Орталық азия аймағындағы қытайдың экономикалық ұстанымдары

КІРІСПЕ

Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі. Кеңестер Одағының ыдырауы нәтижесінде тәуелсіздік алған Орталық Азияның жас мемлекеттері халықаралық қатынастардың субъектілері ретінде бүкіләлемдік сахнаға шығып, сыртқы әлемде жоғары мемлекетаралық дәрежеде байланыстар орнату мүмкіндігіне ие болды. Жаңа кезеңге аяқ басқан Орталық Азия өңірі геосаяси және геоэкономикалық ерекшеліктеріне қарай әлемнің ірі мемлекеттерінің назарын аударған стратегиялық маңызды аймаққа айналды. Бұл ең алдымен өңірдің Еуропа мен Азияны тоғыстырған қолайлы да тиімді географиялық орналасуы мен жер қойнауының пайдалы қазбалары, табиғи ресурстарға бай болуымен шарттасқан. Зерттеу өзектілігі, ең алдымен, Орталық Азия елдерінің геоэкономикалық жағдайымен тікелей байланысты. Орталық Азия аймағының «экономикалық алып» Қытай Халық Республикасымен көршілес болуы экономикалық жағынан аса маңызға ие.
Қытай Халық Республикасы мен Азия-Тынық мұхит аймағы мемлекеттерінің интеграциялық байланыстарының қырларын ашу және тараптар арасындағы өзара мүдделілікті анықтау бітіру жұмысының зерттеу нысаны болып табылады. Өзара қарым-қатынастар дамуының негізгі бағыттарын зерттеу, ірі державаларының бәсекелестігін, ынтымақтастығын талдау, келешегіне болжау жасау жұмыстың зерттеу пәні ретінде алынды.
Қытай Халық Республикасының Азия-Тынық мұхит аймағындағы интеграциялық ұстанымдарын анықтау, мүдделердің бағыттары мен сипатын жүйелі және кешенді түрде зерттеу бітіру жұмысының мақсаты болып табылады.
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін алға келесі міндеттер қойылды:
- Азия-Тынық мұхит аймағындағы интеграциялық үрдістерді зерттеу, халықаралық жүйесіндегі мемлекетаралық ұйымдардың АТА мемлекеттерімен өзара ынтымақтастығы мен келешегін анықтау;
- АСЕАН, АТЭЫ, ШАҚ аймақтық топтары мен Қытайдың саясатын ашып көрсету;
- Қытай мен АТА елдері арасындағы байланыстардың мәселелері мен болашағын сипаттау;
- АТА аймағындағы интеграциялық үрдістер шеңберінде Қытайдың АҚШ, Жапония, Ресей, Үндістан, КҰДР мемлекеттерімен байланыстарын талдау ;
- Қытай мен АТА елдері арасындағы интеграциялық байланыстардың негізгі себептерін аша отырып, объективті қорытынды жасау.
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері ХХ ғасырдың соңынан (1990жж. басынан) ХХІ ғасырдың қазіргі кезеніне дейінгі аралықты қамтиды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысындағы міндеттерді орындау үшін келесі топтарға біріктіруге болатын кең ауқымды дерек көздері пайдаланылды.

Сілтемелер:
1. Программа сотрудничества между Республикой Казахстан и Китайской Народной Республикой на 2003-2008 годы. Экономическое сотрудничество Казахстана и Китая: сборник статей, документов. – Алматы – Урумчи. Май, 2004. – 230с
2. Совместная Декларация об основах дружественных взаимоотношений между Республикой Казахстан и Китайской Народной Республикой: сборник документов и материалов. – Пекин: Издательство «Синьхуа», 2001. – С.210
3. Приоритетные направления экономического сотрудничества Казахстана с Китаем. Экономическое сотрудничество Казахстана и Китая: сборник статей, документов. – Алматы-Урумчи. Май. 2004.- 180с.
4. ШЫҰ қатысушы мемлекеттер Үкіметтерінің арасындағы аймақтық экономикалықынтымақтастықтың негізгі мақсаттары мен бағыттары және сауда мен инвестиция саласындағы қолайлы жағдай жасау жөніндегі процесті іске қосу туралы меморандум // Егемен Қазақстан. – 2001. – 18 қыркүйек.
5. Совместное коммюнике между правительством Китайской Народной Республики и правительством Республики Узбекистан. 04.11.2007. // www.uz.china-embassy.org
6. О делимитации и демаркации государственной границы между Кыргызской Республики и Китайской Народной Республикой // www.sk.kg
7. Қытай Халық Республикасы Үкіметі мен Қазақстан Республикасының Үкіметі арасындағы қазақстандық жүктерді өңдеу мен тасымалдау үшін Қытайдың Ляньюньган теңіз портын пайдалану жөніндегі келісім. 11. 09.1995 // www.kz.china-embassy.org
8. Китайско-узбекское совместное коммюнике. 13 марта 1992 года. Пекин // www.uz.china-embassy.org
9. Н.Ә.Назарбаев. Сындарлы он жыл. – Алматы: Атамұра, 2003. – 239б.
10. Токаев К. Под стягом независимости. – Алматы: Білім,1997. – 735с.
11. Ниязов С. Внешняя политика нейтрального Туркменистана. – Ашхабад, 1999. – 175с.
12. Министр Қ. Тоқаевтың «Егемен Қазақстан» және «Казахстанская правда» газеттерінің тілшілеріне берген сұхбаты (02.02.1999 ж.) // Дипломатия жаршысы. – 1999. - №1. – 23б.
13. Қытай Халық Республикасының Премьері Ли Пэннің Қазақстан Республикасына сапары (24-26.09.1997 ж.) // Дипломатия жаршысы. – 1997. - №4. – 35б
14. Қазақстан Республикасының Қытай Халық Республикасындағы Елшісі Қ. Сұлтановтың ҚазААГ-тың Пекиндегі тілшісіне берген сұхбаты // Дипломатия жаршысы. – 1999. - №4. – 51 б.
15. Ху Цзиньтао. Развивать отношение дружбы и сотрудничества с Узбекистаном // Жэньминь Жибао 15.06.2004; Эксклюзивное интервью МИД Узбекистана Садыка Сафаева газете «Жэньминь Жибао». 09.01.2004
16. Қытай төрағасы Цзян Цзэминнің Тәжікстанға сапары // Синьхуа агенттігі. – 2000. - 4 шілде.
17. Узбекистан был и будет для Китая дружественным и надежным партнером – Эксклюзивное интервью И.А. Каримова «Жэньминь Жибао»13.12.09.
18. Встреча глав государств Туркменистана и Китая. // www.report-kg.org
19. Интервью с Министром иностранных дел Таджикистана Хамрохон Зафири. 18.01.10 // www.taj-news.org
20. Совместное заявление КНР И Туркменистана. 29.08.2008. // www.china-embassy.org
21. Председатель КНР Ху Цзинтао провел встречу с президентом Туркменистана. 14.12.2009. // www.turkmen-news.org
22. Н.А. Назарбаев. Выступление на 17 пленарном заседании Совета иностранных инвесторов (Усть-Каменогорск, 15 июня 2007 года. // www.akorda.kz.
23. Центральная Азия и Кавказ. 1997-2009
24. Азия и Африка сегодня. 2001-2008
25. Казахстан и современный мир. 2000-2008
26. Казахстан в глобальных процессах. 2005-2007
27. Аналитик. 2000-2009
28. Континент. 1999-2009
29. Мировая экономика и международные отношения. 2001-2007
30. Независимая газета. 2000-2008
31. Известия. 2001-2007
32. Время. 2004-2007
33. Нейтральный Туркменистан. 2001-2007
34. Central Asia`s Affairs. 2004-2007
35. Егемен Қазақстан 1999-2005
36. КАЗИНФОРМ
37. ИТАР –ТАСС
38. РИА Новости және т.б.
39. Ашимбаев М.С. Современная геополитическая ситуация в Центральной Азии в контексте мировых и региональных держав // Казахстан в глобальных процессах. – 2005. - №2. – С.6-14.
40. Ашимбаев М. С Центральная Азия до и после 11 сентября: геополитика и безопастность.- Алматы, 2002
41. Лаумулин М.Т. Центральная Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике. Т5: Центральная Азия в 21 столетии – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2009. – 440 с.
42. Лаумулин М.Т. Отношения стран Центрально Азии с Россией и Европой на фоне усиления влияния Китая в регионе // www.iwep.kz
43. Каукенов А.С. Интересы Китая в Центральной Азии. 09.02.2009 // www.iwep.kz
44. Каукенов А.С. Китай в ХХІ веке: актуальные тенденции развития ключевых сфер жизни/ колл.авт. Под.ред. А.С. Каукенова. – Алматы: Центр по изучению Китая при ИМЭП, 2008. Т1: Становление мирового лидера. – 400 с.
45. Каукенов А.С. Интересы Китая и Индии в Центральной Азии. 22.09.2008 // www.iwep.kz
46. Кукеева Ф.Т. Центральная Азия: к вопросу о геополитических перспективах развития региона. // Вестник КазНУ им. аль- Фараби. – 2006. – №4 – С. 29-33.
47. Мүсіреп Ғ. Ежелгі Қытаймен жаңаша қатынас // Егемен Қазақстан. – 2002. – 25 желтоқсан
48. Мүсіреп Ғ. Ертіс енді еркін ағатын болады // Егемен Қазақстан. – 2001. – 14 қыркүйек.
49. Нестеренко С. Казахстан – Китай: новый импульс стратегическому партнерству // Казахстанская правда. – 2003. – 4 июля.
50. Сыроежкин К.Л. Взаимоотношения Китай с Государствами Центральной Азии // Казахстан-Спектр. – 1999. - №1 (11). – С.86.
51. Сыроежкин К.Л. Китай и Центральная Азия: политические отношения и торгово-экономическое партнерство // Казахстан-Спектр. – 1997. – №1-2. – С.103-118.
52. Сыроежкин К. Проблемы регионального сотрудничества между Китаем и странами Центральной Азии // www.iwep.kz.
53. Султанов Б. Сотрудничество Казахстана и Китая в сфере транспорта // www.iwep.kz.
54. Казанцев А.А. «Большая игра» с неизвестными правилами: мировая политика и Центральная Азия. – Москва: Наследие Евразии, 2008. – С.223-231
55. Кузнецов В.С. Цинская империя на рубежах Центральной Азии. – Новосибирск, 1983. – С.117.
56. Лю Цинцай. Современная внешняя политика Китая и китайско-российские отношения // Проблемы Дальнего Востока .- 2004. - №5. – С54.
57. 下衣衫。发展中的“上海五国”机制//国际问题研究.-2001.- №3.-36页.
58. 星光称，薛君度。中国与中亚。北京：社会科学文献出跋涉，1999。 - 270页。
59. Дун Сяонян. Энергетическая стратегия Китая и сотрудничество со странами Центральной Азии // www.iwep.kz
60. Абдулло P. Таджикистан в ожидании инвестиций. Сборник материалов «Экономические стратегии – Центральная Азия. Под ред. Рашид Г. Абдулло. Душанбе: 2008. – c.62-63
61. Олимова С.К. Образ Китая в Таджикистане. В кн.: Центральная Азия – Китай: состаяние и перспективы сотрудничества // Алтайский государственный университет; под.ред В.И. Моисеев. – Барнаул:Азбука, 2006.- 470с.
62. Сафаров C. Таджикистан и Китай: динамика взаимовыгодного сотрудничества // www.iwep.kz
63. Мамбеталиев Мурат. Кыргызская Республика и КНР: реальность и перспективы // Этнический мир. Информационно-аналитический бюллетень. №13 // www.assamblea.kg/em13_enfl.htm
64. Мамбеталиев Мурат. Китай надеется на восстановление порядка в Киргизии 08.04.2010. Источник: rosbalt.ru
65. В.Парамонов, А.Строков, О.Столповский. Внешняя политика государств Центральной Азии в отношении Китая. 05.11.2008 // www.easttime.ru
66. В.Парамонов, А.Строков, О.Столповкий. Экономическое присутствие Китая в Узбекистане // www.analitika.org
67. В.Парамонов, А.Строков, О.Столповский. Экономическая политика Китая в Центральной Азии. 24.03.10 // www.easttime.ru
68. Китай и страны Центральной Азии в современных геополитических реалиях. Сборник статей. / под.ред. Л. Музапаровой. – Алматы: Центр по изучению Китая при ИМЭП, 2008. – 130 с.
69. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы қатынастар. http://portal.mfa.kz
70. Джаббаров С. Продолжается официальный визит премьер-министра Ли Пэна в Центральную Азию // Народное слово. – 1994. – С.11
71. Курбанов С. Новый этап в развитии отношнний // Правда Востока. – 1996. – 4 июля.
72. Дурдыев С. Китай – пробуждение гиганта // Нейтральный Туркменистан. – 2002. – 5 января.
73. Галуничев А. В Китай – с визой // Слово Кыргызстана. – 2003. – 15 июня.
74. Слащева Т. Развивая политический диалог // Слово Кыргызстана. – 2004. – 25 сентября.
75. Узбекско-китайское сотрудничество поднимается на новый уровень // www.fmcoprc.gov.hk/chn
76. Токмаков А. Судьба Курманбека Бакиева решается в Казахстане. 16.04.10 Бишкек // http://pravda.kg/index.php?newsid=791
77. Резникова О. Центральная Азия и Азиатско-тихоокеанский регион // МЭМО. – 1999. - №4. – С.100-108.с.102
78. Чеботарев А. Казахстан: проблемы и песпективы выбора приоритетного маршрута экспорта нефти // Центральная Азия и Кавказ. – 2001. - №3 (15). – С.39.
79. Бабак В. Астана в треугольнике Москва-Вашинтон-Пекин // Центральная Азия и Кавказ. – 2000.- №1 (7). – С.176.
80. Галаджий И. Внутренний рынок Китая становится все более привлекательным для России и ряда стран СНГ // Нефть России . – 2000. -№2. С.6.
81. Юданов Ю. Центральная Азия – новый фаворит иностранных инвесторов // МЭМО. – 2000. -№3. – С. 72-79.
82. Политика КНР на современном этапе: реалии и перспективы. Научное издание. – Алматы: Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан, 2005. – 231 с.
83. Казахстан и Китай летом 2004 года начнут строительство экспортного нефтепровода // www.rusenergy.com/newssystem/opened/37/20040127/406060.htm
84. Ерболұлы Р. Атасу- Алашанькоу аса маңызды жоба // Жас Алаш. – 2004. – 2 қазан.
85. СНПС-АктобеМунайГаз и Актюбинская область подписали меморандум о сотрудничестве. 2005.03.27 // http://kz.chineseembassy.org/rus/xwdt/t190090.htm
86. Оралбай Әмір. «Қара алтынның» қадірі. «СНПС-АқтөбеМұнайГаздың» өндірілген өнім ауқымын арттыруына септігін тигізіп отыр // Егемен Қазақстан. – 2005. – 10 наурыз
87. Покровский С. Недешево, но сердито // Нефть и газ. – 1999. - №4. С.140-144.
88. 刘琴键。世纪之交的中国与中亚国家的经贸关系//东欧中亚研究。- 1995。№6。 - 49页.
89. Независимая Центральная Азия. // Панорама. – 2000. – 3 декабря.
90. Главным торговым партнером Китая в Центральной Азии является Казахстан // Астана. КазААГ. – 2001. – 2 апреля.
91. Торгово-экономическое сотрудничество // Панорама. – 2005. – 8 июля.
92. Казахстанско-китайское сотрудничество в транспортной сфере играет важную роль в двусторонней торговле // Агенство Синьхуа. – 2005. – 30 августа. http://mailserver.belta.by/huachi.nsf
93. Намазбеков М.Н. Торгово-экономическое сотрудничество сотрудничество Казахстана с Китаем как фактор обеспечения безопасности в Центральноазиатском регионе // аналитическое обозрение. – 2003. - №4. – С.21
94. Железная поступь «Шелкового пути» // www.transsystem.kz/rus/mdl_arch_year.asp?idx=20&i=557⟨-rus
95. Мамбеталиев Мурат. Кыргызская Республика и КНР: реальность и перспективы // Этнический мир. Информационно-аналитический бюллетень. №13 // www.assamblea.kg/em13_enfl.htm
96. Особенности и специфика китайской дипломатии в новых условиях // http://kz.china-embassy.org/rus/xwdt/t160393.htm
97. Узбекистан-Китай: новый этап сотрудничества // www.uzbekistan.cn/cgi-bin/viewnews.cgi?id=EEEZuFEyVZfvuPOPsj
98. 中立的土库马尼斯坦：对外关系// http://www.shz.ec.cn
99. Республика Туркменистан внешняя политика. Сборник матер.науч.конф. 11.12.09 // www.turkmenreport.org
100. Сидоров О. Китай в 21 веке ничинает постепенно вовлекать в свои национальные проекты республики Центральной Азии. 17.07.07. // www.easttime.ru
101. Ақатаева А. Қытай-Қазақстан инвестициялық ынтымақтастық мәселесі // Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. 2005. №2(31). С 17-23.
102. Казахстан и Китай создали совместный фонд прямых инвестиций. Казахстан сегодня. – 2009 год, 26 мая.
103. Наз Назар. Инвестировать в Туркменистан все еще рисковано. "Business Week", 5 февраля 2010 года. Источник "Zpress.kg".
104. Довран Оразклычев. Новый президент, новый курс. 13.04.2009 // www.uzbek-report.org
105. Ж.Турусбекова. Китайский вектор в кыргызской экономике. «Газета». - №2(21). – 2009 год 24 ноябрь
106. Развитие высокоскоростной магистрали – новый шанс для инвесторов // Сообщение информационного агентства Цзинчуван. Чутятьдушибао (Ухань). 12.03.10.
107. Верхотуров Д. Китай создает Новый Шелковый путь // www.centrasia.ru/newsA.php?st=1268863140
108. Ходжаев А. О центральноазиатской политике КНР (на основе китайских инсточников). – Центральная Азия и Кавказ, 2007. №3, с.38
109. Каукенов А. Казахстан и Китай: состояние и перспективы сотрудничества // www.iwep.kz
110. Молдобаев А. Кыргызско-китайские отношения: политическая стабильность Кыргызстана и проблемы безопасности региона. 24.02.2009 http://russian.china.org.cn/russian/133859.htm
111. М. К. Бхадракумар. Незримая тень Китая за Кыргызстаном. "Asia Times", 20 апреля 2010 года.
112. Туркмения просит у Китая кредит с счет поставок газа. NEWSru.com // Экономика // 30 апреля 2010 г.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

І ДЕРЕКТЕР

1.1 Құжаттар

1. Китайско-узбекское совместное коммюнике. 13 марта 1992 года. Пекин // www.uz.china-embassy.org
2. Китайско-узбекское совместное коммюнике. 13 марта 1992 года. Пекин // www.uz.china-embassy.org
3. Қытай Халық Республикасы Үкіметі мен Қазақстан Республикасының Үкіметі арасындағы қазақстандық жүктерді өңдеу мен тасымалдау үшін Қытайдың Ляньюньган теңіз портын пайдалану жөніндегі келісім. 11. 09.1995 // www.kz.china-embassy.org
4. Программа сотрудничества между Республикой Казахстан и Китайской Народной Республикой на 2003-2008 годы. Экономическое сотрудничество Казахстана и Китая: сборник статей, документов. – Алматы – Урумчи. Май, 2004. – 230с
5. Приоритетные направления экономического сотрудничества Казахстана с Китаем. Экономическое сотрудничество Казахстана и Китая: сборник статей, документов. – Алматы-Урумчи. Май. 2004.- 180с.
6. Совместная Декларация об основах дружественных взаимоотношений между Республикой Казахстан и Китайской Народной Республикой: сборник документов и материалов. – Пекин: Издательство «Синьхуа», 2001. – С.210
7. Совместное коммюнике между правительством Китайской Народной Республики и правительством Республики Узбекистан. 04.11.2007. // www.uz.china-embassy.org
8. ШЫҰ қатысушы мемлекеттер Үкіметтерінің арасындағы аймақтық экономикалықынтымақтастықтың негізгі мақсаттары мен бағыттары және сауда мен инвестиция саласындағы қолайлы жағдай жасау жөніндегі процесті іске қосу туралы меморандум // Егемен Қазақстан. – 2001. – 18 қыркүйек.

1.2 Саяси қайраткерлердің сөздері, еңбектері, сұхбаттары

1. Интервью с Министром иностранных дел Таджикистана Хамрохон Зафири. 18.01.10 // www.taj-news.org
2. Встреча глав государств Туркменистана и Китая. // www.report-kg.org
3. Қытай төрағасы Цзян Цзэминнің Тәжікстанға сапары // Синьхуа агенттігі. – 2000. - 4 шілде.
4. Қытай Халық Республикасының Премьері Ли Пэннің Қазақстан Республикасына сапары (24-26.09.1997 ж.) // Дипломатия жаршысы. – 1997. - №4. – 35б
5. Қазақстан Республикасының Қытай Халық Республикасындағы Елшісі Қ. Сұлтановтың ҚазААГ-тың Пекиндегі тілшісіне берген сұхбаты // Дипломатия жаршысы. – 1999. - №4. – 51 б.
6. Министр Қ. Тоқаевтың «Егемен Қазақстан» және «Казахстанская правда» газеттерінің тілшілеріне берген сұхбаты (02.02.1999 ж.) // Дипломатия жаршысы. – 1999. - №1. – 23б.
7. Н.А. Назарбаев. Выступление на 17 пленарном заседании Совета иностранных инвесторов (Усть-Каменогорск, 15 июня 2007 года. // www.akorda.kz.
8. Н.Ә.Назарбаев. Сындарлы он жыл. – Алматы: Атамұра, 2003. – 239б.
9. Ниязов С. Внешняя политика нейтрального Туркменистана. – Ашхабад, 1999. – 175с.
10. Председатель КНР Ху Цзинтао провел встречу с президентом Туркменистана. 14.12.2009. // www.turkmen-news.org
11. Совместное заявление КНР И Туркменистана. 29.08.2008. // www.china-embassy.org
12. Токаев К. Под стягом независимости. – Алматы: Білім,1997. – 735с.
13. Узбекистан был и будет для Китая дружественным и надежным партнером – Эксклюзивное интервью И.А. Каримова «Жэньминь Жибао»13.12.09.
14. Ху Цзиньтао. Развивать отношение дружбы и сотрудничества с Узбекистаном // Жэньминь Жибао 15.06.2004; Эксклюзивное интервью МИД Узбекистана Садыка Сафаева газете «Жэньминь Жибао». 09.01.2004

ІІ Монографиялар, зерттеулер, мақалалар

1. Ашимбаев М.С. Современная геополитическая ситуация в Центральной Азии в контексте мировых и региональных держав // Казахстан в глобальных процессах. – 2005. - №2. – С.6-14.
2. Ашимбаев М. С Центральная Азия до и после 11 сентября: геополитика и безопастность.- Алматы, 2002
3. Казанцев А.А. «Большая игра» с неизвестными правилами: мировая политика и Центральная Азия. – Москва: Наследие Евразии, 2008. – С.223-231
4. Каукенов А.С. Китай в ХХІ веке: актуальные тенденции развития ключевых сфер жизни/ колл.авт. Под.ред. А.С. Каукенова. – Алматы: Центр по изучению Китая при ИМЭП, 2008. Т1: Становление мирового лидера. – 400 с.
5. Каукенов А.С. Интересы Китая и Индии в Центральной Азии. 22.09.2008 // www.iwep.kz
6. Кузнецов В.С. Цинская империя на рубежах Центральной Азии. – Новосибирск, 1983. – С.117.
7. Кукеева Ф.Т. Центральная Азия: к вопросу о геополитических перспективах развития региона. // Вестник КазНУ им. аль- Фараби. – 2006. – №4 – С. 29-33.
8. Лаумулин М.Т. Центральная Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике. Т5: Центральная Азия в 21 столетии – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2009. – 440 с.
9. Лаумулин М.Т. Отношения стран Центрально Азии с Россией и Европой на фоне усиления влияния Китая в регионе // www.iwep.kz
10. Мүсіреп Ғ. Ежелгі Қытаймен жаңаша қатынас // Егемен Қазақстан. – 2002. – 25 желтоқсан
11. Мүсіреп Ғ. Ертіс енді еркін ағатын болады // Егемен Қазақстан. – 2001. – 14 қыркүйек.
12. Нестеренко С. Казахстан – Китай: новый импульс стратегическому партнерству // Казахстанская правда. – 2003. – 4 июля.
13. Сыроежкин К.Л. Взаимоотношения Китай с Государствами Центральной Азии // Казахстан-Спектр. – 1999. - №1 (11). – С.86.
14. Сыроежкин К.Л. Китай и Центральная Азия: политические отношения и торгово-экономическое партнерство // Казахстан-Спектр. – 1997. – №1-2. – С.103-118.
15. Сыроежкин К. Проблемы регионального сотрудничества между Китаем и странами Центральной Азии // www.iwep.kz.
16. Султанов Б. Сотрудничество Казахстана и Китая в сфере транспорта // www.iwep.kz.
17. Дун Сяонян. Энергетическая стратегия Китая и сотрудничество со странами Центральной Азии // www.iwep.kz
18. Лю Цинцай. Современная внешняя политика Китая и китайско-российские отношения // Проблемы Дальнего Востока .- 2004. - №5. – С54.
19. 下衣衫。发展中的“上海五国”机制//国际问题研究.-2001.- №3.-36页.
20. 星光称，薛君度。中国与中亚。北京：社会科学文献出跋涉，1999。 - 270页。
21. Абдулло P. Таджикистан в ожидании инвестиций. Сборник материалов «Экономические стратегии – Центральная Азия. Под ред. Рашид Г. Абдулло. Душанбе: 2008. – c.62-63
22. Мамбеталиев Мурат. Кыргызская Республика и КНР: реальность и перспективы // Этнический мир. Информационно-аналитический бюллетень. №13 // www.assamblea.kg/em13_enfl.htm
23. Мамбеталиев Мурат. Китай надеется на восстановление порядка в Киргизии 08.04.2010. Источник: rosbalt.ru
24. Олимова С.К. Образ Китая в Таджикистане. В кн.: Центральная Азия – Китай: состаяние и перспективы сотрудничества // Алтайский государственный университет; под.ред В.И. Моисеев. – Барнаул:Азбука, 2006.- 470с.
25. В.Парамонов, А.Строков, О.Столповский. Внешняя политика государств Центральной Азии в отношении Китая. 05.11.2008 // www.easttime.ru
26. В.Парамонов, А.Строков, О.Столповкий. Экономическое присутствие Китая в Узбекистане // www.analitika.org
27. В.Парамонов, А.Строков, О.Столповский. Экономическая политика Китая в Центральной Азии. 24.03.10 // www.easttime.ru
28. Сафаров C. Таджикистан и Китай: динамика взаимовыгодного сотрудничества // www.iwep.kz

ІІІ Интернет ресурстары

1. www.assamblea.kg
2. www.china-embassy.org
3. www.uz.china-embassy.org
4. www.kz.chineseembassy.org
5. www.kg.china-embassy.org
6. www.tk.china-embassy.org
7. www.centrasia.ru
8. www.easttime.ru
9. www.fmcoprc.gov.
10. www.iwep.kz
11. www.khabar.kz
12. www.portal.mfa.kz
13. www.report-kg.org
14. www.rusenergy.com
15. www.shz.ec.cn
16. www.taj-news.org
17. www.turkmen-news.org
18. www.transsystem.kz
19. www.vostokpravda.ru
20. www.uzbekistan.cn
21. www.uzbek-report.org

Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 101 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

І ТАРАУ. ҚЫТАЙ МЕН ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ӨЗАРА ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫНЫҢ НЫҒАЮЫ
1.1 Қытай және орталықазиялық елдері арасындағы ынтымақтастығының
өзара мүдделері мен құқықтық негіздері ... ... ... ... . .8
1.2 Қытай мен Орталық Азияның энергетикалық саладағы
ынтымақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
1.3 Қытай және аймақ елдері арасындағы сауда-экономикалық саладағы
әріптестік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4 1

ІІ ТАРАУ. ҚЫТАЙ ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ЕЛДЕРІ АРАСЫНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯ МЕН
ТРАНЗИТТІК МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ ДАМУЫ МЕН БОЛАШАҒЫ.
2.1. Инвестиция саласындағы байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
2.2. Орталық Азия аймағының транзиттік потенциалы ... ... ... ... ... .63
2.3.Қытай мен Орталық Азия мемлекеттері ынтымақтастығының мәселелері
мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78

СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .86

КІРІСПЕ

Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі. Кеңестер Одағының ыдырауы
нәтижесінде тәуелсіздік алған Орталық Азияның жас мемлекеттері халықаралық
қатынастардың субъектілері ретінде бүкіләлемдік сахнаға шығып, сыртқы
әлемде жоғары мемлекетаралық дәрежеде байланыстар орнату мүмкіндігіне ие
болды. Жаңа кезеңге аяқ басқан Орталық Азия өңірі геосаяси және
геоэкономикалық ерекшеліктеріне қарай әлемнің ірі мемлекеттерінің назарын
аударған стратегиялық маңызды аймаққа айналды. Бұл ең алдымен өңірдің
Еуропа мен Азияны тоғыстырған қолайлы да тиімді географиялық орналасуы мен
жер қойнауының пайдалы қазбалары, табиғи ресурстарға бай болуымен
шарттасқан. Зерттеу өзектілігі, ең алдымен, Орталық Азия елдерінің
геоэкономикалық жағдайымен тікелей байланысты. Орталық Азия аймағының
экономикалық алып Қытай Халық Республикасымен көршілес болуы экономикалық
жағынан аса маңызға ие.
Қытай Халық Республикасы мен Азия-Тынық мұхит аймағы мемлекеттерінің
интеграциялық байланыстарының қырларын ашу және тараптар арасындағы өзара
мүдделілікті анықтау бітіру жұмысының зерттеу нысаны болып табылады. Өзара
қарым-қатынастар дамуының негізгі бағыттарын зерттеу, ірі державаларының
бәсекелестігін, ынтымақтастығын талдау, келешегіне болжау жасау жұмыстың
зерттеу пәні ретінде алынды.
Қытай Халық Республикасының Азия-Тынық мұхит аймағындағы
интеграциялық ұстанымдарын анықтау, мүдделердің бағыттары мен сипатын
жүйелі және кешенді түрде зерттеу бітіру жұмысының мақсаты болып табылады.
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін алға келесі міндеттер қойылды:
- Азия-Тынық мұхит аймағындағы интеграциялық үрдістерді зерттеу,
халықаралық жүйесіндегі мемлекетаралық ұйымдардың АТА
мемлекеттерімен өзара ынтымақтастығы мен келешегін анықтау;
- АСЕАН, АТЭЫ, ШАҚ аймақтық топтары мен Қытайдың саясатын ашып
көрсету;
- Қытай мен АТА елдері арасындағы байланыстардың мәселелері мен
болашағын сипаттау;
- АТА аймағындағы интеграциялық үрдістер шеңберінде Қытайдың АҚШ,
Жапония, Ресей, Үндістан, КҰДР мемлекеттерімен байланыстарын
талдау ;
- Қытай мен АТА елдері арасындағы интеграциялық байланыстардың
негізгі себептерін аша отырып, объективті қорытынды жасау.
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері ХХ ғасырдың соңынан (1990жж.
басынан) ХХІ ғасырдың қазіргі кезеніне дейінгі аралықты қамтиды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысындағы міндеттерді
орындау үшін келесі топтарға біріктіруге болатын кең ауқымды дерек көздері
пайдаланылды.
Деректердің бірінші тобын екіжақты және көпжақты сипаттағы
диломатиялық құжаттар және мемлекет деңгейіндегі заң актілері, біріккен
мәлімдемелер құрайды [1-8]. Қытай мен Азия-Тынық мұхит елдері арасындағы
саяси және экономикалық ынтымақтастықты анықтау үшін Қытайдың аймақтың
жекеленген мемлекеттерімен жасаған бірлескен мәлімдемелері, заң актілері,
ортақ экономикалық келесімдері қарастырылды. Екіжақтық құжаттарды қарастыра
аймақ елдері мен Қытай арасындағы байланыстардың жылдан-жылға дами түскенін
байқауға болады.
Деректердің екінші тобына Қытай мен Азия-Тынық мұхит елдері
президенттерінің, сыртқы істер министрлері мен елшілерінің еңбектері,
сөйлеген сөздері мен сұхбаттары жатқызылды [9-22]. Бұл дерек көздерінде
мемлекет басшыларының аймақтық саясаттағы ұстанымдары мен экономикалық
мүдделері көрініс тапқан.
Деректердің үшінші тобын зерттеу жұмысының тақырыбына тікелей
байланысты мәселелерді қамтушы бұқаралық ақпарат құралдарының, мерзімдік
басылымдардың және ақпараттық агенттіктердің материалдары құрайды [23-38].
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Қазіргі таңда Азия-Тынық мұхит аймағы
ірі державалар үшін саяси және экономикалық қызығу нысанына айналды. Азия-
Тынық мұхиты аймағының мемлекетаралық қатынастарының саяси біртұтас жүйе
ретінде қалыптасуы ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін басталып, 60-шы жылдарға
дейін жалғасты. Әрине бұл үдеріс тарихи дамудың алғышарттарымен айқындалған
болатын. 1947 жылдан бері өткен 60 жылда Азия –Тынық мұхиты аймағы әлемдік
экономиканың шикізат көзінен оның қуатты да пәрменді күшіне айналып
көптеген еңбектер жарық көрді.

Александрова Н.А., Кюзаджан А.С., Бажанов Е.П.
АТА-дағы ынтымақтастық және қауіпсіздік мәселелері туралы қытайлық
ғалымдары Египет және Түркиядағы ҚХР-дің бұрынғы елшісі Чжан Шилян және Дин
Куйсун ақпараттарында ХХІ ғасырдың басындағы Азия-Тынық мұхит аймағындағы
қауіпсіздіктің келешегі мен АСЕАН аймақтық форумының қарсы шығу
жағдайындағы жетістіктерін ашуға бағытталған.

Қазақстандық автор М.Ашимбаев [39-40] еңбегі Орталық Азиядағы әлемдік
державалардың геосаяси, экономикалық мүдделері мен стратегияларын ашуға
бағытталған. Әсіресе күштер орталығы арасында шиеленісе түскен бұл
аймақтағы Қытайдың ықпал етуін сақтау мақсатында құрған стратегиясының
негізгі бағыттары анықталады. Сонымен қатар Қытай мен Орталық Азия
мемлекеттерімен ынтымақтастығы жолында кедергі келтіруші нақты мәселелер
жұмыста жан-жақты сарапталып, Қытайдың сыртқы саяси басымдылықтары Орталық
Азия мемлекеттерімен тұрақты қарым-қатынастар орнатуға бел байлауының басты
себептері айқындалған.
М. Лаумулиннің [41-42] еңбектері Орталық Азиядағы геосаяси жағдайды
толығымен сараптауға арналған. Еңбектерде Орталық Азияда жүріп жатқан
үрдістерге батыстық зерттеушілердің берген көзқарастар тұсынан ұсынылған
түйіндер мен сараптамаларға кең ауқымды шолу жасалады. Жұмыстарда аймақтың
жаңа геосаяси жағдайы, жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуымен түйіндес
қауіпсіздік, интеграция, саяси және экономикалық даму мәселелері қамтылады.
Маңыздылығына орай аймақтағы Ресей, АҚШ, Қытай және Еуропалық Одақ секілді
алыптардың мүдделері анықталады. Соның ішінде еңбектерде батыстық
зерттеудегі Қытайдың аймақ елдерімен қатынастарының сипаты және ресейлік
саясаттанушылардың көзқарасындағы Орталық Азия бейнесін тануға көмектеседі.

Сонымен қатар, отандық зерттеушілер біріту жұмысына қосымша мәліметтер
ретінде А.С. Каукенов [43-45], Ф.Т. Кукеева [46], Ғ.Мүсірептің [47-48],
С.Нестеренко [49], еңбектері де қолданылды.
Сонымен қатар, өз еңбектерін Орталық Азиядағы қауіпсіздік
мәселелеріне, Қытай мен аймақ елдерінің сауда-экономикалық байланыстарына,
аймақтық ынтымақтастыққа арнаған К.Л. Сыроежкин [50-52] еңбектері де Қытай
және Орталық Азия елдері арасындағы байланыстарды терең ашуға мүмкіндік
берді.
Қазақстандық Б. Султанов [53] еңбегінде КСРО құлағаннан кейінгі
Орталық Азия аймағы елдерінің сыртқы саяси байланыстардың және
экономикалық жүйенің қалыптасуы барысындағы Ресей, Қытай, АҚШ және тағы
басқа алыптардың белсенді әрекеттерінің астарлары ашылған. Сонымен қатар,
Қазақстан мен Қытай арасындағы экономикалық байланыстарға арналған
еңбектері бітіру жұмысына көмек болды.
Зерттеу тақырыбын ашуда бірқатар ресейлік және қытайлық авторлардың
еңбектерін пайдалану Қытай Халық Республикасының Орталық Азия аймағындағы
мүдделері мен өзара байланыстардың тиімділігін тереңірек түсінуге мүмкіндік
берді.
Ресейлік автор А.А.Казанцевтің [54] еңбегіндегі Орталық Азия аймағы
және оған деген шетелдік державалардың ұстанымдары келтірілген және
аймақтың бүгінгі күнгі дамуына әсер ететін кейбір факторлар ашылған.
Олардың ішінде өңірдегі Қытайдың экономикалық мүдделері, өзара сауда-
экономикалық байланыстар мен ынтымақтасу тұстарын анықтау орын алған.
Әсіресе Қытайдың осы аймақтағы сыртқы саясатының тетіктерін аша отырып,
өзгерістерге ұшыраған қатынастарға талдау жасалған.
В.С. Кузнецовтың [55] еңбегіндегі келтірілген Кеңестер Одағы
кезіндегі Орталық Азия елдерінің Қытаймен жасаған байланыстары, сол
уақыттағы экономикалық ынтымақтастықтары қазіргі күнгі байланыстармен
салыстыруда бітіру жұмысын жазудағы негізгі дереккөздердің бірі болды.
Қытайлық еңбектерден Қытай мен Ресейдің Орталық Азия аймағындағы
қимылдарын және оның аймақ елдеріне әсерін зерттейтін Лю Цинцай [56]
еңбегі пайдаланылды.
Сонымен қатар, Қытай мен Орталық Азия елдерінің Шанхай Ынтымақтастығы
Ұйымы шеңберіндегі ынтымақтастығы және Қытайдың аймақ елдерімен
экономикалық қатынастарға ден қоятын Сиа Ю Шань [57] еңбектері, Орталық
Азияның алғаш тәуелсіздік алғаннан кейінгі өмірі, Қытаймен алғашқы
қатынастарды сипаттаған Синь Гуан Чэн мен Сие Джин Ду [58] еңбектері
қолданылды. Аталған еңбектердің алғашқысында ұйым шеңберіндегі инвестиция,
гуманитарлық, экономикалық, саяси, мәдени, әскери байланыстарды терең
зерттеген. Ал, екінші еңбекте сауда-экономикалық байланыстардың құрылымына
зер салынып, посткеңестік кезең мен тәуелсіздік алған жаңа ортаазиялық
мемлекеттер мен Қытайдың ынтымақтастықтары ашық көрсетілген.
Қытай мен Орталық Азия республикаларының энерегетика саласындағы мен
Қытайдың жалпы энергетикалық стратегиясына ден қойған, оның аймақ елдері
үшін оңы мен солын зерттеген Қытай Халық Республикасындағы Ресей, Шығыс
Еуропа және Орталық Азияны зерттеу институтының директоры Дун Сяоянның [59]
еңбетері де біріту жұмысына арқау болды.
Ортаазиялық зерттеушілерден тәжікстандық Рашид Абдулло [60] өз
еңбектерінде Орталық Азия мен Қытайдың экономикалық байланыстарын кеңінен
ашып, Тәжікстан мен Қытай арасындағы инвестициялық байланыстарға
зерттеулерін арнаған.
Ал, С.К. Олимова [61] еңбегінде Тәжікстан Қытай қатынастарының басым
тұстары туралы айтылған. Автор екі ел ынтымақтастығының келешегі мол
бағыттарына баға беріліп, туындаған мәселелерге саяси сараптама жасаған.
Жалпы жұмыс Тәжікстан мен Қытай Халық Республикасы арасындағы ерекше
байланысты анықтауда мәнге ие.
Біріту жұмысына пайдаланылған тағы да бір Тәжікстандық стратегиялық
зерттеулер институтының қызметкері С.Сафаровтың [62] еңбектері болып
табылады. Ол Қытайдың Орталық Азиядағы және Тәжікстанда болуын, оның
мақсаттары мен мүдделерін жан-жақты зерттеуге арналған. Оның еңбегі екі
жақты саяси қатынастарға және Қытайдың жалпы аймаққа деген мүдделеріне
сараптама жасауға үлкен мүмкіндік береді.
Қырғызстандық зерттеуші М.Мамбеталиевтың [63-64] еңбектерінде
Қырғызстан мен Қытай арасындағы ынтымақтастықтың болшағы мен мәселелері
зерттелген жәнеде қазіргі күнгі Қырғызстанның жағдайы мен оған қатысты шет
мемлекеттердің ұстанымдары келтірілген.
Өзбекстандық В. Парамоновтың [65-67] еңбектері Қытай мен Орталық Азия
мемлекеттерінің энергетика, сауда-экономикалық, транспорт және инвестиция
саласындағы ынтымақтастығында қазіргі таңдағы жағдайы мен туындап отырған
мәселелерді анықтауда үлкен көмегін тигізді. Еңбектерде мемлекеттердің
экономикаларында тарихи себептермен қордаланған басты мәселелер талқыланып,
шешу жолдары анықталады. Қытайдың Орталық Азиялық мемлекеттермен өзара
тәуелділігінің арта түсетіндігін көрсетіледі.
Бітіру жұмысының әдістемелік негізі
- Екі жақты қарым-қатынастың экономикалық саладағы дамуын
деңгейін, өсу динамикасын, мәселелері мен болашағын анықтауға
мүмкіндік беретін талдау әдісі;
- Қытай мен Орталық Азия елдерінің халықаралық аренадағы орны мен
аймақтық дәрежедегі байланыстарының тиімділігін анықтайтын
салыстырмалық тәсілі. Бұл тәсіл аймақ елдерінің Қытайға қатысты
сыртқы экономикалық саясатының ерекшелігін анықтауға мүмкіндік
береді;
- Баспасөз беттеріндегі материалдар негізінде Қытай Халық
Республикасының аймақ елдерімен жекелеген қарым-қатынасының
орнауы, дамуы және екі жақтағы қатынастардағы келеңсіз жағдайлар
тудыратын факторларды анықтап, мәнін ашуда бақылау және
қадағалау әдісі;
- Екі жақты қатынасты зерттеуде негізінен деректік сипаттағы
мемлекет қайраткерлерінің сөздерін, олардың саяси мәні бар
баяндамаларын және екі ел арасында жасалған келісімшарттардың,
хаттамалардың мазмұндарын саралауда қолданылатын жүйелеу әдісі.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы: Қытай Халық Республикасы мен Орталық
Азия елдері арасындағы экономикалық ынтымақтастықтың жаһандану жағдайында
қалыптасуы мен даму барысын, мәселелері мен болашағы жүйелі түрде
талқыланды. Экономикалық байланыстардағы Қытайдың Орталық Азия үшін,
Орталық Азияның Қытай үшін маңызы зерттелді.
Сонымен қатар, энергетика, инвестиция, сауда-экономикалық, транзит
саласындағы ынтымақтастықтың негізгі бағыттары, сипаты мен ерекшеліктері,
болашақтағы мүмкіндіктері анықталды.
Зерттеу жұмысының қолданыстық маңыздылығы оның өзектілігі мен
қолданбалы сипатына тікелей байланысты. Зерттеу жұмысының материалдары
Орталық Азия аймағын зерттеушілерге, Қытай Халық Республикасының ОА-ғы
сыртқы саясатын зерттеуге қызығушылық танытқан мамандарға маңызы зор.
Сонымен қатар, зерттеу жұмысының негізгі жағдайларын халықаралық
қатынастар, аймақтану мамандықтарының оқу процесінде, жоғарғы оқу
орындарында дәрістік материал жасауда пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдамалар:
Еуразия құрлығының жүрегі, ХХ ғасырдың аяғында тәуелсіздікке қол
жеткізген Орталық Азия елдері батыс пен шығысты байланыстыратын көпір
болып табылады. Бұл аймақта көпетеген державалардың мүдделері түйіскен.
Соның бірі аймақ көршісі – Қытай Халық Республикасы. ҚХР-дың аймақтағы
экономикалық ұстанымдары келесі факторларға негізделген: ОА-да өз ықпалын
күшейтіп, Шыңжаң мен батыс аудандардың дамуына жол ашу; сауда-экономикалық
байланыстарды нығайта, аймақтың энергетикалық ресурстарына қол жеткізу;
аймақтың транзит жолдарын пайдалана Иранға, одан әрі Еуропаға нарықтарына
шыға алатын транспорттық дәліз жасау. Қытай үшін аймақтың маңыздылығы
энергетика ресурстарына ғана емес, жалпы аймақ экономикасының бағыттарына
үстемдік орнатуға негізделген.
ОА елдері мен ҚХР арасында энергетика, сауда-саттық, инвестиция
саласындағы қатынастар нығаюда. Бұл қатынастарға аймақ ішіндегі саяси
тұрақсыздықтың, парақорлықтың, энергетикалық ресурстарға қатысты ұлы
державалардың бәсекелестігі, кедергі келтіреді.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім, екі
тараудан, қорытындыдан, сілтемелерден және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Көлемі 89 беттен құралады.

І ТАРАУ ҚЫТАЙ МЕН ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ӨЗАРА ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫНЫҢ НЫҒАЮЫ.

1.1 Қытай және орталықазиялық елдері арасындағы ынтымақтастығының
өзара мүдделері мен құқықтық негіздері.
Орталық Азия аймағы өзінің географиялық, экономикалық, ұлттық, тарихи,
мәдени және тағы басқа факторларының қызметіне сәйкес геосаяси және
геоэкономикалық жағынан өзіндік ерекшеліктерге ие аймақ болып табылады. Ең
алдымен, ол географиялық жағынан батыстағы Еуропа мен шығыстағы Азияның,
солтүстіктегі Ресей мен оңтүстіктегі ислам әлемінің тоғысқан жерінде
орналасқан. Сондықтан да аймақтың стратегиялық маңызы өте зор. Екіншіден,
тікелей теңізге шыға алмайтын құрлық ортасындағы аймақ, әлемнің басқа
аймақтарына тек көрші мемлекеттер арқылы ғана шыға алады, сондықтан
көршілес елдермен байланыс орнатудың маңызы зор. Үшіншіден, аталмыш аймақ
табиғи ресурстарға өте бай, оның ішінде әсіресе табиғи газ, мұнай, түсті
металдар және тағы басқа пайдалы қазбалар көздері бар. Ауыл шаруашылығы
саласында мақта, астық, көкөніс және тағы басқа экономикалық дақылдарды
дамытудағы жағдайы айтарлықтай жақсы, сондықтан едәуір зор экономикалық
потенциалға ие. Төртіншіден, ұлттық, діни, мәдени жағынан алғанда бұл аймақ
өзіне тән ерекшеліктерге ие, түркі және ислам мәдениетімен дәстүрлі
байланысы зор, оған қоса батыс пен шығыс мәдениеттерінің қосылған ықпалы
бар.
Көптеген жүзжылдықтар бойы Орталық Азия республикалары мен Қытайдың
арасында көпжақты мәдени, ғылыми, экономикалық байланыстар қалыптасқан
болатын. Орталық Азия сонау Ұлы Жібек жолы кезеңінен бастап Қытай мен
Еуропа арасындағы көпір қызметін атқарып келді және қазіргі уақытта сол
қызметін жалғастыруда.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Орталық Азия Ресей империясы құрамына
кіріп, Қытаймен байланыстары суыды. 1991 жылы Орталық Азия елдерінің
тәуелсіздік тұғырын иеленгеннен кейін, аймақтың жаңа тәуелсіз елдері
халықаралық аренаға кіруге және алғашқы кезекте көрші елдермен
ынтымақтастықты бекітуге мүдделі болды. 90 жылдардың басында тараптар
арасындағы қатынастар ақ парақтан басталып, сыртқы саясаттың жаңа формалары
мен мазмұны пайда болды.
Қытай мен Орталық Азия республикалары арасындағы байланыстарға тоқтала
кетсек, оларды мынадай кезеңдерге бөлуге болады.
Бірінші кезең 1992-1995 жылдарды қамтыған. 90 жылдардың басында
Орталық Азия мемлекеттері ең алып аймақтық держава Қытай Халық
Республикасымен байланыс орнатудан бас тарта алмайтындығын түсінеді.
Себебі, Қытай ортаазиялық мемлекеттердің егемендігін мойындап,
дипломатиялық қатынастар орнатқан мемлекеттердің бірі болатын. Бірақ аймақ
елдері сыртқы саясатында алғашқы кезеңдерде Қытайдың орны мен артықшылығы
беймәлім болды.
Біріншіден, аймақ елдері сыртқы саяси қатынастарды бастау үшін өз
ішіндегі жүйелерді қалпына келтіріп алуы қажет болды, ең алдымен
экономикалық жүйені. Сол уақыттағы Орталық Азия елдері үшін экономикалық
дағдарыстан шығу жолындағы көмегін мәдени жағынан жақын Ресейден күткен
болатын. Ол уақытта дағдарыстық жағдайындағы Қытай көмекші роліне келмеген
еді, себебі ол уақытта Қытайдың өз экономикасы әлсіз болатын.
Екіншіден, Орталық Азия елдері ҚХР-на күмәнмен қараған болатын. Бұл
күмән Кеңес Одағы жылдарынан қалған қытайлық демографиялық және қытайлық
территориялық экспансия түсініктерінен қалған болатын.
Үшіншіден, Орталық Азия елдері тәуелсіздік алғаннан кейін өткен
социалистік дәуірден тез құтылып, жаңа дәуір бастағысы келді. Ал сол
уақытта ҚХР-да басқарушы топ әлі де коммунистік режимде болатын.
Нәтижесінде, 90 жылдардың басында аймақ елдері үшін қытай бағыты басым
болмады: олар КСРО ыдырағаннан кейінгі пайда болған мемлекет ішіндегі
мәселелерді шешумен айналысып жүрді.
Келесі екінші кезең 90 жылдардың ортасы мен соңын қамтиды. 90
жылдардың екінші жартысынан бастап Орталық Азия елдері сыртқы саясаттарында
Қытайға аса мән бере қарады. Ішкі жағдайдан пайда болған теріс әсерлер мен
Ауғанстандағы жағдайларғадың әсерінен Орталық Азия елдері аймақ
қауіпсіздігіне кепіл беретін шет мемлекеттерді іздей бастады. 90 жылдардың
екінші жартысында Ресей әскери және экономикалық жағынан әлсіз болып қала
берді. Аймақ елдері Қытайды аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі
перспективті сыртқы әріптес ретінде қарады, Пекинде өз тарапынан
қызығушылық білдіре бастады.
Сондықтан, 1996 жылы бұрынғы кеңестік республикалары мен Қытай
арасындағы 4+1 біріккен жұмысшы тобының шеңберінде Қытай Халық
Республикасымен институционалды ынтымақтастықта тәжірибе жинап үлгерген
Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан Пекиннің Шанхай бестігі аясында
әскери саладағы қауіпсіздік мәселелері бойынша аймақтық ынтымақтастықты
қалыптастыруда жаңа институтты құруды қолдады.
Одан кейін, 1999 және 2000 жылдары Өзбекстан мен Қырғызстан
территориясына Өзбекстанның ислам қозғалысы жауынгерлерінің басып кіруінен
кейін ортаазиялық мемлекеттер Қытаймен әскери ынтымақтастықты белсендірді.
Сонымен қатар, Орталық Азия республикалары мен Қытай Халық Республикасы
құқық қорғау органдары мен арнайы қызмет линиясы бойынша қарым-қатынастарды
реттеді. Бұл ОА елдерінің ұйғыр сепаратизміне, радикалды ислам
қозғалыстарына (Хизб ут-Тахрир аль-Ислами, Өзбекстанның ислам қозғалысы)
қатысуынан алшақтатты.
Қытаймен қауіпсіздік саласында белсенділік танытқан Қазақстан 90
жылдардың екінші жартысында Қазақстандағы ұйғыр ұлттық ұйымдарының қызметін
тоқтату ресми түрде бекітілді. Қытайдың сұрауы бойынша Қазақстан мен
Қырғызстаннан сепаратистік ұйымдар мүшелері шығарылып, ШҰАА-ға көмек
көрсетіп отырған ұйғыр қоғамдастығының қызметін тоқтатты.
Орталық Азия елдері үшін Қытайдың сауда-экономикалық салада маңызы
артты. Бұл Ресейден келетін дәстүрлі сауда-саттықтың тасымалдауының
тоқтауынан кейін орын алған. Қытай тауарларының сапасы төмен болғанымен
бағасы да арзан болды және халыққа таратылымы да көп болды. Қытаймен сауда-
саттықты пайдалана білген Қазақстан мен Қырғызстан, әсіресе Өзбекстанға,
реэкспорт жасап пайда таба білді. Сонымен қатар, аймақ елдері инвестор
ретінде Қытайға үміт арта бастады.
Аймақ елдері экономикалық-географиялық изоляциядан шығу ниетінде
Қытайды транспорттық-коммуникациялық саласында әріптес ретінде көреді. 1997
жылы Қытай ынтасы бойынша Қырғызстан мен Өзбекстан Қытай-Қырғызстан-
Өзбекстан теміржол магистралін салуға келісті. Осы жұмыстар мақсатында
ортақ жұмысшы сарапшы орталығы құрылып, аталған жобаның болашағын саралауға
кірісті. 90 жылдардың аяғында екі маршруттың болашағы бар деп табылды:
солтүстік (Қашғар – Торықарт – Арпа – Андижан) және оңтүстік (Қашғар –
Еркештам – Сары Таш – Ош – Андижан) және тағы басқа.
Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы қатынастардың үшінші кезең
2000 жылдан бастап қазіргі кезеңді қамтиды. Жаңа мыңжылдықтың басында
ортаазиялық республикалар мен ҚХР арасындағы екіжақты және көпжақты
ынтымақтастықты дамыту деңгейіне байланысты сыртқы саясатта қытай бағыты
басым болып есептелінді. Посткеңестік кеңістіктегі түрлі түсті революция
мен 2005 жылғы Қырғызстан мен Өзбекстандағы болған жағдайларға байланысты
Қытай мен Орталық Азия елдері байланыстарын нығайтты.
Сонымен қатар, 2001 жылы Шанхай бестігінің мүшелері – Қазақстан,
Қырғызстан және Тәжікстан, сонымен қатар, Өзбекстан Қытай инициативасы
бойынша жаңа көп салалы халықаралық ұйым – Шанхай Ынтымақтастығы Ұйымына
мүшелікке өтті. Бұл ортаазиялық республикаларға ұйым аясында даму жолын
ашты.
Жаңа мыңжылдықтың басталуымен ортаазиялық мемлекеттер мен ҚХР
арасындағы қауіпсіздік саласы бойынша ынтымақтастықтар екі жақты және
көпжақты қатынастарда жаңа серпінге ие болды. Аймақтағы 2005 жылғы
оқиғалардан кейін әскери саладағы ынтымақтастық шеңбері ұлғайды. Бірақ
қазіргі күні аймақ республикалары аймақтағы қауіпсіздік кепілдігі деп Ресей
мемлекетін қарастыруда, ал ҚХР мемлекетімен қатынастар қаржылық жағынан
артықшылықтарға ие.
Экономикалық қатынастарда аймақ елдері арасынан алға суырылып шаққан
Қазақстан Республикасы болды. Астана Пекинмен өзара қаржы құю механизмі
бойынша жобаларды 5 млрд. доллар көлемінде инвестициялау туралы келісті.
Бұл инвестициялар мұнай-газ саласына ғана емес, металлургия,
телекоммуникация, ақпараттық технология саласына да құйылған.
Мұнай-газ саласындағы маңызды серіктес ретінде Қытай Түркменстанды да
қарастырады. 2009 жылдан бастап Ашхабад пен Пекин Қазақстан мен Өзбекстан
территориясы арқылы өтетін газ құбыры арқылы газ тасымалдауда. Өзбекстан
Қытай инвестицияларын мемлекеттегі экономикалық объектілерді мемлекеттік
меншікке өткізу жобаларына аударғысы келеді. Бірақ Пекин Ташкенттің мұндай
жобаларына қаржы құюға асығатын емес.
Бұрынғыдай Қырғызстан ТМД елдеріне сауда-саттық көпір ретінде өз
қызметін атқаруда. Сарапшылар пікірі бойынша, қытай тауарларын ТМД елдеріне
тасымалдау Қырғызстанға жылына 250 млрд. доллар пайда алып келеді.
Тәжікстан мен Қытай қатынастары инвестиция мен біріккен кәсіпорындарға
негізделген. Қазіргі уақытта ҚХР-дың Экспорттық-импорттық банкі Зерафшан
өзеніндегі гидроэлектр станциясын қаржыландырумен айналысады [65].
Қазіргі күні Орталық Азияда Қытай Халық Республикасының белсенді
қимылдары көрінуде. Қытай өзінің экономикалық дамуы мен халықаралық
қатынастардағы саяси ықпалын барынша күшейтуде. Сонымен қатар, Орталық
Азияға жақындығын пайдалана отырып, осы аймақтағы оқиғалардың даму бағытын
анықтайтын мемлекеттер қатарына кіруге тырысуда.
Қытай Халық Республикасының Орталық Азиядағы стратегиясы Қытайдың
аймақтағы ұлттық мүдделерін жүзеге асыруға бағытталған. Бір айта кететін
жайт, Қытайдың стратегиялық мүдделеріне белгілі бір деңгейде аймақ
елдерінің мүдделері қарама-қайшы келуі мүмкін. Негізгі қауіп Қытай Халық
Республикасының Орталық Азиядағы басқа ойыншылармен бәсекеге түсуі, сонымен
қатар, ҚХР-дың ықпалына толығымен өтуі болып табылады.
Қытай Халық Республикасының Орталық Азияға қатысты стратегиясын
анықтайтын факторлар тобына тоқталатын болсақ.
Біріншіден жалпы фактор болып табылады. Ол Қытай Халық Республикасының
жаһандық сыртқы саяси стратегиясына негізделген.
1. Қытай Халық Республикасының дамуы мен модернизациялануына
жағымды халықаралық жағдайды қалыптастыру;
2. Қытай Халық Республикасының даму қарқынын тоқтату іс-қимылдарын
болдырмау;
3. Қытайдың энергетикалық ресурстарға қол жеткізуін диверсиялау;
4. Халықаралық аренада Тайванның оқшаулануын қамтамасыз ету;
5. Әлемдік Одақтастықты Қытай Халық Республикасының әскери
модернизациясы мен экономикалық өсімі басқа мемлекеттер
мүдделеріне қауіп төндірмеуге сендіру.
Факторлардың келесі тобы Қытай Халық Республикасы үшін аймақтың
маңыздылығын анықтайды. ҚХР-дың аймақтағы барлық іс-қимылдары өз пайдасының
қамы екендігін мынадан көруге болады:
1. Қытай Халық Республикасының батыс провинцияларының қауіпсіздігін
қамтамасыз ету. ҚХР Орталық Азияда өз ықпалын күшейтіп, Шыңжаң
мен батыс аудандарының дамуына жол ашу шарасын іске асыруда.
Өткендегі 10-14 наурыздағы Тибеттегі оқиғаларға байланысты
маңыздылығы артуда. Шыңжаң Ұйғыр автономиялы ауданының
қақтығыстық потенциалын ескере отырып, оған жақын орналасқан
Орталық Азия аймағының маңыздылығы артуда. Сонымен қатар,
Қытайдың Орталық Азиядағы геосаяси артықшылығы АҚШ-ты аймақтан
ысыруға мүмкіндік береді.
2. Қытай Халық Республикасының Орталық Азия елдерімен сауда-
экономикалық байланыстарын белсендіру Пекинге аймақтың
экономикалық және ресурстар потенциалын пайдалана отырып, батыс
территориясын дамытуға мүмкіндік ашады. Орталық Азия аймағы
нарығы ҚХР-дың батыс аудандарына сыртқы экономикалық
белсенділігін танытуға таптырмайтын жол болып табылады. Себебі
Қытайдың батыс аудандары теңіз коммуникацияларынан алшақ
орналасқандықтан әлемнің негізгі нарығына шығуда қиыншылықтары
бар. Орталық Азия мен Қытайдың батыс аудандарының етене сауда-
экономикалық қатынастары нәтижесінде ҚХР-дың Орталық Азиямен
жалпы сауда айналымының 80 пайызы Шыңжаң Ұйғыр Автономиялы
Ауданының (ШҰАА) еншісінде.
3. Орталық Азия аймағының энергетикалық ресурстары қазіргі табиғи
шикізатты қатты қажет етіп отырған Қытай үшін өте маңызды. Тағы
да Орталық Азия аймағының жақын орналасуы көмірсутектік
ресурстарды құрлықтық құбырлар арқылы жедел тасымалдауға
мүмкіндік береді. Аймақтың маңыздылығының тағы бір көрсеткіші
ортаазиялық магистралді Солтүстік Иранға дейін кеңейтуге
мүмкіндік бар.
4. Аймақтың транзиттік потенциалы. Орталық Азия Пекин үшін
құрлықтық жолмен Иранға, одан әрі Еуропаға шыға алатын
транспорттық коридор жасауға қолайлы. Құрлықтық магистралдар
Еуропаға өнімдер жеткізудің ұтымды, әрі уақытты үнемдеу жолы
болып табылады. Қытайдың Орталық Азияны экономикалық жағынан
пайдалануы аймақтың сыртқы жағдайға бейімделіп, белсенді дамуына
жағдай жасалынады. Аталған факторларды біріктіре отырып,
факторлардың үшінші тобын қарастыруға болады. Оған мыналар
жатады:
Біріншіден, Орталық Азия әртүрлі державалардың мүдделері қайшы келетін
арена болып табылады. қазіргі уақытта аймақта Қытай Халық Республикасынан
басқа Ресей, АҚШ, Үндістан сияқты мемлекеттер өз мүддесін қорғауда.
Қытайдың өз ықпалын күшейтуге деген әрбір қимылын басқа державалар өзіне
деген қауіп ретінде қарастыруы мүмкін.
Екіншіден, Орталық Азия – Ресейдің ықпалы толығымен жайылған аймақ
болып табылады. Орталық Азия елдерінің тәуелсіздік алғанына қарамастан,
Ресей аймақ елдерінің ықпалдылық тетігіне ие. Ресей Федерациясы мен аймақ
арасында дәстүрлі мәдени-тарихи байланыстар сақталынып қалған. Ресей
аймақтың әскери кепілі болып, әскери салада тығыз ынтымақтастықта. Сонымен
қатар, аймақ Ресей жерінде аяқталатын кеңестік транспорт коммуникацияларын
мұраға алған.
Үшіншіден, Орталық Азияда қытай қаупі идеясы кеңінен таралған. Бұл
ерте кездегі Кеңес Одағы мен Қытай арасында болған тарихи оқиғаларға
негізделіп айтылған идея болып табылады. Бұл жерде Қытайдың саяси жүйесінің
жабық сипатта болуы және мәдени-тарихи байланыстардың бркелкі болмауы
тараптар арасында бір-біріне күмән тудыртады. Сонымен қатар, тараптардың
артықшылықтарының сәйкес келмеуі антиқытайлық идеялар таралуына негіз бола
алады.
Төртіншіден, ерекше айта кететін жайт, Орталық Азия аймағы саяси,
экономикалық, әлеуметтік сала және қауіасіздік саласында сәйкесінше әлсіз.
Саяси және қауіпсіздік салаларында Қазақстан мен Түркменстан ғана
тұрақтылықты сақтауда. Ал қалған мемлекеттер өз ішіндегі әлеуметтік
мәселелер шешімін таба алмай, террористік және экстремистік элементтердің
кірігуіне, сонымен қатар, ішкі істеріне сыртқы күштердің араласуына айқара
құшағын жаюда [68].
Экономикалық жағынан барлық мемлекеттер өздерінің әлеуметтік-
экономикалық мәселелерін шешуде шетел капиталдарын қажет етеді. Тағы да бір
жайт, аймақта шешімін таппаған аймақішілік мәселелер де жетерлік. Мысалы,
мемлекетаралық шекаралардың белгіленбеуі, су мәселесі, гидроэнергетика және
тағы басқа.
Осылайша Қытай Халық Республикасының Орталық Азияға қатысты
стратегиясына Орталық Азия аймағының артықшылығына негізделген сыртқы
қытайлық және ішкі қытайлық (ҚХР-дың сыртқы саяси артықшылықтары, аймақтағы
ҚХР мүдделері) факторлар әсер етуде. Факторлардың бірінші тобы Қытайдың
ортаазиялық стратегияларының белгілі бір шегін анықтаса, екінші топ
Пекиннің аймақтағы істеріне стимул мен қозғаушы күш ретінде қалыптасады,
факторлардың үшінші тобы ҚХР-дың аймақтағы позицияларын анықтайды.
Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы
ынтымақтастықтар белсенді сипатқа ие. Өзінің тәуелсіздігін жариялағаннан
кейін Қытаймен қатынасқа білек сыбана кіріскен Қазақстан болатын. Екі ел
арасындағы ынтымақтастықтар саяси, экономикалық, сауда, этникалық, шекара
әскери салаларда нығайған. Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты үшін
Қытай факторы ажырамас байланыс болып табылады.
Қолданысқа енгізілген Атасу-Алашанькоу мұнай құбыры маңызды
стратегиялық мағынаға ие, бұл желіс Қазақстанға мұнай экспортының
бағыттарын әртараптандыруға мүмкіндік туғызумен қатар, ҚР-дың транзиттік
әлеуетін де толығырақ пайдалануға жол ашады.
Бүгінгі таңда екі ел арасындағы ынтымақтастық жаңа сапалы белеске
көтеріліп, шикізаттан тыс салалардағы әрекеттестікке бағыт алуда. Осыған
байланысты 2007 жылы тараптар Экономиканың шикізат емес салаларындағы
ынтымақтастық бағдарламасына қол қойды. Аталған құжат екіжақты тауарлар
айналымын тиімді әртараптандыру мақсатында ынтымақтастықты дамытуды
қарастырады. Бұған қосымша 2008 жылдың сәуірінде ҚР Үкіметі мен ҚХР Үкіметі
арасындағы шикізат емес салалардағы ынымақтастық бағдарламасының іс-шаралар
жобасы қабылданды [69].
Қытай Халық республикасының Қырғызстан Республикасына қатысты саясаты
келесі мақсаттарға негізделген: бірінші, республика территориясы ұйғыр
сепаратистеріне база болуына жол бермеу; екінші, Қырғызстан арқылы өтетін
транспорттық коридорлар құрылысы жобасына көмек көрсету; үшінші,
Қырғызстандағы және ол арқылы аймақтағы Қытай сауда экспансиясына қолдау
көрсету, сонымен қатар, ол арқылы ТМД елдеріне демографиялық ену
(Қырғызстан мен Қытай арасында визасыз режим орнатылған) [54].
Бішкек пен Пекиннің сауда байланыстарына тоқталсақ, ол осы саладағы
Қазақстан – Қытай ынтымақтастығының сипаты тән. Қытайға Қырғызстаннан
өндірістік шикізат оның ішінде, металл прокаты, түрлі-түсті металл және
минералды тыңайтқыштар тасымалдайды. Шыңжаң Ұйғыр Автономиялы Ауданы
гидроэнергетикалық ресурстарға тапшы және республикадан электр энергиясын
импорттауға мұқтаж. 1990 жылдың ортасынан бастап Қытай Қырғызстанда
құрылған ортақ кәсіпорындар саны бойынша алғашқы үштікке кіреді (негізінде
өндірістік емес салада).
Қытай үшін Қырғызстан территориясы арқылы өтетін маршруттың қай жерден
өтетіні маңызды емес болды, маңыздысы оның Қырғызстан территориясынан
өтетіндігі. Бұл ҚХР-ға ШҰАА дамыту мен экспорттан жиналып қалған жүктерден
босату үшін қажет болды. Сонымен қатар, жаңа транспорттық маршруттың пайда
болуы ҚХР азаматтарының миграциясына жол ашып, демографиялық проблемаларды
біршама азайтып, Орталық Азия аймағына одан әрі ықпал етуге мүмкіндік ашты.

Өзінің сыртқы саясатында Қытайға мән бере Қырғызстан үкіметі 1990
жылдардың ортасынан бастап ел астанасын Шыңжаң Ұйғыр Автономиялы Ауданы
оңтүстігіндегі экономикалық орталық Қашғар қаласымен байланыстыратын
автомобиль жолдарын модернизациялады. Қырғыз жағының есебі бойынша, Бішкек
– Нарын – Торығарт асуы – Қашғар және Ош - Сары-Таш – Еркештам – Қарғаш
перспективада Сібірден, Қазақстаннан, Өзбекстаннан, Кавказ аймағынан,
Тәжікстаннан Қытайға, Пәкістанға (Қарақорым шоссесі арқылы), Үндістанға
автомобиль транспорты арқылы экспорттық-импорттық негізгі тасымал звеносы
болуға мүмкіндік ашады.
Қытайдың Қырғызстанды орасан күрделі транспорттық-коммуникациялық
жоспарына қолданатынына еш күмән болмаған. Одан жаңа Жібек жолын құру үшін
Қытай – Қырғызстан темір жолын салу ғана қалды. Яғни, Наньцзин тізбегін
батысқа қарай Қашғарды Қызыл-Су өзені жазығы арқылы Қырғызстанмен шекаралас
Еркештамға, одан әрі Сары-Таш ауылдық мекені арқылы Гульчуға (асфальтты жол
өтетін аймақ), одан Ош және Андижан қалаларына созу.
2000 жылдары Қырғызстан Республикасымен Қытай Халық Республикасы
арасындағы байланыстар белсене түсті. Қытай Қырғызстанға транспорт және
бақылау пункттеріндегі құрылымдарды дамыту мен жетілдіруге атсалысатындығын
жеткізді.
Әскери салада Қытай үшін Қырғызстан географиялық орналасуы өте
маңызды фактор. Бұл саладағы ынтымақтастық Қытайдың Орталық Азияға
толығымен енуіне себепкер бола алады. Бұл салада Қазақстан Ресейге,
Өзбекстан АҚШ-қа бағытталған, сондықтан Қытай өзінің серіктесі ретінде
Қырғызстанды таңдаған. Өкінішке орай, Қырғызстан Қытайдың стратегиялық
сұраныстарына жауап бере алмағандықтан, Қазақстан мен Өзбекстан
мемлекеттерін алға тартуда.
Ал, ҚХР-дың Тәжікстандағы мүдделерін хронологиялық тізбекпен көрсетуге
болады: шекара делимитациясы, территоризм мен наркотрафикке қарсы күрес,
транспорттық-коммуникациялық жобалар, энергетика.
Тәжікстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы кезеңдерінде ішкі
қайшылықтарға байланысты Қытайдың назарына қалмаған еді. Қазіргі кезеңде,
екіжақтық қатынастарды дамыту мен одан әрі жалғастыру ниетінде Пекин мен
Душанбе екі ел арасында сенімді қатынас орнатуға барынша күш салуда. 2001
жылы Хорог – Мұрғаб – Кульма асуы (тәжік шекарасында) автожолы қалпына
келтірілді. Каракорым шоссесіне шыға алатын ШҰАА территориясындағы
магистраль Ташқорған қаласымен байланыстырылды.
Тараптардың сауда-экономикалық қатынастарының белсенділенуіне
алғышарттар бар. Таулы Бадахшанның минералды ресурстарын өндіруге көп қаржы
қажет, өкінішке орай Тәжікстан Республикасы мұндай артықшылыққа ие емес.
Душанбенің есебі бойынша, Таулы-Бадахшан авнономды ауданы территориясы
арқылы Тәжікстан мен Қытай арасындағы тікелей автожолдық қатынастар ұйымы
көмегімен Қытайдан инвестиция тартуға мүмкіндік бар.
Түркменстанның алғаш тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде екі ел бір-
біріне деген қызығушылық танытпаған, тек өкілдік сипатта ғана қатынастар
жасап тұрған. Кейіннен екі ел арасындағы саясат жаңа сипатқа ие бола
бастады. Қытай басшылығы Түркменстанның географиялық орналасуы (Ауғанстан
мен Иранмен шекаралас болуы) мен табиғи қорларына қызығушылық таныта
бастады.
1990 жылдардың ортасында Түркменстан – Қытай – Жапония газ құбырының
жобасы жасалды. Құбырды салудағы жалпы шығын 11 млрд. долларға бағаланды
жәнеде бұл құрылысты құрамында Мицубиси (Жапония), Эксон (АҚШ) және
Қытайдың ұлттық мұнай корпорациясы бар халықаралық концорциум жасауы керек
болды.
Тараптар арасындағы төменгі дейгейде тұрған сауда-экономикалық
қатынастар саласы болды. Түркменстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі 1992-1998
жылдары мемлекет басшысы С. Ниязов Қытайға ресми сапармен тек екі рет қана
болған. 2000 жылы президент С.Ниязов пен ҚХР төрағасы Цзянь Цзэминь
Ашхабадта Түркменстан – Қытай газ құбырын салу туралы меморандумға қол
қойды. Бұл жобаның жүзеге асырылуы туралы мүдделілікті анықтайтын 2002 жылы
Ашхабадтағы тараптар арасындағы келіссөздерде жоба бекітілді.
Түркменстан үшін ҚХР саяси және экономикалық мүдделер периферияларында
орналасқан мемлекет болды. Осыған байланысты түркмен басшылығы
Түркменстаннан (Қазақстан, Өзбекстан арқылы өтетін) Қытайға жүргізілген газ
құбырының болашағына зор үмітпен қарауда.
С. Ниязов дүниеден өтер алдында түркмен газының Қытайға
тасымалданатыны жайлы келісімге қол қойған болатын. Осы құжатқа сәйкес 2009
жылдан бастап Ашхабад Пекинге 30 жыл ішінде 30 млрд. куб газ сатуы керек
болған. Бірақ 2006 жылы түркменбашының дүниеден өтуіне байланысты бұл
жобаның өмірі сұрақ астында қалған болатын. Бұл жоба 2007 жылы Гурбангулы
Бердымухаметовтың бастауымен қаралып, қазіргі уақытта іске асырылуда.
Қытай мен Өзбекстан қатынастары екі бағытта болды: саяси және
экономикалық. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі бірінші кезеңде Өзбекстан сыртқы
саясатында қытай моделін таңдағанын жариялаған болатын. Бірақ, бұл бағыт
екі ел арасындағы саяси қатынастардың нығаюына ықпал еткен жоқ. Өзбекстан
Республикасының территориясына 2001-2002 жылдары американ әскери
базаларының орналасуы тараптар арасындағы қатынастарды суытып, Пекиннің
Өзбекстанға деген сенімсіздігін білдірді [41. с165-169 ].
2004 жылы ҚХР төрағасы Ху Цзиньтаоның Өзбекстанға бес күндік сапары
жасалды. Бұл екіжақтық қатынастардың жаңа деңгейге өткенін білдірді.
Екіжақтық сауда – саттық қатынастар белсене дамып, 2003 жылы 347 млн. АҚШ
долларына жеткен, бұл 2002 жылмен салыстырғанда 1,5 есе артқан [15].
1992 жылдан бастап Қытай Өзбекстанға жалпы көлемі 399,5 млн. қытай
юаньі тұратын несиеге 6 траншами және қайтарымсыз 13 траншами берді. Бұл
трактор, компьютерлік техника мен газ өлшеуіш құрылғыларға жұмсалған.
Өзбекстанда Қытай компанияларымен бірлескен жоспарлар жүзеге
асырылуда. Ең маңыздыларына мыналар жатады: “Citic International”
корпорациясы Кунград бау бақша заводын салуда; байланыс құрылғыларын
өндіретін Қытайдың ең басты компаниялары Шанхай Белл және Хуавэй бес
жылдан аса өзбек нарығында қызмет істеп келеді. Сонымен қатар, Өзбекстан
ҚХР-мен тарнспорттық-коммуникация және инвестиция саласында ынтымақтастықты
дамытуға мүдделі [41. с169-170 ].
Бірақ, Орталық Азия республикалары мен Қытай Халық Республикасы
арасындағы қатынастарда экономикалық ынтымақтастық, оның ішінде екіжақтық
сауда айналымы, жоғарғы деңгейде көрініп жатса да, олар шикізат
ресурстарын дайын өнімдерге айырбастау үлгісімен жүзеге асырылып жатыр.
Оған қарамастан, тараптар арасындағы қатынастар даму үстінде. Жәнеде
Қытайдың Орталық Азиядағы қимылдары аймақтың экономикалық интеграциялануына
жол болып табылады. Дегенмен, Қытайдың Орталық Азиядағы мүдделері ресурстық
шикізаттарға негізделгенін ескерсек, шикізат ресурстарын дайын өнімдермен
айырбастау принципі тараптардың ұзақ мерзімді мүдделерін қанағаттандыра
алмайды.
Қытай және аймақ елдері арасындағы саяси қатынастардың құқықтық
негіздеріна тоқтала кетсек. 90-шы жылдардың басы Орталық Азия
республикалары үшін ғана емес, сонымен бірге кезіндегі Кеңестер Одағын
құраған республикалар үшін де тарихи бетбұрысты кезең болды. Социалистік
тәртіп орнатып келген дүниежүзінің ірі державасы Кеңестер Одағы ыдырап, 70
жыл бойы орталыққа бағынған республикалар тәуелсіз мемлекеттер статусына ие
болды. Алғашқы егемендік алған республикалар үшін жеке-дара мемлекет
ретінде өзінің ішкі және сыртқы саяси бағыттарын белгілеп, әрі қарай
өздігінше аяқ алып жүруі оңай емес. Бірақ Орталық Азия елдері халықаралық
істерге белсене араласа отырып, халықаралық ұйымдарға мүше болып,
дүниежүзілік қоғамдастықтың тең құқықты мүшесіне айналды. Бүгінде әлемнің
көптеген мемлекеттері мен саяси, экономикалық күштер назары осы аймаққа
аударылған.
КСРО алып мемлекет ретінде тарих сахнасынан кеткен кейін, оның орнында
қалған республикалар, оның ішінде Орталық Азия елдері де тәуелсіздіктерін
жариялап, егемен ел ретінде халықаралық қауымдастықтан өздеріне тиесілі
орындарын алуға тырысты. 1991 жылдың аяғында олар бірінен соң бірі әлемге
өздерінің тәуелсіздігі туралы жариялады. 1991 жылдың желтоқсан айының
басында КСРО-ның іс жүзінде ыдырауы туралы Беловеж келісіміне қол қойылып,
айдың соңында Алматыға Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы пайда болғандығы
жөнінде келісім дүниеге келді. Орталық Азия республикаларының тәуелсіздігін
алғашқылардың қатарында болып Түркия, Ресей, Қытай, АҚШ мемлекеттері
мойындады.
Қазіргі Қытай – қарқынды дамып келе жатқан мемлекет, күшті саяси
орталық. Бүгінде ол ғаламшардың ірі экономикалары тізімінде алтыншы орында
болса, сыртқы сауда көлемі бойынша төртінші орынды иеленген. ХХІ ғасырдың
ортасына қарай ҚХР алдыңғы қатарлы әлемдік держава болатынын түсіне отырып,
онымен ынтымақтастықты дамытуға мүдделі мемлекеттер саны да барған сайын
артты. Ресей мен Қытайдың ортақ көзқарасымен санаспай халықаралық
қатынастардың ешбір ойыншысы әрекет ете алмайды. Біріншіден, екі мемлекет
те Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшесі, екеуі де
аумақ, халық, табиғи ресурстар, индустриалық және ғылыми база, ядролық
қару, әлемдік мұхит пен ғарышқа ғаламдық дәрежеде қатысу сияқты маңызды
факторларға ие. Екіншіден, өз мүдделерін қорғауда екі мемлекет принципті
түрде халықаралық ынтымақтастыққа, халықаралық құқыққа және Біріккен Ұлттар
Ұйымының беделіне сүйенеді.
Қытайдың сыртқы саясатының негізі әлем елдерімен өзара қақтығыстарды
болдырмау, бейбітшілікті сақтау, көрші мемлекеттермен өзара ынтымақтастықты
дамыту болып табылады. Ал Орталық Азия республикалары да өз кезегінде
Қытаймен сан-саладағы ынтымақтастықты дамытуға ынталы.
Орталық Азия мен Қытай арасындағы байланыстар дамуының қайнар көзі
сонау тарих қойнауынан басталады. Тәуелсіз ортаазиялық елдер үшін Қытаймен
өзара қарым-қатынастарды дамыту өте маңызды. Өйткені, Қытай аймақтың
шығыстағы көршісі және Азияның ірі де әлеуеті зор, алып мемлекет болып
табылады. Қытайдың БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшесі болуы, 20
жылдық экономикалық реформалардың нәтижесінде экономикалық дамуға жетуі,
демографиялық қуаттылығы, Орталық Азиямен 3300 шақырымдық ортақ шекарасының
болуы республикамыздың бұл алып мемлекетпен тиісті деңгейде байланыстар
орнатудың маңыздылығын айқындайды. Қытайдағы қазақ, қырғыз, тәжік
ұлттарының өмір сүруі де екіжақты байланыстарды дамытудың маңыздылығын
арттыра түседі.
Орталық Азия аймағы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы
байланыстар аймақ республикалары тәуелсіздігін жариялағаннан дейін де,
кейін де жалғасын тапты. 1991 жылы желтоқсанда ҚХР-дың сыртқы сауда
министрі Ли Ланьцин мен сыртқы істер министрінің орынбасары Тянь Цзинпэй
бастаған делегацияның Өзбекстанға, Қазақстанға, Тәжікстанға, Қырғызстан
және Түркменстанға сапары болып өтті. Қытай Халық Республикасы 1992 жылдың
2-ші қаңтарында Өзбекстанмен, 3-ші қаңтарынде Қазақстамен, 4-ші қаңтарда
Тәжікстанмен, 5-ші қаңтарда Қырғызстанмен, 6-шы қаңтарда Түркменстанмен
дипломатиялық байланыстар орнатты. Тараптар қол қойған дипломатиялық
қатынастарды орнату туралы коммюникеде тараптардың достық байланыстарды
дамыту бейбіт қатар өмір сүрудің бес принципі негізінде жүзеге асрылатыны
атап өтілген. Орталық Азия республикалары Қытай Халық Республикасына Қытай
үкіметін ғана мойындап, Тайвань Қытайдың ажырамас бөлігі екенін
мойындайтындығын атап өтті. Өз кезегінде Қытай Орталық Азия
республикаларының ұлттық тәуелсіздігін сақтауға және экономикасын дамытуға
бағытталған іс-шараларын қолдайтынын құжатта бекітті. Сол жылдың өзінде-ақ
мемлекеттер арасында елшіліктер ашылып, өз қызметіне кірісті. Тараптар
арасындағы ресми сапарлар барысында саяси байланыстар дамуының негізі
қаланып, өзара тиімді ынтымақтастықтың негізгі бағыттары айқындалып,
сенімді қатынастар орнай бастады.
1992 жылдың ақпан айында Қазақстан премьер-министрі С.Терещенко
Қытайда ресми сапармен болып қайтты. Сапар қоырытындысы бойынша тараптар
Бірлескен мәлімдемеге, Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы
арасында азаматтардың өзара жол жүруі туралы келісімге, сауда-экономикалық
және ғылыми-техникалық ынытмақтастық туралы үкіметаралық Қазақстан-Қытай
комиссиясын құру туралы келісімге қол қойылды.
1992 жылдың наурыз айында Өзбекстан президенті И. Каримов Қытай Халық
Республикасына ресми сапармен болып қайтты. Екіжақты келіссөздер
нәтижесінде 15-ке жуық маңызды құжатқа қол қойылды. Олардың ішінде Қытай
Халық Республикасы мен Өзбекстан Республикасының сыртқы істер
министрліктері арасындағы мәдениет, оқу-ағарту, денсаулық сақтау, спорт пен
туризм салаларындағы және ғылыми-техникалық ынтымақтастық туралы келісім,
темір жол, автокөлік, теңіз транспорты салаларындағы ынытмақтастық туралы
үкіметаралық хаттама және тағы басқа бар.
Ал мамыр айындағы Қырғызстан президенті А. Ақаевтың Қытай Халық
Республикасындағы ресми сапарының нәтижесі бойынша 8 құжатқа қол қойылды.
Олардың ішінде бірлескен коммюникеден басқа сауда-экономикалық, оқу-ағарту,
телекоммуникация, әуеқатынасы, туризм және тағы басқа салалардағы
ынтымақтастық туралы құжаттарға қол қойылды.
Осы жылдың қараша айында Түркменстан президенті С. Ниязов бастаған
делегация Қытайға алғашқы сапарымен келіп жетті. Тараптар өзара достық
ынтымақтастықты дамыту дамытуға деген ниеттерін білдірді. Екі ел басшылары
бірлескен декларацияға қол қойды. Үкімет өкілдері екі мемлекет арасындағы
консулдық шартқа, екі ел арасындағы қызметтік негіздегі сапарларға визасыз
жүру туралы келісімге, Қытайдың Түркменстанға 3 млн. юань көлеміндегі
тауарлық кредит беру туралы келісімге, екі ел арасындағы мәдени
ынтымақтастық туралы келісімге және тағы басқа құжаттарға қол қойылды.
Бұл кездесулер Орталық Азия республикаларының тәуелсіздігін алғаннан
кейінгі Қытай Халық Республикасына жоғарғы дәрежедегі алғашқы сапарлары
болып табылады.
Қытайдың сыртқы істер министрі Цянь Цзичэннің қараша айындағы Орталық
Азияға жасаған сапары барысында мемлекет басшыларымен, сыртқы істер
министрлерімен кездесіп, екіжақты байланыстар мен аймақ жағдайы жөнінде
пікір алмасты. Қазақстанда болған келіссөздердің нәтижесінде
Инвестицияларды қолдау және өзара қорғау туралы келісімге қол қойылды (1994
жылдың 18 тамызыгда күшіне енді). Тараптар өзара инвестициялардың шарттары
мен принциптері, тәртібі және пайда болған мәселелерді шешу тәрітібі туралы
уағдаласты. Сөйтіп, дипломатиялық байланыстар орнаған алғашқы жылдың өзінен-
ақ Орталық Азия республикалары мен Қытай арасындағы өзара ынтымақтастық
бастамасының негізі қаланды.
1994 жылдың наурыз айының 7-11 аралығында Тәжікстан басшысы Жоғарғы
Кеңес төрағасы Э.Рахмонов Қытайға ресми сапарымен болып қайтты. Сапар
барысында Тәжікстан президенті Қытай төрағасы Ян Шанкуньмен, ҚКП ОК-ның Бас
хатшысы Цзянь Цзэминмен және Мемлекеттік Кеңестің премьері Ли Пэнмен
кездесіп, сұхбаттасты. Тараптар жан-жақты ынтымақтастықты одан әрі дамыту
екі ел халқының мүдделеріне сай келетіндігін және оның Азиядағы, бүкіл
дүниежүзіндегі бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтауға септігін
тигізетіндігіне сенімділік білдірді. Сапар барысында екі мемлекет басшылары
Қытай Халық Республикасы мен Тәжікстан Республикасы арасындағы
байланыстардың негізгі принциптері туралы бірлескен декларацияға қол қойды.
Оған қоса екі мемлекет арасындағы өзара мемлекеттік қызмет бабындағы және
туристік визалар туралы келісімге, екі ел сыртқы істер министрліктерінің
ынтымақтастығы туралы келісімге және тағы басқа 11 құжатқа қол қойды [58].
1994 жылдың сәуір айында Қытай Мемлекеттік Кеңесінің премьер-министрі
Ли Пэн Орталық Азияның төрт республикасы – Қазақстан, Өзбекстан,
Түркменстан және Қырғызстанға алғашқы ресми сапарын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.