Ақша эмиссиясының негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
1. АҚША ЭМИССИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ 4
1.1. Ақша айналымы, айналысы және жүйесі 4
1.2. Ақшаны эмиссиялау негіздері 9
1.3. Ұлттық банктің қызметінің нормативті.құқықтық негіздері 14
2. ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ЭМИССИЯЛЫҚ САЯСАТЫ 21
2.1 Ұлттық банктің эмиссиялық операцияларды жасау тәртібі 21
2.2. Ұлттық банкте құндылықтарға ревизия жүргізу тәртібі 23
2.3. Ұлттық валютаның банкноты мен монеталарын қалыптастыру және орау 26
2.4. Ұлттық банкте ақша белгілерінің сапартамасын ұйымдастыру 28
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 32
ҚОСЫМША 33
КІРІСПЕ 2
1. АҚША ЭМИССИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ 4
1.1. Ақша айналымы, айналысы және жүйесі 4
1.2. Ақшаны эмиссиялау негіздері 9
1.3. Ұлттық банктің қызметінің нормативті.құқықтық негіздері 14
2. ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ЭМИССИЯЛЫҚ САЯСАТЫ 21
2.1 Ұлттық банктің эмиссиялық операцияларды жасау тәртібі 21
2.2. Ұлттық банкте құндылықтарға ревизия жүргізу тәртібі 23
2.3. Ұлттық валютаның банкноты мен монеталарын қалыптастыру және орау 26
2.4. Ұлттық банкте ақша белгілерінің сапартамасын ұйымдастыру 28
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 32
ҚОСЫМША 33
КІРІСПЕ
Ақша – жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуымен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді. Жекелеген елдердің ішінде алтын айналысы жоқ. Төлем, айналыс және қорлану құралы болып, алтын белгілері – (қағаздай белгілері) қағаз және несие ақшалар қызмет атқарады. Бірақта алтын дүниежүзілік ақша болып қалып отыр десек, онда ол жалпыға бірдей эквивалентті білдіреді. “Ақша зат емес ол - қоғамдық қатынас”.
Ақшаны эмиссиялау - бұл мемлекетпен банкноталардың, монеталардың, бағалы қағаздардың шығарылуы.
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажетті мөлшерін анықтайды, олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақталу, жою және қолма-қол ақшаның инкассациялық тәртібін орнатады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноталарын өндіру және коммерциялық банктерге инкассациялауға лицензия беру бойынша өз күштерін енгізумен байланысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен салыстырғанда өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттағы қаражаттарының қалдығы шегінде қолма-қол ақша түрінде қолдау алады, сонымен қатар операциялық кассадағы қолма-қол ақша қалдығына шек қойылмайды.
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия - айналысқа банкноталар мен монеталардың қосымша шығарылуын сипаттайды.
Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі себептерінің бірі-кәсіпорындар арасындағы дәстүрлі қолма-қолсыз есеп айырысулардың біртіндеп қолма-қол есеп айырысуларға ауысуы, бұны әрине, жағымсыз құбылыс деп есептеуге болады. Бірақ 1995 жылы жағдай жақсара бастады, бұл кассалық түсімдердің кассалық шығындардан көбеюі нәтижесінде қолма-қол ақшаларды эмиссиялаудың үлес алмағы банк кассасында берілуі қысқарды.
Ұлттық валютаның ішкі тұрақтылығы инфляция қарқынының төмен болуының сақталуымен, ал сыртқы тұрақтылық—айырбас бағамының тұрақтылығымен сипатталады. Инфляцияның төмендеуі макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізеді және сол арқылы экономикалық өсуге жағдай жасайды. Айырбас бағамының тұрақтылығы инфляциялық күтулерге және ішкі қаржы рыноктарының тұрақтылығына оң ықпалын тигізеді.
Экономикада ақша ұсынысының сұраныстан едәуір артуы бағалардың өсуіне, яғни инфляцияны тездетуге әсер етеді. Сондықтан Ұлттық банк ақша-кредит саясатының құралдарын пайдалана отырып, экономикаға ақша түсуін реттейді. Мысалы, ақша шамадан тыс көп түскен кезеңдерде Ұлттық банк портфеліндегі мемлекеттік бағалы қағаздардың бір бөлігін сатып, ақша ұсынысын азайтады. Ақша жеткіліксіз көлемде түскен кезеңдерде қайталама рынокта айналыста жүрген бағалы қағаздардың бір бөлігін сатып алып, ақша ұсынысын ұлғайтады.
Ақша – жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуымен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді. Жекелеген елдердің ішінде алтын айналысы жоқ. Төлем, айналыс және қорлану құралы болып, алтын белгілері – (қағаздай белгілері) қағаз және несие ақшалар қызмет атқарады. Бірақта алтын дүниежүзілік ақша болып қалып отыр десек, онда ол жалпыға бірдей эквивалентті білдіреді. “Ақша зат емес ол - қоғамдық қатынас”.
Ақшаны эмиссиялау - бұл мемлекетпен банкноталардың, монеталардың, бағалы қағаздардың шығарылуы.
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажетті мөлшерін анықтайды, олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақталу, жою және қолма-қол ақшаның инкассациялық тәртібін орнатады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноталарын өндіру және коммерциялық банктерге инкассациялауға лицензия беру бойынша өз күштерін енгізумен байланысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен салыстырғанда өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттағы қаражаттарының қалдығы шегінде қолма-қол ақша түрінде қолдау алады, сонымен қатар операциялық кассадағы қолма-қол ақша қалдығына шек қойылмайды.
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия - айналысқа банкноталар мен монеталардың қосымша шығарылуын сипаттайды.
Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі себептерінің бірі-кәсіпорындар арасындағы дәстүрлі қолма-қолсыз есеп айырысулардың біртіндеп қолма-қол есеп айырысуларға ауысуы, бұны әрине, жағымсыз құбылыс деп есептеуге болады. Бірақ 1995 жылы жағдай жақсара бастады, бұл кассалық түсімдердің кассалық шығындардан көбеюі нәтижесінде қолма-қол ақшаларды эмиссиялаудың үлес алмағы банк кассасында берілуі қысқарды.
Ұлттық валютаның ішкі тұрақтылығы инфляция қарқынының төмен болуының сақталуымен, ал сыртқы тұрақтылық—айырбас бағамының тұрақтылығымен сипатталады. Инфляцияның төмендеуі макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізеді және сол арқылы экономикалық өсуге жағдай жасайды. Айырбас бағамының тұрақтылығы инфляциялық күтулерге және ішкі қаржы рыноктарының тұрақтылығына оң ықпалын тигізеді.
Экономикада ақша ұсынысының сұраныстан едәуір артуы бағалардың өсуіне, яғни инфляцияны тездетуге әсер етеді. Сондықтан Ұлттық банк ақша-кредит саясатының құралдарын пайдалана отырып, экономикаға ақша түсуін реттейді. Мысалы, ақша шамадан тыс көп түскен кезеңдерде Ұлттық банк портфеліндегі мемлекеттік бағалы қағаздардың бір бөлігін сатып, ақша ұсынысын азайтады. Ақша жеткіліксіз көлемде түскен кезеңдерде қайталама рынокта айналыста жүрген бағалы қағаздардың бір бөлігін сатып алып, ақша ұсынысын ұлғайтады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. К.Маркс, Ф. Энгельс. Соч. Т4. С. 110
2. Григорий Марченко “Теңге—тәуелсіздік тұмары”.
3. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің төрағасы “Банки Казахстана” 2005/№12
4. Ақша айналысы және несие. С.Б. Мақыш // Алматы “Қазақ университеті” 2003ж.
5. Ақша, ақша айналысы және банк. Б. Көшенова // Алматы “Экономика” 2001ж.
6. Денги, банки и денежно-кредитная политика. Р.М. Нуреев // Москва “Финстатформ” 1995г.
7. 18. Саниев М.С. «Ақша, Несие, Банктер» Алматы., 2001 ж.
8. Деньги, кредит, банки/ Под ред. О.И. Лаврушина
9. Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, Несие, Банктер» Алматы., 2001 ж.
10. Банковская система Казахстана. Настольная книга банкира. под ред. А.Г. Грязнова. М.: «ДЭКА», 1995.
11. “ҚР-да ұлттық валютаны енгізу туралы” ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы // 12.11.1993.
12. Анулова Г.Н. Денежно-кредитное регулирование: опыт развивающихся стран. – М.: Финансы и статистика,1999.
13. Борисов С.М., Коротков П.А. Банковская система Казахстана: состояние и перспективы// Деньги и кредит 1998.-№8.-с.5.
14. e-mail: hq@nationalbank. кz, Қазақстан Ұлттық Банкі 2003.
15. Банки и банковские операции. под ред. Е.Ф. Жукова М.: «Юнити» 1999.
М. Финансы и статистика, 1998.
16. Деньги и кредит 1995.-№6.-с. Парамонова Т.В. Принципы регулирования банковской сферы// 10.
17. Долан Э.Дж., Кэмпбелл К.Д., Кэмпбелл Р.Дж. Деньги банковское дело и денежно-кредитная политика. – М.-Л.: Профило,1997.
18. “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы” ҚР Заңы (соңғы өзгерістер мен толықтыруларды есепке алғандығы) // 30.03.1995.
19. Положение о Атырауском филиале Нацбанка РК от 12.03.2000.
20. Постановление Нацбанка РК от 25 июля 1997 г. N 281 О Правилах по эмиссионно-кассовым операциям и обеспечению сохранности ценностей в подразделениях Национального банка Республики Казахстан
21. “Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР Заңы (соңғы өзгерістер мен толықтыруларды есепке алғандағы) // 30.08.1995.
22. “Валюталық реттеу туралы” ҚР заңы // 24.121996.
23. Закон Республики Казахстан “О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам валютного регулирования” // 2.02.2001.
24. “ҚР-ның ақша жүйесі туралы” ҚР заңы //13.12.1993.
25. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің жылдық есебі // 2005ж.
1. К.Маркс, Ф. Энгельс. Соч. Т4. С. 110
2. Григорий Марченко “Теңге—тәуелсіздік тұмары”.
3. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің төрағасы “Банки Казахстана” 2005/№12
4. Ақша айналысы және несие. С.Б. Мақыш // Алматы “Қазақ университеті” 2003ж.
5. Ақша, ақша айналысы және банк. Б. Көшенова // Алматы “Экономика” 2001ж.
6. Денги, банки и денежно-кредитная политика. Р.М. Нуреев // Москва “Финстатформ” 1995г.
7. 18. Саниев М.С. «Ақша, Несие, Банктер» Алматы., 2001 ж.
8. Деньги, кредит, банки/ Под ред. О.И. Лаврушина
9. Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, Несие, Банктер» Алматы., 2001 ж.
10. Банковская система Казахстана. Настольная книга банкира. под ред. А.Г. Грязнова. М.: «ДЭКА», 1995.
11. “ҚР-да ұлттық валютаны енгізу туралы” ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы // 12.11.1993.
12. Анулова Г.Н. Денежно-кредитное регулирование: опыт развивающихся стран. – М.: Финансы и статистика,1999.
13. Борисов С.М., Коротков П.А. Банковская система Казахстана: состояние и перспективы// Деньги и кредит 1998.-№8.-с.5.
14. e-mail: hq@nationalbank. кz, Қазақстан Ұлттық Банкі 2003.
15. Банки и банковские операции. под ред. Е.Ф. Жукова М.: «Юнити» 1999.
М. Финансы и статистика, 1998.
16. Деньги и кредит 1995.-№6.-с. Парамонова Т.В. Принципы регулирования банковской сферы// 10.
17. Долан Э.Дж., Кэмпбелл К.Д., Кэмпбелл Р.Дж. Деньги банковское дело и денежно-кредитная политика. – М.-Л.: Профило,1997.
18. “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы” ҚР Заңы (соңғы өзгерістер мен толықтыруларды есепке алғандығы) // 30.03.1995.
19. Положение о Атырауском филиале Нацбанка РК от 12.03.2000.
20. Постановление Нацбанка РК от 25 июля 1997 г. N 281 О Правилах по эмиссионно-кассовым операциям и обеспечению сохранности ценностей в подразделениях Национального банка Республики Казахстан
21. “Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР Заңы (соңғы өзгерістер мен толықтыруларды есепке алғандағы) // 30.08.1995.
22. “Валюталық реттеу туралы” ҚР заңы // 24.121996.
23. Закон Республики Казахстан “О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам валютного регулирования” // 2.02.2001.
24. “ҚР-ның ақша жүйесі туралы” ҚР заңы //13.12.1993.
25. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің жылдық есебі // 2005ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
1. АҚША ЭМИССИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ 4
1.1. Ақша айналымы, айналысы және жүйесі 4
1.2. Ақшаны эмиссиялау негіздері 9
1.3. Ұлттық банктің қызметінің нормативті-құқықтық негіздері 14
2. ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ЭМИССИЯЛЫҚ САЯСАТЫ 21
2.1 Ұлттық банктің эмиссиялық операцияларды жасау тәртібі 21
2.2. Ұлттық банкте құндылықтарға ревизия жүргізу тәртібі 23
2.3. Ұлттық валютаның банкноты мен монеталарын қалыптастыру және орау 26
2.4. Ұлттық банкте ақша белгілерінің сапартамасын ұйымдастыру 28
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 32
ҚОСЫМША 33
КІРІСПЕ
Ақша – жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа
тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуымен
тауар өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз
жасала береді. Жекелеген елдердің ішінде алтын айналысы жоқ. Төлем,
айналыс және қорлану құралы болып, алтын белгілері – (қағаздай
белгілері) қағаз және несие ақшалар қызмет атқарады. Бірақта алтын
дүниежүзілік ақша болып қалып отыр десек, онда ол жалпыға бірдей
эквивалентті білдіреді. “Ақша зат емес ол - қоғамдық қатынас”.
Ақшаны эмиссиялау - бұл мемлекетпен банкноталардың, монеталардың,
бағалы қағаздардың шығарылуы.
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажетті мөлшерін анықтайды,
олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақталу, жою және қолма-қол ақшаның
инкассациялық тәртібін орнатады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноталарын өндіру және коммерциялық
банктерге инкассациялауға лицензия беру бойынша өз күштерін енгізумен
байланысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен
салыстырғанда өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттағы
қаражаттарының қалдығы шегінде қолма-қол ақша түрінде қолдау алады, сонымен
қатар операциялық кассадағы қолма-қол ақша қалдығына шек қойылмайды.
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия - айналысқа банкноталар мен
монеталардың қосымша шығарылуын сипаттайды.
Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі себептерінің
бірі-кәсіпорындар арасындағы дәстүрлі қолма-қолсыз есеп айырысулардың
біртіндеп қолма-қол есеп айырысуларға ауысуы, бұны әрине, жағымсыз құбылыс
деп есептеуге болады. Бірақ 1995 жылы жағдай жақсара бастады, бұл кассалық
түсімдердің кассалық шығындардан көбеюі нәтижесінде қолма-қол ақшаларды
эмиссиялаудың үлес алмағы банк кассасында берілуі қысқарды.
Ұлттық валютаның ішкі тұрақтылығы инфляция қарқынының төмен болуының
сақталуымен, ал сыртқы тұрақтылық—айырбас бағамының тұрақтылығымен
сипатталады. Инфляцияның төмендеуі макроэкономикалық тұрақтылыққа қол
жеткізеді және сол арқылы экономикалық өсуге жағдай жасайды. Айырбас
бағамының тұрақтылығы инфляциялық күтулерге және ішкі қаржы рыноктарының
тұрақтылығына оң ықпалын тигізеді.
Экономикада ақша ұсынысының сұраныстан едәуір артуы бағалардың өсуіне, яғни
инфляцияны тездетуге әсер етеді. Сондықтан Ұлттық банк ақша-кредит
саясатының құралдарын пайдалана отырып, экономикаға ақша түсуін реттейді.
Мысалы, ақша шамадан тыс көп түскен кезеңдерде Ұлттық банк портфеліндегі
мемлекеттік бағалы қағаздардың бір бөлігін сатып, ақша ұсынысын азайтады.
Ақша жеткіліксіз көлемде түскен кезеңдерде қайталама рынокта айналыста
жүрген бағалы қағаздардың бір бөлігін сатып алып, ақша ұсынысын ұлғайтады.
Ақша-несие саясатының негізгі құралдары ашық рынок операциялары—бағалы
қағаздарды сату және сатып алу болып табылады. Олар ең алдымен қысқа
мерзімді шоттар шығару және өтеу арқылы жүргізіледі. Сонымен бірге Ұлттық
банк вексельдерді қайта есептеу арқылы банктердердің ресми ставкаларын
реттеуді және қайта қаржыландыруды, банктердің қысқа мерзімді өтімділігін
қолдау үшін банктерге қысқа мерзімді кредиттер (күндізгі және овернайт)
беруді жүзеге асырады. Соңғы уақытта банк секторының нығаюына байланысты,
екінші деңгейдегі банкттерге кредит сирек берілетін болды. Қайта
қаржыландыру ставкасы негізінен индикативтік сипатта болады және Ұлттық
банктің қысқа мерзімді инфляциялық күтулерін көрсетеді. Банк жүйесінде
өтімділікті реттеудің қосымша құралы тікелей және кері РЕПО операцияларын
жүргізу болып табылады. Болашақта бұл операциялар банк жүйесінің
өтімділігіне ықпал ететін негізгі құралдар болатыны күтілуде.
курстық жұмысының маңыздылығы - Ұлттық банктің Атырау филиалының эмиссиялық
саясатының негізгі қозғалысын көрсету болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты - ақшаны эмиссиялау негіздерінің теориялық
құндылығын ашу және Ұлттық банктің Атырау филиалының эмиссиялық саясатын
зерттеу болып табылады.
Жұмыста келесідей міндеттері шешілмек:
• Ақшаны эмиссиялау негіздерінің теориялық тұрғыда анықтама беру;
Ұлттық банктің Атырау филиалының экономикалық сипаттамасы мен эмиссиялық
операцияларды ұйымдастыру тәртібі анықтау.
• 2006-2008 жылдар аралығында Ұлттық банктің ақша-несие саясатының
негізгі бағыттарын талдау.
• Ұлттық банктің Атырау филиалының ақша саясатының құралымына талдау
жасау.
1. АҚША ЭМИССИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Ақша айналымы, айналысы және жүйесі
Ақша кез келген тауар құнын білдіретін ерекше тауар ролін атқарады.
Ақша адамдарға ежелден таныс. Бірақ оның қалай пайда болғандығы туралы
құпия сыры және қоғам өміріндегі мәні көп уақытқа дейін беймәлім
болды.
Қайта құру кезеңіне дейін "ақша айналымы" мен "ақша айналысы" ұғымдары
арасында айтарлықтай шек қойылатын.
Ақша айналысы деп- қолма-кол ақшаның қозғалысы танылды. Ал ақша
айналымы ұғымы одан кең мағына бергендіктен ол қолма-қол және қолма-қолсыз
айналым мағынасын сипаттайды. Бұл жағдайда қолма-қол ақша қозғалысы
тұрғындардың халықтың ақшалай өндіріс қаражаттарының бөлінуін қарастырады.
Ақша айналымы деп тек қолма – қол ақша емес ақшаның қозғалысын білдіретін
кең ұғым айтылды. Экономиканың әр үлгілі бұл ұғымдардың мәні мен құрылымын
өзгертпей кейбір ерекшеліктерді енгізді.
Нарықтық экономика үлгісі жағдайындағы ақша айналымына тән ерекшеліктер:
• Ақша айналымы негізінен шаруашылықтағы нарықтық қатынастарға қызмет
жасайды, ол бөлу қатынастарының тек аз ғана бөлшегін қамтиды;
• Қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақа айналымдарын заңмен ажырату
жойылды;
• Ақша айналымы мемлекеттің, коммерциялық банктердің, заңды және жеке
тұлғалардың жоспарлы болжауының объектісі болып табылады;
• Ақша айналымы әр түрлі меншік формасы жағдайында жүреді; ақша айналымының
алғашқы және қорытынды кезеңдері орталықтанбаған, яғни олар әр түрлі
коммерциялық және мемлекеттік банктерде шоғырланған;
• Қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша айналымы бір-бірімен тығыз
байланыста жүреді;
• Қолма-қол ақша эмиссиясын Орталық банк жүргізіп, ал қолма-қол емес ақша
белгілерін коммерциялық банктер шығарады.
Сонымен, ақша айналымы деп қолма-қол және қолма-қол емес түрінде
үзіліссіз қозғалыста жүретін ақша белгілері айтады. Бұл анықтама ақша
айналымының қазіргі мазмұнына сай келеді, себебі айналымда тек ақша
белгілері жүреді.
Қазіргі ақша айналымын құн айналымы деп айтуға болмайды оған себеп – қолма-
қол ақша және қолма-қол емес ақша белгілерінің өз құны көрсетілген құнымен
салыстырғанда өте төмен, тіпті жоқ деуге болады. Демек қазір құн айналымы
деп тек тауар айналымын айтуға толық негіз юар.
Айналыста тек қолма-қол ақша жүретіндіктен оны ақша айналысы деп
атайды. Айналыс және төлем құралдары ретіне нақты ақша белгілері
(банкноталар, қазыналық билеттер (қағаз ақшалар) және ұсақ монеталар)
айналыста жүреді. Бұл кез-келген мемлекеттің ақша айналымының аз бөлігін
құрағанмен оның маңызы үлкен. өйткені қолма-қол ақша халықтың ақшалы
табысының басым көп бөлігін алуға және оны жұмсауға қызмет етеді.
Қазақстан Республикасында қолма-қол ақшаны Ұлттық банк банкнота
түрінде эмиссиялайды (ҚР-ның ақша өлшемі - теңге), екінші деңгейдегі
банктер оның эквивалентін қолма-қол емес формада төлеп алады. Коммерциялық
банктердің операциялық кассасынан қолма-қол ақшаның көп бөлігі клиенттерге
беріледі, яғни клиенттер заңда тұлғалар болса, ақша кәсіпорындар мен
ұйымдардың кассасына түседі де, ал клиенттер заңды тұлғалар болса, ақша
кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасындағы қолма-қол ақшаның аз бөлігі
олардың өзара есептесуіне жұмсалса ( өзара есептесу, негізінен, қолма-қол
емес ақша белгілерімен жүргізіледі), ал басым көп бөлігі халыққа әр түрлі
ақшалы табыс түрінде (яғни жалақы, зейнетақы, жәрдемақы, шәкірақы,
сақтандыру қайтандыру қайтырымы, дивидендтер төлеу мен бағалы қағаздарды
сатудан түскен түсім және с.с. түрінде) беріледі.
Қолма-қол ақша негізінен халықтың ақшалы тыбысынан және оны жұмсаудан
түседі. Бірақ ақшаның көп бөлігін салық, жарна, сақтандыру төлемін, қарызды
өтеуге, тауар сатып алу мен көрсетілген қызметке ақы төлеуге, бағалы
қағаздар мен лотерия сатып алуға, жалгерлік ақы, айып және т.с.с. төлеуге
жұмсайды.
Қолма-қол емес ақша айналымы (төлем айналымы) – ол банктегі шот иесінің
жазбаша бұйрығы бойынша шотттағы ақша қалдығының өзгеруі немесе ақшаның
төлем құралы ретіндегі қызметін атқаруы. Ол бүкіл ақша айналымының басым
бөлігін (90%-ке жуығын) құрайды. Төлем айналымы төлеушілер мен сатып
алушылардың банктегі шотына немесе жазу түрінде немесе олардың өзара
талаптарын есептеу жолымен жүзеге асырылады.
Есеп айырысу операцияларын жүргізу үшін әр түрлі шоттар қолданылады.
Олардың арасында кең тарағандары: ағымдағы, есеп айырысу және т.б. шоттары.
Қолма-қол ақшасыз төлем айналымы: тауарлы операциялар бойынша және қаржы
міндеттемелері бойынша болып екі топқа бөлінеді. Бірінші топқа тауарлар мен
қазметтер үшін қолма-қол ақшасыз есеп айырысу, ал екіншіге бюджетке
төленетін төлемдер (пайда салығы, қосымша құн салығы, жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы және басқа міндетті төлемдер) және бюджеттен тыс
қорлар, банктік борышты өтеу, несие үшін өсімді төлеу, сақтандыру
компанияларымен есептесу жатады.
Ақша айналымын реттеудегі маңызды элемент – қолма-қол ақшаны пайдалану
аясын тарылту. Қазір бұл мәселе біздің елде пайдалану аясын тарылту. Қазір
бұл мәселе біздің елде кәсіпорындар арасындағы өзара есепке қолма-қол
ақшаны тек төменгі жалақының төрт еселенген мөлшері көлемінде пайдаланумен
және банктегі салым иелерінің бөлшек саудамен есеп айырысу үшін есептесу
чектерін енгізумен шектелуде.
Ақша жүйесі – бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен
бекітілген ақша айналысын ұйымдастыру формасы.
Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементтері болады. Ақша жүйесінің
типі бұл ақшаның қандай формада болуын сипаттайды. Осыған байланысты ақша
жүйесінің мынадай типтерін бөліп қарайды:
• металл ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей айналыста
бола отырып, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал несиелік
ақшалар металға ауыстырылады;
• несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан
алынып тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар
айналысқа түседі.
Металл ақша айналысы екіге бөлінеді:
1. Биметаллизм – жалпыға балама рөлі екі бағалы металға (алтын мен
күміске) негізделген ақша жүйесі.
2. Монометаллизм – бұл барлығына бірдей балама және ақша айналысының
негізі ретінде бір ғана металл (алтын немесе күміс) қызмет ететін ақша
жүйесі.
1993 жылдың қарашасында теңгенің айналысқа шығарылуы біздің жас тәуелсіз
республикамыздың жылнамасындағы ең маңызды оқиғалардың бірі болып
табылады.
Ақша мен экономиканың өзара байланысы өте тығыз, олар экономикалық
жүйенің негізгі құрамы болып табылады. Ақша жүйесі экономикалық үдерістерге
оларды күшейтумен немесе бәсеңдетумен әсер етеді.
Елдің экономикалық жағдайы, сол елдің экономикалық кеңістіктегі
интеграциясы мемлекеттің ақша жүйесіне, оның атқаратын қызметіне тікелей
байланысты. Макроэкономикалық тепе-теңдік ақша рыногында белгілі бір тепе-
теңдіктің болуын қалайды. Олардың ішіндегі ең бастысы ақшаға деген сұраныс
пен ұсыныстың тепе-теңдігі.
1991 жылы Қазақстан нарықтық қайта құруды жүзеге асыра бастады.
Алайда, сол кезде жұмыс істеген бірыңғай ақша жүйесі тұрақсыз болды. Жас
мемлекеттер бірінен соң бірі өздерінің ұлттық валюталарын немесе уақытша
ақша белгілерін енгізе бастады. 1992 жылы рубль аймағында Қазақстан,
Өзбекстан, Ресей және Тәжікстан елдері ғана қалды. Республикаға кеңестік
рубльдің бақылаусыз көптеп келуі инфляцияның шарықтап өсуіне әкеліп соқты.
Қазақстан өз валютасын енгізуге мәжбүр болды. Өйткені, рубль аймағында
тұрып, Қазақстан Ресейдің қаржы институттарына бағынышты күй кешті, дербес
монетарлық, экономикалық саясатты жүргізе алмады.
1993 жылы 3 қарашада Президенттің Жарлығымен құрылған Ұлттық валютаны
енгізу жөніндегі мемлекеттік комиссия ұлттық валютаны енгізудің
тұжырымдамасын дайындады. Бұл құжатта жаңа валютаның енгізілу мерзімі,
тәсілі, жаңа валютаны айырбастау пункттеріне жеткізу мәселелері, қолма-қол
ақшаны айырбастау коэффициенті мен лимиттері, валюта бағамын қалыптастыру
және басқа маңызды мәселелер айқындалды. Ұлттық валютаны енгізудің
заңдылығын сақтау және өркениетті түрде енгізу үшін дайындалып жатқан іс-
шаралар туралы халықаралық ұйымдар және көрші елдердің үкіметтері дер
кезінде хабардар етілді.
Теңге ресми түрде 1993 жылы 15 қарашада енгізілді. Ең бірінші бағамы 1
АҚШ долларына 4,75 теңге болды. Әр теңге 500 рубльге ауыстырылды. Теңгенің
валюталық қызметінен кейін оның құнын жоғалтпай ұстап тұру – ең маңызды
шаруалардың бірі болды.
1993 жылдың сәуірінде “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы”,
“Қазақстан Республикасындағы банк және банк қызметі туралы” заңдар
қабылданды. Бұл құжаттарда коммерциялық банктердің қызметін тоқтату және
іске қосу тәртібі, сондай-ақ коммерциялық банктердің қызметін Мемлекеттік
банк арқылы реттеудің қағидаттары мен әдістері бекітілді.
Қазақстан макроэкономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз ететін монетарлық
факторлардың арқасында тұрақтылыққа жетті. Бұл жағдайда сыртқы және ішкі
тәуекелдердің алдын алуда Ұлттық банк жағымды саясат жүргізіп отырды.
Президенттік басқару институты осындай нәтижелерге жетудің бірден бір
тиімді жолы болғаны айқын.
Бірақ монетарлық емес факторлар әлі де өзекті мәселеге айналып отыр.
Соның ішінде негізгісі – ауылшаруашылық, қайта өңдеу салалары сапасының
төмендігінен, шығындылығынан олардың айтарлықтай тиімсіз жұмыс істеуі.
Кедергі жасайтын факторларға әкімшілік-бюрократтық шаралардың салдарынан
тежеліп отырған бәсекелестіктің ойдағыдай дамымауы, заңдылықтың бұзылуы
жатады. Ол үшін ұлттық валютаны ел экономикасын басқаратын құрал деңгейіне
жеткізу жұмыстары жүргізілді.
Теңгенің тарихын белгілі бір кезеңдерге бөлсек, 1993-1996 жылдар
инфляцияны ауыздықтау, ұлттық валютаның және қаржы рыноктарының
қалыптасуымен ерекшеленеді. 1991 жылдың аяғында ІЖӨ-нің 8,2 пайызға
төмендеуіне қарамастан, осы кезеңнің соңында инфляцияның деңгейін 60,3
пайызға төмендетуге қол жеткізілді. 1993 жылы қарашада теңгенің енгізілу
кезеңіне қарай еліміздің банк жүйесі едәуір дәрежеде реформаланған болатын.
Екі деңгейлі банк жүйесі құрылды, барлық мамандандырылған банктер
акционерлік банктер болып қайта құрылды, ал Ұлттық банкке Орталық банктің
бірқатар өкілеттіліктері берілді. Бұл өз валютамызға көшуді және
Қазақстанның ақша-кредит саясатын жүргізуді едәуір жеңілдетті. 1993-1996
жылдары банк секторын сауықтыру жөніндегі шаралардың нәтижесінде екінші
деңгейдегі банктердің саны 204-тен 101-ге дейін қысқарды.
1997-1999 жылдары экономиканы тұрақтандыруға қол жеткізілді және банк
жүйесін жедел түрде реформалау шаралары қарастырылды.
Экономиканы реформалауды жалғастыру нәтижесінде ІЖӨ-нің 2,7 пайызға
өсуін, инфляция деңгейінің 17,8-ге төмендеуін және нақты жалақы индексінің
13,1-ге жоғарылауын айта кету қажет. Банк секторын шоғырландыру және
сауықтыру шаралары екінші деңгейдегі банктер санының 55-ке азаюына ықпал
етті. 1998 жылдан бастап нарықтық қатынастар негізінде құрылған үш деңгейлі
зейнетақы жүйесі енгізілді. 2000 жыл экономиканың тұрақты өсуі, қаржы
секторын қарқынды дамыту және қаржы секторының халықаралық стандарттарға
көше бастауымен ерекшеленді.
Сондықтан Ұлттық банк алдағы уақытта Қазақстанның БСҰ-ға кіруін
ескере отырып, банк секторының бәсекеге қабілеттілігін жақсарту бойынша
жұмыс жүргізуде.
Бүгінгі күндері біздегі банк жүйесі ТМД-дағы ең жедел дамыған жүйе
болып табылады. Банктердің жиынтық меншік капиталының баламасы шамамен 1,4
миллиард АҚШ долларына, жиынтық активтері 10,5 миллиард АҚШ долларына
жетті. Банк активтерінің 60 пайызы экономикаға кредиттер түрінде
орналастырылады. 2003 жылдан бастап барлық банктер қаржылық есеп берудің
халықаралық стандарттары бойынша жұмыс істейді.
Елімізде дамыған кредиттік және депозиттік рыноктар бар.
Резиденттердің теңгелей түрде депозиттерінің жалпы көлемі 2005 жылдың 1
шілдесінде 847,4 миллиард теңге болды. Жалпы депозиттердің ішінде теңгелік
депозиттер өткен жылғы осы мерзімдегі көрсеткіштермен салыстырғанда 56,8
пайыздан 58,7 пайызға өсіп отыр.
Бұлардың бәрі теңгенің тұрақты валютаға айналғанының айқын дәлелі.
Қаржы секторының барлық бөліктерінде құрылымдық реформа жүзеге асырылды.
Қазір Қазақстанда жұмыс істеп тұрған 36 банктің 25 банкі депозиттерді
сақтандыру жүйесіне кірді. Осы шаралардың бәрі халықтың банк жүйесіне деген
сенімін арттыруға ықпал етеді. Салымдардың мөлшері бойынша халықтың жан
басына шаққанда 142 АҚШ доллары болып, Ресейден кейін ТМД елдері ішінде
екінші орында тұр. Банк кредиттеріне балама кредиттеу де дамып келе жатыр.
Микрокредиттік ұйымдардың, пошталық жинақ ақша, тұрғын үй құрылыс жинақ
ақшасы жүйесінің дамуына көп көңіл бөлінді.
Сондай-ақ 2000 жылы іске қосылған вексельдік қайта қаржыландыру
жүйесі банктік кредиттеудің баламасы бола алды. “Инвестициялық қорлар
туралы” Заңның қабылдануына байланысты халықтың ішкі жинақ ақшасын
жұмылдырудың және қайта бөлудің тиімді тетіктері акционерлік инвестицялық
және пай қорларының институты болды.
Қазіргі уақытта құрылып отырған кредиттеудің үш деңгейлі жүйесі елдің
түрлі аймақтарында адамдардың неғұрлым басым көпшілігіне және ұйымдарға
қаржылық қызмет көрсетуге мүмкіндік береді. Ол екінші деңгейдегі
банктерден, банктік қызмет көрсетудің жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардан және микрокредиттік ұйымдардан тұрады. Бүгінгі күні шағын
кәсіпкерлікті қаржыландыруды ұлғайтуға мүмкіндік беретін микрокредиттік
ұйымдарды дамыту ерекше маңызды.
Қаржылық қызмет көрсетуді аймақтық қамтуды кеңейтуге сондай-ақ пошта-
жинақ жүйесі де ықпал етті.
Халықтың әлеуметтік проблемаларын шешу үшін Қазақстанда 2001 жылдан бастап
ипотекалық кредиттеудің екі деңгейлі жүйесі енгізілді. Оның бірінші деңгейі
банктер және ипотекалық кредиттер беретін банктік емес ұйымдар, ал жоғары
деңгейі – басты міндеті қайталама рынокта ипотекалық кредиттеуді жүзеге
асыратын банктерді қайта қаржыландыру болып табылатын Қазақстан Ипотекалық
компаниясы.
Ең қысқа мерзімде құрылған және 1998 жылдан жұмыс істеп келе жатқан
жинақтаушы зейнетақы жүйесі халықты әлеуметтік қорғауға барынша үлес
қосуда. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі салымшыларының саны 2005 жылғы қаңтарда
6 миллион адам болды. Бұл — экономикалық белсенді халықтың 80 пайызы.
Қазіргі уақытта жинақтаушы зейнетақы қорлары ірі институттық
инвесторларға жатады. Зейнетақы активтерінің жалпы көлемі 540,8 млрд.
теңге. Бұл ІЖӨ-нің 8 пайызын құрайды. Барлық инвестицияланған зейнетақы
активтері отандық компаниялардың бағалы қағаздарына және банктік
депозиттерге орналастырылады.
Ақиқаты сол, Қазақстанның қаржы жүйесі ТМД-ның басқа елдерімен
салыстырғанда әлдеқайда дамыған, айқын және мемлекеттің араласуынан
қорғалған. Қаржы секторын дамытудың жемісті болуы елдің кредиттік рейтингін
жоғарылатады.
Ел экономикасының стратегиялық даму көрсеткіштеріне болжам жасала
отырып, 2006-2007 жылдары теңгені еркін айырбасқа жіберу туралы мемлекеттік
бағдарлама бекітілді. Осыған орай теңге барлық экономикалық кеңістіктерге
АҚШ доллары сияқты еркін айырбасталатын валютаға айналады.
Қаржы рыногының ең дамыған сегменті мемлекеттік бағалы қағаздар
рыногы болып табылады. Қазіргі жағдайда айналымда 58 мемлекеттік
облигациялардың эмиссиясы қызмет істейді және олардың номиналдық бағасы
116,9 миллиард теңге, немесе ІЖӨ-нің 3 пайызын құрап отыр.
Сақтандыру рыногы дамып келе жатыр, дегенмен оның деңгейі экономика
қажеттілігін өтей алмай отыр. 32 сақтандыру компаниясының сақтандыру
қызметін іске асыру лицензиясы бар, соның ішінде 7-еуі шет ел
компанияларының қатысуымен жұмыс істейді, ал 1-еуі адам өмірін
сақтандырумен айналысады. Сақтандыру компанияларының жиынтық активтері 24,4
миллиард теңге, жиынтық меншік капиталы 7,8 миллиард теңге болып отыр.
Қаржы рыногының инфрақұрылымына мыналар кіреді: төлем жүйелері,
Қазақстан қор биржасы, Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы, Бағалы
қағаздардың орталық депозитарийі, Банкнот фабрикасы, Теңге сарайы,
құндылықтарды сақтау орталығы.
Қазақстанның төлем жүйесінің негізі – банкаралық ақша аудару жүйесі
және автоматтандырылған бөлшек төлемдер жүйесі болып табылады. Ел
банктерінің шығарған пластикалық карточкалары 1,8 миллион данаға жетті,
яғни экономикалық белсенді халықтың төрттен бірінің төлем карточкалары бар.
Ұлттық банкаралық төлем карточкалар жүйесін құру бағдарламасы қабылданды
және ол халыққа қызмет көрсетуде электрондық ақша қолдану арқылы біркелкі
төлем кеңістігін құруға жағдай жасайды. Осындай межелі нәтижеге жеткізген
қаржы секторындағы реформалар мемлекеттік саясаттың дұрыстығын айғақтайды.
1.2. Ақшаны эмиссиялау негіздері
Эмиссия – бұл ақша бірліктерін айналымға шығару болып табылады.
Ақша эмиссиясын Ұлттық банктер жүзеге асырады. Беріліп отырған ақша біріліг
ұлттық валюта деп аталады. Эмиссия қолма-қол (ақша белгілерін шығару) және
қолма-қолсыз (бағалы қағаздарды шығару) түрінде жүргізіледі. Артық
эмиссиялау инфляцияға әкеледі. Бағалы қағаздар эмиссиясын эмитенттер жүзеге
асырады. Эмитенттермен Ұлттық банктен басқа коммерциялық банктер болуы
мүмкін. Фидуциарлық эмиссия – бұл модель негізінде эмиссия алтынның қоры
бойынша анықталады.
Қазіргі уақытта қағаз ақшалар айналымдағы тараулы-материалдық
құндылықтарға деген сұранымға байланысты шығарылады.
Эмиссия дегеніміз - мемлекеттің бағалы қағаздарды банк билетімен
ақшалар шығару.
Қазақстан Республикасының ақша бiрлiгi (ұлттық валютасы) Қазақстан
теңгесi болып табылады. Қазақстан теңгесi 100 тиыннан тұрады. Қазақстан
Республикасының айналыстағы ақша белгiлерi банкноттар мен тиындардан
тұрады. Банкноттар мен тиындардың көрсетiлген құнының құрылымын Қазақстан
Ұлттық Банкi белгiлейдi. Қазақстан Ұлттық банкiнiң заң актiлерiнде,
нормативтiк құқықтық актiлерiнде көзделген жағдайларды қоспағанда,
Қазақстан Республикасында бiрден-бiр заңды төлем құралы Қазақстан теңгесi
болып табылады. Банкноттар мен монеталар шығаруды, олардың Қазақстан
Республикасының аумағындағы айналысын ұйымдастыруды және айналыстан алуды
тек қана Қазақстан Ұлттық Банкi жүзеге асырады. Қазақстан Ұлттық Банкi
банкноттар мен монеталарды заңды және жеке тұлғаларға сату арқылы айналысқа
шығаруды жүзеге асырады.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң банкноттары мен тиындары Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң сөзсiз мiндеттемелерi болып табылады және оның барлық активтерiмен
қамтамасыз етiледi. Қазақстан Ұлттық Банкi алтын-валюта активтерiнiң көлемi
туралы бұқаралық ақпарат құралдарында ұдайы хабар жариялап тұрады.
Қазақстан Ұлттық Банкi банкноттар мен тиындардың қажеттi мөлшерiне
дiлгерлiктi анықтайды, олардың жасалып шығарылуын қамтамасыз етедi, қолдағы
ақшаны сақтау, жою және инкассациялау тәртiбiн белгiлейдi. Монеталар
мынадай түрлерге бөлiнедi: инвестициялық монеталар - инвестициялау және
жинақтау объектiсi болып табылатын, қымбат металдардан жасалған монеталар;
коллекциялық монеталар - коллекциялау және жинақтау объектiсi болып
табылатын, қымбат металдардан, сол сияқты қымбат емес металдардан жасалған,
шектеулi таралыммен дайындалған мерекелiк, естелiк және өзге де арнайы
соғылған монеталар; айналыстағы монеталар - қымбат емес металдардан
дайындалған және қолма-қол ақша айналысына арналған монеталар. Қазақстан
Республикасында шығарылған банкноттар мен тиындардың көрсетiлген құндық
құрамы, нысаны және өрнектi кескiндемесi болуға тиiс. Банкноттар мен
тиындардың аталған сипаттамалары баспасөзде жарияланады.
Эмиссиялық банктер бұл операциялар жүргізу мен қатар
банкноттарда шығаруға құқы бар банктер. Эмиссиялық банк соңғы
сатылық кредитор ретінде коммерциялық банктің билетімен есептеледі.
Айналымға шығарылған банкноттар несиелік ақша болып табылады.
Несиелік айналым құралына банкноттардан басқа вексельдер, чектер
жатады. Несиелік ақшаның айналымға шыққаннан бастап, шыққанға
дейінгі қозғалысы тауарлар қозғалысымен жанама болу қажет. Ақша
эмиссиясының бұндай механизм айналымындағы ақша массасын автоматты
реттеу жүйесін тудырады. Шынымен өндірістің өсуімен қатар тауар
айналымының көлемі өседі және несиеге аударым пайда болады.
Эмиссияның өсуі нарықтағы төлем құралына қажеттілігін қанағаттандыру
арқылы несиелік ақша эмиссиясы есебінен халық шаруашылығында
несиелік салымдарды ұлғайтады. Бірақ несиелік ақшаларды, вексельдерді
қамтамасыз ету ақша және тауар массасы арасындағы қауіптілікті
сақтауға мүмкіндік береді. Бұдан басқа вексельдерді өтеу мерзімі
шын мәнінде тауарларды жүзеге асыру мерзіміне әр уақытта сай
келмейді. Соған байланысты айналымға шығарылған ақша сомасы жүзеге
асыратын тауардың құнына кіші немесе үлкен болуы мүмкін. Ақша
жүйесінің маңызды элементтері несие және қағаз ақшаның алтынға
ұсақталмайтын эмитент тәртібі болып табылады. Қағаз және несие
ақшаның әртүрлі экономикалық және тарихи түрдегі пайда болуы мен
қолдану мерзімінде олардың эмиссиясынан түрлі тәртібін қайта
анықтады. Несие ақша эмиссиясын эмиссиялық банк жүзеге асырады.
Оның көлемі шектеулі болады. Айналымға шығарылған несиелік ақшалар
алтын қорымен есептелінеді. Олар мемлекеттік билік арқасында тұрды.
Қазіргі уақытта ақша белгілеріне алтынның ұсақталмайтындығы
мемлекетпен монополизацияланады. Шетел валютасын сатып алуға
байланысты операция жүргізу барысында мемлекеттің коммерциялық банкін
несиелеу процесінде елдің эмиссиялық банкімен жүзеге асады.
Банкноттар эмиссиясы халық шаруашылығында кассалық қызметтермен
байланысты.
Депозиттік, чектік эмиссия – эмиссиялық банктің коммерциялық
банктерді несиелеу процесінде жүзеге асады. Бұл жағдайдағы несие
беру ссудалық қорды қайта құрумен байлынысты емес, бұл өзінің
табиғатында жорамалданған ақша саясатын білдіреді.
Ақша айналысының негізгі сандық көрсеткіштерінің біріне ақша массасы
мен ақша базасы жатады.
Ақша массасы - жеке тұлғаларға, кәсіпорындармен мемлекетке тиісті
және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының
жиынтығы.
Белгілі бір кезеңдегі ақша айналысының сандық өзгерісін талдау үшін,
сондай-ақ ақша массасының өсуі мен көлемін реттеуге байланысты шараларды
жасау үшін әр түрлі көрссеткіштер пайдаланылады. Ондай көрсеткіштерді ақша
агрегаттары деп атайды.
Өнеркәсібі жағынан дамыған елдердің қаржылық статистикасында ақша
массасын анықтау барысында мынадай ақша агрегаттары қолданылады:
-М1 агрегаты, яғни ол айналыстағы нақты ақшаларды (банкноттар мен
монеталды) және банктеші ағымдық шоттардағы қаражаттарды қамтиды;
-М2 агрегаты, ол М1 агрегаты қосылған коммерциялық банктердегі мерзімді
және жинақ салымдарынан (төрт жылға дейінгі ) тұрады;
-М3 агрегаты, ол М2 агрегаты қосылған арнайы несиелік мекемелердегі
жинақ салымдарын құрайды;
- М4 агрегаты, ол М3 агрегаты қосылған ірі коммерциялық банктердегі
депозиттік сертификаттардан тұрады.
Қазақстанда ақша массасы Ұлттық Банк пен енінші денгейдегі банктердің
баланстық шоттарын шоғырландыру негізінде анықталады және оның құрамына
айналыстағы қолма-қол ақша және резидент заңды тұлғалар мен үй шаруашылығы
(жеке тұлғалардың) депозиттері жатады.
Қазақстан Респибликасында Ұлттық банктің 12.05.1995ж. Директорлар
кеңесінің №2 хаттамасымен бекітілген Ақша массасын, ақша базасын анықтау
әдісі және ішкі, сыртқы активтерді анықтау барысында баланстық шоттарды
тіркеу туралы ережесіне сәйкес ақша базасы мен ақша массасы есептеледі.
Аталған ережеге сәйкес, ақша базасы (МВ) - бұл міндеттемелерге жататын
резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді. Ол мынадай формуламен
есептеледі:
МВ=CIC+RR+DCB
мұндағы CIC-айналыстағы нақты ақшалар;
RR-міндетті резервтер;
DCB-екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық банктегі коршоттағы
қаражаттары.
CIC= L(H+C),
Мұндағы Н –айналысқа шығарылған банктік билеттер;
С-айналысқа шығарылған монеталар.
Қазақстандағы ақша агрегаттарының жағдайы туралы 1.1-кесте соңғы жылдарға
арналып жасалған.
1.1-кесте. Ақша агрегаттары.
Ақша агрегаттары 12.03 12.04 12.05 12.06
1. Ақша базасы (резервтік ақша)
оның ішінде: 134416 174959 208171 316962
1.1.Ұлттық банктен тыс қолма-қол ақша 116335 145477 177899 262093
1.2.ЕДБ-дің және басқа ұйымдардың Ұлттық
банктегі депозиттері 18081 29482 30272 54869
2. МО (айналыстағы қолма-қол ақша) 106428 1311752161701 238730
3. М1 195442 24234 287293 411646
Оның ішінде:
3.1.халықтың теңгедегі аудармалы
депозиттері 15245 1912 17799 29840
3.2.банктік емес заңды тұлғалардың
теңгедегі аудармалы депозиттері 73769 91148 107792 143076
4. М2 290643 337980 498071 692844
оның ішінде:
4.1.халықтық теңдегі басқа да
депозиттері және шетел валютасындағы
аудармалы депозиттері 21662 48876 61442 111214
4.2.банктік емес заңды тұлғалардың
теңгедегі басқа да депозиттері және
шетел валютасындағы аудармалы 73539 64870 149336 169985
5. депозиттері 397015 134077 171439 971213
М3
оның ішінде:
5.1.халықтық шетел валютасындағы басқа 51573 134077 171439 194357
да депозиттері
5.2.банктік емес заңды тұлғалардың шетел54999 103967 95443 84011
валютасындағы басқа да депозиттері
Қазақстандағы негізгі ақша агрегаттарына, қазіргі кездеақша-несие
статистикасын жасау және талдауда қолданып жүрген, ақша базасы мен
белгіленуі М3 – ақша массасы жатады. Ақша массасы құрылымына мынадай ақша
агрегаттары жатады:
- МО (айналыстағы қолма-қол ақша немесе банк жүйесінен тыс ақша);
- М1 = МО + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың теңгедегі аудармалы
депозиттері;
- М2 = М1+ теңдедегі басқа да депозиттер және банктік емес заңды тұлғалар
мен халықтың шетел валютасындағы аудармалы депозиттері;
- М3 (ақша массасы) = М2 + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел
валютасындағы басқа да депозиттері.
Мұндағы,
- Аудармалы депозиттер-1) әрқашан айыппұлсыз және шектеусіз атаулы құнымен
ақшаға ауыстырылады; 2) чектің, траттаның немесе жиро-кепілдіктің көмегімен
еркін айналады; 3) төлемдер жүргізуде кеңінен қолданылады. Аудармалы
депозиттер қысқа ақша массасының бір бөлігін құрайды.
-Басқа депозиттер-негізінен, ол белгілі уақыт аралығынан кейін ғана
алынатындығы немесе әр түрлі шектеулері жай коммерциялық операцияларда
біраз қолайсыздық туғызатын және жинақ механизміне қойылатын талаптарға
жоғары дәрежеде сай келетін жинақ мерзімді депозиттер.Басқа
депозиттер,сонымен қатар, шетел валютасында салынған басқа салымдар мен
депозиттерді қамтиды.
Ақша базасының ақша массасына ықпал етуі ақша мультипликаторы
(Ам)көмегімен мынадай формула арқылы есептеледі:
Ам=М3 (ақша массасы) МВ (ақша базасы)
Егер мысалы, ақша мультипликаторы 2,0-ге тең болса, онда ақша базасының
әрбір теңгесі 2теңге жасауға қабілеттілігін көрсетеді. 2005 жылы ақша
массасындағы депозиттердің өсуі,ақша мультипликаторының мәні өткен жылмен
салыстырғанда 3,29-дан 3,67-ге өсіп отыр.
Қорыта айтқанда, әрбір келесі ақша агрегаты өзінен алдыңғылардың барлық
элементтерін өзіне біріктірір үлкен ақша жиынын құрайды. Бірақ оның
алдыңғыға қарағанда өтімділігі төмен.
1.3. Ұлттық банктің қызметінің нормативті-құқықтық негіздері
Елімізді барлық несие жүйесін реттеуші ұйым рөлін атқара отырып, орталық
банк экономикамызда басты орын алады.
Орталық банк еліміздің эмиссиялық және резервтік орталығы ретінде ақша-
несие және валюта саясатын анықтайды. Оның қызметінің басты мақсаты пайда
табу емес, тек ақша-несие саясатын жүргізуге және еліміздің банк жүйесіне
жетекшілік етуге бағытталады.
Ұлттық банк – бұл ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса меншікті алтын
валюта резервтерден, басқа да материалдық бағалықтардан тұратын мүліктерге
ие болып табылатын заңды тұлға.
Ұлттық банк өзінің атқаратын мәні жағынан біртұтас ұйым болып табылады,
ал мемлекет тек оның жарғылық қорының иесі. Бүгінгі жарғылық қордың мөлшері
– 20 млрд теңгені құрайды. Негізгі қорлары ғимараттардан, құрылғылардан,
құрал-жабдықтардан, көліктік құралдар мен басқа бағалықтардан, ал айналым
қорлары банкке тиесілі болып табылатын меншікті ақшалай қаражаттардан
тұрады.
Ұлттық банк резервтік және басқа да қорларды құрайды. Резервтік қор
жарғылық қор жарғылық қор көлемінде ұүралып, меншікті пайда есебімен
толықтырады және жүргізген операцияларға байланысты зияндар мен шығындардың
орнын жабуға арналады.
Ұлттық банктің қаржылық жылдағы таза табысы, сол қаржылық жылға қатысты,
нақты табыстар мен шығыстар арасындағы айналысқа шығарылған, оған қоса
активтердің амортизациясын, оның ішінде, банкнот пен монеталарды қоса
алғандағы шығыстардың айырмасы негізінде анықталады.
Ұлттық банктің таза табысы жарғылық қорды және резервтік қорды абсолюттік
соммада құрауға бағытталады. Таза табыстың қалған бөлігі келесі қаржы
жылындағы республикалық бюджетке аударылады. Ұлттық банк және онық
мекемелері барлық салықтар мен алымдар төлеуден босатылады.
Қазақстан Респубоикасы Ұлттық банкісінің басты міндеті – ұлттық валютаның
ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Ұлттық банктің несиелік ресурсы мынадай көздерден құралады:
- меншікті қаражат есебінен;
- басқа банктерден тартылған және Ұлттық банкте шартты негізде
орналастырылған ақшалай қаражаттар есебінен;
- ҚР төңірегінде тартылған қаражаттардан;
- Арнайы мемлекеттік қорлар мен бюджеттің уақытша бос жатқан
қаражаттар есебінен.
Ұлттық банктің басқару құрылымы.
Қазақстанның Ұлттық банкі жоғарыдан басқарылатын жүйедегі біртұтас
орталықтандырылған құрылымды білдіреді. Ұлттық бактің басқару органына:
Басқарма және директорлар Кеңесі (Директорат) жатады (№1-қосымша).
ҚҰБ-нің жоғары басқару органы Басқарма болып табылады және басқармаға
мынадай негізгі қызметтер жүктеледі:
- мемлекеттің ақша-несие саясатын дайындау;
- банк қызметіне қатысы бар ҚҰБ-нің нормативтік құқықтық
актілерін бекіту;
- Ұлттық банктің банктермен операциялары бойынша ресми қайта
қаржыландыру мөлшерлемесін бегілеу;
- Банктердің ашылуына рұқсат беру және оларды қайтарып алу туралы
шешім қабылдау;
- Жекелеген банктік операциялар түрлерін жүргізуге лицензиялар
беру туралы шешім қабылдау;
- Банктер үшін резервтік талаптар нормасын бекіту;
- Алтын валюта активтерін басқарудың негізгі қағидаларын анықтау;
- ҚР валютасының айырбас бағамын анықтау тәртібін бекіту;
- ҚҰБ жұмыс туралы жылдық есепті қарау, қабылдау және
Президенттің бекітуіне беру;
- ҚҰБ-нің жылдық балансын және табысы мен зияны туралы есебін
қарау және бекіту;
- ҚҰБ туралы нұсқауды, оның жарғылық капиталы мен резервтік
қордың қалыптасу тәртібі, негізгі құралдарды және өзге де
мүліктерді пайдалану, ақылы қызмет көрсету, ҚҰБнің құрылымы
және бюджеті, департамент директорларын, филиалдардың,
өкілеттіліктердің және ұйымдардың жетекшілерін тағайыдау туралы
нормативтік құқықтық актілерді бекіту;
- Банктер үшін пруденциалдық нормативтер мен басқа да міндетті
нормаларды және шектерді бекіту;
- Еңбек жағдайын, оған ақы төлеу жүйесі мен мөлшерін анықтау және
бекіту;
- ҚҰБ-нің халықаралық және басқа да ұйымдарда қатысуы туралы
шешім қабылдау;
- Директорлар Кеңесінің (Директораттың) құрамын бекіту;
- Бухгалтерлік есептің қазақстандық стандартын ескере отырып, ҚҰБ-
не арналған бухгалтерлік есептің саясатын және әдістерін
аңықтау;
- Ұлттық банктің Басқармасы тоғыз адамнан тұрады. Ұлттық банктің
Басқармасының құрамына:
- ҚҰБ төрағасы және бес лауазымды тұлғалар;
- ҚР Президентінен бір өкіл;
- ҚР Үкіметінен екі өкіл кіреді.
Ұлттық банктің оперативтік басқару органы Директорлар кеңесі болып
табылады. Директорлар кеңесі құрамына Ұлттық банк төрағасы, оның
орынбасарлары және құрылымдык бөлімшелердің жетекшілері кіреді.
Ұлттық банк тек қана ҚР Президентінің алдында есеп береді. Есеп беру
мыналарды білдіреді:
- Парламенттің келісімімен ҚР Президенті ҚҰБ – нің төрағасын 6
жылға сайлайды және қызметінен босатады;
- ҚҰБ төрағасының орынбасарларын да ҚҰБ төрағасының ұсынумен ҚР
Президенті 6 жылға сайлайды және қызметінен босатады;
- ҚҰБ – нің жылдық есебін ҚР Президенті бекітеді;
- Ұлтық валютаның – теңгенің айшығының тұжырымын ҚР Президенті
бекітеді;
- ҚҰБ – нің ҚР Президентінің сұрауы бойынша өзінің қызметіне
байланысты ақпараттарды беріп отырады.
Ұлтық банк өзінің негізгі қызметтерін жергілікті жерлердегі облыстық
басқармасы Алматы қалалық филиалы арқылы атқарады. Бұл филиал Ұлтық банк
атынан жұмыс істейді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
1. АҚША ЭМИССИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ 4
1.1. Ақша айналымы, айналысы және жүйесі 4
1.2. Ақшаны эмиссиялау негіздері 9
1.3. Ұлттық банктің қызметінің нормативті-құқықтық негіздері 14
2. ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ЭМИССИЯЛЫҚ САЯСАТЫ 21
2.1 Ұлттық банктің эмиссиялық операцияларды жасау тәртібі 21
2.2. Ұлттық банкте құндылықтарға ревизия жүргізу тәртібі 23
2.3. Ұлттық валютаның банкноты мен монеталарын қалыптастыру және орау 26
2.4. Ұлттық банкте ақша белгілерінің сапартамасын ұйымдастыру 28
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 32
ҚОСЫМША 33
КІРІСПЕ
Ақша – жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа
тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуымен
тауар өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз
жасала береді. Жекелеген елдердің ішінде алтын айналысы жоқ. Төлем,
айналыс және қорлану құралы болып, алтын белгілері – (қағаздай
белгілері) қағаз және несие ақшалар қызмет атқарады. Бірақта алтын
дүниежүзілік ақша болып қалып отыр десек, онда ол жалпыға бірдей
эквивалентті білдіреді. “Ақша зат емес ол - қоғамдық қатынас”.
Ақшаны эмиссиялау - бұл мемлекетпен банкноталардың, монеталардың,
бағалы қағаздардың шығарылуы.
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажетті мөлшерін анықтайды,
олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақталу, жою және қолма-қол ақшаның
инкассациялық тәртібін орнатады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноталарын өндіру және коммерциялық
банктерге инкассациялауға лицензия беру бойынша өз күштерін енгізумен
байланысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен
салыстырғанда өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттағы
қаражаттарының қалдығы шегінде қолма-қол ақша түрінде қолдау алады, сонымен
қатар операциялық кассадағы қолма-қол ақша қалдығына шек қойылмайды.
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия - айналысқа банкноталар мен
монеталардың қосымша шығарылуын сипаттайды.
Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі себептерінің
бірі-кәсіпорындар арасындағы дәстүрлі қолма-қолсыз есеп айырысулардың
біртіндеп қолма-қол есеп айырысуларға ауысуы, бұны әрине, жағымсыз құбылыс
деп есептеуге болады. Бірақ 1995 жылы жағдай жақсара бастады, бұл кассалық
түсімдердің кассалық шығындардан көбеюі нәтижесінде қолма-қол ақшаларды
эмиссиялаудың үлес алмағы банк кассасында берілуі қысқарды.
Ұлттық валютаның ішкі тұрақтылығы инфляция қарқынының төмен болуының
сақталуымен, ал сыртқы тұрақтылық—айырбас бағамының тұрақтылығымен
сипатталады. Инфляцияның төмендеуі макроэкономикалық тұрақтылыққа қол
жеткізеді және сол арқылы экономикалық өсуге жағдай жасайды. Айырбас
бағамының тұрақтылығы инфляциялық күтулерге және ішкі қаржы рыноктарының
тұрақтылығына оң ықпалын тигізеді.
Экономикада ақша ұсынысының сұраныстан едәуір артуы бағалардың өсуіне, яғни
инфляцияны тездетуге әсер етеді. Сондықтан Ұлттық банк ақша-кредит
саясатының құралдарын пайдалана отырып, экономикаға ақша түсуін реттейді.
Мысалы, ақша шамадан тыс көп түскен кезеңдерде Ұлттық банк портфеліндегі
мемлекеттік бағалы қағаздардың бір бөлігін сатып, ақша ұсынысын азайтады.
Ақша жеткіліксіз көлемде түскен кезеңдерде қайталама рынокта айналыста
жүрген бағалы қағаздардың бір бөлігін сатып алып, ақша ұсынысын ұлғайтады.
Ақша-несие саясатының негізгі құралдары ашық рынок операциялары—бағалы
қағаздарды сату және сатып алу болып табылады. Олар ең алдымен қысқа
мерзімді шоттар шығару және өтеу арқылы жүргізіледі. Сонымен бірге Ұлттық
банк вексельдерді қайта есептеу арқылы банктердердің ресми ставкаларын
реттеуді және қайта қаржыландыруды, банктердің қысқа мерзімді өтімділігін
қолдау үшін банктерге қысқа мерзімді кредиттер (күндізгі және овернайт)
беруді жүзеге асырады. Соңғы уақытта банк секторының нығаюына байланысты,
екінші деңгейдегі банкттерге кредит сирек берілетін болды. Қайта
қаржыландыру ставкасы негізінен индикативтік сипатта болады және Ұлттық
банктің қысқа мерзімді инфляциялық күтулерін көрсетеді. Банк жүйесінде
өтімділікті реттеудің қосымша құралы тікелей және кері РЕПО операцияларын
жүргізу болып табылады. Болашақта бұл операциялар банк жүйесінің
өтімділігіне ықпал ететін негізгі құралдар болатыны күтілуде.
курстық жұмысының маңыздылығы - Ұлттық банктің Атырау филиалының эмиссиялық
саясатының негізгі қозғалысын көрсету болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты - ақшаны эмиссиялау негіздерінің теориялық
құндылығын ашу және Ұлттық банктің Атырау филиалының эмиссиялық саясатын
зерттеу болып табылады.
Жұмыста келесідей міндеттері шешілмек:
• Ақшаны эмиссиялау негіздерінің теориялық тұрғыда анықтама беру;
Ұлттық банктің Атырау филиалының экономикалық сипаттамасы мен эмиссиялық
операцияларды ұйымдастыру тәртібі анықтау.
• 2006-2008 жылдар аралығында Ұлттық банктің ақша-несие саясатының
негізгі бағыттарын талдау.
• Ұлттық банктің Атырау филиалының ақша саясатының құралымына талдау
жасау.
1. АҚША ЭМИССИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Ақша айналымы, айналысы және жүйесі
Ақша кез келген тауар құнын білдіретін ерекше тауар ролін атқарады.
Ақша адамдарға ежелден таныс. Бірақ оның қалай пайда болғандығы туралы
құпия сыры және қоғам өміріндегі мәні көп уақытқа дейін беймәлім
болды.
Қайта құру кезеңіне дейін "ақша айналымы" мен "ақша айналысы" ұғымдары
арасында айтарлықтай шек қойылатын.
Ақша айналысы деп- қолма-кол ақшаның қозғалысы танылды. Ал ақша
айналымы ұғымы одан кең мағына бергендіктен ол қолма-қол және қолма-қолсыз
айналым мағынасын сипаттайды. Бұл жағдайда қолма-қол ақша қозғалысы
тұрғындардың халықтың ақшалай өндіріс қаражаттарының бөлінуін қарастырады.
Ақша айналымы деп тек қолма – қол ақша емес ақшаның қозғалысын білдіретін
кең ұғым айтылды. Экономиканың әр үлгілі бұл ұғымдардың мәні мен құрылымын
өзгертпей кейбір ерекшеліктерді енгізді.
Нарықтық экономика үлгісі жағдайындағы ақша айналымына тән ерекшеліктер:
• Ақша айналымы негізінен шаруашылықтағы нарықтық қатынастарға қызмет
жасайды, ол бөлу қатынастарының тек аз ғана бөлшегін қамтиды;
• Қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақа айналымдарын заңмен ажырату
жойылды;
• Ақша айналымы мемлекеттің, коммерциялық банктердің, заңды және жеке
тұлғалардың жоспарлы болжауының объектісі болып табылады;
• Ақша айналымы әр түрлі меншік формасы жағдайында жүреді; ақша айналымының
алғашқы және қорытынды кезеңдері орталықтанбаған, яғни олар әр түрлі
коммерциялық және мемлекеттік банктерде шоғырланған;
• Қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша айналымы бір-бірімен тығыз
байланыста жүреді;
• Қолма-қол ақша эмиссиясын Орталық банк жүргізіп, ал қолма-қол емес ақша
белгілерін коммерциялық банктер шығарады.
Сонымен, ақша айналымы деп қолма-қол және қолма-қол емес түрінде
үзіліссіз қозғалыста жүретін ақша белгілері айтады. Бұл анықтама ақша
айналымының қазіргі мазмұнына сай келеді, себебі айналымда тек ақша
белгілері жүреді.
Қазіргі ақша айналымын құн айналымы деп айтуға болмайды оған себеп – қолма-
қол ақша және қолма-қол емес ақша белгілерінің өз құны көрсетілген құнымен
салыстырғанда өте төмен, тіпті жоқ деуге болады. Демек қазір құн айналымы
деп тек тауар айналымын айтуға толық негіз юар.
Айналыста тек қолма-қол ақша жүретіндіктен оны ақша айналысы деп
атайды. Айналыс және төлем құралдары ретіне нақты ақша белгілері
(банкноталар, қазыналық билеттер (қағаз ақшалар) және ұсақ монеталар)
айналыста жүреді. Бұл кез-келген мемлекеттің ақша айналымының аз бөлігін
құрағанмен оның маңызы үлкен. өйткені қолма-қол ақша халықтың ақшалы
табысының басым көп бөлігін алуға және оны жұмсауға қызмет етеді.
Қазақстан Республикасында қолма-қол ақшаны Ұлттық банк банкнота
түрінде эмиссиялайды (ҚР-ның ақша өлшемі - теңге), екінші деңгейдегі
банктер оның эквивалентін қолма-қол емес формада төлеп алады. Коммерциялық
банктердің операциялық кассасынан қолма-қол ақшаның көп бөлігі клиенттерге
беріледі, яғни клиенттер заңда тұлғалар болса, ақша кәсіпорындар мен
ұйымдардың кассасына түседі де, ал клиенттер заңды тұлғалар болса, ақша
кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасындағы қолма-қол ақшаның аз бөлігі
олардың өзара есептесуіне жұмсалса ( өзара есептесу, негізінен, қолма-қол
емес ақша белгілерімен жүргізіледі), ал басым көп бөлігі халыққа әр түрлі
ақшалы табыс түрінде (яғни жалақы, зейнетақы, жәрдемақы, шәкірақы,
сақтандыру қайтандыру қайтырымы, дивидендтер төлеу мен бағалы қағаздарды
сатудан түскен түсім және с.с. түрінде) беріледі.
Қолма-қол ақша негізінен халықтың ақшалы тыбысынан және оны жұмсаудан
түседі. Бірақ ақшаның көп бөлігін салық, жарна, сақтандыру төлемін, қарызды
өтеуге, тауар сатып алу мен көрсетілген қызметке ақы төлеуге, бағалы
қағаздар мен лотерия сатып алуға, жалгерлік ақы, айып және т.с.с. төлеуге
жұмсайды.
Қолма-қол емес ақша айналымы (төлем айналымы) – ол банктегі шот иесінің
жазбаша бұйрығы бойынша шотттағы ақша қалдығының өзгеруі немесе ақшаның
төлем құралы ретіндегі қызметін атқаруы. Ол бүкіл ақша айналымының басым
бөлігін (90%-ке жуығын) құрайды. Төлем айналымы төлеушілер мен сатып
алушылардың банктегі шотына немесе жазу түрінде немесе олардың өзара
талаптарын есептеу жолымен жүзеге асырылады.
Есеп айырысу операцияларын жүргізу үшін әр түрлі шоттар қолданылады.
Олардың арасында кең тарағандары: ағымдағы, есеп айырысу және т.б. шоттары.
Қолма-қол ақшасыз төлем айналымы: тауарлы операциялар бойынша және қаржы
міндеттемелері бойынша болып екі топқа бөлінеді. Бірінші топқа тауарлар мен
қазметтер үшін қолма-қол ақшасыз есеп айырысу, ал екіншіге бюджетке
төленетін төлемдер (пайда салығы, қосымша құн салығы, жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы және басқа міндетті төлемдер) және бюджеттен тыс
қорлар, банктік борышты өтеу, несие үшін өсімді төлеу, сақтандыру
компанияларымен есептесу жатады.
Ақша айналымын реттеудегі маңызды элемент – қолма-қол ақшаны пайдалану
аясын тарылту. Қазір бұл мәселе біздің елде пайдалану аясын тарылту. Қазір
бұл мәселе біздің елде кәсіпорындар арасындағы өзара есепке қолма-қол
ақшаны тек төменгі жалақының төрт еселенген мөлшері көлемінде пайдаланумен
және банктегі салым иелерінің бөлшек саудамен есеп айырысу үшін есептесу
чектерін енгізумен шектелуде.
Ақша жүйесі – бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен
бекітілген ақша айналысын ұйымдастыру формасы.
Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементтері болады. Ақша жүйесінің
типі бұл ақшаның қандай формада болуын сипаттайды. Осыған байланысты ақша
жүйесінің мынадай типтерін бөліп қарайды:
• металл ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей айналыста
бола отырып, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал несиелік
ақшалар металға ауыстырылады;
• несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан
алынып тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар
айналысқа түседі.
Металл ақша айналысы екіге бөлінеді:
1. Биметаллизм – жалпыға балама рөлі екі бағалы металға (алтын мен
күміске) негізделген ақша жүйесі.
2. Монометаллизм – бұл барлығына бірдей балама және ақша айналысының
негізі ретінде бір ғана металл (алтын немесе күміс) қызмет ететін ақша
жүйесі.
1993 жылдың қарашасында теңгенің айналысқа шығарылуы біздің жас тәуелсіз
республикамыздың жылнамасындағы ең маңызды оқиғалардың бірі болып
табылады.
Ақша мен экономиканың өзара байланысы өте тығыз, олар экономикалық
жүйенің негізгі құрамы болып табылады. Ақша жүйесі экономикалық үдерістерге
оларды күшейтумен немесе бәсеңдетумен әсер етеді.
Елдің экономикалық жағдайы, сол елдің экономикалық кеңістіктегі
интеграциясы мемлекеттің ақша жүйесіне, оның атқаратын қызметіне тікелей
байланысты. Макроэкономикалық тепе-теңдік ақша рыногында белгілі бір тепе-
теңдіктің болуын қалайды. Олардың ішіндегі ең бастысы ақшаға деген сұраныс
пен ұсыныстың тепе-теңдігі.
1991 жылы Қазақстан нарықтық қайта құруды жүзеге асыра бастады.
Алайда, сол кезде жұмыс істеген бірыңғай ақша жүйесі тұрақсыз болды. Жас
мемлекеттер бірінен соң бірі өздерінің ұлттық валюталарын немесе уақытша
ақша белгілерін енгізе бастады. 1992 жылы рубль аймағында Қазақстан,
Өзбекстан, Ресей және Тәжікстан елдері ғана қалды. Республикаға кеңестік
рубльдің бақылаусыз көптеп келуі инфляцияның шарықтап өсуіне әкеліп соқты.
Қазақстан өз валютасын енгізуге мәжбүр болды. Өйткені, рубль аймағында
тұрып, Қазақстан Ресейдің қаржы институттарына бағынышты күй кешті, дербес
монетарлық, экономикалық саясатты жүргізе алмады.
1993 жылы 3 қарашада Президенттің Жарлығымен құрылған Ұлттық валютаны
енгізу жөніндегі мемлекеттік комиссия ұлттық валютаны енгізудің
тұжырымдамасын дайындады. Бұл құжатта жаңа валютаның енгізілу мерзімі,
тәсілі, жаңа валютаны айырбастау пункттеріне жеткізу мәселелері, қолма-қол
ақшаны айырбастау коэффициенті мен лимиттері, валюта бағамын қалыптастыру
және басқа маңызды мәселелер айқындалды. Ұлттық валютаны енгізудің
заңдылығын сақтау және өркениетті түрде енгізу үшін дайындалып жатқан іс-
шаралар туралы халықаралық ұйымдар және көрші елдердің үкіметтері дер
кезінде хабардар етілді.
Теңге ресми түрде 1993 жылы 15 қарашада енгізілді. Ең бірінші бағамы 1
АҚШ долларына 4,75 теңге болды. Әр теңге 500 рубльге ауыстырылды. Теңгенің
валюталық қызметінен кейін оның құнын жоғалтпай ұстап тұру – ең маңызды
шаруалардың бірі болды.
1993 жылдың сәуірінде “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы”,
“Қазақстан Республикасындағы банк және банк қызметі туралы” заңдар
қабылданды. Бұл құжаттарда коммерциялық банктердің қызметін тоқтату және
іске қосу тәртібі, сондай-ақ коммерциялық банктердің қызметін Мемлекеттік
банк арқылы реттеудің қағидаттары мен әдістері бекітілді.
Қазақстан макроэкономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз ететін монетарлық
факторлардың арқасында тұрақтылыққа жетті. Бұл жағдайда сыртқы және ішкі
тәуекелдердің алдын алуда Ұлттық банк жағымды саясат жүргізіп отырды.
Президенттік басқару институты осындай нәтижелерге жетудің бірден бір
тиімді жолы болғаны айқын.
Бірақ монетарлық емес факторлар әлі де өзекті мәселеге айналып отыр.
Соның ішінде негізгісі – ауылшаруашылық, қайта өңдеу салалары сапасының
төмендігінен, шығындылығынан олардың айтарлықтай тиімсіз жұмыс істеуі.
Кедергі жасайтын факторларға әкімшілік-бюрократтық шаралардың салдарынан
тежеліп отырған бәсекелестіктің ойдағыдай дамымауы, заңдылықтың бұзылуы
жатады. Ол үшін ұлттық валютаны ел экономикасын басқаратын құрал деңгейіне
жеткізу жұмыстары жүргізілді.
Теңгенің тарихын белгілі бір кезеңдерге бөлсек, 1993-1996 жылдар
инфляцияны ауыздықтау, ұлттық валютаның және қаржы рыноктарының
қалыптасуымен ерекшеленеді. 1991 жылдың аяғында ІЖӨ-нің 8,2 пайызға
төмендеуіне қарамастан, осы кезеңнің соңында инфляцияның деңгейін 60,3
пайызға төмендетуге қол жеткізілді. 1993 жылы қарашада теңгенің енгізілу
кезеңіне қарай еліміздің банк жүйесі едәуір дәрежеде реформаланған болатын.
Екі деңгейлі банк жүйесі құрылды, барлық мамандандырылған банктер
акционерлік банктер болып қайта құрылды, ал Ұлттық банкке Орталық банктің
бірқатар өкілеттіліктері берілді. Бұл өз валютамызға көшуді және
Қазақстанның ақша-кредит саясатын жүргізуді едәуір жеңілдетті. 1993-1996
жылдары банк секторын сауықтыру жөніндегі шаралардың нәтижесінде екінші
деңгейдегі банктердің саны 204-тен 101-ге дейін қысқарды.
1997-1999 жылдары экономиканы тұрақтандыруға қол жеткізілді және банк
жүйесін жедел түрде реформалау шаралары қарастырылды.
Экономиканы реформалауды жалғастыру нәтижесінде ІЖӨ-нің 2,7 пайызға
өсуін, инфляция деңгейінің 17,8-ге төмендеуін және нақты жалақы индексінің
13,1-ге жоғарылауын айта кету қажет. Банк секторын шоғырландыру және
сауықтыру шаралары екінші деңгейдегі банктер санының 55-ке азаюына ықпал
етті. 1998 жылдан бастап нарықтық қатынастар негізінде құрылған үш деңгейлі
зейнетақы жүйесі енгізілді. 2000 жыл экономиканың тұрақты өсуі, қаржы
секторын қарқынды дамыту және қаржы секторының халықаралық стандарттарға
көше бастауымен ерекшеленді.
Сондықтан Ұлттық банк алдағы уақытта Қазақстанның БСҰ-ға кіруін
ескере отырып, банк секторының бәсекеге қабілеттілігін жақсарту бойынша
жұмыс жүргізуде.
Бүгінгі күндері біздегі банк жүйесі ТМД-дағы ең жедел дамыған жүйе
болып табылады. Банктердің жиынтық меншік капиталының баламасы шамамен 1,4
миллиард АҚШ долларына, жиынтық активтері 10,5 миллиард АҚШ долларына
жетті. Банк активтерінің 60 пайызы экономикаға кредиттер түрінде
орналастырылады. 2003 жылдан бастап барлық банктер қаржылық есеп берудің
халықаралық стандарттары бойынша жұмыс істейді.
Елімізде дамыған кредиттік және депозиттік рыноктар бар.
Резиденттердің теңгелей түрде депозиттерінің жалпы көлемі 2005 жылдың 1
шілдесінде 847,4 миллиард теңге болды. Жалпы депозиттердің ішінде теңгелік
депозиттер өткен жылғы осы мерзімдегі көрсеткіштермен салыстырғанда 56,8
пайыздан 58,7 пайызға өсіп отыр.
Бұлардың бәрі теңгенің тұрақты валютаға айналғанының айқын дәлелі.
Қаржы секторының барлық бөліктерінде құрылымдық реформа жүзеге асырылды.
Қазір Қазақстанда жұмыс істеп тұрған 36 банктің 25 банкі депозиттерді
сақтандыру жүйесіне кірді. Осы шаралардың бәрі халықтың банк жүйесіне деген
сенімін арттыруға ықпал етеді. Салымдардың мөлшері бойынша халықтың жан
басына шаққанда 142 АҚШ доллары болып, Ресейден кейін ТМД елдері ішінде
екінші орында тұр. Банк кредиттеріне балама кредиттеу де дамып келе жатыр.
Микрокредиттік ұйымдардың, пошталық жинақ ақша, тұрғын үй құрылыс жинақ
ақшасы жүйесінің дамуына көп көңіл бөлінді.
Сондай-ақ 2000 жылы іске қосылған вексельдік қайта қаржыландыру
жүйесі банктік кредиттеудің баламасы бола алды. “Инвестициялық қорлар
туралы” Заңның қабылдануына байланысты халықтың ішкі жинақ ақшасын
жұмылдырудың және қайта бөлудің тиімді тетіктері акционерлік инвестицялық
және пай қорларының институты болды.
Қазіргі уақытта құрылып отырған кредиттеудің үш деңгейлі жүйесі елдің
түрлі аймақтарында адамдардың неғұрлым басым көпшілігіне және ұйымдарға
қаржылық қызмет көрсетуге мүмкіндік береді. Ол екінші деңгейдегі
банктерден, банктік қызмет көрсетудің жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардан және микрокредиттік ұйымдардан тұрады. Бүгінгі күні шағын
кәсіпкерлікті қаржыландыруды ұлғайтуға мүмкіндік беретін микрокредиттік
ұйымдарды дамыту ерекше маңызды.
Қаржылық қызмет көрсетуді аймақтық қамтуды кеңейтуге сондай-ақ пошта-
жинақ жүйесі де ықпал етті.
Халықтың әлеуметтік проблемаларын шешу үшін Қазақстанда 2001 жылдан бастап
ипотекалық кредиттеудің екі деңгейлі жүйесі енгізілді. Оның бірінші деңгейі
банктер және ипотекалық кредиттер беретін банктік емес ұйымдар, ал жоғары
деңгейі – басты міндеті қайталама рынокта ипотекалық кредиттеуді жүзеге
асыратын банктерді қайта қаржыландыру болып табылатын Қазақстан Ипотекалық
компаниясы.
Ең қысқа мерзімде құрылған және 1998 жылдан жұмыс істеп келе жатқан
жинақтаушы зейнетақы жүйесі халықты әлеуметтік қорғауға барынша үлес
қосуда. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі салымшыларының саны 2005 жылғы қаңтарда
6 миллион адам болды. Бұл — экономикалық белсенді халықтың 80 пайызы.
Қазіргі уақытта жинақтаушы зейнетақы қорлары ірі институттық
инвесторларға жатады. Зейнетақы активтерінің жалпы көлемі 540,8 млрд.
теңге. Бұл ІЖӨ-нің 8 пайызын құрайды. Барлық инвестицияланған зейнетақы
активтері отандық компаниялардың бағалы қағаздарына және банктік
депозиттерге орналастырылады.
Ақиқаты сол, Қазақстанның қаржы жүйесі ТМД-ның басқа елдерімен
салыстырғанда әлдеқайда дамыған, айқын және мемлекеттің араласуынан
қорғалған. Қаржы секторын дамытудың жемісті болуы елдің кредиттік рейтингін
жоғарылатады.
Ел экономикасының стратегиялық даму көрсеткіштеріне болжам жасала
отырып, 2006-2007 жылдары теңгені еркін айырбасқа жіберу туралы мемлекеттік
бағдарлама бекітілді. Осыған орай теңге барлық экономикалық кеңістіктерге
АҚШ доллары сияқты еркін айырбасталатын валютаға айналады.
Қаржы рыногының ең дамыған сегменті мемлекеттік бағалы қағаздар
рыногы болып табылады. Қазіргі жағдайда айналымда 58 мемлекеттік
облигациялардың эмиссиясы қызмет істейді және олардың номиналдық бағасы
116,9 миллиард теңге, немесе ІЖӨ-нің 3 пайызын құрап отыр.
Сақтандыру рыногы дамып келе жатыр, дегенмен оның деңгейі экономика
қажеттілігін өтей алмай отыр. 32 сақтандыру компаниясының сақтандыру
қызметін іске асыру лицензиясы бар, соның ішінде 7-еуі шет ел
компанияларының қатысуымен жұмыс істейді, ал 1-еуі адам өмірін
сақтандырумен айналысады. Сақтандыру компанияларының жиынтық активтері 24,4
миллиард теңге, жиынтық меншік капиталы 7,8 миллиард теңге болып отыр.
Қаржы рыногының инфрақұрылымына мыналар кіреді: төлем жүйелері,
Қазақстан қор биржасы, Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы, Бағалы
қағаздардың орталық депозитарийі, Банкнот фабрикасы, Теңге сарайы,
құндылықтарды сақтау орталығы.
Қазақстанның төлем жүйесінің негізі – банкаралық ақша аудару жүйесі
және автоматтандырылған бөлшек төлемдер жүйесі болып табылады. Ел
банктерінің шығарған пластикалық карточкалары 1,8 миллион данаға жетті,
яғни экономикалық белсенді халықтың төрттен бірінің төлем карточкалары бар.
Ұлттық банкаралық төлем карточкалар жүйесін құру бағдарламасы қабылданды
және ол халыққа қызмет көрсетуде электрондық ақша қолдану арқылы біркелкі
төлем кеңістігін құруға жағдай жасайды. Осындай межелі нәтижеге жеткізген
қаржы секторындағы реформалар мемлекеттік саясаттың дұрыстығын айғақтайды.
1.2. Ақшаны эмиссиялау негіздері
Эмиссия – бұл ақша бірліктерін айналымға шығару болып табылады.
Ақша эмиссиясын Ұлттық банктер жүзеге асырады. Беріліп отырған ақша біріліг
ұлттық валюта деп аталады. Эмиссия қолма-қол (ақша белгілерін шығару) және
қолма-қолсыз (бағалы қағаздарды шығару) түрінде жүргізіледі. Артық
эмиссиялау инфляцияға әкеледі. Бағалы қағаздар эмиссиясын эмитенттер жүзеге
асырады. Эмитенттермен Ұлттық банктен басқа коммерциялық банктер болуы
мүмкін. Фидуциарлық эмиссия – бұл модель негізінде эмиссия алтынның қоры
бойынша анықталады.
Қазіргі уақытта қағаз ақшалар айналымдағы тараулы-материалдық
құндылықтарға деген сұранымға байланысты шығарылады.
Эмиссия дегеніміз - мемлекеттің бағалы қағаздарды банк билетімен
ақшалар шығару.
Қазақстан Республикасының ақша бiрлiгi (ұлттық валютасы) Қазақстан
теңгесi болып табылады. Қазақстан теңгесi 100 тиыннан тұрады. Қазақстан
Республикасының айналыстағы ақша белгiлерi банкноттар мен тиындардан
тұрады. Банкноттар мен тиындардың көрсетiлген құнының құрылымын Қазақстан
Ұлттық Банкi белгiлейдi. Қазақстан Ұлттық банкiнiң заң актiлерiнде,
нормативтiк құқықтық актiлерiнде көзделген жағдайларды қоспағанда,
Қазақстан Республикасында бiрден-бiр заңды төлем құралы Қазақстан теңгесi
болып табылады. Банкноттар мен монеталар шығаруды, олардың Қазақстан
Республикасының аумағындағы айналысын ұйымдастыруды және айналыстан алуды
тек қана Қазақстан Ұлттық Банкi жүзеге асырады. Қазақстан Ұлттық Банкi
банкноттар мен монеталарды заңды және жеке тұлғаларға сату арқылы айналысқа
шығаруды жүзеге асырады.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң банкноттары мен тиындары Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң сөзсiз мiндеттемелерi болып табылады және оның барлық активтерiмен
қамтамасыз етiледi. Қазақстан Ұлттық Банкi алтын-валюта активтерiнiң көлемi
туралы бұқаралық ақпарат құралдарында ұдайы хабар жариялап тұрады.
Қазақстан Ұлттық Банкi банкноттар мен тиындардың қажеттi мөлшерiне
дiлгерлiктi анықтайды, олардың жасалып шығарылуын қамтамасыз етедi, қолдағы
ақшаны сақтау, жою және инкассациялау тәртiбiн белгiлейдi. Монеталар
мынадай түрлерге бөлiнедi: инвестициялық монеталар - инвестициялау және
жинақтау объектiсi болып табылатын, қымбат металдардан жасалған монеталар;
коллекциялық монеталар - коллекциялау және жинақтау объектiсi болып
табылатын, қымбат металдардан, сол сияқты қымбат емес металдардан жасалған,
шектеулi таралыммен дайындалған мерекелiк, естелiк және өзге де арнайы
соғылған монеталар; айналыстағы монеталар - қымбат емес металдардан
дайындалған және қолма-қол ақша айналысына арналған монеталар. Қазақстан
Республикасында шығарылған банкноттар мен тиындардың көрсетiлген құндық
құрамы, нысаны және өрнектi кескiндемесi болуға тиiс. Банкноттар мен
тиындардың аталған сипаттамалары баспасөзде жарияланады.
Эмиссиялық банктер бұл операциялар жүргізу мен қатар
банкноттарда шығаруға құқы бар банктер. Эмиссиялық банк соңғы
сатылық кредитор ретінде коммерциялық банктің билетімен есептеледі.
Айналымға шығарылған банкноттар несиелік ақша болып табылады.
Несиелік айналым құралына банкноттардан басқа вексельдер, чектер
жатады. Несиелік ақшаның айналымға шыққаннан бастап, шыққанға
дейінгі қозғалысы тауарлар қозғалысымен жанама болу қажет. Ақша
эмиссиясының бұндай механизм айналымындағы ақша массасын автоматты
реттеу жүйесін тудырады. Шынымен өндірістің өсуімен қатар тауар
айналымының көлемі өседі және несиеге аударым пайда болады.
Эмиссияның өсуі нарықтағы төлем құралына қажеттілігін қанағаттандыру
арқылы несиелік ақша эмиссиясы есебінен халық шаруашылығында
несиелік салымдарды ұлғайтады. Бірақ несиелік ақшаларды, вексельдерді
қамтамасыз ету ақша және тауар массасы арасындағы қауіптілікті
сақтауға мүмкіндік береді. Бұдан басқа вексельдерді өтеу мерзімі
шын мәнінде тауарларды жүзеге асыру мерзіміне әр уақытта сай
келмейді. Соған байланысты айналымға шығарылған ақша сомасы жүзеге
асыратын тауардың құнына кіші немесе үлкен болуы мүмкін. Ақша
жүйесінің маңызды элементтері несие және қағаз ақшаның алтынға
ұсақталмайтын эмитент тәртібі болып табылады. Қағаз және несие
ақшаның әртүрлі экономикалық және тарихи түрдегі пайда болуы мен
қолдану мерзімінде олардың эмиссиясынан түрлі тәртібін қайта
анықтады. Несие ақша эмиссиясын эмиссиялық банк жүзеге асырады.
Оның көлемі шектеулі болады. Айналымға шығарылған несиелік ақшалар
алтын қорымен есептелінеді. Олар мемлекеттік билік арқасында тұрды.
Қазіргі уақытта ақша белгілеріне алтынның ұсақталмайтындығы
мемлекетпен монополизацияланады. Шетел валютасын сатып алуға
байланысты операция жүргізу барысында мемлекеттің коммерциялық банкін
несиелеу процесінде елдің эмиссиялық банкімен жүзеге асады.
Банкноттар эмиссиясы халық шаруашылығында кассалық қызметтермен
байланысты.
Депозиттік, чектік эмиссия – эмиссиялық банктің коммерциялық
банктерді несиелеу процесінде жүзеге асады. Бұл жағдайдағы несие
беру ссудалық қорды қайта құрумен байлынысты емес, бұл өзінің
табиғатында жорамалданған ақша саясатын білдіреді.
Ақша айналысының негізгі сандық көрсеткіштерінің біріне ақша массасы
мен ақша базасы жатады.
Ақша массасы - жеке тұлғаларға, кәсіпорындармен мемлекетке тиісті
және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының
жиынтығы.
Белгілі бір кезеңдегі ақша айналысының сандық өзгерісін талдау үшін,
сондай-ақ ақша массасының өсуі мен көлемін реттеуге байланысты шараларды
жасау үшін әр түрлі көрссеткіштер пайдаланылады. Ондай көрсеткіштерді ақша
агрегаттары деп атайды.
Өнеркәсібі жағынан дамыған елдердің қаржылық статистикасында ақша
массасын анықтау барысында мынадай ақша агрегаттары қолданылады:
-М1 агрегаты, яғни ол айналыстағы нақты ақшаларды (банкноттар мен
монеталды) және банктеші ағымдық шоттардағы қаражаттарды қамтиды;
-М2 агрегаты, ол М1 агрегаты қосылған коммерциялық банктердегі мерзімді
және жинақ салымдарынан (төрт жылға дейінгі ) тұрады;
-М3 агрегаты, ол М2 агрегаты қосылған арнайы несиелік мекемелердегі
жинақ салымдарын құрайды;
- М4 агрегаты, ол М3 агрегаты қосылған ірі коммерциялық банктердегі
депозиттік сертификаттардан тұрады.
Қазақстанда ақша массасы Ұлттық Банк пен енінші денгейдегі банктердің
баланстық шоттарын шоғырландыру негізінде анықталады және оның құрамына
айналыстағы қолма-қол ақша және резидент заңды тұлғалар мен үй шаруашылығы
(жеке тұлғалардың) депозиттері жатады.
Қазақстан Респибликасында Ұлттық банктің 12.05.1995ж. Директорлар
кеңесінің №2 хаттамасымен бекітілген Ақша массасын, ақша базасын анықтау
әдісі және ішкі, сыртқы активтерді анықтау барысында баланстық шоттарды
тіркеу туралы ережесіне сәйкес ақша базасы мен ақша массасы есептеледі.
Аталған ережеге сәйкес, ақша базасы (МВ) - бұл міндеттемелерге жататын
резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді. Ол мынадай формуламен
есептеледі:
МВ=CIC+RR+DCB
мұндағы CIC-айналыстағы нақты ақшалар;
RR-міндетті резервтер;
DCB-екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық банктегі коршоттағы
қаражаттары.
CIC= L(H+C),
Мұндағы Н –айналысқа шығарылған банктік билеттер;
С-айналысқа шығарылған монеталар.
Қазақстандағы ақша агрегаттарының жағдайы туралы 1.1-кесте соңғы жылдарға
арналып жасалған.
1.1-кесте. Ақша агрегаттары.
Ақша агрегаттары 12.03 12.04 12.05 12.06
1. Ақша базасы (резервтік ақша)
оның ішінде: 134416 174959 208171 316962
1.1.Ұлттық банктен тыс қолма-қол ақша 116335 145477 177899 262093
1.2.ЕДБ-дің және басқа ұйымдардың Ұлттық
банктегі депозиттері 18081 29482 30272 54869
2. МО (айналыстағы қолма-қол ақша) 106428 1311752161701 238730
3. М1 195442 24234 287293 411646
Оның ішінде:
3.1.халықтың теңгедегі аудармалы
депозиттері 15245 1912 17799 29840
3.2.банктік емес заңды тұлғалардың
теңгедегі аудармалы депозиттері 73769 91148 107792 143076
4. М2 290643 337980 498071 692844
оның ішінде:
4.1.халықтық теңдегі басқа да
депозиттері және шетел валютасындағы
аудармалы депозиттері 21662 48876 61442 111214
4.2.банктік емес заңды тұлғалардың
теңгедегі басқа да депозиттері және
шетел валютасындағы аудармалы 73539 64870 149336 169985
5. депозиттері 397015 134077 171439 971213
М3
оның ішінде:
5.1.халықтық шетел валютасындағы басқа 51573 134077 171439 194357
да депозиттері
5.2.банктік емес заңды тұлғалардың шетел54999 103967 95443 84011
валютасындағы басқа да депозиттері
Қазақстандағы негізгі ақша агрегаттарына, қазіргі кездеақша-несие
статистикасын жасау және талдауда қолданып жүрген, ақша базасы мен
белгіленуі М3 – ақша массасы жатады. Ақша массасы құрылымына мынадай ақша
агрегаттары жатады:
- МО (айналыстағы қолма-қол ақша немесе банк жүйесінен тыс ақша);
- М1 = МО + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың теңгедегі аудармалы
депозиттері;
- М2 = М1+ теңдедегі басқа да депозиттер және банктік емес заңды тұлғалар
мен халықтың шетел валютасындағы аудармалы депозиттері;
- М3 (ақша массасы) = М2 + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел
валютасындағы басқа да депозиттері.
Мұндағы,
- Аудармалы депозиттер-1) әрқашан айыппұлсыз және шектеусіз атаулы құнымен
ақшаға ауыстырылады; 2) чектің, траттаның немесе жиро-кепілдіктің көмегімен
еркін айналады; 3) төлемдер жүргізуде кеңінен қолданылады. Аудармалы
депозиттер қысқа ақша массасының бір бөлігін құрайды.
-Басқа депозиттер-негізінен, ол белгілі уақыт аралығынан кейін ғана
алынатындығы немесе әр түрлі шектеулері жай коммерциялық операцияларда
біраз қолайсыздық туғызатын және жинақ механизміне қойылатын талаптарға
жоғары дәрежеде сай келетін жинақ мерзімді депозиттер.Басқа
депозиттер,сонымен қатар, шетел валютасында салынған басқа салымдар мен
депозиттерді қамтиды.
Ақша базасының ақша массасына ықпал етуі ақша мультипликаторы
(Ам)көмегімен мынадай формула арқылы есептеледі:
Ам=М3 (ақша массасы) МВ (ақша базасы)
Егер мысалы, ақша мультипликаторы 2,0-ге тең болса, онда ақша базасының
әрбір теңгесі 2теңге жасауға қабілеттілігін көрсетеді. 2005 жылы ақша
массасындағы депозиттердің өсуі,ақша мультипликаторының мәні өткен жылмен
салыстырғанда 3,29-дан 3,67-ге өсіп отыр.
Қорыта айтқанда, әрбір келесі ақша агрегаты өзінен алдыңғылардың барлық
элементтерін өзіне біріктірір үлкен ақша жиынын құрайды. Бірақ оның
алдыңғыға қарағанда өтімділігі төмен.
1.3. Ұлттық банктің қызметінің нормативті-құқықтық негіздері
Елімізді барлық несие жүйесін реттеуші ұйым рөлін атқара отырып, орталық
банк экономикамызда басты орын алады.
Орталық банк еліміздің эмиссиялық және резервтік орталығы ретінде ақша-
несие және валюта саясатын анықтайды. Оның қызметінің басты мақсаты пайда
табу емес, тек ақша-несие саясатын жүргізуге және еліміздің банк жүйесіне
жетекшілік етуге бағытталады.
Ұлттық банк – бұл ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса меншікті алтын
валюта резервтерден, басқа да материалдық бағалықтардан тұратын мүліктерге
ие болып табылатын заңды тұлға.
Ұлттық банк өзінің атқаратын мәні жағынан біртұтас ұйым болып табылады,
ал мемлекет тек оның жарғылық қорының иесі. Бүгінгі жарғылық қордың мөлшері
– 20 млрд теңгені құрайды. Негізгі қорлары ғимараттардан, құрылғылардан,
құрал-жабдықтардан, көліктік құралдар мен басқа бағалықтардан, ал айналым
қорлары банкке тиесілі болып табылатын меншікті ақшалай қаражаттардан
тұрады.
Ұлттық банк резервтік және басқа да қорларды құрайды. Резервтік қор
жарғылық қор жарғылық қор көлемінде ұүралып, меншікті пайда есебімен
толықтырады және жүргізген операцияларға байланысты зияндар мен шығындардың
орнын жабуға арналады.
Ұлттық банктің қаржылық жылдағы таза табысы, сол қаржылық жылға қатысты,
нақты табыстар мен шығыстар арасындағы айналысқа шығарылған, оған қоса
активтердің амортизациясын, оның ішінде, банкнот пен монеталарды қоса
алғандағы шығыстардың айырмасы негізінде анықталады.
Ұлттық банктің таза табысы жарғылық қорды және резервтік қорды абсолюттік
соммада құрауға бағытталады. Таза табыстың қалған бөлігі келесі қаржы
жылындағы республикалық бюджетке аударылады. Ұлттық банк және онық
мекемелері барлық салықтар мен алымдар төлеуден босатылады.
Қазақстан Респубоикасы Ұлттық банкісінің басты міндеті – ұлттық валютаның
ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Ұлттық банктің несиелік ресурсы мынадай көздерден құралады:
- меншікті қаражат есебінен;
- басқа банктерден тартылған және Ұлттық банкте шартты негізде
орналастырылған ақшалай қаражаттар есебінен;
- ҚР төңірегінде тартылған қаражаттардан;
- Арнайы мемлекеттік қорлар мен бюджеттің уақытша бос жатқан
қаражаттар есебінен.
Ұлттық банктің басқару құрылымы.
Қазақстанның Ұлттық банкі жоғарыдан басқарылатын жүйедегі біртұтас
орталықтандырылған құрылымды білдіреді. Ұлттық бактің басқару органына:
Басқарма және директорлар Кеңесі (Директорат) жатады (№1-қосымша).
ҚҰБ-нің жоғары басқару органы Басқарма болып табылады және басқармаға
мынадай негізгі қызметтер жүктеледі:
- мемлекеттің ақша-несие саясатын дайындау;
- банк қызметіне қатысы бар ҚҰБ-нің нормативтік құқықтық
актілерін бекіту;
- Ұлттық банктің банктермен операциялары бойынша ресми қайта
қаржыландыру мөлшерлемесін бегілеу;
- Банктердің ашылуына рұқсат беру және оларды қайтарып алу туралы
шешім қабылдау;
- Жекелеген банктік операциялар түрлерін жүргізуге лицензиялар
беру туралы шешім қабылдау;
- Банктер үшін резервтік талаптар нормасын бекіту;
- Алтын валюта активтерін басқарудың негізгі қағидаларын анықтау;
- ҚР валютасының айырбас бағамын анықтау тәртібін бекіту;
- ҚҰБ жұмыс туралы жылдық есепті қарау, қабылдау және
Президенттің бекітуіне беру;
- ҚҰБ-нің жылдық балансын және табысы мен зияны туралы есебін
қарау және бекіту;
- ҚҰБ туралы нұсқауды, оның жарғылық капиталы мен резервтік
қордың қалыптасу тәртібі, негізгі құралдарды және өзге де
мүліктерді пайдалану, ақылы қызмет көрсету, ҚҰБнің құрылымы
және бюджеті, департамент директорларын, филиалдардың,
өкілеттіліктердің және ұйымдардың жетекшілерін тағайыдау туралы
нормативтік құқықтық актілерді бекіту;
- Банктер үшін пруденциалдық нормативтер мен басқа да міндетті
нормаларды және шектерді бекіту;
- Еңбек жағдайын, оған ақы төлеу жүйесі мен мөлшерін анықтау және
бекіту;
- ҚҰБ-нің халықаралық және басқа да ұйымдарда қатысуы туралы
шешім қабылдау;
- Директорлар Кеңесінің (Директораттың) құрамын бекіту;
- Бухгалтерлік есептің қазақстандық стандартын ескере отырып, ҚҰБ-
не арналған бухгалтерлік есептің саясатын және әдістерін
аңықтау;
- Ұлттық банктің Басқармасы тоғыз адамнан тұрады. Ұлттық банктің
Басқармасының құрамына:
- ҚҰБ төрағасы және бес лауазымды тұлғалар;
- ҚР Президентінен бір өкіл;
- ҚР Үкіметінен екі өкіл кіреді.
Ұлттық банктің оперативтік басқару органы Директорлар кеңесі болып
табылады. Директорлар кеңесі құрамына Ұлттық банк төрағасы, оның
орынбасарлары және құрылымдык бөлімшелердің жетекшілері кіреді.
Ұлттық банк тек қана ҚР Президентінің алдында есеп береді. Есеп беру
мыналарды білдіреді:
- Парламенттің келісімімен ҚР Президенті ҚҰБ – нің төрағасын 6
жылға сайлайды және қызметінен босатады;
- ҚҰБ төрағасының орынбасарларын да ҚҰБ төрағасының ұсынумен ҚР
Президенті 6 жылға сайлайды және қызметінен босатады;
- ҚҰБ – нің жылдық есебін ҚР Президенті бекітеді;
- Ұлтық валютаның – теңгенің айшығының тұжырымын ҚР Президенті
бекітеді;
- ҚҰБ – нің ҚР Президентінің сұрауы бойынша өзінің қызметіне
байланысты ақпараттарды беріп отырады.
Ұлтық банк өзінің негізгі қызметтерін жергілікті жерлердегі облыстық
басқармасы Алматы қалалық филиалы арқылы атқарады. Бұл филиал Ұлтық банк
атынан жұмыс істейді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz