Өнімді өндіріп өткізу шығындары мен корпорацияның басқа да шығыстары
ЖОСПАР:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Өзіндік құн құрамы мен құрылымының
салалық айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
ІІ. Өнімнің, жұмыстар мен қызметтердің өзіндік
құнын баптар мен элементтер бойынша
қалыптастыратын корпорация шығындары .
ның экономикалық жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ІІІ. Тауарлы өндіріс пен өткізілетін өнім
шығындарын жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Өзіндік құн құрамы мен құрылымының
салалық айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
ІІ. Өнімнің, жұмыстар мен қызметтердің өзіндік
құнын баптар мен элементтер бойынша
қалыптастыратын корпорация шығындары .
ның экономикалық жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ІІІ. Тауарлы өндіріс пен өткізілетін өнім
шығындарын жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
Кіріспе
Нарықтық қатынастарға өту кезінде көптеген кәсіпорындар мемлекеттік қолдаудан айырылып, экономикалық өмірде дербес субъектілерге айналды. Кәсіпорынның өзін - өзі қаржыландыру жағдайындағы негізгі міндеті ұдайы өндіріс процесін жеткілікті түрде қамтамасыз ете алатын пайда табу болып табылады.
Кәсіпорын пайдасын көбейтудің негізі болып тауар өткізу және өндіріс шығынын, яғни өндірілген өнімнің өзіндік құнын төмендету табылады. Сондықтан да, өзіндік құнды кемітудің ең басты көздері еңбек ресурстары мен материалдық ресурстарды тиімді пайдалану кәсіпорынның көкейкесті мәселелері.
Тұрақсыз экономикалық жағдайда шығындарды жоспарлау қиынға түседі. Бұл жағдайларда бірінші орында айнымалы шығын-
дардың құнының ағымдағы бағасы және инфляция деңгейіне бай –
ланысты тарату құнының өзгертулері тұрады. Осыдан инфляция –
лық өзгермелі құндар мен басқа да баға қалыптастырушы фактор-
лар арасында қайшылықтар болуы мүмкін. Мысалы, тұтынушылар-
дың төлем қабілеттілік сұранысының жағдайы немесе қатыгездік бәсеклестік өндірушіге тарату құнын жоғарлатуға, яғни шегерімдер-
дің өсуіне пропорционалды жоғарлауына тиым салады.
Осы курстық жұмыстың тақырыбы “ Өнімді өндіріп өткізу шығындары мен корпорацияның басқа да шығыстары”.
Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде өнімнің өзіндік құнының түсінігі, құрылымы, өнімнің өзіндік құнын талдау, жоспарлау және өнімнің өзіндік құнын кеміту жолдары қарастырылған.
Екінші бөлімінде шығындар, олардың класиффикациясы және шығындарды төмендетудің негізгі бағыттары қарастырылған.
Үшінші бөлімде тауарлы өндіріс пен өткізілетін өнім шығындарын жоспарлау қарастырылған.
Кәсіпорынның даму жоспарының ең негізгі бөлімі - өнім шығару жоспары. Өнім шығару жоспарының көрсеткіштері – тауар өнімдерін өндірудің өсу жолдары, шығарылған өнімнің сапасы, өнім шығаруды арттыру.
Осы курстық жұмыстың мақсаты - өндіріс шығынын азайту және ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыратын іс – шаралар кешенін ұйымдастыру болып табылады.
Нарықтық қатынастарға өту кезінде көптеген кәсіпорындар мемлекеттік қолдаудан айырылып, экономикалық өмірде дербес субъектілерге айналды. Кәсіпорынның өзін - өзі қаржыландыру жағдайындағы негізгі міндеті ұдайы өндіріс процесін жеткілікті түрде қамтамасыз ете алатын пайда табу болып табылады.
Кәсіпорын пайдасын көбейтудің негізі болып тауар өткізу және өндіріс шығынын, яғни өндірілген өнімнің өзіндік құнын төмендету табылады. Сондықтан да, өзіндік құнды кемітудің ең басты көздері еңбек ресурстары мен материалдық ресурстарды тиімді пайдалану кәсіпорынның көкейкесті мәселелері.
Тұрақсыз экономикалық жағдайда шығындарды жоспарлау қиынға түседі. Бұл жағдайларда бірінші орында айнымалы шығын-
дардың құнының ағымдағы бағасы және инфляция деңгейіне бай –
ланысты тарату құнының өзгертулері тұрады. Осыдан инфляция –
лық өзгермелі құндар мен басқа да баға қалыптастырушы фактор-
лар арасында қайшылықтар болуы мүмкін. Мысалы, тұтынушылар-
дың төлем қабілеттілік сұранысының жағдайы немесе қатыгездік бәсеклестік өндірушіге тарату құнын жоғарлатуға, яғни шегерімдер-
дің өсуіне пропорционалды жоғарлауына тиым салады.
Осы курстық жұмыстың тақырыбы “ Өнімді өндіріп өткізу шығындары мен корпорацияның басқа да шығыстары”.
Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде өнімнің өзіндік құнының түсінігі, құрылымы, өнімнің өзіндік құнын талдау, жоспарлау және өнімнің өзіндік құнын кеміту жолдары қарастырылған.
Екінші бөлімінде шығындар, олардың класиффикациясы және шығындарды төмендетудің негізгі бағыттары қарастырылған.
Үшінші бөлімде тауарлы өндіріс пен өткізілетін өнім шығындарын жоспарлау қарастырылған.
Кәсіпорынның даму жоспарының ең негізгі бөлімі - өнім шығару жоспары. Өнім шығару жоспарының көрсеткіштері – тауар өнімдерін өндірудің өсу жолдары, шығарылған өнімнің сапасы, өнім шығаруды арттыру.
Осы курстық жұмыстың мақсаты - өндіріс шығынын азайту және ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыратын іс – шаралар кешенін ұйымдастыру болып табылады.
1. Республикасыныњ Конституциясы. 1998 ж. 7 казанында
2. енгізілген өзгертулер мен толыќтырулармен. Алматы: 2002 – 40 б.
3. Послание Президента Республики Казахстан Н. А. Назарбаева народу Казахстана «Стратегия 2030».
4. Ќазаќстан Республикасыныњ Азаматтыќ кодексі (Жалпы және
5. Ерекше бөлімдері) – А : Юрист. 2002 – 329 б.
6. Ќазаќстан Республикасыныњ салыќ кодексі. 2003 ж. 12 желтоќсанынан № 209 – II. А: 2004 – 238 б.
7. Бабич А.М., Павлов Л.Н. Государственные и муниципиальные финансы. – М.: ЮНИТИ, 1999 – 687 с.
8. Ван Хорн Дж.К. Основы управления финансами: Пер. с англ. / Гл. ред. серии Я.В.Соколов. – М.: Финансы и статистика, 1996. – 569 с.
9. Дюрнберг Р.Л. Международное налогооблажение. – М.: ЮНИТИ, 1997. – 201 с.
10. Бисенғазиев М. Б., Хамитов А. Ш.
Кәсіпкерлік негіздері: Оқулық. Лекциялық курс.
Орал: Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті баспасы, 2001
11. Жолдасбаева Г. Ө.
Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы \ - Алматы: Экономика,2002.
12. Мейірбеков А. Қ., Әлімбетов Қ. Ә. Кәсіпорын эконмикасы: Оқу
құралы – Алматы: Эконмика,2003
13. Шеденов Ө. Қ., Жүнісов Б. И., Байжомартов Ч. С., Комягин Б. И. “
Жалпы экономикалық теория”. Оқулық \ Жалпы редакциясын
басқарған профессор Ө. Қ. Шеденов, Алматы – Ақтөбе, 2001
14. Шуляк П. Н. Финансы предприятия: Учебник. - 2 –е изд. - М. :
Издательский Дом “ Дашков и К”, 2000
15.Финансы предприятий: Учебник \ Н. В. Колчина, Г. Б. Поляк, Л. П.
Павлова и др. ; Под. ред. проф. Н. В. Колчиной. – М. : ЮНИТИ,2002
16. Т. С. Рақымжанұлы Экономика, қаржы-несие, банк, салық-кеден,
сақтандыру, биржа және кәсіпкерлік атауларының орысша –
қазақша сөздігі. – Алматы: “ Сөздік – Словарь”, 1999
2. енгізілген өзгертулер мен толыќтырулармен. Алматы: 2002 – 40 б.
3. Послание Президента Республики Казахстан Н. А. Назарбаева народу Казахстана «Стратегия 2030».
4. Ќазаќстан Республикасыныњ Азаматтыќ кодексі (Жалпы және
5. Ерекше бөлімдері) – А : Юрист. 2002 – 329 б.
6. Ќазаќстан Республикасыныњ салыќ кодексі. 2003 ж. 12 желтоќсанынан № 209 – II. А: 2004 – 238 б.
7. Бабич А.М., Павлов Л.Н. Государственные и муниципиальные финансы. – М.: ЮНИТИ, 1999 – 687 с.
8. Ван Хорн Дж.К. Основы управления финансами: Пер. с англ. / Гл. ред. серии Я.В.Соколов. – М.: Финансы и статистика, 1996. – 569 с.
9. Дюрнберг Р.Л. Международное налогооблажение. – М.: ЮНИТИ, 1997. – 201 с.
10. Бисенғазиев М. Б., Хамитов А. Ш.
Кәсіпкерлік негіздері: Оқулық. Лекциялық курс.
Орал: Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті баспасы, 2001
11. Жолдасбаева Г. Ө.
Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы \ - Алматы: Экономика,2002.
12. Мейірбеков А. Қ., Әлімбетов Қ. Ә. Кәсіпорын эконмикасы: Оқу
құралы – Алматы: Эконмика,2003
13. Шеденов Ө. Қ., Жүнісов Б. И., Байжомартов Ч. С., Комягин Б. И. “
Жалпы экономикалық теория”. Оқулық \ Жалпы редакциясын
басқарған профессор Ө. Қ. Шеденов, Алматы – Ақтөбе, 2001
14. Шуляк П. Н. Финансы предприятия: Учебник. - 2 –е изд. - М. :
Издательский Дом “ Дашков и К”, 2000
15.Финансы предприятий: Учебник \ Н. В. Колчина, Г. Б. Поляк, Л. П.
Павлова и др. ; Под. ред. проф. Н. В. Колчиной. – М. : ЮНИТИ,2002
16. Т. С. Рақымжанұлы Экономика, қаржы-несие, банк, салық-кеден,
сақтандыру, биржа және кәсіпкерлік атауларының орысша –
қазақша сөздігі. – Алматы: “ Сөздік – Словарь”, 1999
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
“Экономика және құқық” факультеті
“Экономика” кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні: “ Корпоративтік қаржы”
Тақырыбы: “ Өнімді өндіріп өткізу шығындары мен корпорацияның
басқа да шығыстары”.
Орындаған:
Тексерген:
Уақыты:
Бағасы :
ЖОСПАР:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Өзіндік құн құрамы мен құрылымының
салалық
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 4
ІІ. Өнімнің, жұмыстар мен қызметтердің өзіндік
құнын баптар мен элементтер бойынша
қалыптастыратын корпорация шығындары -
ның экономикалық
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..12
ІІІ. Тауарлы өндіріс пен өткізілетін өнім
шығындарын
жоспарлау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .27
Кіріспе
Нарықтық қатынастарға өту кезінде көптеген кәсіпорындар
мемлекеттік қолдаудан айырылып, экономикалық өмірде дербес
субъектілерге айналды. Кәсіпорынның өзін - өзі қаржыландыру жағдайындағы
негізгі міндеті ұдайы өндіріс процесін жеткілікті түрде қамтамасыз
ете алатын пайда табу болып табылады.
Кәсіпорын пайдасын көбейтудің негізі болып тауар өткізу және
өндіріс шығынын, яғни өндірілген өнімнің өзіндік құнын төмендету
табылады. Сондықтан да, өзіндік құнды кемітудің ең басты көздері
еңбек ресурстары мен материалдық ресурстарды тиімді пайдалану
кәсіпорынның көкейкесті мәселелері.
Тұрақсыз экономикалық жағдайда шығындарды жоспарлау қиынға
түседі. Бұл жағдайларда бірінші орында айнымалы шығын-
дардың құнының ағымдағы бағасы және инфляция деңгейіне бай –
ланысты тарату құнының өзгертулері тұрады. Осыдан инфляция –
лық өзгермелі құндар мен басқа да баға қалыптастырушы фактор-
лар арасында қайшылықтар болуы мүмкін. Мысалы, тұтынушылар-
дың төлем қабілеттілік сұранысының жағдайы немесе қатыгездік
бәсеклестік өндірушіге тарату құнын жоғарлатуға, яғни шегерімдер-
дің өсуіне пропорционалды жоғарлауына тиым салады.
Осы курстық жұмыстың тақырыбы “ Өнімді өндіріп өткізу
шығындары мен корпорацияның басқа да шығыстары”.
Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде өнімнің өзіндік құнының
түсінігі, құрылымы, өнімнің өзіндік құнын талдау, жоспарлау және
өнімнің өзіндік құнын кеміту жолдары қарастырылған.
Екінші бөлімінде шығындар, олардың класиффикациясы және
шығындарды төмендетудің негізгі бағыттары қарастырылған.
Үшінші бөлімде тауарлы өндіріс пен өткізілетін өнім шығындарын
жоспарлау қарастырылған.
Кәсіпорынның даму жоспарының ең негізгі бөлімі - өнім шығару
жоспары. Өнім шығару жоспарының көрсеткіштері – тауар өнімдерін
өндірудің өсу жолдары, шығарылған өнімнің сапасы, өнім шығаруды
арттыру.
Осы курстық жұмыстың мақсаты - өндіріс шығынын азайту және
ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыратын іс – шаралар кешенін
ұйымдастыру болып табылады.
I. Өзіндік құн құрамы мен құрылымының салалық
айырмашылықтары.
Өнімнің өзіндік құны – бұл кәсіпорынның өнім өндіруге
жұм- саған ағымдағы шығындары. Ол ақшалай және натуралды заттай
есептеледі. Өнімнің өзіндік құнына өнім өндіру өндіріс процесінде
жұмсалған еңбек құралдары, еңбек заттары, және жұмыс күшінің құндары
кіреді. Барлық шығындарды бір өлшемге келтіру үшін оны ақшалай
есептейді.
Өнімнің өзіндік құнына шаруашылықтың әлеуметтік шығын –
дары ( балалар бақшасы, емхана, жатақхана, мектеп, клуб, т. б. )
кірмейді.
Өнімнің өзіндік құнына қосымша қосылатын шығындар:
- әлеуметтік сақтандыруға 37 % жалақы қорынан;
- банк кредитіне процент;
- мемлекеттік тұрғындарды жұмыспен қамту қорына жалақы қорының 1
%;
- міндетті медициналық сақтандыруға;
- негізгі капиталды жұмысқа жарамды қалпында ұстауға кететін
шығын;
- айыптар, т. б. ескерілмеген өндірісті шығындар;
- тәуекелділікке, мамандар ұстауға қосымша шығындар.
Нарықтық қатынастар толық енгенде, өзіндік құнға аренда –
лық төлем, капиталға процент, кәсіпкерлік пайданың минималды мөлшері
кіруі керек. Ол жағдайда өзіндік құн экономикалық шы –
ғындар деп аталады немесе маркетингтік теория бойынша құн деуге
болады. Жалпы алғанда кәсіпкер кепілді табыс табу үшін өзіндік
құнды емес, экономикалық шығынды есптеуі керек.
Өнімнің өзіндік құны, тауарға баға тағайындаудың базасы және
пайданың болашақ мөлшерін айқындайтын инструмент.
Өнімнің өзіндік құны өндіру сатыларына байланысты: цехтық,
фабрика – зауыттық немесе өндірістік және толық өзіндік құн болып
бөлінеді.
Өнімнің цехтық өзіндік құны - бұған өндірілетін өнімге, цехта,
учаскілерде, бригадаларда шыққын шығын кіреді.
Фабрика – зауыттық немесе өнідірістік өзіндік құн - бұл цехтық
шығындар + жалпы зауыттық, өндірістік шығындар.
Өндірістік өзіндік құн = цехтың өзіндік құны + жалпы өндірістік
шығын.
ӨӨҚ= ( ЦӨҚ ( 1 + Ә ж.ө.ш. )
Жалпы өндірістік шығын (+ Ә ж.ө.ш. ) коэффициент арқылы
беріледі. Мысалы, цехтық шығынға шаққандағы жалпы өндірістік шығынның
коэффициенті 0,5 болса ӨӨҚ = 1 + 0,5 = 1,5 ЦӨҚ.
Өнімнің толық өзіндік құны өндірістік өзіндік құн қосу
өнімді өткізуге кететін шығындар.
Толық өзіндік құн = өндірістік өзіндік құн ( 1 +0,03 )
немесе
ТӨҚ = ӨӨҚ ( 1+0,03 ).
Мұндағы 0,03 коэффициенті өндіріспен байланысы жоқ шығындар
мөлшері. Өнімнің өзіндік құнын қолдану мақсатына қа –
рай ( жоспарлау, есептеу, талдау, т. б.) бірнеше түрлерге бөлінеді:
өнімнің жалпы, тауарлы немесе сатылған өнімдердың өзіндік құны,
салыстыратын өнімнің өзіндік құны, өнім бірлігінің өзіндік құны
болып және тағы басқалай болып бөлінеді. Сонымен бірге өнімнің
өзіндік құнын жоспарлы, болжамды (есеп), нақтылы деп бөледі.
Жоспарлы өзіндік құн - бұл қажетті шығындар, ғылым мен
техника жетістігіне және ұйымдастыру жағдайымен байланысты.
Болжамды өзіндік құн - бұл техникалық – экономикалық
есептер ескерілуі, қандай жаңалықтар енгізілгенін, т. б. ғылыми же-
тістіктерді ескереді.
Нақтылы өзіндік құн – бұл барлық өнімге шаққан нақты
шығындар және өнім бірлігіне шаққандағы өзіндік құн.
Кәсіпорынның іс - әрекетіндегі басты көрсеткіштердің бірі –
өнімнің өзіндік құны. Бұл өнімді өндіруге және оны сатудағы ақшалай
нысанында көрсетілетін шығындардың жиынтығы. Сөйтіп, жалпы өндірістік
тиімділігін анықтайды.
Өзіндік құнның экономикалық мазмұны - жұмсалған шығын-
дардың орнын толтыру және соның есебінен өндірелетін барлық
элементтердегі жай ұдайы өндірісті, өндірістік қорларды және жұмыс
күштерін қамтамасыз ету. Осы арада кәсіпорынның өзіндік құнының
маңызды элементтері: амортизация, жұмсалған материал-
дық ресурстардың құны, еңбекақы – бұл шығындардың басты статьялары.
Сонымен қатар, кәсіпорын бір уақытта басқа да шығын –
дарды іске асырады: өздерінің қызметкерлеріне сыйлық, банктік несиеге
процент төлеу, әлеуметтік объектілерді ұстау, бюджеттен тыс қорларға
аударым жарналарын жасау - бұл шығындар кәсіп-
орынның қосымша шығындарын құрайды.
Өзіндік құн тиімділіктің мынадай маңызды көрсеткіштері: пайда
және пайдалылығының деңгейі мен серпінін анықтайды. Өзіндік құнның
маңызы оның орындалу функцияларымен анықта –
лады.
1. Өзіндік құн өнім құнының кең бөлігі болып табылады.
Мұның мәнісі өнімнің өзіндік құны арқылы өндіріс
қаражаттарын жұмсауды қамтамасыз етеді.
2. Өзіндік құн көтерме сауда бағасын қалыптастырудың
негізі болып табылады, оның есепсіз жүргізілуі баға-
ның құрылуына негіздеме бола алмайды.
3. Өзіндік құнның негізінде пайданы, кейбір бұйымдар-
дың пайдалылығын, яғни оларды шығарудың мақ –
сатқа сай екендігін есептеу.
1.1 КЕСТЕ. Кәсіпорынның өзіндік құны, жалпы табысы және
пайдасы
Жалпы табыс
Материалдық шығындар Еңбекақы Пайда
Өндірістің шығындары (өзіндік құн) Таза табыс
Өткізу көлемі
Бұл айтылғандардан өнімнің өзіндік құнына деген көзқарасты
төмендетуге болмайтындығын көруге болмайды. Өзіндік құнның деңгейіне
кәсіпорынға қатысы бар және қатысы жоқ факторлар ықпал етеді.
Мысалы, кәсіпорынға табиғи жағдайлар, оның ішінде шикізат көздерін
және өнім тұтынушыларда территориялық қашық-
тығы, шикізатқа баға деңгейі, отын, жабдықтар, электроэнергия жә-
не көлік тарифтері және т. б.
Өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтерінің сыныптамасы
Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар екі
негізгі белгілерімен топтастырылады:
- Шығындардың бастапқы элементттерімен;
- пайда болу және міндет жүктеу сипатымен.
Экономикалық элементттердің шығыстарын топтастыру өнді-
ріс шығындар сметасын дайындағанда қолданылады. Бұл топтас –
тырудың мәні - әрбір шығынның элементі өнімінң өзіндік құнының
жиынтығына қосылады. Сонымен, мына төмендегі шығын элемент-
тері бөлінеді:
- материалдық шығындар ( қайтарылма қалдықтар құрамынан
шегеру);
- еңбекақыға жұмсалған шығындар;
- әлеуметтік сақтандыруға аударым;
- зейнетақы қорына аударым;
- жұмыспен қамтылу қорына аударым;
- амортизация;
- басқа да шығындар.
Өнімнің өзіндік құнын талдау жасау үшін ең алдымен
сметалық шығындар мен калькуляциялық статьялар арасындағы байланысты
бөлу керек.
1.2 КЕСТЕ. Калькуляция статьялары мен смета шығындары
байланысы.
Шығын элементтері
Калькуляция
статьялары
Шикізат мате-Қосал- НегізгіӘлеу- О - Э – Негізгі
риал сатыл – қы ма- қосым еттік тын нер напитал
лып алын ған тери-алша жа- төлем гия аморти –
заттар, полу дар лақы зациясы
-
фабрикат
Шикізат, негізгі+
материалдар
Сатылып алынған +
заттар
полуфабрикаттар
Технология мақ
сатындағы отын
Энергия +
технологиялық
мақсат үшін
Өндіріс жұмыс - + +
шылары үшін
негізгі еңбекақы
Өндірісті + + + + + +
даярлау, игеру
шығыны
Жабдықтарды + + + + + +
ұстау,пайдалану
шығыны
Цехтық шығындар + + + + + +
Жалпы зауыттық + + + + + +
немесе жалпы
өндірістік шығын
Өндіріс сыртын – + + + + +
дағы шығын
Өнімнің өзіндік құнын талдау үшін өнім бірлігінің өзіндік құны
–
ның құрылымын зерттеу керек. (1.3 кесте)
3. КЕСТЕ. Өнім бірлігі өзіндік құнының құрылымы.
( гипотекалық кесте
теңге, процент)
жоспар отчет Ауытқу, теңге
Калькуляция статьлары – теңге % - + артық
ның аттары теңге % үнем
шығын
Шикізаттар,негізгі мате 280 24,8 281,4 25,2 + 1,4
–
риалдар,қалдықты шегеру
Сатылып алынған заттар210 18,6 207 18,5 - 3,0
және полуфабрикаттар
Отын және энергия 82 7,3 84,5 7,6 + 2,5
Негізгі жалақы 116 10,3 111,5 10,0 - 4,5
әлеуметтік
шығындарды қосқанда
Өндірісті даярлауға 25 2,2 23,5 2,0 - 1,5
және игеруге кеткен
шығын
Жабдықтарды ұстау және 205 18,1 202 18,2 - 3,0
пайдалану шығындары
Цехтық шығындар 82 7,3 84 7,5 + 2,0
Жалпы өндірістік шығын58 5,2 60 5,3 + 2,0
Аспаптар мен құралдар 28 2,5 24 2,1 - 4,0
тозығы
Брактан шығын 16 1,4 15 1,3 - 1,0
Басқалай өндіріс 3,5 0,3 3,0 0,3 - 0,5
шығыны
Барлық өндіріс шығыны 1105,5 98,0 1095,9 97,8 - 17,5+ 7,9
Жоспар сыртындағы 23,0 2,0 21, 2,2 - 2,0
шығын
Толық өзіндік құн 1128,5 100 1116,9 100 - 11,6
Өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда оның кему мүмкіндігін және
өндіріске шығын мен қор жинау деңгейінің оптималды варианты көзделуі
керек. Өнімінің өзіндік құнын жоспарлау күнделікті немесе ағымдағы
және болашақтағы болып екіге бөлінеді.
Болашаққа жоспарлау бірнеше жылды қамтиды. Ал ағымдағы
немесе күнделікті шығынды жоспарлауда болашақтық жоспардың
көрсеткіштерін қайта тексеріп анықтайды.
Әртүрлі өнім шығаратын кәсіпорын өнімнің өзіндік құнын кеміту
жоспарын салыстырмалы тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шыққан өнім
мөлшерімен теңестіреді. Жоспарлаудың бастапқы кезеңінде қандай
факторлардың ықпалымен шығынның азайып көбейгендігін талдау
қорытындысынан анықтау керек. Базис жылындағы өнімнің өзіндік құны
арқылы тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шығатын шығында анықтау қажет. Мысалы,
тауар сатылғаннан түскен түсім 1500 теңге, ал са-
тылған тауардың өзіндік құны 1200 теңге. Осыдан тауарлы өнімнің 1
теңгесіне шыққан шығын (1200:1500) 80 тиын немесе 0,8 теңге.
Жоспарлау жылындағы тауарлы өнімнің өзіндік құны базис
жылындағы өзіндік құнның мөлшерімен және жоспарланған өнді-
рістік өнімнің көтерме баға мөлшерімен байланысты.
Өнімнің өзіндік құнының салыстырмалы өнімге қарағанда ке –
муін жоспарлау өткен жылмен салыстырылып пайыз есебімен бері-
леді.
Егер өндірілген тауарлы өнімнің салыстырмалы тауарлары
болмаса теңгелік тауар өнімнің шығынын анықтау үшін өндірілген
тауардың көтерме баға деңгейіндегі көлемін жалпы немесе толық
шығынға бөлу керек. Мысалы, зауыт аналогы жоқ немесе салыс –
тырылмайтын тауар шығарды. Оның көтерме бағамен санағандағы құны 10
млн. теңге, ал жоспарлы шығын ( өзіндік құны ) 5 млн. тең-
ге. Осыдан 1 теңгелік тауарлы өнімге шығатын шығын ( 5:10 ) 0,5
болады немесе әрбір теңге таура өніміне шығатын шығын 0,5 теңге.
Өнімнің өзіндік құнын кеміту жолдары – бұл күнделікті ізденіс
ойлау жұмыстары, барлығын ескеру мүмкін емес, бірақ барлық
мүмкіндікті ескеруге ынталануы керек.
Егер материалдық ресурстардың бағасына, еңбек ресурсына
шығындар өзгермейтін болса, ол уақытта өнімді көбейту тек қана
өнімнің өзіндік құнын азайту арқылы іске асады. Ал ұйымдастыру -
техникалық шараларды іске асыру жоспарын жасақтау, ішкі өнді –
рістік резервтерді пайдалану мүмкіндіктерін талдау қорытындысына
сүйеніп жасауды талап етеді.
Өзіндік құнды кемітудің ең басты көздері еңбек ресурстары
мен материалдық ресурстарды тиімді пайдалану. Ол еңбек өнім –
ділігін арттырады немесе бір уақыт бірлігіне өнім шығару артады,
ал екінші қайнар көзі материалдық шығындарды азайту.
Техникалық - экономикалық көрсеткіштерге ықпал жасайтын көп
факторлардың ішінде мына іріленген топтарға тоқталайық:
- өндірістің техникалық деңгейін көтеру;
- өндіріс пен еңбек ұйымдастыруды жақсарту;
- өндірілетін өнімнің көлемін және номенклатура құрылымын өзгерту;
- кооперативті жабдықтаудың ара салмағын арттыру, т. б.
Бұл факторлардың әрбіреуі өте көп себептерден тұрады.
Солардың біреуіне тоқталайық. Өндірістің техникалық деңгейін арт-
тыру үшін:
- еңбек құралдарын жетілдіру керек ( прогрессивтік техниканы
енгізу, жетілдірілген жабдықтардың ролін арттыру);
- еңбек заттарын жетілдіру ( шикізаттың прогрессивтік түрін
қолдану, сол сияқты материалдар мен қуаттарды пайдалану);
- шикізаттар мен материалдарды, жартылай шикізаттарды тиімді
пайдалану;
- өндіріс процестерін комплексті механикаландыру және
автоматтандыру.
Мысалы, өндірстік жабдықтарды үнемді пайдалану, өндірістік күші
мол жабдықтарды пайдалану еңбек ресурстар шығынын азай-
тады, сонымен бірге амортизациялық қайтарымды көбейтеді, т. б.
II. Өнімнің жұмыстар мен қызметтердің өзіндік құнын
баптар мен элементтер бойынша қалыптастыратын
корпорация шығындарының экономикалық жіктелуі.
Кәсіпорынның шығаратын тауарларының мөлшерін нарық-
қа ұсынуы, оны өндіруге кететін шығындарына және сол тау-
арлардың нарықта сатылатын бағаларына тікелей байланыс –
ты болады. Бұдан шығатын қорытынды, тауарларды өндіру және оны
сатуға кететін шығындарды білу кәсіпорынның шаруашылық
жүргізудегі тиімділігінің басты жағының бірі болып саналады.
Шығындар - бұл кәсіпорын өзінің өндіретін және коммер –
циялық қызметін іске асыру үшін өндіріс факторларының ақ –
шалай түріндегі шығындары. Өндіріс процесіндегі айқын шек
қоятын шығындар және олардың маңызы мен практикалық
қызметіндегі анықтайтын нәтижесі болып табылады. Кәсіпорын
шығындары өндірістік белгісіне қарай 3 түрге бөлінеді:
1. Өзіндік құн құрайтын өнімдерді өндіру және сатуға ке-
тетін шығындар. Бұл капиталдың ауыспалы айналымы арқы-
лы сатудан түскен ақшалай түсімді жабатын ағымдағы шы –
ғындар;
2. Өндірісті ұлғайтуға және жаңартуға кететін шығындар.
Әдеттегідей, бұл жаңа немесе жаңғыратын өнімге жұмсалатын бір
жолғы ірі күрделі қаржы шығындары;
3. Өндірістің әлеуметтік - мәдени, тұрғын үй, тұрмыстық
қызмет көрсету және осыған ұқсас басқа да мұқтаждарға кететін
шығындар. Олар негізінде пайданың есебінен бөлі –
нетін арнаулы қорлардан қаржыландырылады.
1.4 КЕСТЕ. Өндірістік шығындардың жіктелуі
Сыныптау белгілері Шығындардың бөлшектенуі
Экономикалық элементтер Шығындардың экономикалық
элементтері
Өзіндік құнның статьялары Өзіндік құнның калькуляция
статьялары
Технологиялық процестерге
қатыстылығы Негізгі, қосымша
Құрамы Бірэлементтілік, кешенділік
Өнімнің өзіндік құнына қатысудың
тәсілі Тікелей, жанама
Өндірістік процестегі рөлі Өндірістік, өндірістен тыс
Мақсатқа сәйкес жұмсау Өндірістік, өндірістік емес
Жоспарға қатысу мүмкіншілігі Жоспарлы, жоспарсыз
Өнімнің көлеміне қатысы Тұрақты, ауыспалы
10. Шығу мерзімділігі Күнделікті, бір жолғы
11. Дайын өнімге қатысы Аяқталмаған өнімге кететін
шығындар, дайын өнімнің шығындары
Практикалық маңызы болатын ең тұрақты және ауыспалы
шығындарға бөлу. Тұрақты шығындар осы кезеңдегі уақыт ішіндегі
сомасы өнімді өндіру және оны сатудың мөлшеріне,
құрылымына тікелей тәуелді болмайды. Тұрақты шығындарға жататындар:
міндетті заемдық ақылар, есепті төлемдер, ғи -
мараттар және жабдықтардың амортизациясы, сақтандыру жарналары және
т. б.
Ауыспалы шығындар - бұл осы кездегі уақытта өнімді өнімді
өндірудің мөлшеріне және сатылуына тәуелді болмай-
тын шығындар. Мысалы, еңбекақы шығындары, шикізаттар, отын, энергия,
көлік қызметі және т. б. Тұрақты және ауыспа-
лы шығындардың арасындағы айырмашылықтың елеулі маң –
ызы бар. Тұрақты шығындар керек десе, жалпы алғанда, өн-
дірілмеген өнімге де төленуге тиісті, ал ауыспалы шығындар-
мен кәсіпкер өндіріс көлемін өзгерту жолымен басқаруы мүм-
кін.
Шығындар экономикалық және бухгалтерлік болып ажы –
ратылады. Экономикалық шығындар деп кәсіпорынның ре –
сурстарды пайдаланғаны үшін жеткізушілерге төлейтін төлем-
дердің барлық барлық түрлерін айтады. Олар екі түрден тұ-
рады: сыртқы (анық немесе ақшалық) және ішкі (күңгірттік немесе
өзінен - өзі түсінікті). Сыртқы шығындар - бұл ресурс-
тарды жеткізушілерге ақшалай түріндегі төлемдері; шикізаттар
төлемдері; материалдар; отын; тозуды есептеу және т. б. Бұл топтағы
шығындар бухгалтерлік шығындарға жатады. Кәсіпор-
ынның ішкі шығындары күңгірт, өзінен өзі түсінікті сипаттама-
да болады. Олар кәсіпорын иелерінің қарамағындағы ресурс-
тарды өндірісте пайдаланғанын нақтылап көрсетеді: жерді, ғи-
мараттарды, олардың жеке еңбектері және т. б. үшін кәсіпор-
ын ресми төлемейді.
Шығындарды өзінің экономикалық маңызына, мазмұнына
қарай топтайды. Шығынның элементтік классификациясы мы-
нандай шығын элементтеріне бөлінеді:
- ″өндірістік қалдықты алып тастағандағы шикізат және негізгі
материалдар элементі″ ;
- сатылып алынған комлектілік бұйымдар және полуфабрикат –
тар″ ;
- ″қосалқы материалдар″ ;
- ″отындар″ ;
- ″энергиялар″ ;
- ″жалақы қоры″ ;
- ″әлеуметтік сақтандыруға бөлу″ ;
- ″негізгі капиталдың амортизациясы″ ;
- ″негізгі капиталды жұмысқа жарамды қалпында ұстауға кететін
(күрделі, ағымдағы) шығындар″ ;
- ″басқалай шығындар ″.
Шығындарды өнім бірлігіне жатқызуға қарай тікелей және
жанама шығын деп бөледі.
Тікелей шығындар – бұл өнім өндіруге арнаулы мақсатты
шығындар.
Жанама шығындар – тікелей өнім өндіруге қатынасы жоқ,
бірақ ол шығынсыз өндіріс ұйымдаспайды. Ол шығындар жалпы
″өндірістік шығын″ арнаулы методикамен әртүрлі өндірілген өнім
бірлігіне бөлінеді.
Шығынды экономикалық мазмұнына қарай калькуляция –
лық ( есептеу) статьялары бойынша ″ негізгі шығындар″ және ″қосымша
шығындар″ деп бөлінеді.
″ Негізгі шығындар″ өнім өндірумен тікелей байланысты
шығындар, ал ″ қосымша шығындар″ бұл өндірісті техникалық
даярлау, басқару, ұйымдастыру шығындары және басқалар.
Өнімнің көлемінің өсуімен байланысты өндірістік шығын-
дар пропорционалды ( шартты - ауыспалы) және пропорционал –
дық емес ( шартты – тұрақты) болып бөлінеді.
Шартты ауыспалы шығындар өнім өндіру көлемі өссе өседі
немесе кемиді, яғни тіке пропорционалды. Оған шикізат –
тар, негізгі материалдар, отын шығыны, энергия және т. б.
Шартты - тұрақты шығындар ол өнім көлемінің азаю, көбеюіне
байланысты емес: жылуға, жарыққа, амортизацияға, т. б. шыққан
шығындар.
Болжамды шығындарды есептеу үшін калькуляция (есеп-
тер) негізінде ағымдағы және болашақтағы шығындар деп бөлінеді.
Ағымдағы шығындарға нормативті және сметалық калькуляция
жатады. Нормативті калькуляция барлық барлық өнімдер түрлеріне
нормалық шығындар негізінде жасақталады, ал сметалық калькуляция
жаңадан игерілетін өнімге, жоспарда қаралмаған нормалар болғандықтан
смета жасалады, өнімге жаңа нормативті шығындар анықталады.
Ал жоспарлы калькуляция нормалы шығындардың қосындысы ол
жоспарлы шығындар мен жоспарлы пайданы бай ланыстырады. Енді
калькуляциялық статьялардың мінездемесін
қарайық.
1.5 КЕСТЕ. Калькуляциялық статьялар мінездемесі.
Шығын Өзіндік құнға Өнімнің өндіріс
құрамымыен жатқызу көлемімен
тәсілімен
Статьялар
Жай Құрама Тіке Жанама Пропор- Пропор-
-лей ционал- ционал-
ды
ды емес
Шикізат, материалдар + + +
Сатылып алынған + + +
құрастыру бұйым-
дары, полуфаб –
рикат
Қайтарылатын қалдықтар + + +
Технологиялық мақсатқа + + +
отын және энергия(қуат)
Өндіріс жұмыс- + + +
шыларының
жалақысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
“Экономика және құқық” факультеті
“Экономика” кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні: “ Корпоративтік қаржы”
Тақырыбы: “ Өнімді өндіріп өткізу шығындары мен корпорацияның
басқа да шығыстары”.
Орындаған:
Тексерген:
Уақыты:
Бағасы :
ЖОСПАР:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Өзіндік құн құрамы мен құрылымының
салалық
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 4
ІІ. Өнімнің, жұмыстар мен қызметтердің өзіндік
құнын баптар мен элементтер бойынша
қалыптастыратын корпорация шығындары -
ның экономикалық
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..12
ІІІ. Тауарлы өндіріс пен өткізілетін өнім
шығындарын
жоспарлау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .27
Кіріспе
Нарықтық қатынастарға өту кезінде көптеген кәсіпорындар
мемлекеттік қолдаудан айырылып, экономикалық өмірде дербес
субъектілерге айналды. Кәсіпорынның өзін - өзі қаржыландыру жағдайындағы
негізгі міндеті ұдайы өндіріс процесін жеткілікті түрде қамтамасыз
ете алатын пайда табу болып табылады.
Кәсіпорын пайдасын көбейтудің негізі болып тауар өткізу және
өндіріс шығынын, яғни өндірілген өнімнің өзіндік құнын төмендету
табылады. Сондықтан да, өзіндік құнды кемітудің ең басты көздері
еңбек ресурстары мен материалдық ресурстарды тиімді пайдалану
кәсіпорынның көкейкесті мәселелері.
Тұрақсыз экономикалық жағдайда шығындарды жоспарлау қиынға
түседі. Бұл жағдайларда бірінші орында айнымалы шығын-
дардың құнының ағымдағы бағасы және инфляция деңгейіне бай –
ланысты тарату құнының өзгертулері тұрады. Осыдан инфляция –
лық өзгермелі құндар мен басқа да баға қалыптастырушы фактор-
лар арасында қайшылықтар болуы мүмкін. Мысалы, тұтынушылар-
дың төлем қабілеттілік сұранысының жағдайы немесе қатыгездік
бәсеклестік өндірушіге тарату құнын жоғарлатуға, яғни шегерімдер-
дің өсуіне пропорционалды жоғарлауына тиым салады.
Осы курстық жұмыстың тақырыбы “ Өнімді өндіріп өткізу
шығындары мен корпорацияның басқа да шығыстары”.
Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде өнімнің өзіндік құнының
түсінігі, құрылымы, өнімнің өзіндік құнын талдау, жоспарлау және
өнімнің өзіндік құнын кеміту жолдары қарастырылған.
Екінші бөлімінде шығындар, олардың класиффикациясы және
шығындарды төмендетудің негізгі бағыттары қарастырылған.
Үшінші бөлімде тауарлы өндіріс пен өткізілетін өнім шығындарын
жоспарлау қарастырылған.
Кәсіпорынның даму жоспарының ең негізгі бөлімі - өнім шығару
жоспары. Өнім шығару жоспарының көрсеткіштері – тауар өнімдерін
өндірудің өсу жолдары, шығарылған өнімнің сапасы, өнім шығаруды
арттыру.
Осы курстық жұмыстың мақсаты - өндіріс шығынын азайту және
ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыратын іс – шаралар кешенін
ұйымдастыру болып табылады.
I. Өзіндік құн құрамы мен құрылымының салалық
айырмашылықтары.
Өнімнің өзіндік құны – бұл кәсіпорынның өнім өндіруге
жұм- саған ағымдағы шығындары. Ол ақшалай және натуралды заттай
есептеледі. Өнімнің өзіндік құнына өнім өндіру өндіріс процесінде
жұмсалған еңбек құралдары, еңбек заттары, және жұмыс күшінің құндары
кіреді. Барлық шығындарды бір өлшемге келтіру үшін оны ақшалай
есептейді.
Өнімнің өзіндік құнына шаруашылықтың әлеуметтік шығын –
дары ( балалар бақшасы, емхана, жатақхана, мектеп, клуб, т. б. )
кірмейді.
Өнімнің өзіндік құнына қосымша қосылатын шығындар:
- әлеуметтік сақтандыруға 37 % жалақы қорынан;
- банк кредитіне процент;
- мемлекеттік тұрғындарды жұмыспен қамту қорына жалақы қорының 1
%;
- міндетті медициналық сақтандыруға;
- негізгі капиталды жұмысқа жарамды қалпында ұстауға кететін
шығын;
- айыптар, т. б. ескерілмеген өндірісті шығындар;
- тәуекелділікке, мамандар ұстауға қосымша шығындар.
Нарықтық қатынастар толық енгенде, өзіндік құнға аренда –
лық төлем, капиталға процент, кәсіпкерлік пайданың минималды мөлшері
кіруі керек. Ол жағдайда өзіндік құн экономикалық шы –
ғындар деп аталады немесе маркетингтік теория бойынша құн деуге
болады. Жалпы алғанда кәсіпкер кепілді табыс табу үшін өзіндік
құнды емес, экономикалық шығынды есптеуі керек.
Өнімнің өзіндік құны, тауарға баға тағайындаудың базасы және
пайданың болашақ мөлшерін айқындайтын инструмент.
Өнімнің өзіндік құны өндіру сатыларына байланысты: цехтық,
фабрика – зауыттық немесе өндірістік және толық өзіндік құн болып
бөлінеді.
Өнімнің цехтық өзіндік құны - бұған өндірілетін өнімге, цехта,
учаскілерде, бригадаларда шыққын шығын кіреді.
Фабрика – зауыттық немесе өнідірістік өзіндік құн - бұл цехтық
шығындар + жалпы зауыттық, өндірістік шығындар.
Өндірістік өзіндік құн = цехтың өзіндік құны + жалпы өндірістік
шығын.
ӨӨҚ= ( ЦӨҚ ( 1 + Ә ж.ө.ш. )
Жалпы өндірістік шығын (+ Ә ж.ө.ш. ) коэффициент арқылы
беріледі. Мысалы, цехтық шығынға шаққандағы жалпы өндірістік шығынның
коэффициенті 0,5 болса ӨӨҚ = 1 + 0,5 = 1,5 ЦӨҚ.
Өнімнің толық өзіндік құны өндірістік өзіндік құн қосу
өнімді өткізуге кететін шығындар.
Толық өзіндік құн = өндірістік өзіндік құн ( 1 +0,03 )
немесе
ТӨҚ = ӨӨҚ ( 1+0,03 ).
Мұндағы 0,03 коэффициенті өндіріспен байланысы жоқ шығындар
мөлшері. Өнімнің өзіндік құнын қолдану мақсатына қа –
рай ( жоспарлау, есептеу, талдау, т. б.) бірнеше түрлерге бөлінеді:
өнімнің жалпы, тауарлы немесе сатылған өнімдердың өзіндік құны,
салыстыратын өнімнің өзіндік құны, өнім бірлігінің өзіндік құны
болып және тағы басқалай болып бөлінеді. Сонымен бірге өнімнің
өзіндік құнын жоспарлы, болжамды (есеп), нақтылы деп бөледі.
Жоспарлы өзіндік құн - бұл қажетті шығындар, ғылым мен
техника жетістігіне және ұйымдастыру жағдайымен байланысты.
Болжамды өзіндік құн - бұл техникалық – экономикалық
есептер ескерілуі, қандай жаңалықтар енгізілгенін, т. б. ғылыми же-
тістіктерді ескереді.
Нақтылы өзіндік құн – бұл барлық өнімге шаққан нақты
шығындар және өнім бірлігіне шаққандағы өзіндік құн.
Кәсіпорынның іс - әрекетіндегі басты көрсеткіштердің бірі –
өнімнің өзіндік құны. Бұл өнімді өндіруге және оны сатудағы ақшалай
нысанында көрсетілетін шығындардың жиынтығы. Сөйтіп, жалпы өндірістік
тиімділігін анықтайды.
Өзіндік құнның экономикалық мазмұны - жұмсалған шығын-
дардың орнын толтыру және соның есебінен өндірелетін барлық
элементтердегі жай ұдайы өндірісті, өндірістік қорларды және жұмыс
күштерін қамтамасыз ету. Осы арада кәсіпорынның өзіндік құнының
маңызды элементтері: амортизация, жұмсалған материал-
дық ресурстардың құны, еңбекақы – бұл шығындардың басты статьялары.
Сонымен қатар, кәсіпорын бір уақытта басқа да шығын –
дарды іске асырады: өздерінің қызметкерлеріне сыйлық, банктік несиеге
процент төлеу, әлеуметтік объектілерді ұстау, бюджеттен тыс қорларға
аударым жарналарын жасау - бұл шығындар кәсіп-
орынның қосымша шығындарын құрайды.
Өзіндік құн тиімділіктің мынадай маңызды көрсеткіштері: пайда
және пайдалылығының деңгейі мен серпінін анықтайды. Өзіндік құнның
маңызы оның орындалу функцияларымен анықта –
лады.
1. Өзіндік құн өнім құнының кең бөлігі болып табылады.
Мұның мәнісі өнімнің өзіндік құны арқылы өндіріс
қаражаттарын жұмсауды қамтамасыз етеді.
2. Өзіндік құн көтерме сауда бағасын қалыптастырудың
негізі болып табылады, оның есепсіз жүргізілуі баға-
ның құрылуына негіздеме бола алмайды.
3. Өзіндік құнның негізінде пайданы, кейбір бұйымдар-
дың пайдалылығын, яғни оларды шығарудың мақ –
сатқа сай екендігін есептеу.
1.1 КЕСТЕ. Кәсіпорынның өзіндік құны, жалпы табысы және
пайдасы
Жалпы табыс
Материалдық шығындар Еңбекақы Пайда
Өндірістің шығындары (өзіндік құн) Таза табыс
Өткізу көлемі
Бұл айтылғандардан өнімнің өзіндік құнына деген көзқарасты
төмендетуге болмайтындығын көруге болмайды. Өзіндік құнның деңгейіне
кәсіпорынға қатысы бар және қатысы жоқ факторлар ықпал етеді.
Мысалы, кәсіпорынға табиғи жағдайлар, оның ішінде шикізат көздерін
және өнім тұтынушыларда территориялық қашық-
тығы, шикізатқа баға деңгейі, отын, жабдықтар, электроэнергия жә-
не көлік тарифтері және т. б.
Өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтерінің сыныптамасы
Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар екі
негізгі белгілерімен топтастырылады:
- Шығындардың бастапқы элементттерімен;
- пайда болу және міндет жүктеу сипатымен.
Экономикалық элементттердің шығыстарын топтастыру өнді-
ріс шығындар сметасын дайындағанда қолданылады. Бұл топтас –
тырудың мәні - әрбір шығынның элементі өнімінң өзіндік құнының
жиынтығына қосылады. Сонымен, мына төмендегі шығын элемент-
тері бөлінеді:
- материалдық шығындар ( қайтарылма қалдықтар құрамынан
шегеру);
- еңбекақыға жұмсалған шығындар;
- әлеуметтік сақтандыруға аударым;
- зейнетақы қорына аударым;
- жұмыспен қамтылу қорына аударым;
- амортизация;
- басқа да шығындар.
Өнімнің өзіндік құнын талдау жасау үшін ең алдымен
сметалық шығындар мен калькуляциялық статьялар арасындағы байланысты
бөлу керек.
1.2 КЕСТЕ. Калькуляция статьялары мен смета шығындары
байланысы.
Шығын элементтері
Калькуляция
статьялары
Шикізат мате-Қосал- НегізгіӘлеу- О - Э – Негізгі
риал сатыл – қы ма- қосым еттік тын нер напитал
лып алын ған тери-алша жа- төлем гия аморти –
заттар, полу дар лақы зациясы
-
фабрикат
Шикізат, негізгі+
материалдар
Сатылып алынған +
заттар
полуфабрикаттар
Технология мақ
сатындағы отын
Энергия +
технологиялық
мақсат үшін
Өндіріс жұмыс - + +
шылары үшін
негізгі еңбекақы
Өндірісті + + + + + +
даярлау, игеру
шығыны
Жабдықтарды + + + + + +
ұстау,пайдалану
шығыны
Цехтық шығындар + + + + + +
Жалпы зауыттық + + + + + +
немесе жалпы
өндірістік шығын
Өндіріс сыртын – + + + + +
дағы шығын
Өнімнің өзіндік құнын талдау үшін өнім бірлігінің өзіндік құны
–
ның құрылымын зерттеу керек. (1.3 кесте)
3. КЕСТЕ. Өнім бірлігі өзіндік құнының құрылымы.
( гипотекалық кесте
теңге, процент)
жоспар отчет Ауытқу, теңге
Калькуляция статьлары – теңге % - + артық
ның аттары теңге % үнем
шығын
Шикізаттар,негізгі мате 280 24,8 281,4 25,2 + 1,4
–
риалдар,қалдықты шегеру
Сатылып алынған заттар210 18,6 207 18,5 - 3,0
және полуфабрикаттар
Отын және энергия 82 7,3 84,5 7,6 + 2,5
Негізгі жалақы 116 10,3 111,5 10,0 - 4,5
әлеуметтік
шығындарды қосқанда
Өндірісті даярлауға 25 2,2 23,5 2,0 - 1,5
және игеруге кеткен
шығын
Жабдықтарды ұстау және 205 18,1 202 18,2 - 3,0
пайдалану шығындары
Цехтық шығындар 82 7,3 84 7,5 + 2,0
Жалпы өндірістік шығын58 5,2 60 5,3 + 2,0
Аспаптар мен құралдар 28 2,5 24 2,1 - 4,0
тозығы
Брактан шығын 16 1,4 15 1,3 - 1,0
Басқалай өндіріс 3,5 0,3 3,0 0,3 - 0,5
шығыны
Барлық өндіріс шығыны 1105,5 98,0 1095,9 97,8 - 17,5+ 7,9
Жоспар сыртындағы 23,0 2,0 21, 2,2 - 2,0
шығын
Толық өзіндік құн 1128,5 100 1116,9 100 - 11,6
Өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда оның кему мүмкіндігін және
өндіріске шығын мен қор жинау деңгейінің оптималды варианты көзделуі
керек. Өнімінің өзіндік құнын жоспарлау күнделікті немесе ағымдағы
және болашақтағы болып екіге бөлінеді.
Болашаққа жоспарлау бірнеше жылды қамтиды. Ал ағымдағы
немесе күнделікті шығынды жоспарлауда болашақтық жоспардың
көрсеткіштерін қайта тексеріп анықтайды.
Әртүрлі өнім шығаратын кәсіпорын өнімнің өзіндік құнын кеміту
жоспарын салыстырмалы тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шыққан өнім
мөлшерімен теңестіреді. Жоспарлаудың бастапқы кезеңінде қандай
факторлардың ықпалымен шығынның азайып көбейгендігін талдау
қорытындысынан анықтау керек. Базис жылындағы өнімнің өзіндік құны
арқылы тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шығатын шығында анықтау қажет. Мысалы,
тауар сатылғаннан түскен түсім 1500 теңге, ал са-
тылған тауардың өзіндік құны 1200 теңге. Осыдан тауарлы өнімнің 1
теңгесіне шыққан шығын (1200:1500) 80 тиын немесе 0,8 теңге.
Жоспарлау жылындағы тауарлы өнімнің өзіндік құны базис
жылындағы өзіндік құнның мөлшерімен және жоспарланған өнді-
рістік өнімнің көтерме баға мөлшерімен байланысты.
Өнімнің өзіндік құнының салыстырмалы өнімге қарағанда ке –
муін жоспарлау өткен жылмен салыстырылып пайыз есебімен бері-
леді.
Егер өндірілген тауарлы өнімнің салыстырмалы тауарлары
болмаса теңгелік тауар өнімнің шығынын анықтау үшін өндірілген
тауардың көтерме баға деңгейіндегі көлемін жалпы немесе толық
шығынға бөлу керек. Мысалы, зауыт аналогы жоқ немесе салыс –
тырылмайтын тауар шығарды. Оның көтерме бағамен санағандағы құны 10
млн. теңге, ал жоспарлы шығын ( өзіндік құны ) 5 млн. тең-
ге. Осыдан 1 теңгелік тауарлы өнімге шығатын шығын ( 5:10 ) 0,5
болады немесе әрбір теңге таура өніміне шығатын шығын 0,5 теңге.
Өнімнің өзіндік құнын кеміту жолдары – бұл күнделікті ізденіс
ойлау жұмыстары, барлығын ескеру мүмкін емес, бірақ барлық
мүмкіндікті ескеруге ынталануы керек.
Егер материалдық ресурстардың бағасына, еңбек ресурсына
шығындар өзгермейтін болса, ол уақытта өнімді көбейту тек қана
өнімнің өзіндік құнын азайту арқылы іске асады. Ал ұйымдастыру -
техникалық шараларды іске асыру жоспарын жасақтау, ішкі өнді –
рістік резервтерді пайдалану мүмкіндіктерін талдау қорытындысына
сүйеніп жасауды талап етеді.
Өзіндік құнды кемітудің ең басты көздері еңбек ресурстары
мен материалдық ресурстарды тиімді пайдалану. Ол еңбек өнім –
ділігін арттырады немесе бір уақыт бірлігіне өнім шығару артады,
ал екінші қайнар көзі материалдық шығындарды азайту.
Техникалық - экономикалық көрсеткіштерге ықпал жасайтын көп
факторлардың ішінде мына іріленген топтарға тоқталайық:
- өндірістің техникалық деңгейін көтеру;
- өндіріс пен еңбек ұйымдастыруды жақсарту;
- өндірілетін өнімнің көлемін және номенклатура құрылымын өзгерту;
- кооперативті жабдықтаудың ара салмағын арттыру, т. б.
Бұл факторлардың әрбіреуі өте көп себептерден тұрады.
Солардың біреуіне тоқталайық. Өндірістің техникалық деңгейін арт-
тыру үшін:
- еңбек құралдарын жетілдіру керек ( прогрессивтік техниканы
енгізу, жетілдірілген жабдықтардың ролін арттыру);
- еңбек заттарын жетілдіру ( шикізаттың прогрессивтік түрін
қолдану, сол сияқты материалдар мен қуаттарды пайдалану);
- шикізаттар мен материалдарды, жартылай шикізаттарды тиімді
пайдалану;
- өндіріс процестерін комплексті механикаландыру және
автоматтандыру.
Мысалы, өндірстік жабдықтарды үнемді пайдалану, өндірістік күші
мол жабдықтарды пайдалану еңбек ресурстар шығынын азай-
тады, сонымен бірге амортизациялық қайтарымды көбейтеді, т. б.
II. Өнімнің жұмыстар мен қызметтердің өзіндік құнын
баптар мен элементтер бойынша қалыптастыратын
корпорация шығындарының экономикалық жіктелуі.
Кәсіпорынның шығаратын тауарларының мөлшерін нарық-
қа ұсынуы, оны өндіруге кететін шығындарына және сол тау-
арлардың нарықта сатылатын бағаларына тікелей байланыс –
ты болады. Бұдан шығатын қорытынды, тауарларды өндіру және оны
сатуға кететін шығындарды білу кәсіпорынның шаруашылық
жүргізудегі тиімділігінің басты жағының бірі болып саналады.
Шығындар - бұл кәсіпорын өзінің өндіретін және коммер –
циялық қызметін іске асыру үшін өндіріс факторларының ақ –
шалай түріндегі шығындары. Өндіріс процесіндегі айқын шек
қоятын шығындар және олардың маңызы мен практикалық
қызметіндегі анықтайтын нәтижесі болып табылады. Кәсіпорын
шығындары өндірістік белгісіне қарай 3 түрге бөлінеді:
1. Өзіндік құн құрайтын өнімдерді өндіру және сатуға ке-
тетін шығындар. Бұл капиталдың ауыспалы айналымы арқы-
лы сатудан түскен ақшалай түсімді жабатын ағымдағы шы –
ғындар;
2. Өндірісті ұлғайтуға және жаңартуға кететін шығындар.
Әдеттегідей, бұл жаңа немесе жаңғыратын өнімге жұмсалатын бір
жолғы ірі күрделі қаржы шығындары;
3. Өндірістің әлеуметтік - мәдени, тұрғын үй, тұрмыстық
қызмет көрсету және осыған ұқсас басқа да мұқтаждарға кететін
шығындар. Олар негізінде пайданың есебінен бөлі –
нетін арнаулы қорлардан қаржыландырылады.
1.4 КЕСТЕ. Өндірістік шығындардың жіктелуі
Сыныптау белгілері Шығындардың бөлшектенуі
Экономикалық элементтер Шығындардың экономикалық
элементтері
Өзіндік құнның статьялары Өзіндік құнның калькуляция
статьялары
Технологиялық процестерге
қатыстылығы Негізгі, қосымша
Құрамы Бірэлементтілік, кешенділік
Өнімнің өзіндік құнына қатысудың
тәсілі Тікелей, жанама
Өндірістік процестегі рөлі Өндірістік, өндірістен тыс
Мақсатқа сәйкес жұмсау Өндірістік, өндірістік емес
Жоспарға қатысу мүмкіншілігі Жоспарлы, жоспарсыз
Өнімнің көлеміне қатысы Тұрақты, ауыспалы
10. Шығу мерзімділігі Күнделікті, бір жолғы
11. Дайын өнімге қатысы Аяқталмаған өнімге кететін
шығындар, дайын өнімнің шығындары
Практикалық маңызы болатын ең тұрақты және ауыспалы
шығындарға бөлу. Тұрақты шығындар осы кезеңдегі уақыт ішіндегі
сомасы өнімді өндіру және оны сатудың мөлшеріне,
құрылымына тікелей тәуелді болмайды. Тұрақты шығындарға жататындар:
міндетті заемдық ақылар, есепті төлемдер, ғи -
мараттар және жабдықтардың амортизациясы, сақтандыру жарналары және
т. б.
Ауыспалы шығындар - бұл осы кездегі уақытта өнімді өнімді
өндірудің мөлшеріне және сатылуына тәуелді болмай-
тын шығындар. Мысалы, еңбекақы шығындары, шикізаттар, отын, энергия,
көлік қызметі және т. б. Тұрақты және ауыспа-
лы шығындардың арасындағы айырмашылықтың елеулі маң –
ызы бар. Тұрақты шығындар керек десе, жалпы алғанда, өн-
дірілмеген өнімге де төленуге тиісті, ал ауыспалы шығындар-
мен кәсіпкер өндіріс көлемін өзгерту жолымен басқаруы мүм-
кін.
Шығындар экономикалық және бухгалтерлік болып ажы –
ратылады. Экономикалық шығындар деп кәсіпорынның ре –
сурстарды пайдаланғаны үшін жеткізушілерге төлейтін төлем-
дердің барлық барлық түрлерін айтады. Олар екі түрден тұ-
рады: сыртқы (анық немесе ақшалық) және ішкі (күңгірттік немесе
өзінен - өзі түсінікті). Сыртқы шығындар - бұл ресурс-
тарды жеткізушілерге ақшалай түріндегі төлемдері; шикізаттар
төлемдері; материалдар; отын; тозуды есептеу және т. б. Бұл топтағы
шығындар бухгалтерлік шығындарға жатады. Кәсіпор-
ынның ішкі шығындары күңгірт, өзінен өзі түсінікті сипаттама-
да болады. Олар кәсіпорын иелерінің қарамағындағы ресурс-
тарды өндірісте пайдаланғанын нақтылап көрсетеді: жерді, ғи-
мараттарды, олардың жеке еңбектері және т. б. үшін кәсіпор-
ын ресми төлемейді.
Шығындарды өзінің экономикалық маңызына, мазмұнына
қарай топтайды. Шығынның элементтік классификациясы мы-
нандай шығын элементтеріне бөлінеді:
- ″өндірістік қалдықты алып тастағандағы шикізат және негізгі
материалдар элементі″ ;
- сатылып алынған комлектілік бұйымдар және полуфабрикат –
тар″ ;
- ″қосалқы материалдар″ ;
- ″отындар″ ;
- ″энергиялар″ ;
- ″жалақы қоры″ ;
- ″әлеуметтік сақтандыруға бөлу″ ;
- ″негізгі капиталдың амортизациясы″ ;
- ″негізгі капиталды жұмысқа жарамды қалпында ұстауға кететін
(күрделі, ағымдағы) шығындар″ ;
- ″басқалай шығындар ″.
Шығындарды өнім бірлігіне жатқызуға қарай тікелей және
жанама шығын деп бөледі.
Тікелей шығындар – бұл өнім өндіруге арнаулы мақсатты
шығындар.
Жанама шығындар – тікелей өнім өндіруге қатынасы жоқ,
бірақ ол шығынсыз өндіріс ұйымдаспайды. Ол шығындар жалпы
″өндірістік шығын″ арнаулы методикамен әртүрлі өндірілген өнім
бірлігіне бөлінеді.
Шығынды экономикалық мазмұнына қарай калькуляция –
лық ( есептеу) статьялары бойынша ″ негізгі шығындар″ және ″қосымша
шығындар″ деп бөлінеді.
″ Негізгі шығындар″ өнім өндірумен тікелей байланысты
шығындар, ал ″ қосымша шығындар″ бұл өндірісті техникалық
даярлау, басқару, ұйымдастыру шығындары және басқалар.
Өнімнің көлемінің өсуімен байланысты өндірістік шығын-
дар пропорционалды ( шартты - ауыспалы) және пропорционал –
дық емес ( шартты – тұрақты) болып бөлінеді.
Шартты ауыспалы шығындар өнім өндіру көлемі өссе өседі
немесе кемиді, яғни тіке пропорционалды. Оған шикізат –
тар, негізгі материалдар, отын шығыны, энергия және т. б.
Шартты - тұрақты шығындар ол өнім көлемінің азаю, көбеюіне
байланысты емес: жылуға, жарыққа, амортизацияға, т. б. шыққан
шығындар.
Болжамды шығындарды есептеу үшін калькуляция (есеп-
тер) негізінде ағымдағы және болашақтағы шығындар деп бөлінеді.
Ағымдағы шығындарға нормативті және сметалық калькуляция
жатады. Нормативті калькуляция барлық барлық өнімдер түрлеріне
нормалық шығындар негізінде жасақталады, ал сметалық калькуляция
жаңадан игерілетін өнімге, жоспарда қаралмаған нормалар болғандықтан
смета жасалады, өнімге жаңа нормативті шығындар анықталады.
Ал жоспарлы калькуляция нормалы шығындардың қосындысы ол
жоспарлы шығындар мен жоспарлы пайданы бай ланыстырады. Енді
калькуляциялық статьялардың мінездемесін
қарайық.
1.5 КЕСТЕ. Калькуляциялық статьялар мінездемесі.
Шығын Өзіндік құнға Өнімнің өндіріс
құрамымыен жатқызу көлемімен
тәсілімен
Статьялар
Жай Құрама Тіке Жанама Пропор- Пропор-
-лей ционал- ционал-
ды
ды емес
Шикізат, материалдар + + +
Сатылып алынған + + +
құрастыру бұйым-
дары, полуфаб –
рикат
Қайтарылатын қалдықтар + + +
Технологиялық мақсатқа + + +
отын және энергия(қуат)
Өндіріс жұмыс- + + +
шыларының
жалақысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz