Мектеп жасына дейінгі балалармен қарым-қатынас тренингін ұйымдастырудың психологиялық негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.7
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым.қатынасының педагогикалық.психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8.20
1.2 Әлеуметтік.психологиялық тренингтің түрлері, оны қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21.28
1.3 Қазақтың ұлттық ойындарының, әдептілік және мәдени құндылықтарының балалар қарым.қатынасын дамытудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29.35
2. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУ
2.1 5.6 жастағы балалардың қарым.қатынасын зерттеу әдістері мен процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36.40
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым.қатынасын зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41.49
3. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ ҚАЗАҚ БАЛАЛАРЫМЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛҒАН ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС ТРЕНИНГІНІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
3.1 5.6 жастағы қазақ балаларымен қарым.қатынас тренингін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50.56
3.2 Мектеп жасына дейінгі балалармен ұйымдастырылған қарым.қатынас тренингіне талдама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57.65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66.68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...69.71
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.7
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым.қатынасының педагогикалық.психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8.20
1.2 Әлеуметтік.психологиялық тренингтің түрлері, оны қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21.28
1.3 Қазақтың ұлттық ойындарының, әдептілік және мәдени құндылықтарының балалар қарым.қатынасын дамытудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29.35
2. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУ
2.1 5.6 жастағы балалардың қарым.қатынасын зерттеу әдістері мен процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36.40
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым.қатынасын зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41.49
3. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ ҚАЗАҚ БАЛАЛАРЫМЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛҒАН ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС ТРЕНИНГІНІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
3.1 5.6 жастағы қазақ балаларымен қарым.қатынас тренингін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50.56
3.2 Мектеп жасына дейінгі балалармен ұйымдастырылған қарым.қатынас тренингіне талдама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57.65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66.68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...69.71
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әлеуметтік-экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде, оқу тәрбие жұмысының жаңару заманында ағарту саласының мектеп жасына дейінгі тәрбиелеу, білім беру буынында шешуін күткен келелі мәселелер тұр. Атап айтқанда, ол балалардың жеке басын дамыту, психикалық дамуын, даралық ерекшеліктерін, ішкі потенциалын анықтап, жан-жақты зерттеу негізінде оқу-тәрбие жұмысын балалардың жақын арадағы даму аймағына бағыттау. Ал балалар тәрбиесіне, дамуына мектеп жасына дейінгі кездің ықпалы аса зор екені белгілі.
Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесі, оқуы және дамуы жайлы теория мен тәжірибе қарым-қатынас мәселесінде қиылысады. Ал баланың психикалық қасиеттерін, танымдық үрдістерін және психикалық қалып-кейіптерін тұтас қамтитын, балалар психикасының дамуындағы басты көрсеткіш әрі фактор болатын, әмбебап ерекшелік – балалардың қарым-қатынас саласы.
Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі қарым-қатынастың балалардың жеке тұлға дамуында алатын орнына, рөліне және қарым-қатынастың даму ерекшелігін анықтауға арналған зерттеулер ғылыми қорда аз емес. Аталмыш кеңістікте А.В.Запорожец [1], Д.Б.Эльконин [2], Л.И.Божович [3], Х.Т.Шерьязданова [4] және т.б. ғылыми зерттеулері кеңінен таралған. Қарым-қатынас негізінде балалардың барлық жеке басының қасиеттері дамып, психикалық кейіптері қалыптасады. Сонымен қатар қарым-қатынас балалардың танымдық үрдістерінің жетілуін қамтамасыз ететін бірден-бір фактор және жағдай болады. Ал балалардың өзін-өзі дамытып, жетілдіруі, реттей алуы, олай болса, өзіндік бағаның дұрыс болуын қамтамасыз ететін де балалардың ересектермен және басқа балалармен жасайтын өзара әрекеттестігі, өзара қатынасы және өзара ақпарат алмасуында болады. Ғылымдағы балалар қарым-қатынасының мәнділігі әркімге – психологтарға, педагогтарға, ата-аналарға аян және ол әртүрлі балалардың әлеуметтенуіне қатысты зерттеулерден белгілі болғанымен, балалар қарым-қатынасында шешілмеген мәселелер жеткілікті.
Мектеп жасын дейінгі кезеңдегі балалардың қарым-қатынас генезисіндегі негізгі заңдылықтар ашылған. Алайда, балалардың жеке басының қалыптасу заңдылықтары өз халқының тарихына, экономикасына, мәдениетіне тікелей байланысты болып келеді. Осыған орай қазіргі кезең жағдайында ұлттық құндылықтарды балалар тәрбиесі мен дамуында пайдалану белсенділігі артып, ұлттық мәдениеттің өзекті педагогикалық, психологиялық мәселелерін шешу, оны дамыту жолдарына деген қызығушылық арта түсуде [5], [6].
Мектеп жасына дейінгі қазақ балаларының қарым-қатынасын зерттеп, сол арқылы баланың психикалық тұрғыдағы, дамыту және түзету мәселелерінің шешімі әлі күнге дейін жүйелі табылмаған. Қазақ балаларының тәрбие, оқыту үрдістерін психологиялық, педагогикалық жағынан қамтамасыз ететін мамандардың арсеналында арнайы контингентке
Зерттеудің өзектілігі. Әлеуметтік-экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде, оқу тәрбие жұмысының жаңару заманында ағарту саласының мектеп жасына дейінгі тәрбиелеу, білім беру буынында шешуін күткен келелі мәселелер тұр. Атап айтқанда, ол балалардың жеке басын дамыту, психикалық дамуын, даралық ерекшеліктерін, ішкі потенциалын анықтап, жан-жақты зерттеу негізінде оқу-тәрбие жұмысын балалардың жақын арадағы даму аймағына бағыттау. Ал балалар тәрбиесіне, дамуына мектеп жасына дейінгі кездің ықпалы аса зор екені белгілі.
Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесі, оқуы және дамуы жайлы теория мен тәжірибе қарым-қатынас мәселесінде қиылысады. Ал баланың психикалық қасиеттерін, танымдық үрдістерін және психикалық қалып-кейіптерін тұтас қамтитын, балалар психикасының дамуындағы басты көрсеткіш әрі фактор болатын, әмбебап ерекшелік – балалардың қарым-қатынас саласы.
Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі қарым-қатынастың балалардың жеке тұлға дамуында алатын орнына, рөліне және қарым-қатынастың даму ерекшелігін анықтауға арналған зерттеулер ғылыми қорда аз емес. Аталмыш кеңістікте А.В.Запорожец [1], Д.Б.Эльконин [2], Л.И.Божович [3], Х.Т.Шерьязданова [4] және т.б. ғылыми зерттеулері кеңінен таралған. Қарым-қатынас негізінде балалардың барлық жеке басының қасиеттері дамып, психикалық кейіптері қалыптасады. Сонымен қатар қарым-қатынас балалардың танымдық үрдістерінің жетілуін қамтамасыз ететін бірден-бір фактор және жағдай болады. Ал балалардың өзін-өзі дамытып, жетілдіруі, реттей алуы, олай болса, өзіндік бағаның дұрыс болуын қамтамасыз ететін де балалардың ересектермен және басқа балалармен жасайтын өзара әрекеттестігі, өзара қатынасы және өзара ақпарат алмасуында болады. Ғылымдағы балалар қарым-қатынасының мәнділігі әркімге – психологтарға, педагогтарға, ата-аналарға аян және ол әртүрлі балалардың әлеуметтенуіне қатысты зерттеулерден белгілі болғанымен, балалар қарым-қатынасында шешілмеген мәселелер жеткілікті.
Мектеп жасын дейінгі кезеңдегі балалардың қарым-қатынас генезисіндегі негізгі заңдылықтар ашылған. Алайда, балалардың жеке басының қалыптасу заңдылықтары өз халқының тарихына, экономикасына, мәдениетіне тікелей байланысты болып келеді. Осыған орай қазіргі кезең жағдайында ұлттық құндылықтарды балалар тәрбиесі мен дамуында пайдалану белсенділігі артып, ұлттық мәдениеттің өзекті педагогикалық, психологиялық мәселелерін шешу, оны дамыту жолдарына деген қызығушылық арта түсуде [5], [6].
Мектеп жасына дейінгі қазақ балаларының қарым-қатынасын зерттеп, сол арқылы баланың психикалық тұрғыдағы, дамыту және түзету мәселелерінің шешімі әлі күнге дейін жүйелі табылмаған. Қазақ балаларының тәрбие, оқыту үрдістерін психологиялық, педагогикалық жағынан қамтамасыз ететін мамандардың арсеналында арнайы контингентке
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Запорожец А.В., Лисина М.А. Развитие общения у дошкольников. – М., Педагогика, 1974. -288с.
2. Эльконин Д.Б. Психическое развитие в детских возрастах. – М., Воронеж, 1997. -416с.
3. Божович Л.И. Проблемы формирования личности. 2-е изд. – М., Воронеж, 1997. -352с.
4. Шерьязданова Х.Т. Психолог в детском саду. – Алматы, Рауан, 1997. –с.17-29
5. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. – Алматы, Мектеп, 1994. – 252 с.
6. Алдамұратов Ә.Ж. Жалпы психология. – Алматы, Білім, 1996. – 224 б.
7. Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности. Алма-Ата, Изд-во КазГУ, 1992. – 195 с.
8. Петровская Л.А. Теоретические методические проблемы социально-психологического тренинга. – М., Изд-во МГУ, 1982. – 168 с.
9. Хрящева Н.Ю., Макшанов С.И. Материалы к тренингу партнерского общения. – Спб: Институт тренинга, Питер, 1993.- 324 с.
10. Яценко Т.С. Социально-психологическое обучение в подготовке будущих учителей. – Киев, 1987. -260 с.
11. Ковалев А.Г. Личность и пути ее формирования. – М., Изд-во МГУ, 1970. -305с.
12. Выготский Л.С. История развития высших психических функций. Собр. в 6 т. – М., Педагогика, 1983. – т 3. -368 с.
13. Эльконин Д.Б. Заметки о развитий предметных действий в раннем возрасте //Вестник Московского университета. Сер.14, Психология. – 1978. № 3. – с.3-12.
14. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения: опыт теоретического и экспериментального психологического исследования. – М., Педагогика, 1986. -240 с.
15. Леонтьев А.Н. Избранные психологические произведения. В 2-х т. Т.1 – М., Педагогика, 1983. -392 с.
16. Мухина В.С. Детская психология. – М., Педагогика, 1992. -296с.
17. Лисина М.И. Общение, личность и психика ребенка. М., Педагогика, 1997. -350с.
18. Урунтаева Г.А. Диагностика психологических особенностей дошкольника. – М., Педагогика, 1999. – 291 с.
19. Ожегов С.И. и Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. – М., Азбуковник, 2001. -944с.
20. Буева Л.П. Человек: деятельность и общение. – М., Педагогика, 1978. –с.113
21. Каган М.С. Человеческая деятельность. – М., 1974. -328с.
22. Соковин В.М. О природе человеческого общения. – Фрунзе, 1974. -315с.
23. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М., Политизд-во, 1977. -304с.
24. Шерьязданова Х.Т., Суркова Т.И. Педагогу о стиле общения с детьми. – Алматы, рауан, 1996. – 145с.
25. Исмаилов Д.А., Абишева Ж.А. Развитие личности ребенка в процессе предшкольной подготовки. А., Рауан, 1998. – 155с.
26. Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды. В 2-х томах.-М.: Педагогика, 1980. – 230с.
27. Бодалев А.А. Личность и общение. М., Педагогика, 1983. – 271с.
28. Андреева Г.М., Яноушек Я. Взаимосвязь общения и деятельности //Общение и оптимизация совместной деятельности. – М., 1985. -259с.
29. Парыгин Д.Б. Основы социально – психологической теории. – М., 1971. – 351с.
30. Кон Н.С. Общение и самосознание. //Социально-психологические и лингвистические характеристики форм общения и развития контактов между людьми. – М., Педагогика, 1971. – с.85-108
31. Поршнев Б.Ф. Социальная психология и история. – М., Педагогика, 1966. -213с.
32. Андреева Г.М. Социальная психология. –М., Аспект-Пресс, 1998. -336с.
33. Мухина В.С. Возрастная психология. М., Педагогика, 1998. -381с.
34. Коломинский Я.Л. Психология взаимоотношений в малых группах (общие и возрастные особенности). – Минск, Тетрасистем, 2000. -472с.
35. Кан-Калик В.А. Учителю о педагогическом общении. – М., Просвещение, 1997. -192с.
36. Драгунова Т.В. Психологические особенности подростка. В кн: «Возрастная и педагогическая психология», гл. М., Педагогика, 1998. -150с.
37. Петровский А.В. Введение в психологию. М., Просвещение, 1995. – с.280-309.
38. Обуховский К. Психология влечений человека. – М., Просвещение, 1972. -237с.
39. Мусина И.А. Психология в заданиях к психологической практике //Учеб.пособие /Международ. Ун-т природы о-ва и человека. – Дубна, 1998. – 215с.
40. Бүркітбаев А.Б. Спорттық ұлттық ойын түрлері және оның тәрбиелік мәні. – А., Мектеп, 1985. – 458б.
41. Тәнікеев М.Т. Қазақтың ұлттық спорт ойындары. А., 1957. -48б.
42. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. –А., 1991. -50б.
43. Момышұлы Б. Балалардың ойыны жайында. //Қазақстан пионері, 1969. 34-38 бб.
44. Кел ойнайық (ойындар) //Құрастырған М.Тұрыскелдин. А., 1981.
1. Запорожец А.В., Лисина М.А. Развитие общения у дошкольников. – М., Педагогика, 1974. -288с.
2. Эльконин Д.Б. Психическое развитие в детских возрастах. – М., Воронеж, 1997. -416с.
3. Божович Л.И. Проблемы формирования личности. 2-е изд. – М., Воронеж, 1997. -352с.
4. Шерьязданова Х.Т. Психолог в детском саду. – Алматы, Рауан, 1997. –с.17-29
5. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. – Алматы, Мектеп, 1994. – 252 с.
6. Алдамұратов Ә.Ж. Жалпы психология. – Алматы, Білім, 1996. – 224 б.
7. Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности. Алма-Ата, Изд-во КазГУ, 1992. – 195 с.
8. Петровская Л.А. Теоретические методические проблемы социально-психологического тренинга. – М., Изд-во МГУ, 1982. – 168 с.
9. Хрящева Н.Ю., Макшанов С.И. Материалы к тренингу партнерского общения. – Спб: Институт тренинга, Питер, 1993.- 324 с.
10. Яценко Т.С. Социально-психологическое обучение в подготовке будущих учителей. – Киев, 1987. -260 с.
11. Ковалев А.Г. Личность и пути ее формирования. – М., Изд-во МГУ, 1970. -305с.
12. Выготский Л.С. История развития высших психических функций. Собр. в 6 т. – М., Педагогика, 1983. – т 3. -368 с.
13. Эльконин Д.Б. Заметки о развитий предметных действий в раннем возрасте //Вестник Московского университета. Сер.14, Психология. – 1978. № 3. – с.3-12.
14. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения: опыт теоретического и экспериментального психологического исследования. – М., Педагогика, 1986. -240 с.
15. Леонтьев А.Н. Избранные психологические произведения. В 2-х т. Т.1 – М., Педагогика, 1983. -392 с.
16. Мухина В.С. Детская психология. – М., Педагогика, 1992. -296с.
17. Лисина М.И. Общение, личность и психика ребенка. М., Педагогика, 1997. -350с.
18. Урунтаева Г.А. Диагностика психологических особенностей дошкольника. – М., Педагогика, 1999. – 291 с.
19. Ожегов С.И. и Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. – М., Азбуковник, 2001. -944с.
20. Буева Л.П. Человек: деятельность и общение. – М., Педагогика, 1978. –с.113
21. Каган М.С. Человеческая деятельность. – М., 1974. -328с.
22. Соковин В.М. О природе человеческого общения. – Фрунзе, 1974. -315с.
23. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М., Политизд-во, 1977. -304с.
24. Шерьязданова Х.Т., Суркова Т.И. Педагогу о стиле общения с детьми. – Алматы, рауан, 1996. – 145с.
25. Исмаилов Д.А., Абишева Ж.А. Развитие личности ребенка в процессе предшкольной подготовки. А., Рауан, 1998. – 155с.
26. Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды. В 2-х томах.-М.: Педагогика, 1980. – 230с.
27. Бодалев А.А. Личность и общение. М., Педагогика, 1983. – 271с.
28. Андреева Г.М., Яноушек Я. Взаимосвязь общения и деятельности //Общение и оптимизация совместной деятельности. – М., 1985. -259с.
29. Парыгин Д.Б. Основы социально – психологической теории. – М., 1971. – 351с.
30. Кон Н.С. Общение и самосознание. //Социально-психологические и лингвистические характеристики форм общения и развития контактов между людьми. – М., Педагогика, 1971. – с.85-108
31. Поршнев Б.Ф. Социальная психология и история. – М., Педагогика, 1966. -213с.
32. Андреева Г.М. Социальная психология. –М., Аспект-Пресс, 1998. -336с.
33. Мухина В.С. Возрастная психология. М., Педагогика, 1998. -381с.
34. Коломинский Я.Л. Психология взаимоотношений в малых группах (общие и возрастные особенности). – Минск, Тетрасистем, 2000. -472с.
35. Кан-Калик В.А. Учителю о педагогическом общении. – М., Просвещение, 1997. -192с.
36. Драгунова Т.В. Психологические особенности подростка. В кн: «Возрастная и педагогическая психология», гл. М., Педагогика, 1998. -150с.
37. Петровский А.В. Введение в психологию. М., Просвещение, 1995. – с.280-309.
38. Обуховский К. Психология влечений человека. – М., Просвещение, 1972. -237с.
39. Мусина И.А. Психология в заданиях к психологической практике //Учеб.пособие /Международ. Ун-т природы о-ва и человека. – Дубна, 1998. – 215с.
40. Бүркітбаев А.Б. Спорттық ұлттық ойын түрлері және оның тәрбиелік мәні. – А., Мектеп, 1985. – 458б.
41. Тәнікеев М.Т. Қазақтың ұлттық спорт ойындары. А., 1957. -48б.
42. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. –А., 1991. -50б.
43. Момышұлы Б. Балалардың ойыны жайында. //Қазақстан пионері, 1969. 34-38 бб.
44. Кел ойнайық (ойындар) //Құрастырған М.Тұрыскелдин. А., 1981.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..5-7
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасының педагогикалық-
психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8-20
2. Әлеуметтік-психологиялық тренингтің түрлері, оны қолдану
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...21-28
3. Қазақтың ұлттық ойындарының, әдептілік және мәдени
құндылықтарының балалар қарым-қатынасын дамытудағы рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 9-35
2. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЗЕРТТЕУ
2.1 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынасын зерттеу әдістері мен
процедурасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 36-40
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын зерттеу
нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 41-49
3. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ ҚАЗАҚ БАЛАЛАРЫМЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛҒАН ҚАРЫМ-
ҚАТЫНАС ТРЕНИНГІНІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
1. 5-6 жастағы қазақ балаларымен қарым-қатынас тренингін
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..50-56
2. Мектеп жасына дейінгі балалармен ұйымдастырылған қарым-қатынас
тренингіне талдама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57-65
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..66-68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...69-71
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әлеуметтік-экономикалық дамудың қазіргі
кезеңінде, оқу тәрбие жұмысының жаңару заманында ағарту саласының мектеп
жасына дейінгі тәрбиелеу, білім беру буынында шешуін күткен келелі
мәселелер тұр. Атап айтқанда, ол балалардың жеке басын дамыту, психикалық
дамуын, даралық ерекшеліктерін, ішкі потенциалын анықтап, жан-жақты зерттеу
негізінде оқу-тәрбие жұмысын балалардың жақын арадағы даму аймағына
бағыттау. Ал балалар тәрбиесіне, дамуына мектеп жасына дейінгі кездің
ықпалы аса зор екені белгілі.
Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесі, оқуы және дамуы жайлы
теория мен тәжірибе қарым-қатынас мәселесінде қиылысады. Ал баланың
психикалық қасиеттерін, танымдық үрдістерін және психикалық қалып-
кейіптерін тұтас қамтитын, балалар психикасының дамуындағы басты көрсеткіш
әрі фактор болатын, әмбебап ерекшелік – балалардың қарым-қатынас саласы.
Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі қарым-қатынастың балалардың
жеке тұлға дамуында алатын орнына, рөліне және қарым-қатынастың даму
ерекшелігін анықтауға арналған зерттеулер ғылыми қорда аз емес. Аталмыш
кеңістікте А.В.Запорожец [1], Д.Б.Эльконин [2], Л.И.Божович [3],
Х.Т.Шерьязданова [4] және т.б. ғылыми зерттеулері кеңінен таралған. Қарым-
қатынас негізінде балалардың барлық жеке басының қасиеттері дамып,
психикалық кейіптері қалыптасады. Сонымен қатар қарым-қатынас балалардың
танымдық үрдістерінің жетілуін қамтамасыз ететін бірден-бір фактор және
жағдай болады. Ал балалардың өзін-өзі дамытып, жетілдіруі, реттей алуы,
олай болса, өзіндік бағаның дұрыс болуын қамтамасыз ететін де балалардың
ересектермен және басқа балалармен жасайтын өзара әрекеттестігі, өзара
қатынасы және өзара ақпарат алмасуында болады. Ғылымдағы балалар қарым-
қатынасының мәнділігі әркімге – психологтарға, педагогтарға, ата-аналарға
аян және ол әртүрлі балалардың әлеуметтенуіне қатысты зерттеулерден белгілі
болғанымен, балалар қарым-қатынасында шешілмеген мәселелер жеткілікті.
Мектеп жасын дейінгі кезеңдегі балалардың қарым-қатынас
генезисіндегі негізгі заңдылықтар ашылған. Алайда, балалардың жеке басының
қалыптасу заңдылықтары өз халқының тарихына, экономикасына, мәдениетіне
тікелей байланысты болып келеді. Осыған орай қазіргі кезең жағдайында
ұлттық құндылықтарды балалар тәрбиесі мен дамуында пайдалану белсенділігі
артып, ұлттық мәдениеттің өзекті педагогикалық, психологиялық мәселелерін
шешу, оны дамыту жолдарына деген қызығушылық арта түсуде [5], [6].
Мектеп жасына дейінгі қазақ балаларының қарым-қатынасын
зерттеп, сол арқылы баланың психикалық тұрғыдағы, дамыту және түзету
мәселелерінің шешімі әлі күнге дейін жүйелі табылмаған. Қазақ балаларының
тәрбие, оқыту үрдістерін психологиялық, педагогикалық жағынан қамтамасыз
ететін мамандардың арсеналында арнайы контингентке бейімделген зерттеу
әдістері жоқтың қасы. Осы контексте ұлттық ойындар, құндылықтар баланың
жеке басын дамыту үрдісінде таптырмайтын әмбебап құрал және әдіс болуы
керек. Себебі ұлттық ойындардың, жаңылтпаштар мен жұмбақтардың халықтық
педагогика тақырыбын қамтымайтыны болмайды. Алайда ұлттық ойындардың,
құндылықтардың балалардың жеке басын дамытудағы мәні белгілі болғанымен,
психодиагностикалық мүмкіндігі бүгінгі күнге дейін ғылыми зерттеу
мәселесіне айналған жоқ.
Мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту, тәрбиелеу мекемелері өз
функцияларының тізгінін босатып жіберуі, ересектердің қоғамдық дағдарыстан
әрқалай күй кешуі – бір жағынан, екіншіден – экологиялық, медициналық
мәселелердің бала дамуында орын алуы, үшіншіден – қазақ балаларының мектеп
жасына дейінгі кезеңдегі қарым-қатынас ерекшеліктерін ескеру негізінде
оқыту, тәрбиелеу және дамытудың назардан тыс қалуы, ғылымда бала қарым-
қатынасын жетілдіру жолдарының бір жүйеге келмеуіне әкелді.
Бұл жағдайда оқытудың дәстүрлі формалары, әдістері мен
құралдары жарамдылығы шамалы, тиімділігі төмен, тіпті кейде теріс мәнге ие
болатындығы С.М.Жақыпов еңбектерінде баса көрсетіледі [7].
Соңғы 30-40 жыл ішінде қарым-қатынас механизмдерін дамытудың
белсенді, жедел әдісі-тернингтер ұйымдастырылып, қолданылуда. Олар топтық
жұмысқа негізделіп, тиімділігі дәлелденген (Л.А.Петровская [8], Н.И.Хрящева
[9], Т.А.Яценко [10], А.Г.Ковалев [11] т.б.).
Әлеуметтік-психологиялық тренингтердің әр түрі – сензитивті,
оқытып-жаттықтырушы, өнер-би, арт (сурет) тренингтердің – мектеп жасына
дейінгі балаларға тигізетін психологиялық әсері әлі де болса кеңейтіле
зерттелмеген. Ал, қазақ балаларымен жүргізілетін тренингтер ерекшеліктері
осы күнге дейін назардан тыс қалып отыр. Осыларды ескере отырып біздің
зерттеу жұмысымыз 5-6 жастағы қазақ балаларының қарым-қатынасын тренингтік
әдістермен жетілдіру жолдарын қамтиды.
Зерттеу мақсаты – мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-
қатынасын жетілдіретін тренингті ұйымдастыру.
Зерттеу объектісі – мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-
қатынасын жетілдіру үрдісі.
Зерттеу пәні – мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын
жетілдіру үшін қазақ тілінде тренингтік сабақтарды қолдану мүмкіндіктері.
Зерттеу болжамы – мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-
қатынасын жетілдіру, қазақтың ұлттық ойындарын, мәдени, әдептілік
құндылықтарын қамтитын арнайы құрастырылған тренингтік сабақтарды
ұйымдастырумен байланысты болуы мүмкін.
Зерттеу міндеттері:
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық дамуындағы қарым-
қатынас мәселелерінің теориялық негіздерін қарастыру.
2. Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын жетілдірудегі
қазақтың ұлттық ойындарының, мәдени және әдептілік құндылықтарының
мүмкіндіктерін анықтау.
3. Балалардың қарым-қатынас жасау ерекшеліктерін жетілдіретін
тренингтік сабақтарды модификациялау және оларды ұйымдастырудың
тиімді жолдары мен әдістерін айқындау.
4. Мектепке даярлық топтарының оқу-тәрбие үрдісіне тренингтік
сабақтарды енгізу.
Зерттеудің әдіснамалық негізін жеке бастың әлеуметтік мәні мен оның іс-
әрекет жүйесінде даму ерекшеліктері (Л.С.Выготский [12], А.В.Запорожец [1],
Д.Б.Эльконин [13], В.В.Давыдов [14], А.Н.Леонтьев [15]; мектеп жасына
дейінгі баланың жетіліп дамуы Л.И.Божович [3], В.С.Мухина [16]); қарым-
қатынастың онтогенезде жетілуі (М.И.Лисина [17], Х.Т.Шерьязданова [4]),
тренингтік топтық жұмыс (Л.А.Петровская [8], Н.И.Хрящева [9], Т.А.Яценко
[10], А.Г.Ковалев [11] құрайды.
Зерттеу әдістері. Эксперимент барысында балалардың қарым-қатынас
саласын зерттеуге арналған Г.А.Урунтаева, Т.А.Репина [18], Х.Т.Шерьязданова
[4], т.б. әдістемелері, эксперттік баға, бақылау, байқау әдістері
қолданылды. Эксперименттен алынған нәтижелерге статистикалық өңдеу әдістері
қолданылып, мәнділігі анықталды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі. Мектеп жасына
дейінгі балаларда тренингтік сабақтардың психологиялық әсерін ашу арқылы
қазақ балаларының қарым-қатынасын жетілдіру ерекшеліктерін анықтаудан
көрінеді. Баланың қарым-қатынас сферасындағы ұлттық құндылықтардың
әлеуметтік мәнін, тренингтің тиімділігінің әдістемелік негізін
тағайындаумен анықталады.
Зерттеудің практикалық мәнділігі. Зерттеу нәтижелерін мектеп жасына
дейінгі балалардың жеке басының дұрыс жетілуіне, қарым-қатынас жасау
тиімділігін арттыруға қатысты жұмыстарды пайдалануға мүмкіндік беруінен
көрінеді. Алынған нәтижелер мектеп жасына дейінгі мекемелерде психологиялық
қызмет, көмек көрсету жүйесінде пайдалануға жарамды, сонымен қатар мектеп
жасына дейінгі мамандарды дайындау салаларында да пайдалы.
Диплом жұмысының құрылымы 3 бөлімнен, кіріспеден, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасының педагогикалық-
психологиялық негіздері
ХХ ғасырдың ортасында дүниенің әр түкпірінде қарым-қатынас мәселесіне
арналған зерттеулер шамамен бір уақытта пайда болып тарала бастады.
Мұндай зерттеулердің ішінде балалардың қарым-қатынас сферасына қатысты
еңбектер ерекше орын алады. Ғылымда мектеп жасына дейінгі балалар
психикасының дамуындағы қарым-қатынас аса маңызды фактор ретінде
тағайындалған.
Қарым-қатынас адамдардың өзара әрекеттестік және өзара қатынас
жасауының ерекше формасы.
С.И.Ожегов сөздігінде қарым-қатынас ұғымы өзара келісім, іскерлік және
достық байланыс арқылы анықталады. Нақты әлеуметтанулық, психологиялық,
педагогикалық зерттеулерде қарым-қатынас ұғымы өзара әрекеттестік, байланыс
ұғымдарымен жақын мағынада қолданылады. Сонымен қатар қарым-қатынас
контексінде өзара әрекеттесуді, қатынасты тиімді жүзеге асырудың тәсілдері,
дағдылары, құралдары, адамның қабілеті мен қасиеттері жүйесінде
қарастырылады. Қазіргі кезде қатынас мәселесін философия, психология,
әлеуметтену, этика, психолингвистика – осы сияқты, әр саладағы ғылымдар әр
жақты зерттейді [19]. Мысалы, Л.П.Буева [20] іс-әрекет пен қарым-қатынас
өзара байланысты, сонымен қатар өзбетті деп тұжырымдайды, М.С.Каган [21]
қарым-қатынасты адамның іс-әрекетінің бір түрі, құрылым мен атрибутына тән
деп қарастырады, М.В.Соковин [22] адамның қарым-қатынасын коммуникативті іс-
әрекет, қатынас, өзара түсіну және өзара әсер ретінде қарастырады.
Қарым-қатынас мәселесін психологиялық, педагогикалық тұрғыдан зерттеу
әлемдік ғылымда Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңде өзекті мәселе
болып көтерілді. Осы уақыттан бастап қарым-қатынасқа анықтамалар беріліп,
оны зерттеуде бағыттар пайда болды.
Қарым-қатынас ұғымының көп анықтамаларының арасында біз
коммуникативті іс-әрекет ұғымымен синоним деп қарастыратын (А.Н.Леонтьев
[23], М.И.Лисина [17], Х.Т.Шерьязданова, Т.И. Суркова [24], Д.А.Исмаилова,
Ж.А.Абишева [25] және т.б.) позицияларына жүгініп, М.И.Лисинаның [17, 22]
анықтамасын арқау етеміз. Сонымен қарым-қатынас деп екі (немесе одан да
көп) адамның қатынастарын жасап, реттеуі мен ортақ нәтиже алуды мақсат
етіп, келісім мен бірлестікке бағытталған өзара әрекеттерін айтамыз. Олай
болса, біз зерттеуімізде қарым-қатынастың мазмұнды жағына іс-әрекет
жүйесіндегі қарым-қатынастың орнына, 5-6 жастағы балалардың психикалық
дамуының қарым-қатынас байланысын анықтауға, балалардың қарым-қатынас
қажеттілігі мен мотивтерін анықтауға баса назар аудардық. А.Н.Леонтьев [23]
іс-әрекеттің қай түрін болмасын қарым-қатынаспен қабаттас болады деп
түсіндіреді. Ол іс-әрекетті қарым-қатынастың қажетті шарты ретінде
қарастырады. А.Н.Леонтьевтің қарым-қатынасты іс-әрекеттің өзгеше түрі деп
талдау концепциясы. Б.Г.Ананьевтің [26], А.А.Бодалевтің [27]
коммуникативтік әрекет жайлы ілімдер біздің зерттеуіміздің әдіснамалық
негізі болды.
Ал отандық ғалым С.М.Жақыпов бүтіндей оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін
анықтайтын факторлардың бірі және оқытушы мен оқушының арасындағы өзара
әрекеттестік деп бірлескен диалогтық танымдық іс-әрекетті тиімділік
критериі деп көрсетеді. Мұнда өзара әрекеттестік, қарым-қатынас мәселесі
шешілгенде танымдық іс-әрекетті қалыптастыру үрдісіне жетекшілік жасау
мүмкіндігі пайда болатындығы дәлелденеді [7].
Б.Г.Ананьев, А.А.Бодалев концепциялары қарым-қатынаста субъект-
субъект жазықтығында қарастыруды негіздейді, басқаша айтқанда оқу-тәрбие
үрдісіндегі ұйымдастырылатын қарым-қатынас тең позициялы түрде жүргізу
басты мәселе болады. Осы тұрғыда қарым-қатынасты жетілдірудің өзі баланы
коммуникативті қарым-қатынастың субъектісі ретінде қарау, тану, дамыту
қажет болады.
Қарым-қатынас мәселесін талдауда оның құрылымдық компоненттерін
анықтап алу зерттеуге арқау болатынын білдік. Бұл мәселені 1977 ж.
В.В.Давыдов [14] көтергенді. Г.М.Андреева, П.Яноушек [28] зерттеулерінде
қарым-қатынас мақсат-бағдарлы, индивидтердің бір-бірін қабылдай алуы,
түсіне алуы, өзара бірлесіп іс-әрекет жасауы және ақпарат алмасу үрдісі деп
қарастырылады.
Балалардың ересектермен және басқа балалармен қарым-қатынас жасауы
әртүрлі ғылыми позициядан түсіндіріледі. Сол кезден бүгінге дейін балалар
мен ересектер жүйесіндегі қарым-қатынас бала-балалар жүйесіндегі
зерттеулерден көш ілгері және жан-жақты қарастырылған.
Балалардың 7 жасқа дейінгі кезеңдегі қарым-қатынас сферасының
ерекшеліктері мен дамуын эксперимент түрінде зерттеу және теориялық
тұрғыдан жалпылау үшін А.В.Запорожец жетекшілігімен педагогика ғылымдары
академиясының жанындағы жалпы және педагогикалық психология ғылыми-зерттеу
институтында арнайы лаборатория ашылды. Бұл кеңестік ғалымдардың қарым-
қатынас механизмдері мен оның өзгеріп, даму, жетілу жағдайлары философтар
мен социологтардың М.С.Каган [21], Д.Б.Парыгин [29], И.С.Кон [30],
психолингвистердің (А.Н.Леонтьев [15], әлеуметтік психология (Б.Ф.Поршнев
[31], Г.М.Андреева [32], жас ерекшелік және бала психологиясы (В.С.Мухина
[33], Я.Л.Коломинский [34], педагогикалық психология (В.А.Кан-Калик [35]
саласындағы мамандардың зерттеу пәніне айналды.
Қарым-қатынасты зерттеуде ең алдымен оның құрылымдық компоненттерін
анықтау қажет. Осыған орай зерттеу барысында Г.М.Андрееваның [32] қарым-
қатынастың құрылымын талдау нәтижесіне жүгіндік. Ол қарым-қатынасты бір-
бірімен өзара байланысты 3 жағынан қарастырады: коммуникативтілік,
интерактивтілік және перцептивтілік. Коммуникативті жағы мәлімет беру-
алмасу мәселесімен анықталады; интерактивті жақтың мәні қарым-қатынас
жасаушы жұптастардың өзара әрекеттестігінде болады, ал перцептивті
компонент – адамдардың бірін-бірі қабылдауы, өзара түсінушіліктері. Ғалым
бұлай жіктеп, бөлудің шартты ғана екендігін, қарым-қатынас үрдісінде оның 3
жағы да көрінетіндігін дәлелдейді. Біздің зерттеуімізде осы позицияны
арқалана отырып, балалардың ересектермен, басқа балалармен қарым-қатынас
жасауын зерттеуде коммуникация, интеракция және перцепция ерекшеліктерін
дамытуды алға қойды. Бұл контексте қарым-қатынастың теориялық негізіне іс-
әрекеттің құрылымы жайлы түсінікті қабылдаймыз. Біз балалардың қарым-
қатынасын коммуникативті іс-әрекет деп қарастыратын А.Н.Леонтьев [15],
М.И.Лисина [17] концепцияларына сүйенеміз. Сонда қарым-қатынастың құрылымын
анықтайтын коммуникация, интеракция және перцепция коммуникативті іс-әрекет
деп қарастырылады.
Әдебиеттерде қарым-қатынастың пәні, қарым-қатынасты жүзеге асыруды
қажетсіну, қарым-қатынас құрудағы мотивтер, қарым-қатынас әрекеті,
міндеттері, құралдары мен нәтижесі де қарым-қатынас элементтері ретінде
қарастырылады. Біз олардың әрқайсысын жекелей айқындадық.
Мұнда Т.В.Драгунова [36] бойынша қарым-қатынастың пәні қарым-қатынасқа
субъект рөлінде болатын басқа адам, яғни қарым-қатынас жасаудағы жұптас
адам болады.
Қарым-қатынасты зерттеу мәселесімен айналысушы ғалымдардың көпшілігі
(А.Г.Ковалев, М.И.Лисина, А.В.Петровский [37], К.Обуховский [38],
В.С.Мусина [39], В.С.Мухина [33] және т.б.) адамдардың қарым-қатынасты
жүзеге асыруда қажетсіну, басқа адамды танып-білуге ұмтылу, ниет білдіру
ерекшеліктерін тағайындаған.
М.И.Лисина [17], А.Г.Рузская, С.Ю.Мещерякова, және т.б. еңбектерінде
қарым-қатынас мотиві затталған қажеттілік деген А.Н.Леонтьев [15]
түсіндірмесіне негізделіп, адамның қарым-қатынаста танымдық іскерлік және
жеке бас мотивтері болатындығы, баланың коммуникативтілік мотивтерінің
топтары мен генезисі сипатталады.
Психология мен оған салалас ғылымдарда қарым-қатынас құралдарының
сипаттамалары, жүйелері келтіріледі. (А.А.Леонтьев)
М.И.Лисинаның [17] қарым-қатынас құралдарының үш тобын экспрессивті-
мимикалық, заттық-әрекеттік және тілдік құралдарына бөліп қарастыруы біздің
зерттеуіміз үшін де маңызды.
Қарым-қатынас құралдарын қолданып, жалпы нәтиже алу тәсіліне де талдау
жасалды. Қарым-қатынас тәсілі оның бірлігі деп танылады. Әдебиеттерде қарым-
қатынас тәсілі әрекеттік формада коммуникациялық біліктілік
(Т.В.Антонова), әсер ету, реттеу, байланыс жасау, ақпарат беру тәсілдері
(Е.Г.Макарова), жалпы нәтиже алуды қамтамасыз етуге бағытталған әсерлер
жүйесі, әдіс пен амалдар жиынтығы (Д.А.Исмаилова, Ж.С.Абшиева [25]),
ретінде анықталады. Ал А.А.Бодалев [27] қарым-қатынас әсер ету тәсілдерін
интеллектуалдық эмоционалдық және еріктік деп үшке бөледі. Біздің зерттеу
аспектімізде қарым-қатынас тәсілдерін жетілдіру ең негізгі мәселе болып
табылады.
Қарым-қатынас анықтамасындағы (М.И.Лисина бойынша) оның жалпы нәтижесі
ретінде қарым-қатынастың шығатын материалдық және рухани сипаттағы құрылым
алынды. Нақтыласақ жалпы нәтиже – өзара қатынас (Я.Л.Коломинский [34]),
таңдамалы бауырластық (С.В.Корницкая, Р.А.Смирнова), қарым-қатынас
субъектілерінің бейнесі (А.А.Бодалев, Н.Н.Авдеева, А.Н.Силвестру) деп
қарастырылады.
Әдебиеттерге талдау жасай отырып қарым-қатынас механизмдерін қарым-
қатынастың тиімділігін анықтайтын, өзара түсінікті сипаттайтын күрделі
психологиялық құрылым деп түсінеміз. Осы орайда В.С.Агеев, А.А.Бодалев
сынды ғалымдар топ ішіндегі және өзара қарым-қатынастың механизмдерін
көрсетіп, оларға эмпатия, идентификация, децентрация, рефлексия,
стереотипизация, каузалды атрибуция, ореол эффектісін жатқызады.
Қарым-қатынас компоненттерінің дамуы, өзгерісі нәтижесінде интегралды,
тұтас құрылым пайда болады. Ол коммуникативті іс-әрекеттің даму деңгейін
анықтайды. А.В.Запорожец, М.И.Лисина бұл ерекше құрылымдарды қарым-қатынас
онтогенезінің сатылары, қарым-қатынас формалары деп атаған. Біздің
зерттеуде осы тұжырымдарға сүйенеміз.
Ал М.И.Бобнева қарым-қатынас барысында жеке адамның ішкі жан дүниесі
қалыптасатындығын қарым-қатынас формаларын зерттеу арқылы көз жеткізген.
Көп ретте қарым-қатынас жайлы қарастырғанда қарым-қатынас стилі деген
ұғым да анықталынады, қарым-қатынас стилі деп адамдардың байланыс жасау
тактикасын, не болмаса позициясын айтады [24].
В.С.Мухина [33] қарым-қатынас стилін әлеуметтік психологиялық әсер
етудің дара – типологиялық ерекшелігі деп түсіндіреді. 1930-шы жылдары
Н.Левин үш стилін ұсынған. Осыдан соң Р.Липпит, К.Уйтд қарым-қатынас
стилінің авторитарлық, демократиялық және либералды – босаң деген
классификациясын жасаған еді. Қазірде Г.Андерсон, А.А.Бодалев, Р.С.Буре,
И.М.Юсупова, т.б. ғалымдар қарым-қатынас стилінің классификацияларын ғылыми
қорда берген.
Біздің зерттеу жұмысымызда 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас
сферасындағы стиль ұғымын, ересектердің, ата-аналардың, педагогтардың
балаларға психологиялық әсері, ықпалы деп тағайындаймыз.
Кезі келгенде авторитарлық, демократиялық және либералды-босаң
стильдерге арнайы тоқталамыз.
Қарым-қатынастың қажеттіліктері, мотивтері, тәсілдері, құралдары,
формалары, стилдері мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынастарын
жетілдіру, коррекциялау мәселелері үшін аса мәнді деп санаймыз.
Балалармен жүргізілетін зерттеу, әсіресе диагностикалық жұмыс, олармен
қарым-қатынас саласында профилактикаға және коррекцияға негіз
болатындығымен маңызды. Осыған орай педагогикалық, психологиялық
әдебиеттерде балалардың қарым-қатынасын анықтау әдістемелерінің тиімді
түрлері жасалынған. Біз зерттеу барысында мұндай еңбектерді талдай отырып,
5-6 жастағы балалардың қарым-қатынасын айқындау мақсатында жасалынған
әдістемелерді бірнеше топқа бөлді. Баланың коммуникативті іс-әрекетінің
тиімділігін оның жеке бас, когнитивті қасиеттерімен байланыстырып, осы
қасиеттерді зерттеп, бағалауға мүмкіндік беретін әдістемелер жасалынды.
1. Әртүрлі қарым-қатынас жағдайларын талдауға негізделген зерттеу
тәсілдерінің тобы белгілі. Мұнда қарым-қатынас жағдайы экспериментатор
вербалды түрде немесе көрнекі құралдар көмегімен жасайды. Қарым-қатынас
жағдайын талдау әдістемелері балалардың жас және даралық ерекшелігін,
әлеуметтік ортасын және қарым-қатынас сферасын ескеруге мүмкіндік береді.
2. Қазіргі кезде нақты қарым-қатынас жағдайын талдау әдістерін
диагностикалық мақсатта қолданудың өрісі кеңейген. Мұнда қарым-қатынас
субъектілерінің коммуникативтілік біліктіліктерін тиімді қолдана алуын
анықтау мүмкіндігі бар.
Осы тұжырымдар негізінен зерттеу жұмысымызға арқау болды.
Сонымен, қарым-қатынас категориясын сипаттайтын қарым-қатынастың
қажеттілігі, мотивтері, формалары, тәсілдері, стильдері-интегралды.
Ғылымда қарым-қатынастың деңгейлері де қарастырылады. Б.Ф.Ломов үш –
макродеңгей, мезадеңгей және микродеңгейді сипаттайды.
Макродеңгей индивид басқа адамдармен қалыптасқан қоғамдағы
қатынастарға, дәстүрге, салтқа сәйкес қарым-қатынас жасауынан көрінеді.
Мезадеңгей тақырып мазмұнымен анықталады.
Микродеңгей – мазмұны және сыртқы көрсеткіштері (сұрақ-жауап, ым-ишара
т.б.) арқылы көрінетін контактілік байланыс.
А.Б.Добрович қарым-қатынас бірлескен іс-әрекетті реттейтін, таным мен
сананы қалыптастырудың құралы болады деп анықтайды да, қарым-қатынастың
конвенционалды, қарапайым, манипуляциялық, стандартты, іскерлік, ойын
рухани деңгейлерін бөліп көрсетеді.
Қарым-қатынастың топтық жағдайдағы әлеуметтік психологиялық
эффектілерін, механизмдерін талдау мақсатымен В.С.Агеев теориялық және
эмпирикалық зерттеу жүргізген. Алайда қарым-қатынастың этникалық жақтарын
зерттеу теория мен тәжірибеде әлі де болса жеткіліксіз деңгейде. Ал қазақ
халқын, қазақ балаларының қарым-қатынас саласын жетілдіру ұлттық құндылық
негізінде, әлеуметтік-ортаға, статусқа байланысты зерттеулер әлі күнге
дейін жоқ десек, қателеспеген болар едік. Осы орайда біздің зерттеуіміз
қарым-қатынас тренингі арқылы оны қалыптастыру ерекшеліктеріне арналып
отыр.
Педагог-ғалымдардың қарым-қатынасты зерттеулерінде өзіндік бағыт бар.
Мұнда баланың психикалық дамуы, жетілуі, нақты бір білім, дағды және
біліктілікті игеруі қарым-қатынас арқылы іс-әрекет барысында жүзеге
асатындығы аксиома ретінде саналады. Осы мәселеге кезінде А.В.Луначарский,
Н.К.Крупская, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко және т.б. аса көп назар аударған.
А.В.Луначарский тәрбиенің терең жолдастық қатынасқа негізделуін бала
тәрбиесіндегі басты принцип болу керек деп көрсеткен.
Оқу-тәрбие жұмысының нәтижелі болуын қамтамасыз ететін педагогикалық
техниканың құрамдас компонентіне Н.К.Крупская қарым-қатынасты жатқызған.
С.Т.Шацкий педагогтармен тәрбиешілер, яғни ересектер мен балалар
арасындағы өзара әрекеттестік жасау ситуацияларын терең талдап,
педагогикалық әсер етудегі әдістемелер мен шеберлікті, балалар ұжымын
ұйымдастыру тәсілдерін қарастырған.
А.С.Макаренко қарым-қатынасты жеке теориялық мәселе ретінде
қарастырған жоқ. Алайда оның еңбектерінде ұжымның қалыптасуындағы қарым-
қатынастың рөлі, ұжымдағы іскерлік және жеке қатынастар мәселелері, балалар
ұжымымен өзара әрекет жасау аспектілері айқын сипатталынады. Олай болса
қарым-қатынас біріншіден оқу міндеттерін шешу құралдары, екіншіден тәрбие
үрдісін әлеуметтік-психологиялық қамтамасыз ету шарты, үшіншіден оқу мен
тәрбиені нәтижелі ететіндей тәрбиеші мен балалардың өзара қатынасын
ұйымдастыру тәсілі болады.
А.С.Макаренко балалармен қарым-қатынас жасауға педагог студенттік
кезінде үйретілуі қажеттігін жетілдіру үшін арнайы дәрістерді жоғарғы оқу
орындарында оқыту керек деген. Осындай арнайы дәрістер біздің университетте
мектепке дейінгі мекемелерде педагогтық қызметін атқрауға даярланатын
студенттерге практика алдында жүргізіледі. Атап айтатын болсақ
психологиялық қарым-қатынас, психологиялық консультация негіздері,
қазіргі педтехнология, Психокоррекция негіздері, Жас ерекшелік және
педагогикалық психология, Жанұя психологиясы, Қалыпты емес даму
психологиясы және т.б. пәндердің контексінде бала-бала, бала-ересек
жүйелеріндегі қарым-қатынас ерекшеліктері, механизмдері және оны нәтижелі
ету жолдары мен тәсілдері әр жақты қарастырылады.
В.А.Сухомлинский еңбектерінде оптималды (тиімді) қарым-қатынас оқыту
мен тәрбиенің басты мәселесі болып көтеріледі. Ол ұжым мүшелерінің бір-
бірін қарым-қатынас жасауды қажетсінуін жатқызады.
Соңғы кездерде жас ерекшелік және педагогикалық психология салаларында
қарым-қатынасты зерттеу мәселелері барынша жиі көтеріледі. Ол балалар
психикасын дамыту тәжірибесіндегі сұраныс-қажеттілікпен түсіндіріледі.
Қазір қарым-қатынас және жеке адам, қарым-қатынас және даму
ұғымдары параллель қарастырылады да, балалардың психикалық үрдістерінің,
функцияларының, қасиеттерінің коммуникациялық детерминациясы ғылымда жан-
жақты талданады. Бұл жағдайдың өзі қарым-қатынас бойынша теориялық және
эксперименталдық зерттеулерді интенсификациялап қана қоймай, психология
пәнінің принципиалды жаңаруына жағдай жасады (Г.М.Андреева [32]). Осылайша
адамның психикалық дамуы басқа индивидтермен қарым-қатынас, байланыс жасау
арқылы психологиялық жағынан бағаланып, талданады. Сонда адам психикасының
даму мәселесі тері астындағы адам А.Н.Леонтьев [23]) сипаттамасынан асып
шығады да, басқа адамдармен қарым-қатынас жасау, әрекеттесу, коммуникация
кеңістігімен қарастырылады.
Қарым-қатынас кезінде манера, дәстүр, әрекет стилі беріледі, бірлік
пайда болады, топтық және ұжымдық іс-әрекетті ажырататын қарым-қатынас –
адамның күрделі процесі әлеуметтік детерминатының нақты факторы, жеке адам
ретінде даму стимуляторы М.И.Станкин.
Қарым-қатынастың бұл аспектісі, кезіндегі кеңес психологтары –
Л.С.Выготский [12], Е.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев [23], Д.Б.Эльконин [2],
Б.Ф.Ломов, А.В.Петровский [37], Г.М.Андреева [32], А.А.Бодалев [27] және
т.б. еңбектеріне негіз болды.
Біздің зерттеулер үшін айрықша маңызды жайт, ол жоғарыдағы қарым-
қатынас детерминттілігін (себептілігін), яғни адам психикасын дұрыс
қалыптастыру, дамуды психикалық дұрыс қалыптастыру, дамуды психикалық
коррекциялау және реабилитациялау міндеттерін шешуде қарым-қатынастың әрі
құралы, әрі мақсаты болып табылатындығы. Осы бағыттың негізінде Э.Фромм,
Г.С.Салливен, Ж.Лакан, К.Р.Роджерс, А.Г.Маслоу, Р.Мэй, С.М.Джорард
концепциялары, әсіресе оның психокоррекциялық және психотерапиялық жақтары
дамып отыр.
5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас сферасы, екі жазықтықты қамтиды:
1) балалардың ата-анасымен, тәрбиеші-педагогтармен және басқа ересектермен
қарым-қатынас жасауы, 2) балалардың басқа балалармен өз қатарластарымен,
өзінен кіші және ересектеу балалармен қарым-қатынас жасауы.
Бұл аспектілер негізіндегі зерттеуді ең алғаш рет 1945-1952 жылдары
Дж.Боулби, Рене Спитц, Анна Фрейд жүргізген. Олар баланың анасымен қарым-
қатынас жасауындағы кемшіліктер баланың психикалық және физикалық дамуына
кедергі болатындығын көрсеткен. 5-6 жастағы баланың анасымен контакт
дефицитінен баланың мінез-құлқындағы агрессивтіліктің, девианттылық,
делинквенттіліктің және селқос енжарлықтың жоталануы болмай қоймайтындығын
дәлелдеген. Н.М.Щелованов, Н.М.Аксарина балалармен қарым-қатынас, контакт
жасау мәселесін бірінші орынға қоя отырып тәрбиелеудің ғылыми негізін
жасаған. Қарым-қатынас дефициті деген ұғымды балалар мен ересек адам
арасындағы байланысты сипаттау үшін ең алғаш Н.М.Щелованов пен
Н.М.Аксаринаның қолданғандығынан да, бұл мәселенің әр кезеңде көкейтесті
болғандығын байқаймыз.
М.В.Елагина, А.И.Сорокина, В.В.Ветрова, Н.Н.Подьяков, Е.О.Смирнова,
Д.Б.Годовикова, Л.Н.Абрамова, М.И.Лисина, Е.Е.Кравцова, Х.Т.Шерьязданова
т.б. зерттеушілер мектеп жасына дейінгі кезең балаларының қарым-қатынасында
төрт форманың бір-бірінің орынын басып отыратындығын анықтаған. 0-0,6
кезеңінде балалардың қарым-қатынасы жағдайлық – жеке басытқ (ситуативно-
личностная). 0,6-2,5 – жағдайлық-іскерлік (ситуативно-деловая) – 2,5-5,0 –
жағдайдан тыс, танымдық (внеситуативно-познавательная) және 5,0-7,0
жағдайдан тыс, жеке бастық (внеситуативно-личностная) қарым-қатынас
тағайындалған. Бұл формалар балалардың ересек адамдармен қарым-қатынасын
сипаттайды. Ал, балалардың басқа балалармен бірлескен коммуникативтік іс-
әрекетінде эмоциялық-тәжірибелік (эмоционально-практическая), жағдайлық-
іскерлік және жағдайдан тыс іскерлік қарым-қатынас формалары болатындығы
ғылымда белгілі болып отыр. Қазіргі психологиялық ғылымда мектеп жасына
дейінгі балалардың сипаты жайлы концепциялардың Х.Т.Шерьязданова жүйелеген
суреті белгілі (1-сурет).
Әрбір қарым-қатынас формасының сипаттамасы М.И.Лисина [17]
еңбектерінде беріледі. Психолог-педагог-зерттеушілер балалардың
коммуникативті іс-әрекет формаларының параметрлерін білуі – қарым-қатынасты
талдап зерттеу және коррекциялық жұмыс үшін қажет деп санайтын
Х.Т.Шерьязданова пікірін біз де ұстанамыз.
А.В.Запорожецтің, М.И.Лисинаның [1] зерттеу концепциялары бойынша
мектеп жасына дейінгі балалар қарым-қатынасының ерекше формалары болатыны
көрінеді. Басқаша айтқанда, балалардың ересек адаммен қарым-қатынасы
коммуникативтілік іс-әрекетінің әртүрлі төрт сатыларының кезектесіп келуі
деп қарастыруға болады. Біздің зерттеу жұмысымыз 5-6 жастағы балалар
болғандықтан, оларға сәйкес келетін төртінші форманы сипаттауымыз жөн
шығар.
М.И.Лисина [17] және оның шәкірттері бұл форманы жағдайдан тыс-жеке
бастық (внеситуативно-личностная) деп атаған. Бұл форма бойынша 5-6 жастағы
балалардың коммуникативті іс-әрекетінде қарым-қатынастың жеке бастың мотиві
жетекші болады. Ересек адамды балалар тұтастай, барлық қасиеттерімен,
білімі, біліктілігі, әлеуметтік рөлімен, статусымен және адамгершілік-
моральдік жағымен үлкен дос деп қабылдайды. 5-6 жастағы балалардың қарым-
қатынастағы зейіні затқа емес, әлеуметтік ортасына, яғни басқа адамдар
әлеміне аса шоғырланатындығы эмпирикалық жолмен анықталған.
Міне, сондықтан, дәл осы кезеңде балалардың қарым-қатынасын жетілдіру
өте тиімді болады деп санаймыз. Себебі балалар ересек адамдармен қарым-
қатынас құруға психологиялық даяр болса, онда психологиялық әсер ету, яғни
дамыту, коррекциялау мүмкіндіктері де зор болмақ. Бұл кезде балалар ересек
адамның мейірімді қатысымен ғана қанағаттанбай, олармен өзара түсінісу мен
эмпатияға ұмтылады.
А.Г.Рузская, Л.Н.Абрамова еңбектерінде 5-6 жастағы балалардың ересек
адамдармен қарым-қатынас жасауға ұмтылуы моральдік-адамгершілік
құндылықтарын меңгеруге негіз болатындығы көрсетіледі.
Қарым-қатынастың жағдайдан тыс-жеке бастық формасы 5-6 жастағы
балаларда қалыптасқандығы, олардың мектепте оқуға даяр екендігін білдіреді.
Р.Б.Стеркина, А.М.Счастная мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балалардың
қарым-қатынасының сферасына ересек адамдардың пікірі мен бағасы әсер
ететіндігін тағайындаған. Сондықтан 5-6 жастағы балалар мен ересек адам
арасындағы қарым-қатынас субъект-субъект схемасымен өтуі қажет дегенді
ұстанамыз.
С.В.Корницкая зерттеуінде балалардың қарым-қатынасты қажетсінуінің
әсерінен ғана ересек адамға бауыр басу феномені болатындығын тағайындалған.
5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас барысында өзін-өзі танудың
аффективті және когнитивті жақтары қалыптасып, өзгеріп және дамып
отырантындығы анықталды [17].
Мұндағы аффективтілік балалардың өз-өзіне қатысын, ал когнитивтілік –
өзі жайлы түсініктерін қамтиды. Осылайша балалар өзін-өзі дұрыс, нақты
бағалай алады. Бұл жағдай В.В.Давыдов пікірі бойынша оқу әрекеттері мен
рефлексияны құруға алғы шарт, ол да балалардың мектепке даярлығын
қамтамасыз етеді. Балалардың өзін-өзі оң бағалауын ересек адамның
қамқорлығы мен мейірімі қамтамасыз етеді.
Бұл 5-6 жастағы балалардың өзін жоғары санауға жағдай жасайтыны
Л.И.Божович 3, Е.И.Савонько, Р.Б.Стеркина зерттеулерінде қарастырылған.
Алайда балалардың өзін жоғары бағалауы алдына қиын, күрделі мәселе қойып,
өз күшін барынша жинақтауға стимул болады.
А.И.Силвестру ересек адамның сөзі балалардың өзін-өзі бағалау
деңгейлеріне әсер ететінін эксперимент арқылы дәлелдеген .
Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасы таңдамалық сипатта
және қарым-қатынасты қажетсінуімен байланыста болатыны Х.Т.Шерьязданова
[4] эксперименттерінде тркелген. Сонымен қатар ғалым балалардың ересек
адамдармен қарым-қатынасы балалардың сыртқы дүниеге, ортаға мәдени қатысын,
дүние танымының қалыптасуын қамтамасыз ететінін дәлелдейді.
Х.Т.Шерьязданова осыған орай өз зертеулерінде балалардың қарым-қатынасын
түсінетін алғы шарттың мына жүйесін ұсынады (2-сурет).
Д.Б.Годовикова балабақша мен балалар үйінде тәрбиеленушілердің,
танымдық белсенділігіндегі айырмашылықтың себебі ересек адамдармен қарым-
қатынас құруға байланысты болатынын анықтаған.
Егер қарым-қатынасты коммуникативтік іс-әрекет деп қарастырсақ онда
тіл осы іс-әрекетті жүзеге асыратын құрал болады. Сондықтан балалар тілінің
даму ерекшеліктерін анықтау да біздің жұмысымыздың бір аспектісі. Кезінде
А.Р.Лурия, А.В.Запорожец 1 тілдің балалардың мінез-құлық, жүріс-тұрысын
реттейтін әсерін көрсеткен. Психологиялық әдебиеттерде талдауда мектеп
жасына дейін тілдің дамуы үш сатыдан өтетіні белгілі. Біздің зерттеу
жағдайымызда 5-6 жастағы балалардың тілі вербалды қарым-қатынастың даму
сатысына сәйкес келеді. П.М.Лямина балалардың сөйлеу белсенділігі тек
ересек адамдардың қарым-қатынасымен анықталатындығын көрсетеді.
Психологиялық, педагогикалық зерттеулерде педагог пен балалар
арасындағы қарым-қатынас мәселесі басты орын алады. Бұл қарым-қатынасты
анықтауда арнайы педагогикалық қарым-қатынас деген ұғым қолданылады.
Педагогикалық қарым-қатынас А.А.Бодалев [27], В.А.Кан-Калик [35],
Я.Л.Коломинский [34], В.А.Петровский [37], А.Н.Леонтьев [15] т.б.
еңбектерінде мазмұны, формалары, тәсілдері бойынша сипатталады.
Педагогикалық қарым-қатынас педагог пен балалар арасындағы нақты
психологиялық контакт деп түсіндіріледі.
Педагогикалық қарым-қатынас негізінде балалардың мінез-құлқы таным
дүниесі, адамгершілік позициясы қалыптасып, жетіледі.
Педагогикалық қарым-қатынастың формасы – балалар мен педагогтың
субъект-субъект жүйесіндегі бірлескен әрекеттестіктері болып табылады.
Педагогикалық қарым-қатынас педагогтың жеке басы, балалар психикасына
әсер етудегі рөлі, яғни қарым-қатынас стилі арқылы әр деңгейде көрінеді.
В.С.Мухина [16] қарым-қатынас стилін педагогтың балаларға әлеуметтік
психологиялық әсер етуінің дара типологиялық ерекшелігі деп анықтайды.
Әдебиеттерге талдау жасағанда педагогтық қарым-қатынас стилінде
коммуникациялық тәсіл, қатынас сипаты, даралық, балалар ерекшелігі,
әлеуметтік-адамгершілік құндылықтар, әлеуметтік рөлі мен статус көрінеді.
Әрбір қарым-қатынас стилі де педагогтың балаларға әсер етуін
байқатады. Педагогтың қарым-қатынасындағы авторитарлық стиль педагогтың
позициясымен сипатталады. Онда педагогтың балалардан бағынуды талап етуі,
не іс-әрекетті күшпен орындатуы, жазалау тәсілдерін қолдануы, балалар
инициативасын табан асты етуі, балалар мүмкіншілігінен тыс жетістікке
үміттенуіне әсер ету, тәрбиелеу тәсіліне айналады. Мұндай жағдайда
балалардың өз мінез-құлқын, жүріс-тұрысын реттей алмауы, қорқыныш-үрейлі
күй кешуі, кез-келген іс-әрекетке қызығушылық, ниет, мотивтің болмайтындығы
талай зерттеулерде белгілі болған. Педагогикалық қарым-қатынастың
демократиялық стилі педагог пен балалардың бірдей белсенді позициясын
қамтамасыз етеді. Педагог балалардың жағымды эмоцияларды қажетсінуі мен
өзінің ішкі мүмкіндіктерін шығаруға жағдай жасайды. Мейірім, достық
негіздегі дара стиль арқылы балалардың өз-өзіне сенімді болуын,
адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруы, дамытуы мүмкін болады. Мұнда
педагог сендіру және иландыру тәсілдерін пайдаланып қарым-қатынас құрады.
Педагогикалық қарым-қатынастың либералды – босаң стилі негізінде
балалардың өз міндеттерін түсінбеуі, мінез-құлқын, жүріс-тұрысын реттей
алмауы, топтық жағдайға бейімделе алмауы сияқты негативтер болады. Бұл
педагогтың кәсіби әлсіздігімен, енжарлығымен түсіндіріледі.
Әрбір педагогтың қарым-қатынас сферасында барлық стильдер
қолданылғанымен бірі басымдылау болады [33].
Педагогтың қарым-қатынас стилі мен балалардың эмоциялық қалпында өзара
байланыс болатынын А.А.Бодалев [27] жариялаған.
Е.В.Субботский арнайы мектеп жасына дейінгі балалармен ересек адамның
қарым-қатынас стилін эксперименталды зерттеген. Ол ересек адамның қарым-
қатынас стилі балалардың еліктеушілік қабілетінің, іс-әрекетінде
өзбеттілік, инициативаның, танымдық белсенділіктің, шығармашылық қасиеттің,
мотивацияның өзгеретіндігін анықтады.
Зерттеу барысында педагогикалық қарым-қатынас стилдерінің мазмұны ата-
ананың балаларымен қарым-қатынас стиліне де сәйкес келетіні белгілі болды.
Сондықтан біз бұл жағдайды 5-6 жастағы балалар қарым-қатынасын
жетілдіруде ескеріп отырдық.
Х.Т.Шерьязданованың [24] зерттеу жұмыстарында мектеп жасына дейінгі
балалардың танымдық үрдістері – зейін қасиеттеріне, ес сапасына, ойлау
түрлеріне, педагогикалық қарым-қатынас стилінің әсері талданады.
5-6 жастағы балалардың әлеуметтік ортасы ересектермен қоса басқа
балаларды, қатарластарын қамтиды. Ал, айтылған жастағы балалардың өз
қатарластарымен байланыс жасауында өзіндік ерекшеліктері болатынын
Я.Л.Коломинский көрсеткен [34].
Сол сияқты С.Л.Рубинштейн балалардың өз қатарластарымен қарым-қатынасы
болмағанда кеңейтілген эгоизм, байқалатынын, ересек адамдармен ғана қарым-
қатынас құру балалардың әлеуметтік дүниесін тұйықтататыны жайлы ой айтқан.
А.А.Рояк зерттеулерінде 5-6 жастағы балалардың өз қатарластарымен
қарым-қатынас құруда белсенділік көрсетпейтіндігі сипатталады.
Бұл жағдайды зерттеуші балалардың, біріншіден, ойын ойнау
дағдыларының, біліктіліктерінің жетілмеуі, коммуникативтік мотивтердің
болмауынан деп түсіндіреді. Біз баллардың қарым-қатынасын жетілдіру,
коррекциялау жұмыстарымызда бағдарлама жасағанда осы мәліметті басшылыққа
алдық.
Балалардың қарым-қатынасын зерттеуге арналған әдістемелер негізінен
байқауға, әңгімелесуге, сауал-сұраққа, вербалды тестік әдістерге сандық,
сапалық жағынан бағалауға, эксперттік бағалауға негізделген. Мұнда
балалардың жас ерекшелігіне, тәжірибесіне байланысты диагностикалық
жұмыстар табиғи жағдайда өтуі жөн болады. Осы орайда техникалық құралдар –
аудио, видео, жазба, таспа, аппаратураларын – қолдану аса тиімді 8. Бұл
зерттеу сенімділігімен дәлдігін арттырады. Балалардың белсенділігі қарым-
қатынас жасауына, өз-өзіне танып білуіне мүмкіндік береді. Біз қазіргі
балалар қарым-қатынасын анықтауға арналған әдістемелерді толық (саны
жағынан) қолданса ғана балалардың коммуникативті іс-әрекетін диагностау
дәлдікке ие болады деп ұйғарамыз. Алайда, барлық қарым-қатынас
компоненттерін зерттеуге арналған әдіс-тәсілдерді толық қолданудың қандай
да болсын уақыт шеңберіне симайтындығы даусыз. Ал, екінші жағынан, әрбір
бала белгілі бір әлеуметтік ортаның ықпалында болады. Сол ортаның
құндылықтарын өзінің жеке басына сіңіреді, бұл жағдай балалар қарым-
қатынасының локалды әлеуметтік этикетпен, ритуалымен, құндылық есебіндегі
мінез-құлық, жүріс-тұрыс стандарттарымен әрленіп, өзіндік әлеуметтік
таңбасы болатындығы белгілі. Әсіресе ұлттық өзіндік сананың интенсивті
дамуына барынша жағдай жасалынып жатқан қазіргі қоғамда қарым-қатынас
субъектілерін ұлттық ерекшеліктерінен, салт-санасынан бөліп алып, тексіз,
ұлтсыз пенде күйінде қарауды, зерттеуді заттың футлярын ғана қызықтаумен
салыстырар едік.
Сонымен қатар мектеп жасына дейінгі балалармен жүргізілетін
диагностикалық жұмыстың коррекциялық, дамытушы әсері де оған параллель болу
керек деп санаймыз.
Мәселеге қатысты психологиялық, педагогикалық зерттеулерді түпкілікті
талдау балалардың ойын әрекеттерін олардың қарым-қатынас сипатын анықтауда
аса тиімді екеніне көз жеткізді. Мұның өзінде, зерттеу позициямызға
байланысты 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас жасауын диагностауда ұлттық
ойындар – әмбебап әдіс деп болжам жасаймыз. Баланың басқа балалармен қарым-
қатынас құру арқылы өз-өзін тану, бағалау мүмкіндіктері болады. Ал, мектеп
жасына дейінгі кезеңдегі бала-бала жүйесі В.С.Мухина еңбектерінде
сипатталынады. Ғалым баланың басқа балалармен қарым-қатынас құруы оның
психикалық дамуына жағдай жасайтынын тағайындайды [16].
Онда негізгі 3 жағдай баса көрсетіледі:
1) Баланың балалар тобымен қарым-қатынас құруында ерекше, ересектермен
жасалған қарым-қатынастан айрықша қатынас тағайындалады;
2) бала-бала жүйесінде ғана кейбір іс-әрекет түрлерін меңгеруге болады,
яғни балалар топпен ғана ересек адамдардың қатынасын бірлесіп қайта
жаңғырта алады;
3) Балалар тобында мінез-құлық, жүріс-тұрыс нормалары мен адамгершілік
қасиеттерді қолданып, жаттығуға мүмкін болады.
И.А.Бойкова 5-6 жастағы балалардың ересек адамдармен қарым-қатынас
құруы жеткіліксіз болса, олардың қатарластарымен контакт жасау
мүмкіндіктері де шекті болатындығын көрсетеді. Ал Д.Б.Годовикова балалардың
ересек адамдармен құрған қарым-қатынасы қатарластарымен арадағы қарым-
қатынасқа проекцияланатындығын тағайындаған.
Балалардың өз қатарластарымен қарым-қатынас құруы осы қарым –қатынасты
қажетсінуімен анықталады [17]. Бұл қажеттілік 3-жасқа келген балаларда
қалыптаса бастайды.
5-6 жастағы балалардың басқа балалармен қарым-қатынасты қажетсінуін
А.И.Фукин 3 топқа бөледі.
1-ші топқа қарым-қатынаста белсенді балалар жатады. Олар басқа
балалармен байланыс жасағанда жағымды эмоциялы реакция, жұптасуға
қызығушылық танытып, аса назар аудару, сезімталдық көрсетуі, жұптасының
қарым-қатынас құруына түрткі болу сияқты мінез-құлық, жүріс-тұрысын
көрсетеді.
2-ші топқа қарым-қатынаста енжар балалар жатады. Олар өздерін топ
ішінде ұстай алмай, беймаза күй кешеді, жағымсыз эмоция танытады.
3-ші топ қарым-қатынаста аумалы болатын балалармен сипатталады. Оларға
1-ші де және 2-ші де топ балаларының тенденциялары тән болады. Ал
Х.Т.Шерьязданова еңбектерінде мектеп жасына дейінгі балалардың ойын
әрекетінде ересектер мен бала арасындағы қатынасқа құрылымдық-логикалық
тұрғыдан сипаттама жасалады, ғалым оны сурет түрінде көрсетеді (3-сурет).
Сонымен баланың басқа балалармен қарым-қатынас құруында әрбір баланың
ересектермен байланыс жасауындағы психологиялық жас ерекшеліктері айқын
көрінеді.
Олай болса, ұлттық салт-сана, біздің жағдайымызға қазақ отбасындағы
әлеуметтік роль мен жыныстық ерекшеліктер, қазақ халқының адамгершілік
құндылықтарын қарым-қатынаста ескерілуі қажет деп пайымдаймыз. Алайда,
қарым-қатынас әсіресе мектеп жасына дейінгі кезеңдегі коммуникативтік іс-
әрекеттік мәселелеріне қатысты зерттеулерде балалардың әлеуметтік
ортасындағы этно-мәдениеттік факторлар әлі күнге қарастырылмауда. Сондықтан
біздің жұмысымыз қазақ балаларының қарым-қатынас сферасын зерттеп, дамытуды
(тренинг әдісімен) басты мақсат етіп отыр.
Біздің зерттеу болжамымызға сәйкес 5-6 жастағы балалар ересектермен,
басқа балалармен тиімді қарым-қатынас құруға жаттығулары қажет, ал, бұл
жаттығулар балалар тобында ерекше ұйымдастырылған үрдіс болса ғана, қарым-
қатынасты балалардың қажетсінуі, оған мотивтері пайда болып, жағдайдан тыс
– жеке бастық қарым-қатынас формасының қалыптасуы жүзеге асырылады, қарым-
қатынастың жалпы нәтижесін алуға мүмкіндік болады. Мұндай ерекше
ұйымдастырылатын үрдіс – топтық іс-әрекетке негізделеді (біздің
жағдайымызда, ол – тренинг әдісі).
Сонымен қорытынды жасайық:
1) 5-6 жастағы балалардың психикалық дамуының басты факторы қарым-қатынас
болады. Балалар бұл кезеңде қарым-қатынасты ересек адамдармен және өз
қатарластарымен құра алады.
2) Қарым-қатынас ұғымы психология, педагогика және олармен салалас
ғылымдарда қарастырылады. Педагогикалық, психологиялық ғылымдарда қарым-
қатынастың құрамдас компоненттері нақтыланған. Оларды анықтау арқылы
ғана балалардың қарым-қатынас сферасына қатысты қажеттіліктер, мотивтер,
тәсілдер, формалар, әрекет-актілер, жеке-дара стилдер, яғни жалпы нәтиже
белгілі болады.
3) 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынасы жағдайдан тыс – жеке бастық
формамен сипатталады [17]. Бұл кезеңде балалардың басқа адамдарды, яғни
әлеуметтік ортасын танып білуге белсенділігі, қарым-қатынас жасауда
өзара түсінісумен әрекеттестікті қажетсінуі, вербалды, вербалды емес
қарым-қатынас тәсілдері дамиды. Айтылған форма негізінде балалар
моральдық, адамгершілік құндылықтарын меңгереді, дикуссивті ойлана
алады, эмоциялық жағымды реакциялар қалыптасады, өз-өзін аффективті –
когнитивті тұрғыдан тани алады. Мектепте оқуға мотивациялық,
интеллектуалдық және коммуникативтік тұрғыдан даяр болады. Олай болса,
балалардың 5-6 жасар кезеңінде қарым-қатынасты жетілдіруге баса назар
аударылуы қажет.
4) Ғылыми зерттеулерді талдай отырып, 5-6 жас балалардың қарым-қатынас
сферасын дамыту, кеңейту үшін ең қолайлы кезең екенін анықтадық.
5) 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас сферасына арналған зерттеулерде
әлеуметтік орта ерекшеліктері, ұлттық құндылықтар аспектісі
ескерілмейді.
6) Жанұядағы тәрбиеге ересек адамдар позициясына, жалпы балалардың қарым-
қатынасты қажетсінуіне байланысты жоғарыдағы қарым-қатынас формасы
қалыптаспай, балалар мектепке келетіндіктері, олардың қарым-қатынас
сферасындағы кемістіктері, дамусыз қалған жақтары Х.Т.Шерьязданова
зерттеулерінде тіркелген. Сондықтан 5-6 жастағы балалардың қарым-
қатынасты қажет етуін, коммуникативтік мотивтерінің болуын, қарым-
қатынас тәсілдерін меңгеруді, қарым-қатынас құралдарын (вербалды және
вербалды емес) жетілдіруді, қарым-қатынастан жалпы нәтиже алуды
қамтамасыз ету қажет болады. Ол үшін ересектің жетекшілігімен,
балалардың бір-біріне әсері болатындай ерекше топтық жағдай
ұйымдастыруды тиімді педагогикалық, психологиялық әсер деп санаймыз.
Енді келесі тармақта мектеп жасына дейінгі балаларға психологиялық
әсер етудегі тренингтерді қолдану негіздері мен ерекшеліктеріне талдау
жасаймыз.
2. Әлеуметтік-психологиялық тренингтің түрлері, оны қолдану
ерекшеліктері
Мектеп жасына дейінгі балалардың психикасындағы жаңа құрылым –
мотивтердің бір-біріне бағыныштылығы, ерікті әрекеттердің басымдылығы іс-
әрекеттерінің негізгі түрлерінің бірлесе жүзеге асуы болады (В.С.Мухина
[16], Д.Б.Эльконин [2]). Сондықтан да белгілі бір принциптерді қатаң
сақтауды қажет ететін тренингтердің тиімділігі сөзсіз жүзеге асады.
Әртүрлі топтық психологиялық жұмыстардың формаларын сипаттап,
негіздегенде бірнеше ұғымдар қолданылады: топтық психотерапия, коррекциялық
топ, тренингтік топ, топтық жұмыс, тренингтік жұмыс, топтық әдіс, белсенді
топтық әдіс және т.б. Жағдайдың бұлай болуы, психологиялық әсері бар топтық
жұмыстың психологиялық, педагогикалық теория мен тәжірибеде жан-жақты
қарастырылуымен анықталады. Сонымен қатар, зерттелушілердің ғылыми
позициясы да әртүрлі терминдерді пайдалануға себеп болады.
Алайда, жоғарыдағы ұғымдардың барлығы да бір негізде: психологиялық
әсердің тиімділігі топ феноменологиясымен, ал, топтық жұмысты ұйымдастыру
басты үш аспектілердің оқыту, психотерапия және психокоррекция қиылысуымен
анықталады.
Біз тренингтік сабақтар, тренингтік топ, топтық әдісұғымдарын
әрбір психикалық дені сау, өзінің психологиялық мәселелерін шешуге және
өзіндік жетілуге, дамуға мүмкін болатын шағын топтың ерекше қарым-қатынас
жасауға негізделген оқыту формасы деп бір мағынада қарастырамыз. Біздің
зерттеуде тренингтік топтардың әртүрлі саласында қарым-қатынас сферасына
қажетті білім, біліктілікті және қабілетті дамытып, оларға сәйкес коррекция
жасайтын оқытудың бір формасы – әлеуметтік психологиялық тренинг (ӘПТ)
қарастырылады.
Әлеуметтік-психологиялық тренингтің өзара әрекеттесі және оқытушы мен
оқушылар арасындағы үрдісінің нәтижесінде бірлескен пікірлестік танымдық іс-
әрекет қалыптасатындығын С.М.Жақыпов көрсеткен [7]. Ғалым мұндағы қарым-
қатынас құрылымының аса иілгіштігі мен динамикалығын тұлғалар ерекшелігімен
байланыстырады. Тренингті оқытудың бір формасы, әдісі деп қарастырғанда,
оның тиімділігін бірлескен пікірлестік, танымдық іс-әрекеттің қалыптасуымен
анықталады.
Тренинг басқа адамдарды терең түсінуге көмектеседі; өз бейнесін
басқалар қалай көретіндігімен салыстыруға мүмкіндік береді; өз
мүмкіндіктерін байқауға, өзіндік санасын жетілдіруге жағдай жасайды.
Тренинг терминін ғылыми пайдалануды кезіндегі Германия Демократиялық
Республикасында М.Форверг енгізген. Ол алғашқы кезде оқытудың бұл формасын
ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынасты, балалар мен ата-аналар
арасындағы қарым-қатынасты коррекциялауда пайдаланған.
Тренинг жеке адамға басқаларды, қоршаған ортаны тануға көмектеседі,
оны түсінуге, ойдағыны айтуға, бөлісуге жағдай жасайды, әркімнің өзіне
сенімділікті туғызады, ашық болуға, өз-өзін түсінуге, комплекстерден
құтылуға, өзінің бойындағы қасиеттерді көруге мүмкіндік береді. Тренинг өз-
өзіңді бақылауға, байқағыштықты дамытуға қарым-қатынасқа,
психолингвистикалық үйренуге, дамуға жол ашады.
Тренингтік топтық жұмыстың қарым-қатынастағы компентенттілікті
жетілдірудегі орны мен маңызы Ю.Н.Емельянов, Л.А.Петровская, А.С.Прутченков
т.б. еңбектерінде жан-жақты қарастырылады.
Тренингтің қандай модификациясы ұйымдастырылса да топтық жұмыстың бір
қатар нақты принциптерін сақтау, топтағы қарым-қатынас негізінде оның әрбір
мүшесінің дамып, кез-келген іс-әрекетін игеруіне өзіндік белсенділік
таныту, топтың тұрақты болуы, топ мүшелерінің бір-біріне тиімді ықпалына
арқа сүйеу, еркіндік пен субъективті эмоционалдыққа жағдай жасау талаптары
басты шарт болады 9.
Сонымен қатар тренингтердің барысында жеке адам, топ дамуының
әлеуметтік-психологиялық заңдылықтарға негізделген үш сатысы:
1) бастапқы – жұмсару;
2) жұмыс – өзгеріс;
3) ақырғы – бекіту болады [11], [10].
Л.А.Петровская, В.В.Синдоренко, Э.Г.Эйдмейлер т.б. еңбектерінде
тренингтің әртүрімен қоса, тиімділігі де оны ұйымдастырып жүзеге асырушының
психологиялық әсер ету позициясымен, жеке бас ерекшеліктерімен,
бағыттылығымен және стилімен байланыстырылады. Қазіргі кезде әртүрлі
теорияға негізделген нақты топтық әдістер өте көп. Бұл зерттеу аясында
олардың баршасында талдау жасау мүмкін емес. Алайда қарастырылған мәселені
анықтау үшін ғылым мен тәжірибеде бар бағыттарға сипаттама берелік.
Неміс-американдық психолог К.Левин адамдарды жекелей өзгерткеннен де,
топ арқылы әсер етудің жөн болатындығын психологиялық әсер етудің
тәжірибелерімен делелдеген. Алайда бұл жайттың тиімділігі ертеден-ақ
халыққа белгілі болған. Бақсылық көріністер науқасқа әсер етудің дәстүрлік,
ритуалдық жолдары көпшілік науқасқа әсер етудің дәстүрлік, ритуалдық
жолдары көпшілік топ ішінде ұсталынған. Мұнда топ ішіндегі эмоциялық қозуды
күшейтіп, оның бір адамнан екіншіге, одан басқаларға берілу, таралу өрісін
кеңейту арқылы психологиялық әсер ету басты мақсат болады. Иландыру,
сендіру әрекетінің топ арасында еселеніп, күшейетіндігін бақсылық
ұстаушылар жақсы игерген. Соның арқасында бақсылық әрекеттер топта санасыз
қабылданып, түсініксіз қылықтарға илана берілу психологиялық әсердің
нәтижелі болуын қамтамасыз етеді.
Топ ішіндегі психологиялық әсерді ең алғаш ғылыми түсіндіруге ХVIII
ғасырдың соңғы жылдарында Париждік дәрігер Ф.А.Месмер ниеттенген. Сол топ
ішінде ерекше, мистикалық атмосфера жасап, дәрігер мен науқастардың өзара
әрекеттестігінің әлеуметтік-психологиялық ықпалының әсерінен топтық емдеу
эффектісін көрсеткенді. Ал Х1Х ғасырдың орта кезінен бастап Европадағы
психиатриялық мекемелер гетеросуггестиялық, яғни бір адамның басқа адам
психикасы мен мінез-құлқына әсер ету, сендіру механизмдерін психологиялық
әсерде қолданып, топ ішінде гипноздың күшін пайдаланған.
Сау адамдардың өзіндік санасын дамытуға қолданылатын топтық әдістердің
функциялары мен механизмдерін әлеуметтік-психологиялық зерттеу Х1Х ғасырдың
соңында ХХ ғасырдың басында жүргізілді. Осыған орай әлеуметтану мен
психологияның қиылысуында жаңа ғылыми ұғымдар пайда болған. Біздің мәселеге
тікелей қатысы бар тренинг термині де сол кездің зерттеулерінде алғаш
қолданыла бастады. Тағы да аша түссек, топтық тренингтік әдістер термині
сау адамдармен психологиялық-сарамандық жұмыстағы әсерге қатысты болады.
А.Адлер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..5-7
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасының педагогикалық-
психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8-20
2. Әлеуметтік-психологиялық тренингтің түрлері, оны қолдану
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...21-28
3. Қазақтың ұлттық ойындарының, әдептілік және мәдени
құндылықтарының балалар қарым-қатынасын дамытудағы рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 9-35
2. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЗЕРТТЕУ
2.1 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынасын зерттеу әдістері мен
процедурасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 36-40
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын зерттеу
нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 41-49
3. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ ҚАЗАҚ БАЛАЛАРЫМЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛҒАН ҚАРЫМ-
ҚАТЫНАС ТРЕНИНГІНІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
1. 5-6 жастағы қазақ балаларымен қарым-қатынас тренингін
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..50-56
2. Мектеп жасына дейінгі балалармен ұйымдастырылған қарым-қатынас
тренингіне талдама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57-65
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..66-68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...69-71
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әлеуметтік-экономикалық дамудың қазіргі
кезеңінде, оқу тәрбие жұмысының жаңару заманында ағарту саласының мектеп
жасына дейінгі тәрбиелеу, білім беру буынында шешуін күткен келелі
мәселелер тұр. Атап айтқанда, ол балалардың жеке басын дамыту, психикалық
дамуын, даралық ерекшеліктерін, ішкі потенциалын анықтап, жан-жақты зерттеу
негізінде оқу-тәрбие жұмысын балалардың жақын арадағы даму аймағына
бағыттау. Ал балалар тәрбиесіне, дамуына мектеп жасына дейінгі кездің
ықпалы аса зор екені белгілі.
Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесі, оқуы және дамуы жайлы
теория мен тәжірибе қарым-қатынас мәселесінде қиылысады. Ал баланың
психикалық қасиеттерін, танымдық үрдістерін және психикалық қалып-
кейіптерін тұтас қамтитын, балалар психикасының дамуындағы басты көрсеткіш
әрі фактор болатын, әмбебап ерекшелік – балалардың қарым-қатынас саласы.
Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі қарым-қатынастың балалардың
жеке тұлға дамуында алатын орнына, рөліне және қарым-қатынастың даму
ерекшелігін анықтауға арналған зерттеулер ғылыми қорда аз емес. Аталмыш
кеңістікте А.В.Запорожец [1], Д.Б.Эльконин [2], Л.И.Божович [3],
Х.Т.Шерьязданова [4] және т.б. ғылыми зерттеулері кеңінен таралған. Қарым-
қатынас негізінде балалардың барлық жеке басының қасиеттері дамып,
психикалық кейіптері қалыптасады. Сонымен қатар қарым-қатынас балалардың
танымдық үрдістерінің жетілуін қамтамасыз ететін бірден-бір фактор және
жағдай болады. Ал балалардың өзін-өзі дамытып, жетілдіруі, реттей алуы,
олай болса, өзіндік бағаның дұрыс болуын қамтамасыз ететін де балалардың
ересектермен және басқа балалармен жасайтын өзара әрекеттестігі, өзара
қатынасы және өзара ақпарат алмасуында болады. Ғылымдағы балалар қарым-
қатынасының мәнділігі әркімге – психологтарға, педагогтарға, ата-аналарға
аян және ол әртүрлі балалардың әлеуметтенуіне қатысты зерттеулерден белгілі
болғанымен, балалар қарым-қатынасында шешілмеген мәселелер жеткілікті.
Мектеп жасын дейінгі кезеңдегі балалардың қарым-қатынас
генезисіндегі негізгі заңдылықтар ашылған. Алайда, балалардың жеке басының
қалыптасу заңдылықтары өз халқының тарихына, экономикасына, мәдениетіне
тікелей байланысты болып келеді. Осыған орай қазіргі кезең жағдайында
ұлттық құндылықтарды балалар тәрбиесі мен дамуында пайдалану белсенділігі
артып, ұлттық мәдениеттің өзекті педагогикалық, психологиялық мәселелерін
шешу, оны дамыту жолдарына деген қызығушылық арта түсуде [5], [6].
Мектеп жасына дейінгі қазақ балаларының қарым-қатынасын
зерттеп, сол арқылы баланың психикалық тұрғыдағы, дамыту және түзету
мәселелерінің шешімі әлі күнге дейін жүйелі табылмаған. Қазақ балаларының
тәрбие, оқыту үрдістерін психологиялық, педагогикалық жағынан қамтамасыз
ететін мамандардың арсеналында арнайы контингентке бейімделген зерттеу
әдістері жоқтың қасы. Осы контексте ұлттық ойындар, құндылықтар баланың
жеке басын дамыту үрдісінде таптырмайтын әмбебап құрал және әдіс болуы
керек. Себебі ұлттық ойындардың, жаңылтпаштар мен жұмбақтардың халықтық
педагогика тақырыбын қамтымайтыны болмайды. Алайда ұлттық ойындардың,
құндылықтардың балалардың жеке басын дамытудағы мәні белгілі болғанымен,
психодиагностикалық мүмкіндігі бүгінгі күнге дейін ғылыми зерттеу
мәселесіне айналған жоқ.
Мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту, тәрбиелеу мекемелері өз
функцияларының тізгінін босатып жіберуі, ересектердің қоғамдық дағдарыстан
әрқалай күй кешуі – бір жағынан, екіншіден – экологиялық, медициналық
мәселелердің бала дамуында орын алуы, үшіншіден – қазақ балаларының мектеп
жасына дейінгі кезеңдегі қарым-қатынас ерекшеліктерін ескеру негізінде
оқыту, тәрбиелеу және дамытудың назардан тыс қалуы, ғылымда бала қарым-
қатынасын жетілдіру жолдарының бір жүйеге келмеуіне әкелді.
Бұл жағдайда оқытудың дәстүрлі формалары, әдістері мен
құралдары жарамдылығы шамалы, тиімділігі төмен, тіпті кейде теріс мәнге ие
болатындығы С.М.Жақыпов еңбектерінде баса көрсетіледі [7].
Соңғы 30-40 жыл ішінде қарым-қатынас механизмдерін дамытудың
белсенді, жедел әдісі-тернингтер ұйымдастырылып, қолданылуда. Олар топтық
жұмысқа негізделіп, тиімділігі дәлелденген (Л.А.Петровская [8], Н.И.Хрящева
[9], Т.А.Яценко [10], А.Г.Ковалев [11] т.б.).
Әлеуметтік-психологиялық тренингтердің әр түрі – сензитивті,
оқытып-жаттықтырушы, өнер-би, арт (сурет) тренингтердің – мектеп жасына
дейінгі балаларға тигізетін психологиялық әсері әлі де болса кеңейтіле
зерттелмеген. Ал, қазақ балаларымен жүргізілетін тренингтер ерекшеліктері
осы күнге дейін назардан тыс қалып отыр. Осыларды ескере отырып біздің
зерттеу жұмысымыз 5-6 жастағы қазақ балаларының қарым-қатынасын тренингтік
әдістермен жетілдіру жолдарын қамтиды.
Зерттеу мақсаты – мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-
қатынасын жетілдіретін тренингті ұйымдастыру.
Зерттеу объектісі – мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-
қатынасын жетілдіру үрдісі.
Зерттеу пәні – мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын
жетілдіру үшін қазақ тілінде тренингтік сабақтарды қолдану мүмкіндіктері.
Зерттеу болжамы – мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-
қатынасын жетілдіру, қазақтың ұлттық ойындарын, мәдени, әдептілік
құндылықтарын қамтитын арнайы құрастырылған тренингтік сабақтарды
ұйымдастырумен байланысты болуы мүмкін.
Зерттеу міндеттері:
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық дамуындағы қарым-
қатынас мәселелерінің теориялық негіздерін қарастыру.
2. Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын жетілдірудегі
қазақтың ұлттық ойындарының, мәдени және әдептілік құндылықтарының
мүмкіндіктерін анықтау.
3. Балалардың қарым-қатынас жасау ерекшеліктерін жетілдіретін
тренингтік сабақтарды модификациялау және оларды ұйымдастырудың
тиімді жолдары мен әдістерін айқындау.
4. Мектепке даярлық топтарының оқу-тәрбие үрдісіне тренингтік
сабақтарды енгізу.
Зерттеудің әдіснамалық негізін жеке бастың әлеуметтік мәні мен оның іс-
әрекет жүйесінде даму ерекшеліктері (Л.С.Выготский [12], А.В.Запорожец [1],
Д.Б.Эльконин [13], В.В.Давыдов [14], А.Н.Леонтьев [15]; мектеп жасына
дейінгі баланың жетіліп дамуы Л.И.Божович [3], В.С.Мухина [16]); қарым-
қатынастың онтогенезде жетілуі (М.И.Лисина [17], Х.Т.Шерьязданова [4]),
тренингтік топтық жұмыс (Л.А.Петровская [8], Н.И.Хрящева [9], Т.А.Яценко
[10], А.Г.Ковалев [11] құрайды.
Зерттеу әдістері. Эксперимент барысында балалардың қарым-қатынас
саласын зерттеуге арналған Г.А.Урунтаева, Т.А.Репина [18], Х.Т.Шерьязданова
[4], т.б. әдістемелері, эксперттік баға, бақылау, байқау әдістері
қолданылды. Эксперименттен алынған нәтижелерге статистикалық өңдеу әдістері
қолданылып, мәнділігі анықталды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі. Мектеп жасына
дейінгі балаларда тренингтік сабақтардың психологиялық әсерін ашу арқылы
қазақ балаларының қарым-қатынасын жетілдіру ерекшеліктерін анықтаудан
көрінеді. Баланың қарым-қатынас сферасындағы ұлттық құндылықтардың
әлеуметтік мәнін, тренингтің тиімділігінің әдістемелік негізін
тағайындаумен анықталады.
Зерттеудің практикалық мәнділігі. Зерттеу нәтижелерін мектеп жасына
дейінгі балалардың жеке басының дұрыс жетілуіне, қарым-қатынас жасау
тиімділігін арттыруға қатысты жұмыстарды пайдалануға мүмкіндік беруінен
көрінеді. Алынған нәтижелер мектеп жасына дейінгі мекемелерде психологиялық
қызмет, көмек көрсету жүйесінде пайдалануға жарамды, сонымен қатар мектеп
жасына дейінгі мамандарды дайындау салаларында да пайдалы.
Диплом жұмысының құрылымы 3 бөлімнен, кіріспеден, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасының педагогикалық-
психологиялық негіздері
ХХ ғасырдың ортасында дүниенің әр түкпірінде қарым-қатынас мәселесіне
арналған зерттеулер шамамен бір уақытта пайда болып тарала бастады.
Мұндай зерттеулердің ішінде балалардың қарым-қатынас сферасына қатысты
еңбектер ерекше орын алады. Ғылымда мектеп жасына дейінгі балалар
психикасының дамуындағы қарым-қатынас аса маңызды фактор ретінде
тағайындалған.
Қарым-қатынас адамдардың өзара әрекеттестік және өзара қатынас
жасауының ерекше формасы.
С.И.Ожегов сөздігінде қарым-қатынас ұғымы өзара келісім, іскерлік және
достық байланыс арқылы анықталады. Нақты әлеуметтанулық, психологиялық,
педагогикалық зерттеулерде қарым-қатынас ұғымы өзара әрекеттестік, байланыс
ұғымдарымен жақын мағынада қолданылады. Сонымен қатар қарым-қатынас
контексінде өзара әрекеттесуді, қатынасты тиімді жүзеге асырудың тәсілдері,
дағдылары, құралдары, адамның қабілеті мен қасиеттері жүйесінде
қарастырылады. Қазіргі кезде қатынас мәселесін философия, психология,
әлеуметтену, этика, психолингвистика – осы сияқты, әр саладағы ғылымдар әр
жақты зерттейді [19]. Мысалы, Л.П.Буева [20] іс-әрекет пен қарым-қатынас
өзара байланысты, сонымен қатар өзбетті деп тұжырымдайды, М.С.Каган [21]
қарым-қатынасты адамның іс-әрекетінің бір түрі, құрылым мен атрибутына тән
деп қарастырады, М.В.Соковин [22] адамның қарым-қатынасын коммуникативті іс-
әрекет, қатынас, өзара түсіну және өзара әсер ретінде қарастырады.
Қарым-қатынас мәселесін психологиялық, педагогикалық тұрғыдан зерттеу
әлемдік ғылымда Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңде өзекті мәселе
болып көтерілді. Осы уақыттан бастап қарым-қатынасқа анықтамалар беріліп,
оны зерттеуде бағыттар пайда болды.
Қарым-қатынас ұғымының көп анықтамаларының арасында біз
коммуникативті іс-әрекет ұғымымен синоним деп қарастыратын (А.Н.Леонтьев
[23], М.И.Лисина [17], Х.Т.Шерьязданова, Т.И. Суркова [24], Д.А.Исмаилова,
Ж.А.Абишева [25] және т.б.) позицияларына жүгініп, М.И.Лисинаның [17, 22]
анықтамасын арқау етеміз. Сонымен қарым-қатынас деп екі (немесе одан да
көп) адамның қатынастарын жасап, реттеуі мен ортақ нәтиже алуды мақсат
етіп, келісім мен бірлестікке бағытталған өзара әрекеттерін айтамыз. Олай
болса, біз зерттеуімізде қарым-қатынастың мазмұнды жағына іс-әрекет
жүйесіндегі қарым-қатынастың орнына, 5-6 жастағы балалардың психикалық
дамуының қарым-қатынас байланысын анықтауға, балалардың қарым-қатынас
қажеттілігі мен мотивтерін анықтауға баса назар аудардық. А.Н.Леонтьев [23]
іс-әрекеттің қай түрін болмасын қарым-қатынаспен қабаттас болады деп
түсіндіреді. Ол іс-әрекетті қарым-қатынастың қажетті шарты ретінде
қарастырады. А.Н.Леонтьевтің қарым-қатынасты іс-әрекеттің өзгеше түрі деп
талдау концепциясы. Б.Г.Ананьевтің [26], А.А.Бодалевтің [27]
коммуникативтік әрекет жайлы ілімдер біздің зерттеуіміздің әдіснамалық
негізі болды.
Ал отандық ғалым С.М.Жақыпов бүтіндей оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін
анықтайтын факторлардың бірі және оқытушы мен оқушының арасындағы өзара
әрекеттестік деп бірлескен диалогтық танымдық іс-әрекетті тиімділік
критериі деп көрсетеді. Мұнда өзара әрекеттестік, қарым-қатынас мәселесі
шешілгенде танымдық іс-әрекетті қалыптастыру үрдісіне жетекшілік жасау
мүмкіндігі пайда болатындығы дәлелденеді [7].
Б.Г.Ананьев, А.А.Бодалев концепциялары қарым-қатынаста субъект-
субъект жазықтығында қарастыруды негіздейді, басқаша айтқанда оқу-тәрбие
үрдісіндегі ұйымдастырылатын қарым-қатынас тең позициялы түрде жүргізу
басты мәселе болады. Осы тұрғыда қарым-қатынасты жетілдірудің өзі баланы
коммуникативті қарым-қатынастың субъектісі ретінде қарау, тану, дамыту
қажет болады.
Қарым-қатынас мәселесін талдауда оның құрылымдық компоненттерін
анықтап алу зерттеуге арқау болатынын білдік. Бұл мәселені 1977 ж.
В.В.Давыдов [14] көтергенді. Г.М.Андреева, П.Яноушек [28] зерттеулерінде
қарым-қатынас мақсат-бағдарлы, индивидтердің бір-бірін қабылдай алуы,
түсіне алуы, өзара бірлесіп іс-әрекет жасауы және ақпарат алмасу үрдісі деп
қарастырылады.
Балалардың ересектермен және басқа балалармен қарым-қатынас жасауы
әртүрлі ғылыми позициядан түсіндіріледі. Сол кезден бүгінге дейін балалар
мен ересектер жүйесіндегі қарым-қатынас бала-балалар жүйесіндегі
зерттеулерден көш ілгері және жан-жақты қарастырылған.
Балалардың 7 жасқа дейінгі кезеңдегі қарым-қатынас сферасының
ерекшеліктері мен дамуын эксперимент түрінде зерттеу және теориялық
тұрғыдан жалпылау үшін А.В.Запорожец жетекшілігімен педагогика ғылымдары
академиясының жанындағы жалпы және педагогикалық психология ғылыми-зерттеу
институтында арнайы лаборатория ашылды. Бұл кеңестік ғалымдардың қарым-
қатынас механизмдері мен оның өзгеріп, даму, жетілу жағдайлары философтар
мен социологтардың М.С.Каган [21], Д.Б.Парыгин [29], И.С.Кон [30],
психолингвистердің (А.Н.Леонтьев [15], әлеуметтік психология (Б.Ф.Поршнев
[31], Г.М.Андреева [32], жас ерекшелік және бала психологиясы (В.С.Мухина
[33], Я.Л.Коломинский [34], педагогикалық психология (В.А.Кан-Калик [35]
саласындағы мамандардың зерттеу пәніне айналды.
Қарым-қатынасты зерттеуде ең алдымен оның құрылымдық компоненттерін
анықтау қажет. Осыған орай зерттеу барысында Г.М.Андрееваның [32] қарым-
қатынастың құрылымын талдау нәтижесіне жүгіндік. Ол қарым-қатынасты бір-
бірімен өзара байланысты 3 жағынан қарастырады: коммуникативтілік,
интерактивтілік және перцептивтілік. Коммуникативті жағы мәлімет беру-
алмасу мәселесімен анықталады; интерактивті жақтың мәні қарым-қатынас
жасаушы жұптастардың өзара әрекеттестігінде болады, ал перцептивті
компонент – адамдардың бірін-бірі қабылдауы, өзара түсінушіліктері. Ғалым
бұлай жіктеп, бөлудің шартты ғана екендігін, қарым-қатынас үрдісінде оның 3
жағы да көрінетіндігін дәлелдейді. Біздің зерттеуімізде осы позицияны
арқалана отырып, балалардың ересектермен, басқа балалармен қарым-қатынас
жасауын зерттеуде коммуникация, интеракция және перцепция ерекшеліктерін
дамытуды алға қойды. Бұл контексте қарым-қатынастың теориялық негізіне іс-
әрекеттің құрылымы жайлы түсінікті қабылдаймыз. Біз балалардың қарым-
қатынасын коммуникативті іс-әрекет деп қарастыратын А.Н.Леонтьев [15],
М.И.Лисина [17] концепцияларына сүйенеміз. Сонда қарым-қатынастың құрылымын
анықтайтын коммуникация, интеракция және перцепция коммуникативті іс-әрекет
деп қарастырылады.
Әдебиеттерде қарым-қатынастың пәні, қарым-қатынасты жүзеге асыруды
қажетсіну, қарым-қатынас құрудағы мотивтер, қарым-қатынас әрекеті,
міндеттері, құралдары мен нәтижесі де қарым-қатынас элементтері ретінде
қарастырылады. Біз олардың әрқайсысын жекелей айқындадық.
Мұнда Т.В.Драгунова [36] бойынша қарым-қатынастың пәні қарым-қатынасқа
субъект рөлінде болатын басқа адам, яғни қарым-қатынас жасаудағы жұптас
адам болады.
Қарым-қатынасты зерттеу мәселесімен айналысушы ғалымдардың көпшілігі
(А.Г.Ковалев, М.И.Лисина, А.В.Петровский [37], К.Обуховский [38],
В.С.Мусина [39], В.С.Мухина [33] және т.б.) адамдардың қарым-қатынасты
жүзеге асыруда қажетсіну, басқа адамды танып-білуге ұмтылу, ниет білдіру
ерекшеліктерін тағайындаған.
М.И.Лисина [17], А.Г.Рузская, С.Ю.Мещерякова, және т.б. еңбектерінде
қарым-қатынас мотиві затталған қажеттілік деген А.Н.Леонтьев [15]
түсіндірмесіне негізделіп, адамның қарым-қатынаста танымдық іскерлік және
жеке бас мотивтері болатындығы, баланың коммуникативтілік мотивтерінің
топтары мен генезисі сипатталады.
Психология мен оған салалас ғылымдарда қарым-қатынас құралдарының
сипаттамалары, жүйелері келтіріледі. (А.А.Леонтьев)
М.И.Лисинаның [17] қарым-қатынас құралдарының үш тобын экспрессивті-
мимикалық, заттық-әрекеттік және тілдік құралдарына бөліп қарастыруы біздің
зерттеуіміз үшін де маңызды.
Қарым-қатынас құралдарын қолданып, жалпы нәтиже алу тәсіліне де талдау
жасалды. Қарым-қатынас тәсілі оның бірлігі деп танылады. Әдебиеттерде қарым-
қатынас тәсілі әрекеттік формада коммуникациялық біліктілік
(Т.В.Антонова), әсер ету, реттеу, байланыс жасау, ақпарат беру тәсілдері
(Е.Г.Макарова), жалпы нәтиже алуды қамтамасыз етуге бағытталған әсерлер
жүйесі, әдіс пен амалдар жиынтығы (Д.А.Исмаилова, Ж.С.Абшиева [25]),
ретінде анықталады. Ал А.А.Бодалев [27] қарым-қатынас әсер ету тәсілдерін
интеллектуалдық эмоционалдық және еріктік деп үшке бөледі. Біздің зерттеу
аспектімізде қарым-қатынас тәсілдерін жетілдіру ең негізгі мәселе болып
табылады.
Қарым-қатынас анықтамасындағы (М.И.Лисина бойынша) оның жалпы нәтижесі
ретінде қарым-қатынастың шығатын материалдық және рухани сипаттағы құрылым
алынды. Нақтыласақ жалпы нәтиже – өзара қатынас (Я.Л.Коломинский [34]),
таңдамалы бауырластық (С.В.Корницкая, Р.А.Смирнова), қарым-қатынас
субъектілерінің бейнесі (А.А.Бодалев, Н.Н.Авдеева, А.Н.Силвестру) деп
қарастырылады.
Әдебиеттерге талдау жасай отырып қарым-қатынас механизмдерін қарым-
қатынастың тиімділігін анықтайтын, өзара түсінікті сипаттайтын күрделі
психологиялық құрылым деп түсінеміз. Осы орайда В.С.Агеев, А.А.Бодалев
сынды ғалымдар топ ішіндегі және өзара қарым-қатынастың механизмдерін
көрсетіп, оларға эмпатия, идентификация, децентрация, рефлексия,
стереотипизация, каузалды атрибуция, ореол эффектісін жатқызады.
Қарым-қатынас компоненттерінің дамуы, өзгерісі нәтижесінде интегралды,
тұтас құрылым пайда болады. Ол коммуникативті іс-әрекеттің даму деңгейін
анықтайды. А.В.Запорожец, М.И.Лисина бұл ерекше құрылымдарды қарым-қатынас
онтогенезінің сатылары, қарым-қатынас формалары деп атаған. Біздің
зерттеуде осы тұжырымдарға сүйенеміз.
Ал М.И.Бобнева қарым-қатынас барысында жеке адамның ішкі жан дүниесі
қалыптасатындығын қарым-қатынас формаларын зерттеу арқылы көз жеткізген.
Көп ретте қарым-қатынас жайлы қарастырғанда қарым-қатынас стилі деген
ұғым да анықталынады, қарым-қатынас стилі деп адамдардың байланыс жасау
тактикасын, не болмаса позициясын айтады [24].
В.С.Мухина [33] қарым-қатынас стилін әлеуметтік психологиялық әсер
етудің дара – типологиялық ерекшелігі деп түсіндіреді. 1930-шы жылдары
Н.Левин үш стилін ұсынған. Осыдан соң Р.Липпит, К.Уйтд қарым-қатынас
стилінің авторитарлық, демократиялық және либералды – босаң деген
классификациясын жасаған еді. Қазірде Г.Андерсон, А.А.Бодалев, Р.С.Буре,
И.М.Юсупова, т.б. ғалымдар қарым-қатынас стилінің классификацияларын ғылыми
қорда берген.
Біздің зерттеу жұмысымызда 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас
сферасындағы стиль ұғымын, ересектердің, ата-аналардың, педагогтардың
балаларға психологиялық әсері, ықпалы деп тағайындаймыз.
Кезі келгенде авторитарлық, демократиялық және либералды-босаң
стильдерге арнайы тоқталамыз.
Қарым-қатынастың қажеттіліктері, мотивтері, тәсілдері, құралдары,
формалары, стилдері мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынастарын
жетілдіру, коррекциялау мәселелері үшін аса мәнді деп санаймыз.
Балалармен жүргізілетін зерттеу, әсіресе диагностикалық жұмыс, олармен
қарым-қатынас саласында профилактикаға және коррекцияға негіз
болатындығымен маңызды. Осыған орай педагогикалық, психологиялық
әдебиеттерде балалардың қарым-қатынасын анықтау әдістемелерінің тиімді
түрлері жасалынған. Біз зерттеу барысында мұндай еңбектерді талдай отырып,
5-6 жастағы балалардың қарым-қатынасын айқындау мақсатында жасалынған
әдістемелерді бірнеше топқа бөлді. Баланың коммуникативті іс-әрекетінің
тиімділігін оның жеке бас, когнитивті қасиеттерімен байланыстырып, осы
қасиеттерді зерттеп, бағалауға мүмкіндік беретін әдістемелер жасалынды.
1. Әртүрлі қарым-қатынас жағдайларын талдауға негізделген зерттеу
тәсілдерінің тобы белгілі. Мұнда қарым-қатынас жағдайы экспериментатор
вербалды түрде немесе көрнекі құралдар көмегімен жасайды. Қарым-қатынас
жағдайын талдау әдістемелері балалардың жас және даралық ерекшелігін,
әлеуметтік ортасын және қарым-қатынас сферасын ескеруге мүмкіндік береді.
2. Қазіргі кезде нақты қарым-қатынас жағдайын талдау әдістерін
диагностикалық мақсатта қолданудың өрісі кеңейген. Мұнда қарым-қатынас
субъектілерінің коммуникативтілік біліктіліктерін тиімді қолдана алуын
анықтау мүмкіндігі бар.
Осы тұжырымдар негізінен зерттеу жұмысымызға арқау болды.
Сонымен, қарым-қатынас категориясын сипаттайтын қарым-қатынастың
қажеттілігі, мотивтері, формалары, тәсілдері, стильдері-интегралды.
Ғылымда қарым-қатынастың деңгейлері де қарастырылады. Б.Ф.Ломов үш –
макродеңгей, мезадеңгей және микродеңгейді сипаттайды.
Макродеңгей индивид басқа адамдармен қалыптасқан қоғамдағы
қатынастарға, дәстүрге, салтқа сәйкес қарым-қатынас жасауынан көрінеді.
Мезадеңгей тақырып мазмұнымен анықталады.
Микродеңгей – мазмұны және сыртқы көрсеткіштері (сұрақ-жауап, ым-ишара
т.б.) арқылы көрінетін контактілік байланыс.
А.Б.Добрович қарым-қатынас бірлескен іс-әрекетті реттейтін, таным мен
сананы қалыптастырудың құралы болады деп анықтайды да, қарым-қатынастың
конвенционалды, қарапайым, манипуляциялық, стандартты, іскерлік, ойын
рухани деңгейлерін бөліп көрсетеді.
Қарым-қатынастың топтық жағдайдағы әлеуметтік психологиялық
эффектілерін, механизмдерін талдау мақсатымен В.С.Агеев теориялық және
эмпирикалық зерттеу жүргізген. Алайда қарым-қатынастың этникалық жақтарын
зерттеу теория мен тәжірибеде әлі де болса жеткіліксіз деңгейде. Ал қазақ
халқын, қазақ балаларының қарым-қатынас саласын жетілдіру ұлттық құндылық
негізінде, әлеуметтік-ортаға, статусқа байланысты зерттеулер әлі күнге
дейін жоқ десек, қателеспеген болар едік. Осы орайда біздің зерттеуіміз
қарым-қатынас тренингі арқылы оны қалыптастыру ерекшеліктеріне арналып
отыр.
Педагог-ғалымдардың қарым-қатынасты зерттеулерінде өзіндік бағыт бар.
Мұнда баланың психикалық дамуы, жетілуі, нақты бір білім, дағды және
біліктілікті игеруі қарым-қатынас арқылы іс-әрекет барысында жүзеге
асатындығы аксиома ретінде саналады. Осы мәселеге кезінде А.В.Луначарский,
Н.К.Крупская, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко және т.б. аса көп назар аударған.
А.В.Луначарский тәрбиенің терең жолдастық қатынасқа негізделуін бала
тәрбиесіндегі басты принцип болу керек деп көрсеткен.
Оқу-тәрбие жұмысының нәтижелі болуын қамтамасыз ететін педагогикалық
техниканың құрамдас компонентіне Н.К.Крупская қарым-қатынасты жатқызған.
С.Т.Шацкий педагогтармен тәрбиешілер, яғни ересектер мен балалар
арасындағы өзара әрекеттестік жасау ситуацияларын терең талдап,
педагогикалық әсер етудегі әдістемелер мен шеберлікті, балалар ұжымын
ұйымдастыру тәсілдерін қарастырған.
А.С.Макаренко қарым-қатынасты жеке теориялық мәселе ретінде
қарастырған жоқ. Алайда оның еңбектерінде ұжымның қалыптасуындағы қарым-
қатынастың рөлі, ұжымдағы іскерлік және жеке қатынастар мәселелері, балалар
ұжымымен өзара әрекет жасау аспектілері айқын сипатталынады. Олай болса
қарым-қатынас біріншіден оқу міндеттерін шешу құралдары, екіншіден тәрбие
үрдісін әлеуметтік-психологиялық қамтамасыз ету шарты, үшіншіден оқу мен
тәрбиені нәтижелі ететіндей тәрбиеші мен балалардың өзара қатынасын
ұйымдастыру тәсілі болады.
А.С.Макаренко балалармен қарым-қатынас жасауға педагог студенттік
кезінде үйретілуі қажеттігін жетілдіру үшін арнайы дәрістерді жоғарғы оқу
орындарында оқыту керек деген. Осындай арнайы дәрістер біздің университетте
мектепке дейінгі мекемелерде педагогтық қызметін атқрауға даярланатын
студенттерге практика алдында жүргізіледі. Атап айтатын болсақ
психологиялық қарым-қатынас, психологиялық консультация негіздері,
қазіргі педтехнология, Психокоррекция негіздері, Жас ерекшелік және
педагогикалық психология, Жанұя психологиясы, Қалыпты емес даму
психологиясы және т.б. пәндердің контексінде бала-бала, бала-ересек
жүйелеріндегі қарым-қатынас ерекшеліктері, механизмдері және оны нәтижелі
ету жолдары мен тәсілдері әр жақты қарастырылады.
В.А.Сухомлинский еңбектерінде оптималды (тиімді) қарым-қатынас оқыту
мен тәрбиенің басты мәселесі болып көтеріледі. Ол ұжым мүшелерінің бір-
бірін қарым-қатынас жасауды қажетсінуін жатқызады.
Соңғы кездерде жас ерекшелік және педагогикалық психология салаларында
қарым-қатынасты зерттеу мәселелері барынша жиі көтеріледі. Ол балалар
психикасын дамыту тәжірибесіндегі сұраныс-қажеттілікпен түсіндіріледі.
Қазір қарым-қатынас және жеке адам, қарым-қатынас және даму
ұғымдары параллель қарастырылады да, балалардың психикалық үрдістерінің,
функцияларының, қасиеттерінің коммуникациялық детерминациясы ғылымда жан-
жақты талданады. Бұл жағдайдың өзі қарым-қатынас бойынша теориялық және
эксперименталдық зерттеулерді интенсификациялап қана қоймай, психология
пәнінің принципиалды жаңаруына жағдай жасады (Г.М.Андреева [32]). Осылайша
адамның психикалық дамуы басқа индивидтермен қарым-қатынас, байланыс жасау
арқылы психологиялық жағынан бағаланып, талданады. Сонда адам психикасының
даму мәселесі тері астындағы адам А.Н.Леонтьев [23]) сипаттамасынан асып
шығады да, басқа адамдармен қарым-қатынас жасау, әрекеттесу, коммуникация
кеңістігімен қарастырылады.
Қарым-қатынас кезінде манера, дәстүр, әрекет стилі беріледі, бірлік
пайда болады, топтық және ұжымдық іс-әрекетті ажырататын қарым-қатынас –
адамның күрделі процесі әлеуметтік детерминатының нақты факторы, жеке адам
ретінде даму стимуляторы М.И.Станкин.
Қарым-қатынастың бұл аспектісі, кезіндегі кеңес психологтары –
Л.С.Выготский [12], Е.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев [23], Д.Б.Эльконин [2],
Б.Ф.Ломов, А.В.Петровский [37], Г.М.Андреева [32], А.А.Бодалев [27] және
т.б. еңбектеріне негіз болды.
Біздің зерттеулер үшін айрықша маңызды жайт, ол жоғарыдағы қарым-
қатынас детерминттілігін (себептілігін), яғни адам психикасын дұрыс
қалыптастыру, дамуды психикалық дұрыс қалыптастыру, дамуды психикалық
коррекциялау және реабилитациялау міндеттерін шешуде қарым-қатынастың әрі
құралы, әрі мақсаты болып табылатындығы. Осы бағыттың негізінде Э.Фромм,
Г.С.Салливен, Ж.Лакан, К.Р.Роджерс, А.Г.Маслоу, Р.Мэй, С.М.Джорард
концепциялары, әсіресе оның психокоррекциялық және психотерапиялық жақтары
дамып отыр.
5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас сферасы, екі жазықтықты қамтиды:
1) балалардың ата-анасымен, тәрбиеші-педагогтармен және басқа ересектермен
қарым-қатынас жасауы, 2) балалардың басқа балалармен өз қатарластарымен,
өзінен кіші және ересектеу балалармен қарым-қатынас жасауы.
Бұл аспектілер негізіндегі зерттеуді ең алғаш рет 1945-1952 жылдары
Дж.Боулби, Рене Спитц, Анна Фрейд жүргізген. Олар баланың анасымен қарым-
қатынас жасауындағы кемшіліктер баланың психикалық және физикалық дамуына
кедергі болатындығын көрсеткен. 5-6 жастағы баланың анасымен контакт
дефицитінен баланың мінез-құлқындағы агрессивтіліктің, девианттылық,
делинквенттіліктің және селқос енжарлықтың жоталануы болмай қоймайтындығын
дәлелдеген. Н.М.Щелованов, Н.М.Аксарина балалармен қарым-қатынас, контакт
жасау мәселесін бірінші орынға қоя отырып тәрбиелеудің ғылыми негізін
жасаған. Қарым-қатынас дефициті деген ұғымды балалар мен ересек адам
арасындағы байланысты сипаттау үшін ең алғаш Н.М.Щелованов пен
Н.М.Аксаринаның қолданғандығынан да, бұл мәселенің әр кезеңде көкейтесті
болғандығын байқаймыз.
М.В.Елагина, А.И.Сорокина, В.В.Ветрова, Н.Н.Подьяков, Е.О.Смирнова,
Д.Б.Годовикова, Л.Н.Абрамова, М.И.Лисина, Е.Е.Кравцова, Х.Т.Шерьязданова
т.б. зерттеушілер мектеп жасына дейінгі кезең балаларының қарым-қатынасында
төрт форманың бір-бірінің орынын басып отыратындығын анықтаған. 0-0,6
кезеңінде балалардың қарым-қатынасы жағдайлық – жеке басытқ (ситуативно-
личностная). 0,6-2,5 – жағдайлық-іскерлік (ситуативно-деловая) – 2,5-5,0 –
жағдайдан тыс, танымдық (внеситуативно-познавательная) және 5,0-7,0
жағдайдан тыс, жеке бастық (внеситуативно-личностная) қарым-қатынас
тағайындалған. Бұл формалар балалардың ересек адамдармен қарым-қатынасын
сипаттайды. Ал, балалардың басқа балалармен бірлескен коммуникативтік іс-
әрекетінде эмоциялық-тәжірибелік (эмоционально-практическая), жағдайлық-
іскерлік және жағдайдан тыс іскерлік қарым-қатынас формалары болатындығы
ғылымда белгілі болып отыр. Қазіргі психологиялық ғылымда мектеп жасына
дейінгі балалардың сипаты жайлы концепциялардың Х.Т.Шерьязданова жүйелеген
суреті белгілі (1-сурет).
Әрбір қарым-қатынас формасының сипаттамасы М.И.Лисина [17]
еңбектерінде беріледі. Психолог-педагог-зерттеушілер балалардың
коммуникативті іс-әрекет формаларының параметрлерін білуі – қарым-қатынасты
талдап зерттеу және коррекциялық жұмыс үшін қажет деп санайтын
Х.Т.Шерьязданова пікірін біз де ұстанамыз.
А.В.Запорожецтің, М.И.Лисинаның [1] зерттеу концепциялары бойынша
мектеп жасына дейінгі балалар қарым-қатынасының ерекше формалары болатыны
көрінеді. Басқаша айтқанда, балалардың ересек адаммен қарым-қатынасы
коммуникативтілік іс-әрекетінің әртүрлі төрт сатыларының кезектесіп келуі
деп қарастыруға болады. Біздің зерттеу жұмысымыз 5-6 жастағы балалар
болғандықтан, оларға сәйкес келетін төртінші форманы сипаттауымыз жөн
шығар.
М.И.Лисина [17] және оның шәкірттері бұл форманы жағдайдан тыс-жеке
бастық (внеситуативно-личностная) деп атаған. Бұл форма бойынша 5-6 жастағы
балалардың коммуникативті іс-әрекетінде қарым-қатынастың жеке бастың мотиві
жетекші болады. Ересек адамды балалар тұтастай, барлық қасиеттерімен,
білімі, біліктілігі, әлеуметтік рөлімен, статусымен және адамгершілік-
моральдік жағымен үлкен дос деп қабылдайды. 5-6 жастағы балалардың қарым-
қатынастағы зейіні затқа емес, әлеуметтік ортасына, яғни басқа адамдар
әлеміне аса шоғырланатындығы эмпирикалық жолмен анықталған.
Міне, сондықтан, дәл осы кезеңде балалардың қарым-қатынасын жетілдіру
өте тиімді болады деп санаймыз. Себебі балалар ересек адамдармен қарым-
қатынас құруға психологиялық даяр болса, онда психологиялық әсер ету, яғни
дамыту, коррекциялау мүмкіндіктері де зор болмақ. Бұл кезде балалар ересек
адамның мейірімді қатысымен ғана қанағаттанбай, олармен өзара түсінісу мен
эмпатияға ұмтылады.
А.Г.Рузская, Л.Н.Абрамова еңбектерінде 5-6 жастағы балалардың ересек
адамдармен қарым-қатынас жасауға ұмтылуы моральдік-адамгершілік
құндылықтарын меңгеруге негіз болатындығы көрсетіледі.
Қарым-қатынастың жағдайдан тыс-жеке бастық формасы 5-6 жастағы
балаларда қалыптасқандығы, олардың мектепте оқуға даяр екендігін білдіреді.
Р.Б.Стеркина, А.М.Счастная мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балалардың
қарым-қатынасының сферасына ересек адамдардың пікірі мен бағасы әсер
ететіндігін тағайындаған. Сондықтан 5-6 жастағы балалар мен ересек адам
арасындағы қарым-қатынас субъект-субъект схемасымен өтуі қажет дегенді
ұстанамыз.
С.В.Корницкая зерттеуінде балалардың қарым-қатынасты қажетсінуінің
әсерінен ғана ересек адамға бауыр басу феномені болатындығын тағайындалған.
5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас барысында өзін-өзі танудың
аффективті және когнитивті жақтары қалыптасып, өзгеріп және дамып
отырантындығы анықталды [17].
Мұндағы аффективтілік балалардың өз-өзіне қатысын, ал когнитивтілік –
өзі жайлы түсініктерін қамтиды. Осылайша балалар өзін-өзі дұрыс, нақты
бағалай алады. Бұл жағдай В.В.Давыдов пікірі бойынша оқу әрекеттері мен
рефлексияны құруға алғы шарт, ол да балалардың мектепке даярлығын
қамтамасыз етеді. Балалардың өзін-өзі оң бағалауын ересек адамның
қамқорлығы мен мейірімі қамтамасыз етеді.
Бұл 5-6 жастағы балалардың өзін жоғары санауға жағдай жасайтыны
Л.И.Божович 3, Е.И.Савонько, Р.Б.Стеркина зерттеулерінде қарастырылған.
Алайда балалардың өзін жоғары бағалауы алдына қиын, күрделі мәселе қойып,
өз күшін барынша жинақтауға стимул болады.
А.И.Силвестру ересек адамның сөзі балалардың өзін-өзі бағалау
деңгейлеріне әсер ететінін эксперимент арқылы дәлелдеген .
Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасы таңдамалық сипатта
және қарым-қатынасты қажетсінуімен байланыста болатыны Х.Т.Шерьязданова
[4] эксперименттерінде тркелген. Сонымен қатар ғалым балалардың ересек
адамдармен қарым-қатынасы балалардың сыртқы дүниеге, ортаға мәдени қатысын,
дүние танымының қалыптасуын қамтамасыз ететінін дәлелдейді.
Х.Т.Шерьязданова осыған орай өз зертеулерінде балалардың қарым-қатынасын
түсінетін алғы шарттың мына жүйесін ұсынады (2-сурет).
Д.Б.Годовикова балабақша мен балалар үйінде тәрбиеленушілердің,
танымдық белсенділігіндегі айырмашылықтың себебі ересек адамдармен қарым-
қатынас құруға байланысты болатынын анықтаған.
Егер қарым-қатынасты коммуникативтік іс-әрекет деп қарастырсақ онда
тіл осы іс-әрекетті жүзеге асыратын құрал болады. Сондықтан балалар тілінің
даму ерекшеліктерін анықтау да біздің жұмысымыздың бір аспектісі. Кезінде
А.Р.Лурия, А.В.Запорожец 1 тілдің балалардың мінез-құлық, жүріс-тұрысын
реттейтін әсерін көрсеткен. Психологиялық әдебиеттерде талдауда мектеп
жасына дейін тілдің дамуы үш сатыдан өтетіні белгілі. Біздің зерттеу
жағдайымызда 5-6 жастағы балалардың тілі вербалды қарым-қатынастың даму
сатысына сәйкес келеді. П.М.Лямина балалардың сөйлеу белсенділігі тек
ересек адамдардың қарым-қатынасымен анықталатындығын көрсетеді.
Психологиялық, педагогикалық зерттеулерде педагог пен балалар
арасындағы қарым-қатынас мәселесі басты орын алады. Бұл қарым-қатынасты
анықтауда арнайы педагогикалық қарым-қатынас деген ұғым қолданылады.
Педагогикалық қарым-қатынас А.А.Бодалев [27], В.А.Кан-Калик [35],
Я.Л.Коломинский [34], В.А.Петровский [37], А.Н.Леонтьев [15] т.б.
еңбектерінде мазмұны, формалары, тәсілдері бойынша сипатталады.
Педагогикалық қарым-қатынас педагог пен балалар арасындағы нақты
психологиялық контакт деп түсіндіріледі.
Педагогикалық қарым-қатынас негізінде балалардың мінез-құлқы таным
дүниесі, адамгершілік позициясы қалыптасып, жетіледі.
Педагогикалық қарым-қатынастың формасы – балалар мен педагогтың
субъект-субъект жүйесіндегі бірлескен әрекеттестіктері болып табылады.
Педагогикалық қарым-қатынас педагогтың жеке басы, балалар психикасына
әсер етудегі рөлі, яғни қарым-қатынас стилі арқылы әр деңгейде көрінеді.
В.С.Мухина [16] қарым-қатынас стилін педагогтың балаларға әлеуметтік
психологиялық әсер етуінің дара типологиялық ерекшелігі деп анықтайды.
Әдебиеттерге талдау жасағанда педагогтық қарым-қатынас стилінде
коммуникациялық тәсіл, қатынас сипаты, даралық, балалар ерекшелігі,
әлеуметтік-адамгершілік құндылықтар, әлеуметтік рөлі мен статус көрінеді.
Әрбір қарым-қатынас стилі де педагогтың балаларға әсер етуін
байқатады. Педагогтың қарым-қатынасындағы авторитарлық стиль педагогтың
позициясымен сипатталады. Онда педагогтың балалардан бағынуды талап етуі,
не іс-әрекетті күшпен орындатуы, жазалау тәсілдерін қолдануы, балалар
инициативасын табан асты етуі, балалар мүмкіншілігінен тыс жетістікке
үміттенуіне әсер ету, тәрбиелеу тәсіліне айналады. Мұндай жағдайда
балалардың өз мінез-құлқын, жүріс-тұрысын реттей алмауы, қорқыныш-үрейлі
күй кешуі, кез-келген іс-әрекетке қызығушылық, ниет, мотивтің болмайтындығы
талай зерттеулерде белгілі болған. Педагогикалық қарым-қатынастың
демократиялық стилі педагог пен балалардың бірдей белсенді позициясын
қамтамасыз етеді. Педагог балалардың жағымды эмоцияларды қажетсінуі мен
өзінің ішкі мүмкіндіктерін шығаруға жағдай жасайды. Мейірім, достық
негіздегі дара стиль арқылы балалардың өз-өзіне сенімді болуын,
адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруы, дамытуы мүмкін болады. Мұнда
педагог сендіру және иландыру тәсілдерін пайдаланып қарым-қатынас құрады.
Педагогикалық қарым-қатынастың либералды – босаң стилі негізінде
балалардың өз міндеттерін түсінбеуі, мінез-құлқын, жүріс-тұрысын реттей
алмауы, топтық жағдайға бейімделе алмауы сияқты негативтер болады. Бұл
педагогтың кәсіби әлсіздігімен, енжарлығымен түсіндіріледі.
Әрбір педагогтың қарым-қатынас сферасында барлық стильдер
қолданылғанымен бірі басымдылау болады [33].
Педагогтың қарым-қатынас стилі мен балалардың эмоциялық қалпында өзара
байланыс болатынын А.А.Бодалев [27] жариялаған.
Е.В.Субботский арнайы мектеп жасына дейінгі балалармен ересек адамның
қарым-қатынас стилін эксперименталды зерттеген. Ол ересек адамның қарым-
қатынас стилі балалардың еліктеушілік қабілетінің, іс-әрекетінде
өзбеттілік, инициативаның, танымдық белсенділіктің, шығармашылық қасиеттің,
мотивацияның өзгеретіндігін анықтады.
Зерттеу барысында педагогикалық қарым-қатынас стилдерінің мазмұны ата-
ананың балаларымен қарым-қатынас стиліне де сәйкес келетіні белгілі болды.
Сондықтан біз бұл жағдайды 5-6 жастағы балалар қарым-қатынасын
жетілдіруде ескеріп отырдық.
Х.Т.Шерьязданованың [24] зерттеу жұмыстарында мектеп жасына дейінгі
балалардың танымдық үрдістері – зейін қасиеттеріне, ес сапасына, ойлау
түрлеріне, педагогикалық қарым-қатынас стилінің әсері талданады.
5-6 жастағы балалардың әлеуметтік ортасы ересектермен қоса басқа
балаларды, қатарластарын қамтиды. Ал, айтылған жастағы балалардың өз
қатарластарымен байланыс жасауында өзіндік ерекшеліктері болатынын
Я.Л.Коломинский көрсеткен [34].
Сол сияқты С.Л.Рубинштейн балалардың өз қатарластарымен қарым-қатынасы
болмағанда кеңейтілген эгоизм, байқалатынын, ересек адамдармен ғана қарым-
қатынас құру балалардың әлеуметтік дүниесін тұйықтататыны жайлы ой айтқан.
А.А.Рояк зерттеулерінде 5-6 жастағы балалардың өз қатарластарымен
қарым-қатынас құруда белсенділік көрсетпейтіндігі сипатталады.
Бұл жағдайды зерттеуші балалардың, біріншіден, ойын ойнау
дағдыларының, біліктіліктерінің жетілмеуі, коммуникативтік мотивтердің
болмауынан деп түсіндіреді. Біз баллардың қарым-қатынасын жетілдіру,
коррекциялау жұмыстарымызда бағдарлама жасағанда осы мәліметті басшылыққа
алдық.
Балалардың қарым-қатынасын зерттеуге арналған әдістемелер негізінен
байқауға, әңгімелесуге, сауал-сұраққа, вербалды тестік әдістерге сандық,
сапалық жағынан бағалауға, эксперттік бағалауға негізделген. Мұнда
балалардың жас ерекшелігіне, тәжірибесіне байланысты диагностикалық
жұмыстар табиғи жағдайда өтуі жөн болады. Осы орайда техникалық құралдар –
аудио, видео, жазба, таспа, аппаратураларын – қолдану аса тиімді 8. Бұл
зерттеу сенімділігімен дәлдігін арттырады. Балалардың белсенділігі қарым-
қатынас жасауына, өз-өзіне танып білуіне мүмкіндік береді. Біз қазіргі
балалар қарым-қатынасын анықтауға арналған әдістемелерді толық (саны
жағынан) қолданса ғана балалардың коммуникативті іс-әрекетін диагностау
дәлдікке ие болады деп ұйғарамыз. Алайда, барлық қарым-қатынас
компоненттерін зерттеуге арналған әдіс-тәсілдерді толық қолданудың қандай
да болсын уақыт шеңберіне симайтындығы даусыз. Ал, екінші жағынан, әрбір
бала белгілі бір әлеуметтік ортаның ықпалында болады. Сол ортаның
құндылықтарын өзінің жеке басына сіңіреді, бұл жағдай балалар қарым-
қатынасының локалды әлеуметтік этикетпен, ритуалымен, құндылық есебіндегі
мінез-құлық, жүріс-тұрыс стандарттарымен әрленіп, өзіндік әлеуметтік
таңбасы болатындығы белгілі. Әсіресе ұлттық өзіндік сананың интенсивті
дамуына барынша жағдай жасалынып жатқан қазіргі қоғамда қарым-қатынас
субъектілерін ұлттық ерекшеліктерінен, салт-санасынан бөліп алып, тексіз,
ұлтсыз пенде күйінде қарауды, зерттеуді заттың футлярын ғана қызықтаумен
салыстырар едік.
Сонымен қатар мектеп жасына дейінгі балалармен жүргізілетін
диагностикалық жұмыстың коррекциялық, дамытушы әсері де оған параллель болу
керек деп санаймыз.
Мәселеге қатысты психологиялық, педагогикалық зерттеулерді түпкілікті
талдау балалардың ойын әрекеттерін олардың қарым-қатынас сипатын анықтауда
аса тиімді екеніне көз жеткізді. Мұның өзінде, зерттеу позициямызға
байланысты 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас жасауын диагностауда ұлттық
ойындар – әмбебап әдіс деп болжам жасаймыз. Баланың басқа балалармен қарым-
қатынас құру арқылы өз-өзін тану, бағалау мүмкіндіктері болады. Ал, мектеп
жасына дейінгі кезеңдегі бала-бала жүйесі В.С.Мухина еңбектерінде
сипатталынады. Ғалым баланың басқа балалармен қарым-қатынас құруы оның
психикалық дамуына жағдай жасайтынын тағайындайды [16].
Онда негізгі 3 жағдай баса көрсетіледі:
1) Баланың балалар тобымен қарым-қатынас құруында ерекше, ересектермен
жасалған қарым-қатынастан айрықша қатынас тағайындалады;
2) бала-бала жүйесінде ғана кейбір іс-әрекет түрлерін меңгеруге болады,
яғни балалар топпен ғана ересек адамдардың қатынасын бірлесіп қайта
жаңғырта алады;
3) Балалар тобында мінез-құлық, жүріс-тұрыс нормалары мен адамгершілік
қасиеттерді қолданып, жаттығуға мүмкін болады.
И.А.Бойкова 5-6 жастағы балалардың ересек адамдармен қарым-қатынас
құруы жеткіліксіз болса, олардың қатарластарымен контакт жасау
мүмкіндіктері де шекті болатындығын көрсетеді. Ал Д.Б.Годовикова балалардың
ересек адамдармен құрған қарым-қатынасы қатарластарымен арадағы қарым-
қатынасқа проекцияланатындығын тағайындаған.
Балалардың өз қатарластарымен қарым-қатынас құруы осы қарым –қатынасты
қажетсінуімен анықталады [17]. Бұл қажеттілік 3-жасқа келген балаларда
қалыптаса бастайды.
5-6 жастағы балалардың басқа балалармен қарым-қатынасты қажетсінуін
А.И.Фукин 3 топқа бөледі.
1-ші топқа қарым-қатынаста белсенді балалар жатады. Олар басқа
балалармен байланыс жасағанда жағымды эмоциялы реакция, жұптасуға
қызығушылық танытып, аса назар аудару, сезімталдық көрсетуі, жұптасының
қарым-қатынас құруына түрткі болу сияқты мінез-құлық, жүріс-тұрысын
көрсетеді.
2-ші топқа қарым-қатынаста енжар балалар жатады. Олар өздерін топ
ішінде ұстай алмай, беймаза күй кешеді, жағымсыз эмоция танытады.
3-ші топ қарым-қатынаста аумалы болатын балалармен сипатталады. Оларға
1-ші де және 2-ші де топ балаларының тенденциялары тән болады. Ал
Х.Т.Шерьязданова еңбектерінде мектеп жасына дейінгі балалардың ойын
әрекетінде ересектер мен бала арасындағы қатынасқа құрылымдық-логикалық
тұрғыдан сипаттама жасалады, ғалым оны сурет түрінде көрсетеді (3-сурет).
Сонымен баланың басқа балалармен қарым-қатынас құруында әрбір баланың
ересектермен байланыс жасауындағы психологиялық жас ерекшеліктері айқын
көрінеді.
Олай болса, ұлттық салт-сана, біздің жағдайымызға қазақ отбасындағы
әлеуметтік роль мен жыныстық ерекшеліктер, қазақ халқының адамгершілік
құндылықтарын қарым-қатынаста ескерілуі қажет деп пайымдаймыз. Алайда,
қарым-қатынас әсіресе мектеп жасына дейінгі кезеңдегі коммуникативтік іс-
әрекеттік мәселелеріне қатысты зерттеулерде балалардың әлеуметтік
ортасындағы этно-мәдениеттік факторлар әлі күнге қарастырылмауда. Сондықтан
біздің жұмысымыз қазақ балаларының қарым-қатынас сферасын зерттеп, дамытуды
(тренинг әдісімен) басты мақсат етіп отыр.
Біздің зерттеу болжамымызға сәйкес 5-6 жастағы балалар ересектермен,
басқа балалармен тиімді қарым-қатынас құруға жаттығулары қажет, ал, бұл
жаттығулар балалар тобында ерекше ұйымдастырылған үрдіс болса ғана, қарым-
қатынасты балалардың қажетсінуі, оған мотивтері пайда болып, жағдайдан тыс
– жеке бастық қарым-қатынас формасының қалыптасуы жүзеге асырылады, қарым-
қатынастың жалпы нәтижесін алуға мүмкіндік болады. Мұндай ерекше
ұйымдастырылатын үрдіс – топтық іс-әрекетке негізделеді (біздің
жағдайымызда, ол – тренинг әдісі).
Сонымен қорытынды жасайық:
1) 5-6 жастағы балалардың психикалық дамуының басты факторы қарым-қатынас
болады. Балалар бұл кезеңде қарым-қатынасты ересек адамдармен және өз
қатарластарымен құра алады.
2) Қарым-қатынас ұғымы психология, педагогика және олармен салалас
ғылымдарда қарастырылады. Педагогикалық, психологиялық ғылымдарда қарым-
қатынастың құрамдас компоненттері нақтыланған. Оларды анықтау арқылы
ғана балалардың қарым-қатынас сферасына қатысты қажеттіліктер, мотивтер,
тәсілдер, формалар, әрекет-актілер, жеке-дара стилдер, яғни жалпы нәтиже
белгілі болады.
3) 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынасы жағдайдан тыс – жеке бастық
формамен сипатталады [17]. Бұл кезеңде балалардың басқа адамдарды, яғни
әлеуметтік ортасын танып білуге белсенділігі, қарым-қатынас жасауда
өзара түсінісумен әрекеттестікті қажетсінуі, вербалды, вербалды емес
қарым-қатынас тәсілдері дамиды. Айтылған форма негізінде балалар
моральдық, адамгершілік құндылықтарын меңгереді, дикуссивті ойлана
алады, эмоциялық жағымды реакциялар қалыптасады, өз-өзін аффективті –
когнитивті тұрғыдан тани алады. Мектепте оқуға мотивациялық,
интеллектуалдық және коммуникативтік тұрғыдан даяр болады. Олай болса,
балалардың 5-6 жасар кезеңінде қарым-қатынасты жетілдіруге баса назар
аударылуы қажет.
4) Ғылыми зерттеулерді талдай отырып, 5-6 жас балалардың қарым-қатынас
сферасын дамыту, кеңейту үшін ең қолайлы кезең екенін анықтадық.
5) 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас сферасына арналған зерттеулерде
әлеуметтік орта ерекшеліктері, ұлттық құндылықтар аспектісі
ескерілмейді.
6) Жанұядағы тәрбиеге ересек адамдар позициясына, жалпы балалардың қарым-
қатынасты қажетсінуіне байланысты жоғарыдағы қарым-қатынас формасы
қалыптаспай, балалар мектепке келетіндіктері, олардың қарым-қатынас
сферасындағы кемістіктері, дамусыз қалған жақтары Х.Т.Шерьязданова
зерттеулерінде тіркелген. Сондықтан 5-6 жастағы балалардың қарым-
қатынасты қажет етуін, коммуникативтік мотивтерінің болуын, қарым-
қатынас тәсілдерін меңгеруді, қарым-қатынас құралдарын (вербалды және
вербалды емес) жетілдіруді, қарым-қатынастан жалпы нәтиже алуды
қамтамасыз ету қажет болады. Ол үшін ересектің жетекшілігімен,
балалардың бір-біріне әсері болатындай ерекше топтық жағдай
ұйымдастыруды тиімді педагогикалық, психологиялық әсер деп санаймыз.
Енді келесі тармақта мектеп жасына дейінгі балаларға психологиялық
әсер етудегі тренингтерді қолдану негіздері мен ерекшеліктеріне талдау
жасаймыз.
2. Әлеуметтік-психологиялық тренингтің түрлері, оны қолдану
ерекшеліктері
Мектеп жасына дейінгі балалардың психикасындағы жаңа құрылым –
мотивтердің бір-біріне бағыныштылығы, ерікті әрекеттердің басымдылығы іс-
әрекеттерінің негізгі түрлерінің бірлесе жүзеге асуы болады (В.С.Мухина
[16], Д.Б.Эльконин [2]). Сондықтан да белгілі бір принциптерді қатаң
сақтауды қажет ететін тренингтердің тиімділігі сөзсіз жүзеге асады.
Әртүрлі топтық психологиялық жұмыстардың формаларын сипаттап,
негіздегенде бірнеше ұғымдар қолданылады: топтық психотерапия, коррекциялық
топ, тренингтік топ, топтық жұмыс, тренингтік жұмыс, топтық әдіс, белсенді
топтық әдіс және т.б. Жағдайдың бұлай болуы, психологиялық әсері бар топтық
жұмыстың психологиялық, педагогикалық теория мен тәжірибеде жан-жақты
қарастырылуымен анықталады. Сонымен қатар, зерттелушілердің ғылыми
позициясы да әртүрлі терминдерді пайдалануға себеп болады.
Алайда, жоғарыдағы ұғымдардың барлығы да бір негізде: психологиялық
әсердің тиімділігі топ феноменологиясымен, ал, топтық жұмысты ұйымдастыру
басты үш аспектілердің оқыту, психотерапия және психокоррекция қиылысуымен
анықталады.
Біз тренингтік сабақтар, тренингтік топ, топтық әдісұғымдарын
әрбір психикалық дені сау, өзінің психологиялық мәселелерін шешуге және
өзіндік жетілуге, дамуға мүмкін болатын шағын топтың ерекше қарым-қатынас
жасауға негізделген оқыту формасы деп бір мағынада қарастырамыз. Біздің
зерттеуде тренингтік топтардың әртүрлі саласында қарым-қатынас сферасына
қажетті білім, біліктілікті және қабілетті дамытып, оларға сәйкес коррекция
жасайтын оқытудың бір формасы – әлеуметтік психологиялық тренинг (ӘПТ)
қарастырылады.
Әлеуметтік-психологиялық тренингтің өзара әрекеттесі және оқытушы мен
оқушылар арасындағы үрдісінің нәтижесінде бірлескен пікірлестік танымдық іс-
әрекет қалыптасатындығын С.М.Жақыпов көрсеткен [7]. Ғалым мұндағы қарым-
қатынас құрылымының аса иілгіштігі мен динамикалығын тұлғалар ерекшелігімен
байланыстырады. Тренингті оқытудың бір формасы, әдісі деп қарастырғанда,
оның тиімділігін бірлескен пікірлестік, танымдық іс-әрекеттің қалыптасуымен
анықталады.
Тренинг басқа адамдарды терең түсінуге көмектеседі; өз бейнесін
басқалар қалай көретіндігімен салыстыруға мүмкіндік береді; өз
мүмкіндіктерін байқауға, өзіндік санасын жетілдіруге жағдай жасайды.
Тренинг терминін ғылыми пайдалануды кезіндегі Германия Демократиялық
Республикасында М.Форверг енгізген. Ол алғашқы кезде оқытудың бұл формасын
ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынасты, балалар мен ата-аналар
арасындағы қарым-қатынасты коррекциялауда пайдаланған.
Тренинг жеке адамға басқаларды, қоршаған ортаны тануға көмектеседі,
оны түсінуге, ойдағыны айтуға, бөлісуге жағдай жасайды, әркімнің өзіне
сенімділікті туғызады, ашық болуға, өз-өзін түсінуге, комплекстерден
құтылуға, өзінің бойындағы қасиеттерді көруге мүмкіндік береді. Тренинг өз-
өзіңді бақылауға, байқағыштықты дамытуға қарым-қатынасқа,
психолингвистикалық үйренуге, дамуға жол ашады.
Тренингтік топтық жұмыстың қарым-қатынастағы компентенттілікті
жетілдірудегі орны мен маңызы Ю.Н.Емельянов, Л.А.Петровская, А.С.Прутченков
т.б. еңбектерінде жан-жақты қарастырылады.
Тренингтің қандай модификациясы ұйымдастырылса да топтық жұмыстың бір
қатар нақты принциптерін сақтау, топтағы қарым-қатынас негізінде оның әрбір
мүшесінің дамып, кез-келген іс-әрекетін игеруіне өзіндік белсенділік
таныту, топтың тұрақты болуы, топ мүшелерінің бір-біріне тиімді ықпалына
арқа сүйеу, еркіндік пен субъективті эмоционалдыққа жағдай жасау талаптары
басты шарт болады 9.
Сонымен қатар тренингтердің барысында жеке адам, топ дамуының
әлеуметтік-психологиялық заңдылықтарға негізделген үш сатысы:
1) бастапқы – жұмсару;
2) жұмыс – өзгеріс;
3) ақырғы – бекіту болады [11], [10].
Л.А.Петровская, В.В.Синдоренко, Э.Г.Эйдмейлер т.б. еңбектерінде
тренингтің әртүрімен қоса, тиімділігі де оны ұйымдастырып жүзеге асырушының
психологиялық әсер ету позициясымен, жеке бас ерекшеліктерімен,
бағыттылығымен және стилімен байланыстырылады. Қазіргі кезде әртүрлі
теорияға негізделген нақты топтық әдістер өте көп. Бұл зерттеу аясында
олардың баршасында талдау жасау мүмкін емес. Алайда қарастырылған мәселені
анықтау үшін ғылым мен тәжірибеде бар бағыттарға сипаттама берелік.
Неміс-американдық психолог К.Левин адамдарды жекелей өзгерткеннен де,
топ арқылы әсер етудің жөн болатындығын психологиялық әсер етудің
тәжірибелерімен делелдеген. Алайда бұл жайттың тиімділігі ертеден-ақ
халыққа белгілі болған. Бақсылық көріністер науқасқа әсер етудің дәстүрлік,
ритуалдық жолдары көпшілік науқасқа әсер етудің дәстүрлік, ритуалдық
жолдары көпшілік топ ішінде ұсталынған. Мұнда топ ішіндегі эмоциялық қозуды
күшейтіп, оның бір адамнан екіншіге, одан басқаларға берілу, таралу өрісін
кеңейту арқылы психологиялық әсер ету басты мақсат болады. Иландыру,
сендіру әрекетінің топ арасында еселеніп, күшейетіндігін бақсылық
ұстаушылар жақсы игерген. Соның арқасында бақсылық әрекеттер топта санасыз
қабылданып, түсініксіз қылықтарға илана берілу психологиялық әсердің
нәтижелі болуын қамтамасыз етеді.
Топ ішіндегі психологиялық әсерді ең алғаш ғылыми түсіндіруге ХVIII
ғасырдың соңғы жылдарында Париждік дәрігер Ф.А.Месмер ниеттенген. Сол топ
ішінде ерекше, мистикалық атмосфера жасап, дәрігер мен науқастардың өзара
әрекеттестігінің әлеуметтік-психологиялық ықпалының әсерінен топтық емдеу
эффектісін көрсеткенді. Ал Х1Х ғасырдың орта кезінен бастап Европадағы
психиатриялық мекемелер гетеросуггестиялық, яғни бір адамның басқа адам
психикасы мен мінез-құлқына әсер ету, сендіру механизмдерін психологиялық
әсерде қолданып, топ ішінде гипноздың күшін пайдаланған.
Сау адамдардың өзіндік санасын дамытуға қолданылатын топтық әдістердің
функциялары мен механизмдерін әлеуметтік-психологиялық зерттеу Х1Х ғасырдың
соңында ХХ ғасырдың басында жүргізілді. Осыған орай әлеуметтану мен
психологияның қиылысуында жаңа ғылыми ұғымдар пайда болған. Біздің мәселеге
тікелей қатысы бар тренинг термині де сол кездің зерттеулерінде алғаш
қолданыла бастады. Тағы да аша түссек, топтық тренингтік әдістер термині
сау адамдармен психологиялық-сарамандық жұмыстағы әсерге қатысты болады.
А.Адлер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz