен тиімділікті қамтамасыз етеді. Меншіктің әртүріне
жатушылығы бойынша өндірушілер – мемлекеттік, жеке меншік, кооперативтік,
акционерлік топтарға бөлінуі мүмкін. Соңғы екеуі бірлескен (трансұлттық)
және моноұлттық болады. Осыған байланысты тәуекелдердің алуан түрлері
олардың қызметі процесінде көп немесе аз маңыз атқарады. Банктің мақсаты –
активтік және пассивтік операциялар арасындағы оңтайлы ара қатынасқа ие
болу, қызметтің үзбеліксіз деңгейін қамтамасыз ету үшін өзінің қажетті
өтімдігі мен тиімділігінің деңгейін сақтау үшін өз клиенттерінің қоржынын
таңдау болып саналады. Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл мақсат үшін
тәуекелдердің бүкіл түрлерінің деңгейіне тұрақты түрде талдау жүргізу,
әрбір нақты кезең үшін олардың маңызын анықтау және оларды басқару
тәсілдерінің бүкіл жиынын пайдалану қажет.
Банк тәуекелін реттеу қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалауға емес,
берілген несиелердің жиыны мен бакнтің өзінің меншікті қаражаты арасындағы
белгілі бір арақатынасты белгілеуге негізделеді. Дамыған елдердегі меншікті
және қарызға алған капитал арасындағы арақатынас 1:10-нан 41:100-ге дейінгі
деңгейде болады. Мысалы, АҚШ-тағы меншікті капиталдың қарызға алған
қатынасы – 1:15, бұл қатынас Германияда – 1:30, Швейцарияда – 1:12,
Жапонияда – 1:83. Австрияда бір қарыз алушыға берілетін несие банктің
негізгі капиталының 50 пайызынан асып кетпейтіндей болады. Ал Ирландияда
банк депозитінің жалпы сомасының 1 пайызынан асып кететін депозиттерді бір
салымшының банкке орналастыруына тыйым салынған. Ең ірі деген 10 салымшы
банкте оның депозиттерінің 40 пайызынан асатын сомасын ұстамауы тиіс.
Ұлыбританияда коммерциялық банктер барлық депозиттердің 5% сомасын құрайтын
әрбір депозит туралы Англия банкіге хабарлап отыруы қажет.
Белгияда банктер, реттейтін қалдыптар (нормалар) қаралмаса да банк
комиссиясына депозиттердің жағдайы туралы хабарлап отырады.
АҚШ-та өздерінің АҚШ үкіметі алдындағы міндеттемелерінен құтылмаған,
Халықаралық валюта қорының мүшесі болып саналмайтын елдерге несие беруге
тыйым салатын Джонсон (1934) заңы қолданылады.
Коммерциялық банктер өз тәуекелдерінің деңгейін қандай тәсілдермен
талдайды және қалай болады, тек нақты ахуалға ғана қатысты болады.
1.3 Банк тәуекелдерін басқару және оларды азайту тәсілдері
Қандай да тәуекелдің қолдануға болатын дәрежесін анықтау және тәуекел
ахуалын пайдалануға бағытталған іс жүзінде тез арада шешім қабылдау немесе
қандай да бір операцияларды жүргізуден пайда болуы мүмкін шығындарды
төмендететін шаралар жүйесін (құралдар мен әдістерді таңдау) жасау банктің
тәуекел операцияларын ғылыми басқарудың басты міндеті болып саналады.
Тәуекелдерді басқарудың негізгі құралдарына (әдістеріне) келесілерді
жатқызуға болады:
• тәуекелдерді салмақтай білу қағидасын пайдалану;
• сыртқы тәуекелдерді есепке алу (салалық, аймақтық, сақтандыру);
• банк клиентінің қаржылық жағдайын, оның төлемқабілеттілігн, рейтингін
және т.б. жүйелі талдауды жүзеге асыру; тәуекелдердің бөліну қағидасын
қолдану, несиелерді қайта қаржыландыру;
• несиелерді көбейту саясатын жүргізу банк операцияларының жалпы көлемін
сақтау жағдайында клиенттердің үлкен санына берілген несиелерді шағын
сомалармен кеңірек қайта бөлу;
• ірі несиелерді тек консорцияларды негізде ғана беру (банкаралық
келісімдер бойынша тәуекелдерді бөлу);
• өзгермелі пайыздық ставканы пайдалану;
• депозиттік сертификатты енгізу;
• банктің қайта есептеу операцияларын кеңейту;
• несиелер мен депозиттерді сақтандыру;
• кепіл құқығын енгізу;
• нақты жеке кепілдерді қолдану.
Тәуекелдерді танып білу үшін несие салымдарын орналастыруды бақылайтын
арнайы жүйе құрылу талап етіледі. Осы мақсатта соның негізінде банк саясаты
қалыптасатын аналитикалық жұмыстарды жүргізу үшін қажетті бүкіл
ақпараттарды жедел алуға мүмкіндік беретін деректер базасы жасалады.
Әдетте, жасалған және жасалатын несие және депозиттік шарттар, басқа
банктерден алатын қарыздар туралы шарттар, төлеу мерзімі келмеген тиелетін
тауарларға жұмсалатын несие алу жоспарлы қажеттіліктері туралы мәліметтер,
баланстық есептер бойынша қалдықтар айалымының күнделікті мәліметі,
балансқа кірмейтін есептер бойынша мәліметтер, несиелердің айналымдағы
туралы мәліметтер деректер базасын құру түрінде қаралады.
Банктің несиелік салымын: сенімдіігі жоғары, сенімді, сенімділігі аз,
жоғары тәуекелді төрт топқа жіктеуге болады. Коммерциялық банктің несие
салымдарының жалпы сомасы несиелердің әрбір тобы мен оның өзгеруі үшін
өтімдік коэффициентінің деңгейін болжаудың негізі болып қызмет етеді және
бұрынғы саясатын жалғастыру немесе оны өзгертудің қажетті мүмкіндіктерін
көрсетеді.
Деректер базасы негізінде күнсайын төлемқабілеттілік пен өтімдік
көрсеткіштерінің маңызы ашып көрсетіледі және төлем қабілеттілік пен
өтімдік қалыптары ескеріле отырып, банк операцияларын дамытудың болашағына
талдаулар жүргізіледі. Бұл – банк қаржыларын орналастыру, банктің басқа
кәсіпорындар мен банктердегі қатысуын кеңейту, қосымша кіріс көздерін іздеу
мен оның өтімдігі мен төлем қабілеттілігінің сақталуын талап ете отырып,
коммерциялық банк операцияларын дамыту мәселелерін өзара байланыста шешуге
мүмкіндік береді. Мұндай талдау негізінде банктің өтімдігі мен
төлемқабілеттілігі деңгейінің өзгеруін көре білуге және оларды тұрақтандыру
бойынша қажетті шараларды уақытылы жүзеге асыруға болады.
Коммерциялық банктің төел қабілетсіздігі мен баланстың теңгерілмеген
өтімдігі бойынша тәуекелдерді азайтуға, жасалған талдау мен жүргізілген
маркетингтің нәтижелерін ескеретін саясат арқылы қол жеткізуге болады. Банк
өзінің өтімдік шегінде тұрған жағдайда шұғыл шаралар қолдануға еріксіз
барады. Мұндай шараларға келесілер жатады:
• мерзімдері бойынша пассивтерді қайта топтастыру көмегімен талап
еткенге дейін міндеттемелерді қысқарту;
• өтімді активтерді, оның ішінде несиелерді жеткілікті түрде өтеу
есебінен көбейту;
• қызметтің жекелеген түрлерін дербес баланстарға бөлу жолымен балансты
тазарту;
• меншікті қаржыларды көбейту;
• басқа банктерден қарыздар алу және т.б.
Сақтандыру - тәуекелдерді басқару құралы ретінде. Сақтандыру көмегімен
тәуекелдердің экономикалық және саяси екі негізгі санатын жабуға болады.
Несиелерді сақтандыру өзінің негізі бойынша несие тәуекелін азайтуға
немесе жоюға мүмкіндік береді. Жабдықтаушыларға немесе сатып алушыларға
берілетін коммерциялық несиелер, банк ссудалары, несие бойынша
міндеттемелер мен кепілдіктер, ұзақ мерзімдік инвестициялар және т.б.
негізінен, несиелерді сақтандыру объектілері болып қызмет етеді. Сатушыны
немесе несие беруші-банкті қорғау мүдделері келесілерден тұрады:
борышкердің төлеуге қабілеті болмағанда немесе берілген несиелер бойынша
қарызын борышкер өзге де себептермен төлемеген жағдайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Екінші деңгейлі банктерде тәуекелдерді басқару жүйесінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1Банк тәуекелдерінің маңызы және олардың жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2Банк тәуекелдерінің түрлері және олардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3Банк тәуекелдерін басқару және оларды азайту
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... .19
2. Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінде тәуекелдерді
басқару жүйесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .24
2.1Банк секторындағы несиелік тәуекел-менеджментті басқару ерекшеліктерін
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2Банк жүйесіндегі несиелік портфелді қалыптастыруда тәуекелдер деңгейін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3Банкцентркредит АҚ – ның несиелік портфелін талдау және
бағалау ... ...40
2.4БанкЦентрКредит банкінің тәуекел-менеджментін басқару
әдістері ... ... .43
3. Коммерциялық банктерде банк тәуекелдерін басқару саясатын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..61
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей несиелендіруден түскен пайда банк
пайдасының орасан зор үлесін құрайды. Бір уақытта несиелердің кайтпай
қалуы, әсіресе үлкен көлемді несиелер қайтпай қалуы құлдырауға әкеліп
соқтыруы мүмкін. Сондықтан несиелік тәуекелді басқару кез-келген
коммерциялық банктердің дамуының стратегиясының бірден-бір қажетті бөлігі.
Қаржылық нарықтағы жағдай коммерциялық банктердің төлемді жүзеге
асыру, орта және ұзақ мерзімді несиелер беруге деген қабілетсіздігі,
кәсіпорындардың төлем қабілеттілігіне әсерін тигізумен және өндірістің одан
әрі құлауына алып келуімен қиындатылады. Жалпы дағдарыс атмосферасында
коммерциялық банктер жоғарғы тәуекел жағдайында жұмыс жасайды.
Экономиканың банктік секторының қалыптасуы және дамуы кезеңінде
қаржылық-несиелік инструменттердің кең комплексін орынды қолдануынан
олардың өздерінің өміршеңдігі, ақша нарығындағы операциялардан пайда табу
мүмкіндігі, немесе керісінше капиталды жоғалту және банкроттылық
тәуекелділігіне тікелей байланысты.
Егер банк менеджерлері тәуекелдерді бақылайтын болса, оларға төлем
қабілетсіздігі туралы уайымдамауға болады. Сондықтан олар үшін бірінші
орында сенімділік, табыстылық және тәуекелдерді минималдаудың рационалды
үйлесімділік проблемасы тұр. Қазақстанда потенциалды клиенттер үшін
банктердің сенімділігін анықтаудың қандайда бір әдістемесі жоқ, тек қана
camel жүйесінен басқа, ол тек банктік қадағалау кызметкерлерімен ғана
қолданылуы мүмкін, себебі ол өзінің құрамына банктердің дәлме-дәл есеп
берулерін оқып білуді кіргізеді, бірақ ол ақпаратта коммерциялық құпия
болып саналады. Осыған байланысты банктік тәуекелдер банктің сенімділігіне,
табыстылығына, тұрақтылығына үлкен әсерін тигізетін болғандықтан, біз
әлемдік тәжірибедегі қазіргі заманғы оларды бағалау әдістемелерін оқып
білуіміздің және осы алған білімді еліміздің банктік тәжірибесінде
қолдануымыз абзал.
Тақырыптың тағы бір актуалдылығы қарастырылып отырған несиелік
тәуекелді бағалау әдістері және басқару әдістері Қазақстанның банктік
жүйесінің дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудің жаңа
бағыты болып табылады.
Факторлық талдау негізінде несиелік тәуекелдің банк қызметіне әсерін
зерттеу үшін біз әлемдік тәжірибеге үлкен көңіл аударып отырмыз, және соның
көмегі арқылы ҚР-да қолдануға тиімді де, пайдалы банктік тәуекелдерді
анықтау, одан „қорғану,, үшін әдістерді саралап отырмыз. Осы кешегі күні,
отандық банктер үшін тәуекелдерді реттеу сферасында басты проблема болып
ссуда бойынша төлемеу тәуекелін басқару саналды. Бұл тәуекелдің түрін
реттеуге Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің (келесіде-ҚРҰБ)
пруденциалдық нормативтері бағытталған.
Несиелік тәуекелді минималдау және сенімділікті жоғарылату
облысындағы зерттеулер Қазақстанның банктік жүйесін реформалауда ең
актуалды проблемасы болып отыр. Барлық аталған проблемалар және себептер
осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсаттары мен негізгі
міндеттерін қоюға өз әсерін тигізді.
Жұмыстың мақсаты және міндеттері. Жұмыстың мақсаты болып несиелік
тәуекелді минимизациялау тәжірибесін зерттеу, сонымен қатар несиелеу
жүйесін тиімді жетілдіру мен коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерін
басқару мәселелерін қарастыру табылады. Тәуекелдерді бағалау әдістері,
сонымен қатар Қазақстанның тұрақты банктік жүйесін құру үшін қазіргі
жағдайларға оларды тиімді басқару әдістері өңделіп және жетілдіріліп жатыр.
Қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерін анықтайды:
• тәуекелдердің пайда болуымен байланысты теориялық сұрақтарды оқып
білу, олардың құрылымын анықтау, несиелік тәуекел түсінігінің мазмұнын
нақтылау және "несиелік тәуекел" түсінігіне анықтама беру;
• несиелік тәуекелді бағалау әдістеріне талдау жүргізу және қажетті
инструменттердің тиімділігін нақты тәжірибелік мысалдармен дәлелдеу;
• талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық
банктік мекемелер үшін несиелік тәуекелді басқару бойынша практикалық
ұсыныстарды өңдеп шығару.
Жұмыстың пәні және обьектісі. Жұмыстың пәні ретінде несиелік
тәуекелді бағалау құралдарымен және әдістерімен байланысты теориялық және
практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектісі болып ҚР-ның екінші
деңгейдегі банктерінің қызметі табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізін Қазақстан Республикасы
Президентінің „Ұлттық Банк туралы,, және „Банктер және бантік кызметтер
туралы,, заң күші бар қаулылары, Ұлттық Банктің „Пруденциалдық нормативтер
туралы,, ережесі, ҰБ-ң „Банк активтері мен шартты міндеттемелері және олар
бойынша екінші деңгейдегі банктердің провизиялар есептеуі туралы,, ережесі,
отандық және шетелдік экономистердің ғылыми еңбектері, оқулықтар, мерзімді
басылымдардың материалдары құрайды.
1 Екінші деңгейлі банктерде тәуекелдерді басқару жүйесінің теориялық
негіздері
1.1 Банк тәуекелдерінің маңызы және олардың жіктелуі
Нарықты және нарықтық инфрақұрылымдарды, шаруашы-ық байланыстарын
орналастырдың жаңа тетіктерін қалып-тастыру және кәсіпкерлік пен
бәсекелестікті дамыту шаруа-шылық жүргізудің: бүкіл еларалық,
республикалық, аймақтық, жергілікті сатыларында, сондай-ақ меншік
нысандарының түрлеріне қарамастан әрбір шаруашылық бірлігі деңгейінде
экономикалық тәуекелдер теориясын, оларды бақылау мен реттеудің әдістерін
әзірлеп жасауды талап етеді.
Аталмыш проблемаларды шешуде банк жүйелері басты рөл атқарады. Бұл –
ел экономикасының тұрақсыздығы жағ-дайындағы банктер мен несие қатынастары
рөлінің өсе түсуі-мен және нарықтық қатынастардың дамуымен айықындалады.
Банктер ссудалық капитал, бағалы қағаздар нарығын, валюта нарығын ғана
қалыптастырмайды, сонымен бірге тауар биржа-ларын және жаңа шаруашылық
құрылымдарын құру мен олар-дың қызметін жүргізуге де қатысады, негізі
бойынша ұйымдар мен кәсіпорындардың қаржылық жағждайы, тауар, сауда және
валюта нарықтарының конъюнктурасы, аймақтың экономика-лық хал-ахуалы туралы
қажетті ақпараттардың бірден-бір иеленушісі болып саналады. Соңғы
айтылғандар банктердің өз клиенттерінің сыртқы және ішкі коммерциялық және
саяси тәуекелдерін зерттеудің маңыздылығын растайды.
Барынша көп пайда табуға ұмтылу нарықтық қатынастар жағдайындағы
коммерциялық банктер жұмысының басты қағидасы болып саналады.
Кез келген шаруашылық қызметінде қандай да бір шаруа-шылық
операцияларының өзіндік ерекшеліктерінен туындай-тын әрқашанда ақша
ысырыптарының болу қауіпі өмір сүреді. Мұндай ысырыптар қауіпті қаржы
тәуекелдерін білдіреді.
Тәуекел – бұл табысқа жете алмаған жағдайдағы оның болуы мүмкін
зардаптары мен одан шығудың бегісіздік жағ-дайын көрсететін кез келген
өндірушінің, оның ішінде банк қызметінің ахуалдық сипаттамасы болып
саналады.
Тәуекел пайданы жоғалту және берілген несиелерді уақықытында
төлемеушіліктің салдарынан шағымдардың пай-да болуы, ресурстық базаның
қатысуы, баланстық операция-лардан сыртқары түрде төлемдерді жүзеге асыру
сияқты қажетсіз нәтижелердің болу ықтималдығынан көрінеді. Соны-мен бір
мезгілде тәуекел деңгейі неғұрлым төмен болса, жоғары пайда алуға деген
сенім де соғұрлым аз болады. Сондықтан, біріншіден, кез келген өндіруші
тәуекел дәрежесін барынша төмендетуге тырысады және бірнеше баламалы
шешімдердің ішінен әрқашанда тәуекел деңгейі мен тәуекел деңгейінің оңтайлы
арақатынасын таңдауы қажет болады.
Егер:
проблемалар күтпеген жерден туындайтын болса;
банктің бұрынғы тәжірибесіне сәйкес келмейтін (коммер-циялық банктер
институты жаңа ғана даму ала бастаған біздің жағдайымызда әсіресе өзекті)
алдыға жаңа міндеттер қойыл-ған болса;
басшылық қаржылық шығындарға әкелуі мүмкін (қажетті және қосымша пайда
алу мүмкіндіктерін нашарлататын) қажетті және жедел шаралар қабылдау
жағдайында емес болғанда;
банк қызметінің тәртібі немесе заңдардың жетілдірілме-гендігі нақты
жағдайлар үшін кейбір оңтайлы шешімдер қа-былдауға кедергі келтіретін
болса, тәуекел деңгейі арта түседі.
Банк операцияларының түгеліне жуық түрлері тәуекел жағдайында болады.
Өткен кезеңдегі Қазақстанның коммерциялық банктерінің тәуекелдеріне талдау
жасай келіп, келесілерді атап көрсетуге болады:
• көптеген ұйымдардың өндірістік құлдырауы және қаржылық
тұрақсыздығымен, бірсыпыра шаруашылық байланыстары-ның жойылуымен
байланысты экономиканың дағдарысты жағдайы;
• банк жүйелерін құрудың аяқталмаушылығы;
• кейбір негізгі заң актілерінің жоқтығы немесе жетілдірілмегендігі,
база мен нақты ахуал арасындағы сәйкессіздік;
• инфляция.
Бұл жағдайлар туындайтын банк тәуекелдері мен оларды зерттеу әдістеріне
түбегейлі өзгерістер енгізеді. Дегенмен, аталмыш жағдай тәуекелдердің
туындауы мен олардың даму деңгейінің үрдістеріндегі ортақ проблемалардың
болуын жоққа шығармайды.
Тәуекелдер нақты деректерден, бүгінгі жағдай мен болашақ дамуға баға
берудегі ауытқушылықтарданпайда болады.Бұл ауытқулар оң және теріс болуы
мүмкін.
Тәуекел – бұл көпшілігі сәйкес келмейтін, ал кейбір жағдайларда қарама-
қайшы негіздерге ие күрделі, жүйелі құбылыс болып саналады. Тәуекел:
Болуы мүмкін қауіп пен сәтсіздіктің шегі.
Сәтті бастау негізінде үміт ете отырып жасалатын қызмет.
Бірнеше баламалы ахуалдан бірін таңдай отырып, қателік жасау немесе
табысқа жету сияқты әртүрліше түсіндіріледі.
Теорияға сәйкес, тәуекелге мыналар тән болып саналады:
• белгісіздік;
• баламалықты таңдаудың қажеттілігі;
• баламалықты жүзеге асырудың ықтималдылығын бағалау мүмкіндігі.
Көрсетілген элементтер белгілі бір тәуекел ету жағдайында шешім
қабылдайтын нақты тұлғаның қызметімен тәуекелдің байланысты екендігін
анықтайды.Соған сәйкес, тәуекел шешім қабылдау мен оны жүзеге асыру
сатысында өмір сүреді.
Тәуекел қарамақайшылық, баламалылық, белгісіздік сияқты белгілермен
сипатталады.
Қарамақайшылық- мынадай жағдайларда көрінеді. Біріншіден, тәуекел оң
нәтиже алуға бағытталған.Екіншіден, ол субъективизмге және объективті
заттарды елемеушілікке әкеледі.
Баламалылық – екі немесе одан да көп мүмкіндіктерден іс-қимыл жасау
нұсқасын таңдауды болжайды. Егер таңдау жоқ болса, онда тәуекел де жоқ.
Баламалылық әртүрлі күрделілік дәрежесіне ие.
Белгісіздік – бұл ең алдымен сенімнің, бір жақтылықтың болмауы.
Тәуекелдің – субъективті және объективті екі тұжырымда-масының аражігі
ажыратылады. Объективті тұжырымдама салыстырмалы түрде алып қарағанда оның
болуы немесе болмауы белгісіз тәуекелден туындайды. Субъективті
тұжырымдама, тәуекел-қатердің қауіптілігі мен болуы мүмкін зардаптарын
ескере отырып, мінез-құлық нұсқаларын таңдауы-на негізделетін тұжырымда
болып саналады.
Сонымен, шығындардың (тәуекелдердің) болу мүмкіндігі күні бұрын
қаралғанда (ара салмағы есептелгенде) және сақтандырылғанда ғана пайда
алуға болады. Сондықтан да коммерциялық банктердің қызметіндегі
экономикалық тәуекел проблемаларына маңызды түрде назар аударылуы тиіс.
Солардың ішіндегі негізгілеріне банк тәуекелдерінің жіктелуі, банктердің,
жекелеген қарыз алушылардың, кәсіпорындар топтарының, салалардың
экономикалық, саяси және өзге де тәуекелдерді есептеу әдістері мен негізгі
баға берулері жатады.
Банк тәуекелдерін жіктеудің негізі болып қаланған неғұрлым маңызды
элементтерге мыналар жатады:
• коммерциялық банктің үлгісі (типі) немесе түрі;
• клиенттердің құрамы;
• банк тәуекелдерінің пайда болуы немесе әсер ету аясы;
• тәуекелдерді есептеу әдісі;
• банк тәуекелінің дәрежесі;
• тәуекелдерді уақыттар бойынша бөлу;
• тәуекел есебінің сипаты;
• банк тәуекелдерін басқару мүмкіндігі.
Тәуекелдер уақыт бойынша ретроспективті ағымдағы және болагақтағы болып
бөлінеді.
Ретроспективті тәуекелдердің сипатына және оларды төмендету тәсілдеріне
талдау жасау ағымдағы және болашақтағы тәуекелдерді неғұрлым дәл болжауға
мүмкіндік береді.
Банк тәуекелдерін дәрежесі (деңгейі) бойынша төменгі, баяу және толыққа
бөлуге болады.
Банктер өз қызметтерін жүргізу процесінде пайда болған жерлері, олардың
деңгейіне әсер етуші сыртқы және ішкі фактолардың жиынтығы бойынша бірінен-
бірі өзгешеленетін тәуекелдердің әртүрлі жиынтығымен бетпе-бет
келеді.сондай-ақ тәуекелдердің барлық түрлері өзара байланысты және
банкттердің қызметіне өзіндік әсерін тигізнді. Тәуекелдің бір түрінің
өзгеруі қалған барлық түрлерінің түгелге жуығының өзгеруін туғызады.
Осылардың барлығы табиғи түрде нақты тәуекел деңгейін талдау әдістерін
таңдау мен оны оңтайландыру бойынша шешім қабылдауды қиындатады, көптеген
өзге тәуекел факторларына тереңдете талдау жасауға әкеледі. Сондықтан да
олардың деңгейін талдаудың нақты әдістерін таңдау мен оңтайлы факторларды
іріктеп алу өте маңызды болып саналады.
Банк тәуекелдерінің жоғарыда келтірілген жіктеу элементтері аса маңызды
және өзіндік сипаты бар болып саналады. Енді әрбір элементті қысқаша жеке-
жеке қарастырып көрсек.
Банк тәуекелінің үлгісі (типі) немесе түрі. Мамандандырылған, салалық,
әмбебап коммерциялық банктер тәуекелдердің әртүрлі жиынына ие, осыған орай,
егер бұл инновациялық банк болатын болса, онда тәуекелдің жоғарылылығы жаңа
технологияларға несие берумен байланысты болады. Салалық банк – нақты
салалардағы тәуекелдерге ие кәсіпорындар, ал холдингтік банктер бағалы
қағаздар мен операциялар жасауда тәуекелдерге кездеседі. Әмбебап
коммерцтялық банктер сан алуан операциялар жүргізу арқылы кез-келген
тәуекелге барады, дегнмен бір операциялардан пайда болған өзінің шығындарын
келесі бір операциялардың кірістерімен жабуға атылмыш банктердің үлкен
мүмкіндіктері бар.
Клиенттердің құрамы және тәуекелдердің туындауы. Қарыз алушыларға бөлек-
бөлек берілген шағын және ірі несиелер банк тәуекелдеріне әртүрліше әсер
етеді. Ұсақ қарыз алушылар экономикадағы кездейсоқтыққа көбірек тәуелді
немесе бір саланың, аймақтың, елдің бір немесе қарыз алушылар тобына
берілетін ірі несиелері өтімдікке, несиелерді банкке қайтаруға, қарыз
алушыларды таңдауға күштіәсер ету мүмкін. Олардың несие қабілеттілігін
анықтау, өз клиенттерінің қаржылық тұрақтылығын бақылау банктер
менеджментінің маңызды қызметі болып саналады. Бір қарыз алушының (топтың)
берешек көрсеткіші банк үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
белгілеген пруденцияалды нормативке жатады.
Банк тәуекелдерінің туындау аясы мен оның әсері. Тәуекелдердің туындау
аясы үш топ арқылы берілген: ел (елдердің) тәуекелі; банктің өзінің
қаржылық сенімділік тәуекелі (капиталдың жетіспеушілігі, өтімдік тепе-
теңдігінің ақталмауы, міндетті резервтердің жеткіліксіздігі);
операциялардың жекелеген түрлерінің тәуекелі – бұл уақытында төлемеу,
қайтармау тәуекелі, банк кепілдіктерінің тәуекелі.
Банк тәуекелдерін есептеу әдісі бойынша. Нарықтық экономика жғдайында
елдің орталық банкі (Ұлттық банкі) коммерциялық банктер үшін өтімдік
нормативтерін әзірлейді және белгілейді. Тәуекелдерді есептеу әдістері
кешенді (банк тәуекелдерінің мөлшерін бағалау және болжау, өтімдіктің бүкіл
нормативтерін сақтау кезінде), тәуекел банк операцияларының жекелеген
немесе топтары бойынша тәуекел коэффициенттерінің шкалаларын құруға
негізделген жеке тәуекел болады.
Тәуекелді салмақтау (өлшеп көру) дәрежесі. Банк тәуекелінің дәрежесі
банктің аталмыш операциялар бойынша көрсетілген. Активтердің әрбір тобына
тәуекел дәрежесін төмендететін түзету коэффициенттері беріледі. Кепілдік
беру мүмкіндіктеріне қатысты сол, бір тәуекелдің өзі тәуекелді салмақтаудың
әртүрлі дәрежесіне ие болу мүмкін.
Операциялар мен тәуекелдерді есепке алу сипаты. Бұл баланстық және
балансқа кірмейтін операциялар бойынша тәуекел.
Банк тәуекелдерін басқару мүмкіндіктері. Бұл жерде тәуекелдер реттеуге
мүлде жатпайтын ашық тәуекелдер мен реттелетін, ол бойынша шектеулер
енгізілген жабық тәуекелдерге бөлінеді.
Сонымен, банк тәуекелдерінің экономикалық жіктеуі (классификациясы)
өзінің негізі мен банк қызметіне тереңдеп енуіне қарай алуан түрлі болып
саналады.
1.2 Банк тәуекелдерінің түрлері және олардың сипаттамасы
Банк тәуекелдері өзінің алуан түрде көрінуіне, пайда болу аясына, банк
үлгілер мен олардың операцияларына, клиенттердің құрамына қатысты белгілері
бойынша ажыратылады және оларды әртүрлі көзқарастар тұрғысынан зерттеу
маңызды болып саналады.
Банктің өз бетімен жүргізген операциялары бойынша тәуекелдерге несие,
пайыздық, валюталық, қоржындық тәуекелдер мен уыстан шығарып алған қаржы
пайдаларының тәуекелдері жатады.
Несие тәуекелі – несие берушіге есептелетін негізгі берешек пен
пайыздарды қарыз алушының оған уақытында қайтара алмау қаупі.
Пайыздық тәуекел – коммерциялық банктердің, несие мекемелерінің,
инвестицияық қорлардың берілген несиелер бойынша ставкаларының үстінен,
тартылған қаражаттар бойынша оларға төленетін пайыздық ставкаларды өсіріп
жіберу нәтижесінде шығынға бату қаупі.
Валюталық тәуекел шетел валюталарының бірінің өзге валютаға, оның
ішінде сыртқы экономикалық, несие және басқа да валюталық операцияларды
жүргізу негізінде ұлттық валютаға қатынасы бойынша бағамының өзгеруімен
байланысты валюталық шығындардың болу қаупін білдіреді.
Қоржындық тәуекел – бағалы қағаздар нарығындағы шығындардың болу
мүмкіндігі. Уыстан шығарып алған пайдалар тәуекелі – бұл қандай да бір
шаралардың жүзеге асырылмауы немесе шаруашылық қызметінің тоқтауы
нәтижесінде пайда болатын жанама қаржы залалдарының тәуекелі.
Бұдан тыс қары, банктің әкімшілік-шаруашылық шығындарын өтеуге
қабілетсіздігімен байланысты тәуекел туралы да жиі айтылады.
Атап өткен тәуекелдердің бүкілі бір-брімен өзара байланысты. Пайыздық
ставкалар тәуекелі өзіндік тұрғыдан дербес болып саналады, өйткені несие
ресурстары нарығындағы коньюнктурамен байланысты болып саналады және банкке
тәуекелді емес фактор ретінде әсер етеді. Дегенмен, егер банк нарықтың
пайыздық ставкаларының өзгеруіне бейімделмейтін болса, ол тәуекелдердің
бүкіл тізбегінде несие тәуекелін арттыра түсетін болады.
Банк тәуекелдерінің сипаттамасы банк қызметіне байланысты
тәуекелдердің, сол сияқты банк қызметі мен байланысты емес тәуекелдердің
белгілері бойынша беруге болады. Тәуекел түрлерінің жіктеуі төменде беріліп
отыр (кесте 1).
Кесте 1
Банк тәуекелдерінің жіктелуі
Банк тәуекелдері өтімдік (ликвидитті) тәукеліне және табыс тәуекеліне
бөлінеді. Оларға мыналар жатады:
• депозиттік тәуекел;
• күшін ұзарту (проглонгация) (салымдарды ұзақ мерзімге созу) тәуекелі;
• несие тәуекелі (ссудалармен олар бойынша пайыздарды қайтарып алмау);
• жаңадан жоспарланбайтын несиелер тәуекелі;
• жаңа қызмет түрері бойынша тәуекелдер.
Табыс тәуекелі жұмысшылардың кәсіби салаларына қатысты.
Мұндай тәуекелдердің келесі түрлерін бөліп көрсетуге болады:
• несие тәуекелі;
• валюталық тәуекел;
• ел (елдер) тәуекелі;
• салалық тәуекел.
Несие тәуекелі – қарыз алушының негізгі борышты уақытылы төлей алмау
тәуекелі. Банктер кірістердің негізгі бөлігін несие қызметінен алады.
Сондықтан да олардың міндеті клиенттің ссуданы қайтармау ықтималдығына
қатынасы бойынша әлеуетті пайданы бағалауынан тұрады. Сондай-ақ мынаны атап
өту көзделеді: несие беру кезіндегі әлеуетті шығындар тәуекелі берілген
міндеттемелер мен кепілдіктерге, сыртқы сауданы, бағалы қағаздар мен
операциялар жасауды акцепттеу мен қаржыландыруға, валюталар айырбасына,
фъючерлік контрактыларға, СВОП, опциондарға қатысты болады.
Әлеуетті несие тәуекелдері операцияларға және операциялардың сатыларына
байланысты бөлінеді (мысалы, мәміле жасау сәтіндегі Форвард).
Банк тәуекелдері негізгі пайда болу факторлары бойынша экономикалық
және саяси болады. Саяси тәуекелдер – бұл саяси жағдайдың өзгеруімен
байланысты, кәсіпорындар қызметінің нәтижелеріне қолайсыз әсер ететін,
шекараны жабу, тауарларды басқа елдерге шығаруға, елдің аумағында әскери
қимылдар жүргізуге тыйым салу сияқты тәуекелдер болып табылады.
Экономикалық (коммерциялық) тәуекелдер – бұл банктің өзіне немесе ел
экономикасындағы қолайсыз өзгерістермен байланысты туындаған тәуекелдер.
Тепе-теңдік сақталмаған (несбалансированный) өтімдік тәуекелі (төлем
міндеттемелерін уақытылы орындаудың мүмкін еместігі) жеке тәуекелдер
шоғырландырылған экономикалық тәуекелдің неғұрлым кең таралған түрі болып
саналады. Экономикалық тәуекелде сондай-ақ нарық конъюнктурасы мен басқару
деңгейінің өзгеруімен берілген.
Тәуекелдің бұл негізгі түрлері өзара байланысты болып табыады,
сондықтан да оларды іс жүзінде бөлу өте қиынға соғады. Саяси және
экономикалық тәуекелдер өз кезегінде сыртқы және ішкі әсер ету аясына
тәуелділікте болуы мүмкін.
Коммерциялық сыртқы тәуекелдер еларалық, валюталық және кездейсоқ
апаттар тәуекелдері болуы мүмкін.
Еларалық (страновые) тәуекелдер банктер мен мекемелер (бірлескен
банктер – БББ) қызметін интернационалдандырумен, ңғаламды тәуекелдердің
болуымен, тікелей байланысты және клиент-елдердің немесе контрогент-
елдердің, импортаушылар мен экспорттаушылардың саяси-экономикалық
тұрақтылықтарына қатысты болады. Олар шетел капиталының қатысуымен құрылған
барлық банктер мен негізгі лицензиясы бар банк мекемелері үшін маңызды
саналады. Банк басшылығының жіберетін негізгі қателіктері шетел
контрагентінің қаржылық тұрақтылығын дұрыс бағалаумен байланысты болады.
Тұрақты түрде жариялап отыратын БЕРИ индексі еларалық тәуекел деңгейін
талдаудың ұсынылатын тәсілдерінің бірі саналады. Оның көмегімен еларалық
тәуекел деңгейі күні бұрын анықталады.
Еларалық тәуекел белгілі ел валютасының өзге бір ел валютасына еркін
аударылу тәуекеліне, трансферт тәуекелне немесе төлем муратогийі
тәуекелдеріне негізделіп құрылымданады.
Еларалық тәуекел деңгейін талдаудың бірегей әдістемесін Швейцарияның
банк корпорациясы қолданады. Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін-ақ еларалық
тәуекел дәрежесін анықтаумен айналысуға өкілеттік алған банктер мен банк
екмелерінің қызметі тұрғыдан алдыңғы шептік және штаттық болып бөлінеді.
Алдыңғы шептегілер ең маңызды бағалар беруді жинаумен айналыса отырып
сонымен бір мезгілде штабтық банк мекемелері сияқты нақты мемлекет немесе
аймақтың экономикалық-саяси тәуекел жағдайларына тәуелсіз ғылыми болжамдар
жасады. Одан кейінгі уақыттарда бұл зерттеулер тұрақты сипатқа ие болып,
стандарттық үлгілер бойынша ресімделе бастады.
Шамамен 1980 жылы Швейцарияның банк корпорациясының экономикалық банк
бөлімі еларалық тәуекел деңгейін анықтаудың жаңа, жүйеленген және дәл де
айқын мөлшерленген қағидалар жасады. Бұл қағидалар постулатқа негізделді.
Жоғарыда айтылғандардан келесідей негізгі қағидалар шығарылды: еларалық
тәуекелді болжау мемелкеттік құрылыстың құрылымдық және сапалық
сипаттамаларын талдауға, сондай-ақ сандық деректермен арасалмақты зерттеуге
негізделген көрсеткіштерге сүйенуі тиіс; жағдайдың жоғары тәуекелділігі
туралы қорытындылардың себебптері толық түсінікті болуға тиісті.
Валюталық тәуекел немесе бағамдық (курстық) шығындар тәуекелі банк
операцияларының нарығын интернационалдандырумен, трансұлттық кәсіпорындар
мен банк мекемелерін құрумен және олардың қызметін ұлғайтумен байланысты
болады және валюта бағамының ауытқуы нәтижесінде ақша шығындарының болуы
мүмкін.
Валюта тәуекелін басқаруға алғашқы талпыныс өзгермелі бағамдар
енгізілген 70 жылдардың басынан бастап жүзеге асрыла бастады.
Өзінің тарапынан, валюталық тәуекелдер мынадай түрде құрылымданады:
а) коммерциялық, яғни оның алдында борыштының кепілдің өз міндеттемесі
бойынша есептесуді қаламайтындығымен немесе мүмкін еместігінің байланысты
тәуекелдер;
б) конверсиялық, яғни нақты операциялар бойынша валюталық шығындар
тәуекелі. Бұл тәуекелдер нақты мәселелер тәуекеліне негізделіп
құрылымданады. Конверсиялық тәуекелдерді азайтудың ең көп таралған әдістері
болып мыналар саналады:
- хеджерлеу, яғни әрбір тәуекел мәмілелер үшін орын толтырылған
валюталық айқындамалар жасау, басқаша айтқанда бір валюталық тәуекел –
пайдалар немесе шығындардың – тиісті өзге тәуекелдермен орнын толықтыруы
болады;
- екі түрге ие валюталық своп. Біріншісі әртүрлі екі елдегі екі тарап
әртүрлі валюталарда көрсетілген, қайтарудың бірдей мерзімдері және
тәсілдерімен бір-біріне теңестірілген несиелер береді. Екінші нұсқа – екі
банкі арасындағы спот ставкасы бойынша валютаны сатып алу немесе сату жәй
келісімін білдіреді. Своптың параллель (қатар) несиелерден өзгешелігі өзіне
төлем пайыздарын енгізбейді;
- Мэтчинг әдісі деп аталатын актив және пассив бойынша тәуекелдермен
өзара есеп айырысу, мұнда валюталардың түсімін оның сыртқа шығу көлемінен
шегеру жолымен банк басшылығы оның мөлшеріне әсер ету мүмкіндігіне ие
болады. Осы мақсатта банк мекемелерінің бүкіл бөлімшелерінің қызметін
үйлестіру жоғары деңгейде болуы тиіс.
в) трансляциялық тәуекелдер баланстардың және шетелдегі филиалдар
пайдалар мен шығындар шотының активтері мен пассивтерін қайта бағалау
кезінде туындайды.
Бұл тәуекелдер өз кезегінде валюталарды қайта санау мен оның
тұрақтылығын және өзге де бірқатар фоакторларды таңдауға байланысты болады.
Қайта санау трнасляция әдісі немесе тарихи әдіс бойынша жүзеге асырылуы
мүмкін. Кейбір банктер бүкіл ағымдағы операцияларды ағымдағы бағам бойынша,
ал ұзақмерзімдік операцияларды – тарихи әдіс бойынша есепке алады; келесі
бір банктер қаржы операцияларының тәуекел деңгейін ағымдағы бағам бойынша
талдайды, ал тағы бір банктер – тарихи әдіс бойынша; үшінші бір банктер
есепке алудың екі тәсілінің бірін таңдайды және соның көмегімен өзінің
тәуекел операцияларының бүкіл жиынын бақылайды. Олар стратегияны
айқындауға, сол сияқты банктер мен банк мекемелері қызметінің тактикалық
бағдарламаларын әзірлеу үшін пайдалануы мүмкін.
Стратегиялық тұрғыдағы валюта тәуекелдерінен қорғау банктің өзінің, сол
сияқты оның контрагенттері мен клиенттерніңі белсенді баға саясатымен,
сақтандыру түрлері және оның құнымен, сақтандыру компанияларының сенімділік
дәрежесімен тығыз байланысты болады.
Негізінен, валюталық тәуекелдерді басқарудың бүкіл сыртқы әдістері
оларды көбейтуге бағдарланған. Осы мақсатта форвардтық, фъючерлік,
опциондық сияқты шұғыл валюталық операциялар неғұрлым кең түрде
қолданылады. Валюта спот (тез арада немесе екі күндік есеппен), своп
(спотфорвард, әртүрлі банктер арасындағы спот) немесе форвард (банк пен
клиент арасындағы аутрайт) жағдайлары негізінде сатылады.
г) форфетерлеу тәуекелі, форфетер регресс құқынсыз экспорттаушының
бүкіл тәуекелін өзіне алғанда туындайды. Сонымен бір мезгілде форфертерлеу
тәуекел деңгейін:
• болуы мүмкін міндеттемелердің баланстық өзара қатынасын ықшамдау;
• қаржылық тұрақтылықты одан әрі нығайту мүмкіндігін беретін өтімдік
жағдайын жақсарту;
• болуы мүмкін қиындықтарды сақтандыру жолымен шығындардың ықтималдығы мен
болу мүмкіндігін азайту;
• пайыздық ставкалардың ауытқуымен байланысты тәуекелдерді азайту, тіпті
болдырмау;
• валюталар бағамның ауытқуымен және борышкердің қаржылық тұрақтылығының
өзгеруімен байланысты тәуекелдер деңгейін қайта азайту;
• векселдер және өзге төлем құжаттары бойынша ақшаны өндірудегі несие
беретін мекемелердің қызметімен байланысты тәуекелдер мен шығындардың
жоқтығы жолымен төмендету арқылы өзінің басымдығын көрсетеді.
Кездейсоқ апат тәуекелі немесе форс-мажорлық жағдай (РФО) сондай-ақ
сыртқы тәуекелге жатады. Ол, негізінен, табиғаттың дүлей құбылыстарының
болуы немесе болмауы және сонымен байланысты болатын зардаптарға қатысты
болады.
Өздерінің банкпен немесе өзге банк мекемелерімен жүзеге асыратын
экспорттық-импорттық операцияларының оңтайлы формаларын іріктеп таңдап алу,
сыртқы тәуекелдердің деңгейін төмендетудің негізгі тәуекелдерінің бірі
болып саналады.
Тәжірибеде, сыртқы экономикалық операцияларды жүзеге асырудың келесідей
негізгі екі формасы жиі түрде кездеседі:
а) тікелей операциялар, оған тікелей экспорт-импортты, әртүрлі
делдалдардың көмегімен немесе еншілес кәсіпорындар мен филиалдар,
инвестициялық операциялар арқылы сыртқы экономикалық байланыстарды жүзеге
асыруды жатқызуға болады;
б) жанама операцияларға лицензияларды сату және сатыпалу; франчейздік
операцияларды жүзеге асыру; техникалық, басқару қызметін көрсету туралы
шарт жасау; жаңа технологияларды сатып алу немесе ноу-хау кіреді.
Аймақаралық және сыртқы экономикалық байланыстарды жүзеге асырудың бұл
формалары өзінің қызметін жоғары еларалық (странового), валюталық (өз
елінде және әріптестердің елінде), несиелік, қоржындық тәуекелдер
жағдайында жүзеге асырылатын банктер үшін ұсынады.
Ішкі тәуекелдер банктің түрі мен өзіне тән белгілеріне, қызмет
(операцияларының) сипатына және оның әріптестерінің (клиенттер мен
контрагенттердің) құрамына қатысты болады.
Банктің түріне байланысты тәуекелдер.
Банктер мен банк мекемелері мемлекттік және жекеменшік (мемлекеттік
емес) болуы мүмкін, өздерінің тараптарынан олар кооперативтік және
коммерциялық бантерге бөлінеді. Коммерциялық банктердің –
мамандандырылған,салалық және әмбебап үш үлгісі (типі) өмір сүреді.
Тәуекелдердің барлық түрлері олардың әрбірінде болады, дегенмен олардың
туындау жиілігінің ықтималдығы мен өзгешелікті белгілері банк мекемсі
үлгісінің өзіне қатысты болады.
Әмбебап коммерциялық банктер іс жүзінде банк қызметінің барлық
түрерімен (несие беру, есеп айырысу және қаржылық) айналысады. Кейінгі
уақыттарда әмбебап коммерциялық банктер әртүрлі бағалы қағаздар, лизинг,
факторинг, клиринг және т.б.с.с. дәстүрлі түрде жүзеге асыруды қолға ала
бастады.
Мамандандырылған коммерциялық банктер өздерінің қызметін, негізінен,
нақты қызметтер көрсетуге бағдарлауда. Мысалы, инновациялық, инвестициялық,
ссудалық жинақ, ипотекалық, депозиттік, клирингтік және өзге банктер.
Жекелеген банктер өздерінің жұмыстарын салалық (ауыл шаруашылығы,
өнеркәсіп, құрылыс) немесе қызметтік (биржалық, сақтандыру, трасталық,
кооперативтік, коммуналдық) белгілері бойынша бағдарлайды.
Алуан түрлі коммерциялық банктер бетпе-бет келетін ішкі тәуекелдердің
деңгейі мен түрлері, негізінен, олардың қызметінің өзіндік ерекшеліктеріне
қатысты болады.
Мамандандырылған коммерциялық банктер, мысалы, инновациялық банктер
жаңа технологияларға несие берумен байланысты тәуекелдерге барады. Іріктеп
жасалған статистикалық талдаулар нәтижелеріне сәйкес, әлеуетті
тиімділігінеалдын ала біліктілік тұрғысынан баға берусіз технологиялық
жаңалықтарды іске қосу ең үлкен тәуекелді білдіреді. Соған қарамастан
инвестициялық банктердің көпшілігі, мысалы, қоржындық тәуекелдердің неғұрым
төмендеңгейіне ие, өйткені олардың клиенттеріне бағалы қағаздардың несие
қоржындарын басқару бойынша алуан түрлі қызмет ұсыну мүмкіндігі бар.
Сөйтіп, олар белгіленген кірістерді ала алады.
Салалық банктерде тәуекелдер деңгейі үшін нақты саланың түрі мен
ерекшелігі (ескі немесе жаңа, болшағы зор, стратегиялық және т.б.) басты
маңызға ие. Ал әмбебап банктердің қызметі екі үлгінің тәуекеліне барады.
Банк операцияларының сиптымен байланысты тәуекелдер.
Ьанк операцияларының сипатына қтысты тәуекелдер баланстық немесе
тысқары операциялардың ерекшеліктерімен байланысты болуы мүмкін: екеуі де
активті және пассивті операциялар тәуекелдеріне бөлінеді.
Пассивтік операциялар тәуекелдері.
Банк осы пассивтік операциялардың көмегімен активті банк операцияларын
жүзеге асыру үшін өз ресурстарын реттейді. Жарғылық капиталды
қалыптастыруға (көбейтуге) пайдадан аударымдар жасау; өзге заңды
тұлғалардан алынған несиелердің мөлшері,; депозиттік операциялар
коммерциялық банктердің пассивті операцияларына жатды. Пассивті
операциялардың тек бірінші тобы ғана банктердің меншікті қаржыларын
қалыптастырады. Өзге заңды тұлғалардан банк ссудаларын алу ең алдымен
банктер балансының өтімдігін жедел реттеу немесе болжап білмеген несиелерді
беру үшін қажет болады.
Депозиттік операциялар – бұл салымдарға немесе талап еткенге дейін
немесе белгілі бір мерзімге заңды тұлғалардың немесе жек тұлғалардың
қаражаттарын тарту операциялары. Депозиттер шұғыл, талап еткенге дейін,
жеке тұлғалардың жинақ салымдары, бағалы қағаздар түрінде болуы мүмкін.
Пассивтік оперциялар тәуекелдері активтік операцияларды ресурстармен
қамтамасыз етудегі болуы мүмкін қиындықтармен байланысты болады.
Банктер депозиттерді қалыптастыру бойынша тәуекелдің алдын алу үшін
пассивтік және активтік депозиттік опрациялары, яғни кәсіпорындардың
банктегі салымдары мен бір банктің басқа банкте орналасқан салымдары
арасындағы оңтайлы арақатынасты сақтауы; ұтқыр (мобильдік) қаржылардың
деңгейі мен сапасын арттыру үшін сақтауға тартылатын бағалы қағаздардың
мөлшері мен өтімдігін анықтауы, меншікті қаржылар мен тәуекел активтердің
дұрыс саналатын ең төменгі арақатынасын табуы көзделеді.
Активтік операциялар тәуекелдері.
Активтік операциялар тәуекелдері банктер өз қызметтерін жүргізуі
процесінде тұрақты түрде көздейтін пайыздық тәуекел деңгейімен байланысты
болады. Пайыздық тәуекелді басқару активтер мен пассивтерді басқарудан
тұрады.
Активтерді басқару банктің өзінің өтімдік деңгейіне және оның
клиенттерінің бағалы ағаздар қоржынына, сондай-ақ бәсекелестік дәрежесіне,
ал пассивтерді басқару – ссудаларды беру үшін қаржыларды ала алу
мүмкіндігіне қатысты болады.
Қоржындық (портфельдік) тәуекел.
Қоржындық тәуекел бағалы қағаздардың жеклеген үлгілері бойынша, сондай-
ақ ссудалардың бүкіл санаттары бойынша шығындар ықтималдығынан тұрады.
Қоржындық тәуекелдерге қаржылық, өтімдік, жүйеі және жүйеі емес
тәуекелдерге бөлінеді. Банктерді, акционерлік қоғамдардың, кәсіпорындардың,
оның ішінде бірлескен банктердің қарызға берген қаржылары неғұрлым көп
болса, олардың акционерлері мен құрылтайшылары үшін қаржылық тәуекел де
соғұрлым жоғары болады. Сонымен бір мезгіледі қарызға беілетін қаражаттар
қаржыландыудың маңызды және тиімді көзі болып саналады, өйткені бағалы
қағаздардың қосымша санын шығарып, оны сатуға қарағанда ол жиі түрде
арзанға түседі.
өтімдік тәуекелі – бұл қаржы активтерінің қол ақшаға жеел айналу
қабыілеті. Орталық биржаларда акциялары айналым жасайтын асаірі және
белгілі өндірушілер мен банктердің мұндай тәуекелдері аз болады. Ал шағын
фирмалр, әсіресе жаңадан құрылған, венчурлық фирмалардың тәуекелдері
неғұрлым жоғары болады еп айтуға болады. Мұнай жағдайда делдалдарды таңауға
айырықша назар аудару қажет болады.Қаржы делдарының негізгі түрлері,
олардың құқықтары мен міндеттерінің өзіндік ерекшеліктері банктредің
іскерлік белсенділіктеріне үлкен әсерін тигізеді. Оларды дұрыс таңдау
сондай-ақ тәуекелдердің барлық түрлерінің деңгейіне әсер етеді.
Жүйелі түрде болатын тәуекел акцияларға, олардың кіріс келтіушілігіне,
облигациялар бойынша ағымдағы және күтілетін пайыздарға, күтілетін дивидент
пен жалпы нарықтық ауытқулардан туындаған қосымша пайдаға бағалардың
өзгеруімен байланысты болады. Ол пайыздық ставкалардың өзгеру тәуекелін,
жалпы нарықтық бағаның өзгеру тәуекелі мен инфляция тәуекелін біріктіреді.
Жүйелі түрде болмайтын тәуекел нарық жағдайына қатысты болмайды және
нақты кәсіпорынның, банктің ерекшелігі болып саналады. Қаржылық ресурстарды
баламалы салалардың болуы, тауар және қор нарықтарының конъюнктурасы жүйелі
емес қоржындық тәуекел деңгейіне әсер ететін негізгі факторлар болып
саналады. Жүйелі түрде болатын және жүйелі түрде болмайтын тәуекелдердің
жиынтығы инвестициялар тәуекелі деп аталады.
Жалпынарықтық бағаның түсу тәуекелі.
Жалпынарықтық бағаның түсу тәуекелі – бұл қандай да бір қаржылық
активтер бойынша толық алынбайтын кірістер тәуекелі. Жиі түрде ол бүкіл
бірмезгілде айналым жасайтын бағалы қағаздар нарығындағы бағаның түсуімен
байланысты болады.
Инфляция тәуекелі.
Инфляция тәуекелі – бұл салалардың өмірлік кезңімен (циклімен)
айқындалатын тәуекел. Салалардың дамуына әсер ететін негізгі факторлар
мыналар болып саналады:
а) экономиканы қайта бағдарлау, ол әлемдегі, жекелеген аймақтардағы,
елдердегі, нарықтардағы жалпы экономиклық тұрақсыздықпен, сондай-ақ
ресурстарға бағаның өсуімен байланысты факторлар;
ә) ішкі және әлемдік өткізу нарықтарындағы сұраныстың өзгеоуі;
б) өркениеттің жалпытарихи дамуы.
Несие тәуекелі.
Тәуекелдің бұл түрі бірдей дәрежеде банктерге де, сол сияқты олардың
клиенттеріне де жатады және өнеркәсіптік; реттеу және тасымалдап жеткізу
тәуекелі қандай да бір себептермен шарттық қатынастардың орындалмауымен
келісілген; ресурстардың түрлерін трансформациялаумен байланысты тәуекел
және форс-мажорлық жағдайлар тәуекелі болуы мүмкін.
Қарыз алушылардың несие алуы мен төлем қабілеттілігіне талдау жасау
несие беру тәуекелін азайтудың негізгі әдісі болып саналады. Осыған орай
банк епілдік беруді талап етуге құқылы. Банк сондай-ақ қарыз үшін кепілге
берген мүліктің сапасын, оның өтімдік деңгейін, несие көлемімен оның
нарықтық құнының арақатынасын бақылап отыруы қажет.
Көлік тәуекелі.
Көлік тәуекелі айырықша қызығушылық туғызады. Олардың жіктеуі бірінші
ретПарижде (1919 ж.) Халықаралық сауда платасында келтірілді және 1936 жылы
ИНКОТЕРМС-тің алғашқы ережесі жария етілген кезде бір жүйеге түсті. Соңғы
түзетулерден соң (1990 ж.) әртүрлі көлік тәуекелдері дәрежелері бойынша Е,
Р, С және О төрт топқа жіктеледі.
Е тобы – жабдықтаушы (сатушы) тауарды өзінің меншікті қоймаларында
(ExYork) ұстаған кездегі бір ахуалды білдіреді. Жабдықтаушы мен оның
банкі, сатып алушының тауарды қабылдап алған сәтіне дейін тәуекелдерді
өздеріне қабылдайды. Сатушының қоймысанан соңғы нүктеге дейінгі тасымалдау
тәуекелін ендігі жерде сатып алушы мен оның банкі көтереді.
Ғ тобы тәуекелдерді өткізіп беру мезетін реттейді (белгілі жерде,
белгілі бір портта немее бортынан жүктерді түсіріп болғаннан кейін).
С тобы экспорттаушы, сатушы, оның банкі сатып алушылармен (өзіне
ешқандай тәуекел алмастан) тасымалдау шартын жасаған кездегі ахуалды
білдіреді. Терминдердің соңғы Д тобы бүкіл көлік тәуекелдерін сатушы
көтеретіндігін білдіреді.
Лизингтік және факторингтік тәуекел.
Лизингтік және факторингтік операцияларды жүзеге асыр кезіндегі баспа-
бас (бартерлік) айырбас жасау тәуекелі және клирингтік мәмілелерде сондай-
ақ тәуекел бар.
Лизинг – бұл жаңа техника мен технологияларды дамытуды, нақты негізгі
капиталдың жекелеген элементтерін жедел енгізудің қажеттілігі жағдайында
әсірее маңызды құрал-жабдықтардың сақталуын кеңейтуді, тауарлардың өмірлік
кезеңін (циклін) қысқартуды қаржыландыру әдісі болып табылады.
Қазіргі кезеңдегі лизинг жоғары тәуекелді операция болып саналады.
Сондықтан да шығындарды жабуды банктің резервтік қоры есебінен жүзеге
асырған дұрыс.
Ол лизингтік операцияларды жүзеге асырушы субъектілер арасындағы
қатынастардың формаларына қатысты жедел, қаржылық, қайтымды, халықаралық
болуы мүмкін. Жоғарыда келтірілген лизинг түрлерінің әрбірі тікелей және
жанама, шұғыл және қалпына келтірілетін (револьверлік); таза және толық
болады.
Факторингтік операциялар бойынша тәуекелді азайту үшін қарыз
алушылардың төлем қабілеттіліген, олардың жабдықтаушылармен шаруашылық
байланыстарының және өзара қатынастарының сипатына, төлемдердің құрылымына,
өнімдердің бәсекеге төтеп беру қабілеттілігіне, қарызды қайтару
жағдайларына талдау жасау көзделеді.
Сараптық бағалау әдістерінің көмегімен нақты ахуалға әсерін тигізетін
тәуелді және тәуелсіз, сыртқы және ішкі факторларды талдау, тәуекел
деңгейін өлшеудің негізгі тәсілдерінің бірі болып саналады.
Одан өзге, нарықтық экономикасы дамыған елдердің коммерциялық
банктерінің тәжірибесінде банк кепілдіктерінің жүйесі кең түрде
қолданылады. Кепілдік операцияларына қатысушы банктердің санына байланысты
тікелей, жанама делдалдық операциялардың ара жігі ажыратылады.
Әдетте, төлемдердің сомасы, жағдайы мен мерзімі банк кепілдіктерінің
негізгі элементтері болып саналады. Операциялардың сипаты ескеріле отырып
банк кепілдіктерінің қандай бір үлгісі (типі) қолданылуы мүмкін.
Банк клиентінің ерекшеліктерімен байланысты тәуекелдер.
Банк өзінің негізі бойынша – коммерциялық кәсіпорын. Тәуекелдің барлық
түрлерін азайту қағидасы мен аз шығын жұмсай отырып банктің пайда табу
қағидасы банк-клиент өзара қатынасының негізі болып саналады. Банк шын
мәнісінде өзінің меншікті капиталымен тәуекел ете алады.
Банк тәуекелді азайту мақсатымен клиенттердің салымдарын банк
қызметінің әртүрлі бағыттары бойынша шоғырландырады; несиелерді неғұрлым
шағын сомалар түрінде клиенттердің көп санына беруге тырысады; клиенттерге
консорциалдық негізде үлкен несие сомаларын береді.
Банктердің тәуекел деңгейі клиенттердің санына қатысты анықталады.
Кәсіпорындардың көлеміне байланысты клиенттер – шағын, орта және ірі үш
топқа жіктеледі. Шағын және орта қарыз алушылар неғұрлым икемді, нарықтың,
клиенттің қажеттіліктерін тез сезінеді. Олардың құрылымы жеңіл, сондықтан
да оларға өздерінің іскерлік бағыттарын тез өзгертуге, сөйтіп жоғары пайда
алуға мүмкіндік береді. Дегенмен, олар меншікті капиталдың шектеулілігінен
бәсекеге, саяси немесе экономикалық сипаттағы өзгерістерге төтеп бере
алмайды. Ірі кәсіпорындар керісінше, инертті болып саналады.
Олар нарық қажеттіліктеріндегі өзгерістер мен нақты тұтынушының
қажеттіліктеріне тез шешім қабылдамайды, сондай-ақ кепілді және кепілдіктен
кейінгі сервистік қызмет көрсетудің барлық түрлерін жүзеге асыру, әртүрлі
жарнамаларға көп қаржы жұмсау мүмкіндіктеріне ие. Басқалай айтқанда, олар
әрқашанда орташа пайда мен тиімділікті қамтамасыз етеді. Меншіктің әртүріне
жатушылығы бойынша өндірушілер – мемлекеттік, жеке меншік, кооперативтік,
акционерлік топтарға бөлінуі мүмкін. Соңғы екеуі бірлескен (трансұлттық)
және моноұлттық болады. Осыған байланысты тәуекелдердің алуан түрлері
олардың қызметі процесінде көп немесе аз маңыз атқарады. Банктің мақсаты –
активтік және пассивтік операциялар арасындағы оңтайлы ара қатынасқа ие
болу, қызметтің үзбеліксіз деңгейін қамтамасыз ету үшін өзінің қажетті
өтімдігі мен тиімділігінің деңгейін сақтау үшін өз клиенттерінің қоржынын
таңдау болып саналады. Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл мақсат үшін
тәуекелдердің бүкіл түрлерінің деңгейіне тұрақты түрде талдау жүргізу,
әрбір нақты кезең үшін олардың маңызын анықтау және оларды басқару
тәсілдерінің бүкіл жиынын пайдалану қажет.
Банк тәуекелін реттеу қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалауға емес,
берілген несиелердің жиыны мен бакнтің өзінің меншікті қаражаты арасындағы
белгілі бір арақатынасты белгілеуге негізделеді. Дамыған елдердегі меншікті
және қарызға алған капитал арасындағы арақатынас 1:10-нан 41:100-ге дейінгі
деңгейде болады. Мысалы, АҚШ-тағы меншікті капиталдың қарызға алған
қатынасы – 1:15, бұл қатынас Германияда – 1:30, Швейцарияда – 1:12,
Жапонияда – 1:83. Австрияда бір қарыз алушыға берілетін несие банктің
негізгі капиталының 50 пайызынан асып кетпейтіндей болады. Ал Ирландияда
банк депозитінің жалпы сомасының 1 пайызынан асып кететін депозиттерді бір
салымшының банкке орналастыруына тыйым салынған. Ең ірі деген 10 салымшы
банкте оның депозиттерінің 40 пайызынан асатын сомасын ұстамауы тиіс.
Ұлыбританияда коммерциялық банктер барлық депозиттердің 5% сомасын құрайтын
әрбір депозит туралы Англия банкіге хабарлап отыруы қажет.
Белгияда банктер, реттейтін қалдыптар (нормалар) қаралмаса да банк
комиссиясына депозиттердің жағдайы туралы хабарлап отырады.
АҚШ-та өздерінің АҚШ үкіметі алдындағы міндеттемелерінен құтылмаған,
Халықаралық валюта қорының мүшесі болып саналмайтын елдерге несие беруге
тыйым салатын Джонсон (1934) заңы қолданылады.
Коммерциялық банктер өз тәуекелдерінің деңгейін қандай тәсілдермен
талдайды және қалай болады, тек нақты ахуалға ғана қатысты болады.
1.3 Банк тәуекелдерін басқару және оларды азайту тәсілдері
Қандай да тәуекелдің қолдануға болатын дәрежесін анықтау және тәуекел
ахуалын пайдалануға бағытталған іс жүзінде тез арада шешім қабылдау немесе
қандай да бір операцияларды жүргізуден пайда болуы мүмкін шығындарды
төмендететін шаралар жүйесін (құралдар мен әдістерді таңдау) жасау банктің
тәуекел операцияларын ғылыми басқарудың басты міндеті болып саналады.
Тәуекелдерді басқарудың негізгі құралдарына (әдістеріне) келесілерді
жатқызуға болады:
• тәуекелдерді салмақтай білу қағидасын пайдалану;
• сыртқы тәуекелдерді есепке алу (салалық, аймақтық, сақтандыру);
• банк клиентінің қаржылық жағдайын, оның төлемқабілеттілігн, рейтингін
және т.б. жүйелі талдауды жүзеге асыру; тәуекелдердің бөліну қағидасын
қолдану, несиелерді қайта қаржыландыру;
• несиелерді көбейту саясатын жүргізу банк операцияларының жалпы көлемін
сақтау жағдайында клиенттердің үлкен санына берілген несиелерді шағын
сомалармен кеңірек қайта бөлу;
• ірі несиелерді тек консорцияларды негізде ғана беру (банкаралық
келісімдер бойынша тәуекелдерді бөлу);
• өзгермелі пайыздық ставканы пайдалану;
• депозиттік сертификатты енгізу;
• банктің қайта есептеу операцияларын кеңейту;
• несиелер мен депозиттерді сақтандыру;
• кепіл құқығын енгізу;
• нақты жеке кепілдерді қолдану.
Тәуекелдерді танып білу үшін несие салымдарын орналастыруды бақылайтын
арнайы жүйе құрылу талап етіледі. Осы мақсатта соның негізінде банк саясаты
қалыптасатын аналитикалық жұмыстарды жүргізу үшін қажетті бүкіл
ақпараттарды жедел алуға мүмкіндік беретін деректер базасы жасалады.
Әдетте, жасалған және жасалатын несие және депозиттік шарттар, басқа
банктерден алатын қарыздар туралы шарттар, төлеу мерзімі келмеген тиелетін
тауарларға жұмсалатын несие алу жоспарлы қажеттіліктері туралы мәліметтер,
баланстық есептер бойынша қалдықтар айалымының күнделікті мәліметі,
балансқа кірмейтін есептер бойынша мәліметтер, несиелердің айналымдағы
туралы мәліметтер деректер базасын құру түрінде қаралады.
Банктің несиелік салымын: сенімдіігі жоғары, сенімді, сенімділігі аз,
жоғары тәуекелді төрт топқа жіктеуге болады. Коммерциялық банктің несие
салымдарының жалпы сомасы несиелердің әрбір тобы мен оның өзгеруі үшін
өтімдік коэффициентінің деңгейін болжаудың негізі болып қызмет етеді және
бұрынғы саясатын жалғастыру немесе оны өзгертудің қажетті мүмкіндіктерін
көрсетеді.
Деректер базасы негізінде күнсайын төлемқабілеттілік пен өтімдік
көрсеткіштерінің маңызы ашып көрсетіледі және төлем қабілеттілік пен
өтімдік қалыптары ескеріле отырып, банк операцияларын дамытудың болашағына
талдаулар жүргізіледі. Бұл – банк қаржыларын орналастыру, банктің басқа
кәсіпорындар мен банктердегі қатысуын кеңейту, қосымша кіріс көздерін іздеу
мен оның өтімдігі мен төлем қабілеттілігінің сақталуын талап ете отырып,
коммерциялық банк операцияларын дамыту мәселелерін өзара байланыста шешуге
мүмкіндік береді. Мұндай талдау негізінде банктің өтімдігі мен
төлемқабілеттілігі деңгейінің өзгеруін көре білуге және оларды тұрақтандыру
бойынша қажетті шараларды уақытылы жүзеге асыруға болады.
Коммерциялық банктің төел қабілетсіздігі мен баланстың теңгерілмеген
өтімдігі бойынша тәуекелдерді азайтуға, жасалған талдау мен жүргізілген
маркетингтің нәтижелерін ескеретін саясат арқылы қол жеткізуге болады. Банк
өзінің өтімдік шегінде тұрған жағдайда шұғыл шаралар қолдануға еріксіз
барады. Мұндай шараларға келесілер жатады:
• мерзімдері бойынша пассивтерді қайта топтастыру көмегімен талап
еткенге дейін міндеттемелерді қысқарту;
• өтімді активтерді, оның ішінде несиелерді жеткілікті түрде өтеу
есебінен көбейту;
• қызметтің жекелеген түрлерін дербес баланстарға бөлу жолымен балансты
тазарту;
• меншікті қаржыларды көбейту;
• басқа банктерден қарыздар алу және т.б.
Сақтандыру - тәуекелдерді басқару құралы ретінде. Сақтандыру көмегімен
тәуекелдердің экономикалық және саяси екі негізгі санатын жабуға болады.
Несиелерді сақтандыру өзінің негізі бойынша несие тәуекелін азайтуға
немесе жоюға мүмкіндік береді. Жабдықтаушыларға немесе сатып алушыларға
берілетін коммерциялық несиелер, банк ссудалары, несие бойынша
міндеттемелер мен кепілдіктер, ұзақ мерзімдік инвестициялар және т.б.
негізінен, несиелерді сақтандыру объектілері болып қызмет етеді. Сатушыны
немесе несие беруші-банкті қорғау мүдделері келесілерден тұрады:
борышкердің төлеуге қабілеті болмағанда немесе берілген несиелер бойынша
қарызын борышкер өзге де себептермен төлемеген жағдайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz