ҚР-да инвестициялық процестерді мемлекеттік реттеудің жағдайы мен перспективалары (сала деректерінде)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕССТЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Инвестицияның әлеуметтік.экономикалық мәні және инвестициялық процесстерді мемлекеттік реттеy ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Отандық өндірістің инвестициялық ахуалын талдау ... ... ... ... ... ... ... 23
1.1 Шетелдік капитал инвестицияның негізгі қайнар көзі ретінде ... ... ... .30
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ПЕРСПЕКТИВАСЫ ... ... ... ... ... 36
2.1 Еліміздің инвестициялық қал.ахуалы, мәселелері және оларды шешу жолдары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Қазақстан Республикасындағы шетелдік инвестицияны келтіру процесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.3 Қазақстан Республикасының инвестициялық дамуын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОРЫТЫНДЫ. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .68
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕССТЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Инвестицияның әлеуметтік.экономикалық мәні және инвестициялық процесстерді мемлекеттік реттеy ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Отандық өндірістің инвестициялық ахуалын талдау ... ... ... ... ... ... ... 23
1.1 Шетелдік капитал инвестицияның негізгі қайнар көзі ретінде ... ... ... .30
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ПЕРСПЕКТИВАСЫ ... ... ... ... ... 36
2.1 Еліміздің инвестициялық қал.ахуалы, мәселелері және оларды шешу жолдары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Қазақстан Республикасындағы шетелдік инвестицияны келтіру процесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.3 Қазақстан Республикасының инвестициялық дамуын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОРЫТЫНДЫ. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .68
КIРIСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Экономиканың нақты секторларының дамуы бiздiң Қазақстанның болашағына зор ықпал eтeтiнi белгiлi. Әрбiр елдiң экономикалық өcyi жаңа ірі масштабты жобалардың көмегiнсiз, инвестиция және инновация, саяси тұрақтылықтан және қаржылық жүйенiң тұрақтануынан, инвесторлардың сенiмдiлiгiмен, ұлттық өндiрiстiң тиiмдi дамуынсыз қалыптасуы мүмкін емес. Олар үшiн: жетілген саяси құрылым; кәсіпорындар үшін кешенді стратегияны өңдеу; бәсекелiк жағдайын ғылыми-техникалық прогреске сай орындау; елдiң қауiпсiздiгiн нығайту; адамның тұлғa екендiгiн көрсете бiлу; инвестицияны дұрыс пайдалану қажет.
Әрбiр мемлекеттiк iшкi құрылымының дұpыc дамуы өсуге алып келедi.
Ал бiздiң елдегi инвестициялық хал-ахуал қандай соны жаза отырып, әр түрлi
экономикалық оқулықтарды және әдістерді қолдана отырып шешiм қабылдау керектігін, кәсiпорынның ic-әрекетiне инвестициянық әcepi, Қазақстандағы инвестициялық климат қандай, Әлемдегi инвестициялық тенденциялар қалай болған, соларды жазып көрсеткім келдi.
Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізген күннен бастап экономикалық жағдайын тұрақтандыру, ішкі экономикалық қауіпсіздікті қамтамассыз ету және инвестициялар тарту жөніндегі саясаты белсенді түрде жүзеге асырылуда.
Қазақстан Республикасында шетел инвестициясын тарту келешекте инвестициялық процесінің жедел әрі тиімді дамуының және жетілуінің экономикалық механизімдарін зерттеу өте актуалды болып табылады. Шетелдік инвестицияларды тарту отын энергетика, мұнай өндіру және өңдеу, алтын өңдеу өнеркәсіптері, көлік және коммуникация сияқты басты салаларда құрылымдық -инвестициялық саясатты жүргізу қаржының жетіспеушілігімен ішкі нарықты тұрақтандырумен байланысты.
Инвестициялық саясат елдің стратегиялық экономикалық мақсаттары мен мәселелерін анықтайтын ең маңызды элемент. Экономиакалық реформаларға сәйкес халықаралық капиталмен инвестиция тартудың мемлекеттік саясаты дағдарыс пен инфиляцияны тежеуге, жеке инвесторлардың инвестициялық белсенділігін арттыруға және өндірістік құрылымдық өзгерістерге септігін тигізуде. Шетел инвестицияларының Кен өндіру өнеркәсіптеріне келіп түсуі Қазақстан экономикасының шикізат секторын дамытуға жағдай жасайды. Республиканың өнеркәсіп құрылымында шикізат кешенінің үлесі 65% -ті құрайды. Мемлекет саясаты осы сектордағы шикізат ресурстарын ұлғайту мақсатында инвестиция тартуды, қосымша ынталандыруды жақсартуға негізделеді.
Экономиканың тепе –теңдік дамуын қамтамассыз ету үшін мемлекеттің экономикалық басым секторларына қаржы салған инвесторларға жеңілдіктер мен преференциялар бере отырып шикізаттық емес саланың дамуына да қолдау жасайды. Осы мақсаттарды жүзеге асыруға байланысты үкімет тарапынан стратегиялық бағдарламалар мен заң жобалары құрылуда. Тікелей инвестицияларды жүзеге асыратын орган инвестиция бойынша мемлекеттік комитет болып табылады. Инвестициялық қаржыларды ел экономикасына жүзеге асыру әртүрлі нысанда жүзеге аырылады. Оған шетелдік банктері мен халықаралық ұйымдардан қарыз алудан бастап кәсіпорындарды тікелей шетел инвесторларының меншігіне сатуға дейінгі әрекеттер жатады.
Шетел капиталын ұлттық экономикаға тарту өте пайдалы процесс. Біріншіден шетелдік инвестициялар елдің өндіріс базасын жедел жетілдіруге және оның өндірістік өндірістік мүммкіндіктерін артыруға көмектеседі. Екішіден шетел фирмалары жаңа өндірістік кәсіпорындар шаумен қатар капиталдық бәсекелестікте мыңдаған еңбекпен өндірісті ұйымдастыру тәжірибесін ала келеді.
Дипломдық жұмысының негізгі мақсаты: аталған мәселелерді , соның ішінде, еліміздің инвестициялық хал-ахуалы қандай, Кәсіпорынның, отандық өндірістің іс-әрекетіне инвестицияның әсері, Қазақстандағы инвестициялық климаты және әлемдегі инвестициялық жағдай қалай болған, солар кеңінен Қарастыра отырып, Ұлттық экономикаға тимділігін анықтау болып табылады.
Зерттеу міндеттері: Әлеуметтік-экономикалық категория ретінде ел экономикасына инвестиция тартудың мәнін нақтылау;
Еліміздің инвестициялық қал-ахуалыны, мәселелері және олардың шешу жолдарын анықтау;
Қазақстан Республикасының экономикалық дамуының әртүрлі кезеңдегі шетел капиталының келуіндегі рөлін зерттеу;
Өндірістік салаларға тікелей шетел инвестицияларын салудың тиімділігін талдау.
Зерттеу пәні ретінде Қазақстан Республикасына тікелей шетел инветицияларын тарту процесі кезінде қалыптасқан ұйымдық-экономикалық қатынастар қатысады.
Диплом жұмысының мазмұны кіріспеден, негізгі бөлімнен және қортындыдан тұрды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Бірінші бөлімде, шетел инвестицияларын тартудың жалпы теориялық және метадологиялық мәселелері қарастырылып, талданған. Оның әлеуметтік-экономикалық мәні, ел экономикасына әсері мен Қазақстан тәуелсіздіген жариялаған күннен бастап республика экономикасындағы күрделі өзгерістердің болуымен байланыстырыла отырылып жазылды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Экономиканың нақты секторларының дамуы бiздiң Қазақстанның болашағына зор ықпал eтeтiнi белгiлi. Әрбiр елдiң экономикалық өcyi жаңа ірі масштабты жобалардың көмегiнсiз, инвестиция және инновация, саяси тұрақтылықтан және қаржылық жүйенiң тұрақтануынан, инвесторлардың сенiмдiлiгiмен, ұлттық өндiрiстiң тиiмдi дамуынсыз қалыптасуы мүмкін емес. Олар үшiн: жетілген саяси құрылым; кәсіпорындар үшін кешенді стратегияны өңдеу; бәсекелiк жағдайын ғылыми-техникалық прогреске сай орындау; елдiң қауiпсiздiгiн нығайту; адамның тұлғa екендiгiн көрсете бiлу; инвестицияны дұрыс пайдалану қажет.
Әрбiр мемлекеттiк iшкi құрылымының дұpыc дамуы өсуге алып келедi.
Ал бiздiң елдегi инвестициялық хал-ахуал қандай соны жаза отырып, әр түрлi
экономикалық оқулықтарды және әдістерді қолдана отырып шешiм қабылдау керектігін, кәсiпорынның ic-әрекетiне инвестициянық әcepi, Қазақстандағы инвестициялық климат қандай, Әлемдегi инвестициялық тенденциялар қалай болған, соларды жазып көрсеткім келдi.
Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізген күннен бастап экономикалық жағдайын тұрақтандыру, ішкі экономикалық қауіпсіздікті қамтамассыз ету және инвестициялар тарту жөніндегі саясаты белсенді түрде жүзеге асырылуда.
Қазақстан Республикасында шетел инвестициясын тарту келешекте инвестициялық процесінің жедел әрі тиімді дамуының және жетілуінің экономикалық механизімдарін зерттеу өте актуалды болып табылады. Шетелдік инвестицияларды тарту отын энергетика, мұнай өндіру және өңдеу, алтын өңдеу өнеркәсіптері, көлік және коммуникация сияқты басты салаларда құрылымдық -инвестициялық саясатты жүргізу қаржының жетіспеушілігімен ішкі нарықты тұрақтандырумен байланысты.
Инвестициялық саясат елдің стратегиялық экономикалық мақсаттары мен мәселелерін анықтайтын ең маңызды элемент. Экономиакалық реформаларға сәйкес халықаралық капиталмен инвестиция тартудың мемлекеттік саясаты дағдарыс пен инфиляцияны тежеуге, жеке инвесторлардың инвестициялық белсенділігін арттыруға және өндірістік құрылымдық өзгерістерге септігін тигізуде. Шетел инвестицияларының Кен өндіру өнеркәсіптеріне келіп түсуі Қазақстан экономикасының шикізат секторын дамытуға жағдай жасайды. Республиканың өнеркәсіп құрылымында шикізат кешенінің үлесі 65% -ті құрайды. Мемлекет саясаты осы сектордағы шикізат ресурстарын ұлғайту мақсатында инвестиция тартуды, қосымша ынталандыруды жақсартуға негізделеді.
Экономиканың тепе –теңдік дамуын қамтамассыз ету үшін мемлекеттің экономикалық басым секторларына қаржы салған инвесторларға жеңілдіктер мен преференциялар бере отырып шикізаттық емес саланың дамуына да қолдау жасайды. Осы мақсаттарды жүзеге асыруға байланысты үкімет тарапынан стратегиялық бағдарламалар мен заң жобалары құрылуда. Тікелей инвестицияларды жүзеге асыратын орган инвестиция бойынша мемлекеттік комитет болып табылады. Инвестициялық қаржыларды ел экономикасына жүзеге асыру әртүрлі нысанда жүзеге аырылады. Оған шетелдік банктері мен халықаралық ұйымдардан қарыз алудан бастап кәсіпорындарды тікелей шетел инвесторларының меншігіне сатуға дейінгі әрекеттер жатады.
Шетел капиталын ұлттық экономикаға тарту өте пайдалы процесс. Біріншіден шетелдік инвестициялар елдің өндіріс базасын жедел жетілдіруге және оның өндірістік өндірістік мүммкіндіктерін артыруға көмектеседі. Екішіден шетел фирмалары жаңа өндірістік кәсіпорындар шаумен қатар капиталдық бәсекелестікте мыңдаған еңбекпен өндірісті ұйымдастыру тәжірибесін ала келеді.
Дипломдық жұмысының негізгі мақсаты: аталған мәселелерді , соның ішінде, еліміздің инвестициялық хал-ахуалы қандай, Кәсіпорынның, отандық өндірістің іс-әрекетіне инвестицияның әсері, Қазақстандағы инвестициялық климаты және әлемдегі инвестициялық жағдай қалай болған, солар кеңінен Қарастыра отырып, Ұлттық экономикаға тимділігін анықтау болып табылады.
Зерттеу міндеттері: Әлеуметтік-экономикалық категория ретінде ел экономикасына инвестиция тартудың мәнін нақтылау;
Еліміздің инвестициялық қал-ахуалыны, мәселелері және олардың шешу жолдарын анықтау;
Қазақстан Республикасының экономикалық дамуының әртүрлі кезеңдегі шетел капиталының келуіндегі рөлін зерттеу;
Өндірістік салаларға тікелей шетел инвестицияларын салудың тиімділігін талдау.
Зерттеу пәні ретінде Қазақстан Республикасына тікелей шетел инветицияларын тарту процесі кезінде қалыптасқан ұйымдық-экономикалық қатынастар қатысады.
Диплом жұмысының мазмұны кіріспеден, негізгі бөлімнен және қортындыдан тұрды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Бірінші бөлімде, шетел инвестицияларын тартудың жалпы теориялық және метадологиялық мәселелері қарастырылып, талданған. Оның әлеуметтік-экономикалық мәні, ел экономикасына әсері мен Қазақстан тәуелсіздіген жариялаған күннен бастап республика экономикасындағы күрделі өзгерістердің болуымен байланыстырыла отырылып жазылды.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
[1].ҚР«Шетелдік инвестициялар туралы» 1994 жылы 27 желтоқсандағы заңы.
[2].ҚР «Тікелей инвестицияларды мемлкеттік қолдау туралы» 1997 жылы 28 ақпандағы заңы.
[3]. Инвестициялар туралы Қазақстан Республикасының 2003 ж. 8 қаңтардағы №373 –II Заңы.
[4].Назарбаев Н.А. «Қазақстан -2050» Қазақстан халқына жолдауы.
[5].Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития казахстана как суверенного государства//каз.правда. -1992. -16 мая.
[6].Назарбаев Н.А «куда инвестировать»//континент -11 мая.
[7].«Қазақстан эканомикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» Қазақстан халқына жолдауы. //Егемен Қазақстан. 2005ж.
[8].Елемесов Р.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар// –Алматы. Қазақ университеті, 2009 -256 бет.
[9].Мамырова М.К. эффективность инвестиций в промышленном производстве// –Алматы: Экономика. 20.-43 б.
[10].Шакбутова А.Ж., Абдрахманова Г.Т. Оценка финансовых решений в условиях инвестирования// -Алматы. 2004. 18-23 б.
[11].Жапарбеков С.А. Обзор состояния иностранных инвестиции в США//Вестник КАЗГУ №3-4 –Алматы, 2000.
[12].Садвакасова А.Б., Рахматуллаева Д.Ж. Исследование влияние факторов внешней среды на состояние «Портфельных инвестиции».//Вестник КАЗГУ №1 –Алматы, 1999. -9 б.
[13].Виленский П.А., Лившиц и др. Оценка эффективности инвестиционных проектов// –М.«Дело» -1998.-56 б.
[14].Рахматулаева Г.А. Шетел инвестицияларын экономикаға тарту нысандары //Қаржы –қаражат №2 –Алматы, 2001.-10 б.
[15].Косжанов.Т, Атамкулов.Б Промышленная и инвестиционная политика в долгосрочной стратегии развития экономики страны//Транзитная экономика №1 –Алматы, 2010.
[16].Каженбаев.С, д.э.н. Актуальные проблемы государственной инвестиционной политики//АльПари №1 –Алматы, 2003. 35-375- б.
[17].Шөптібаева Г.Б. Шетел инвистицияларын тартудың әлеуметтік алғы шарттары//Вестник КАЗГУ №2 –Алматы, 2008.-25 б.
[18].А.Әбілхасым Экономикалық аймаққа шетел капиталын тартуды ынталандырудың әлеуметтік экономикалық жағдайы мен алғышарттары//Қаржы –қаражат №4 –Алматы,2004.-12 б.
[19].Б.Рахимова Инвестиционные ресурсы как фактор развития импортозамещающих отрслей промышленности//Транзитная экономика №1 –Алматы, 2009.
[20].У.Баймуратов Иностранные инвестиции в Республике Казахстан: особенности и проблемы //Транзитная экономика №2 –Алматы, 2002.
[21].Асанова М.К. Воздействие прямых иностранных инвестиции на воспроизводство рабочей силы (по материалам ОАО «Испат кармет»)//ҚазҰУ хабаршысы №2 (48). 2011.-17 б.
[22].Инвистиционная деятельность// Краткий статистический ежегодник Казахстана 2005г.
[23].Иностранные прямые инвестиции в 1993–2003 Данные Национального банка республики Казахстан// Транзитная экономика -2003, -51 б.
[24].Негізгі капиталға инвистициялар// Қазақстан Республикасының әлеуметтік–экономикалық статистикалық мәліметтері 2012.
[25].Негізгі капиталға инвистициялар// Қазақстан Республикасының әлеуметтік–экономикалық статистикалық мәліметтері 2009.
[26].Шарп У.Ф., Александр Г.Дж., Бэйли Дж.В. Инвестиции //Университетский учебник. –М.:«Инфра –М».1998.
[27]. Садвкасова А.Б., Рахматуллаева Д.Ж. иностранные инвестиции в Казахстане:привлечениеи необходимость использования.//Вестник КАЗГУ №9 –Алматы, 1998 -39 б.
[28].Н.Назарбаев Инвестициялық тартымдылық - бәсекеге қабiлеттiлiк қасиетi.//Егемен Қазақстан. 2006ж 9 маусым;
[1].ҚР«Шетелдік инвестициялар туралы» 1994 жылы 27 желтоқсандағы заңы.
[2].ҚР «Тікелей инвестицияларды мемлкеттік қолдау туралы» 1997 жылы 28 ақпандағы заңы.
[3]. Инвестициялар туралы Қазақстан Республикасының 2003 ж. 8 қаңтардағы №373 –II Заңы.
[4].Назарбаев Н.А. «Қазақстан -2050» Қазақстан халқына жолдауы.
[5].Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития казахстана как суверенного государства//каз.правда. -1992. -16 мая.
[6].Назарбаев Н.А «куда инвестировать»//континент -11 мая.
[7].«Қазақстан эканомикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» Қазақстан халқына жолдауы. //Егемен Қазақстан. 2005ж.
[8].Елемесов Р.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар// –Алматы. Қазақ университеті, 2009 -256 бет.
[9].Мамырова М.К. эффективность инвестиций в промышленном производстве// –Алматы: Экономика. 20.-43 б.
[10].Шакбутова А.Ж., Абдрахманова Г.Т. Оценка финансовых решений в условиях инвестирования// -Алматы. 2004. 18-23 б.
[11].Жапарбеков С.А. Обзор состояния иностранных инвестиции в США//Вестник КАЗГУ №3-4 –Алматы, 2000.
[12].Садвакасова А.Б., Рахматуллаева Д.Ж. Исследование влияние факторов внешней среды на состояние «Портфельных инвестиции».//Вестник КАЗГУ №1 –Алматы, 1999. -9 б.
[13].Виленский П.А., Лившиц и др. Оценка эффективности инвестиционных проектов// –М.«Дело» -1998.-56 б.
[14].Рахматулаева Г.А. Шетел инвестицияларын экономикаға тарту нысандары //Қаржы –қаражат №2 –Алматы, 2001.-10 б.
[15].Косжанов.Т, Атамкулов.Б Промышленная и инвестиционная политика в долгосрочной стратегии развития экономики страны//Транзитная экономика №1 –Алматы, 2010.
[16].Каженбаев.С, д.э.н. Актуальные проблемы государственной инвестиционной политики//АльПари №1 –Алматы, 2003. 35-375- б.
[17].Шөптібаева Г.Б. Шетел инвистицияларын тартудың әлеуметтік алғы шарттары//Вестник КАЗГУ №2 –Алматы, 2008.-25 б.
[18].А.Әбілхасым Экономикалық аймаққа шетел капиталын тартуды ынталандырудың әлеуметтік экономикалық жағдайы мен алғышарттары//Қаржы –қаражат №4 –Алматы,2004.-12 б.
[19].Б.Рахимова Инвестиционные ресурсы как фактор развития импортозамещающих отрслей промышленности//Транзитная экономика №1 –Алматы, 2009.
[20].У.Баймуратов Иностранные инвестиции в Республике Казахстан: особенности и проблемы //Транзитная экономика №2 –Алматы, 2002.
[21].Асанова М.К. Воздействие прямых иностранных инвестиции на воспроизводство рабочей силы (по материалам ОАО «Испат кармет»)//ҚазҰУ хабаршысы №2 (48). 2011.-17 б.
[22].Инвистиционная деятельность// Краткий статистический ежегодник Казахстана 2005г.
[23].Иностранные прямые инвестиции в 1993–2003 Данные Национального банка республики Казахстан// Транзитная экономика -2003, -51 б.
[24].Негізгі капиталға инвистициялар// Қазақстан Республикасының әлеуметтік–экономикалық статистикалық мәліметтері 2012.
[25].Негізгі капиталға инвистициялар// Қазақстан Республикасының әлеуметтік–экономикалық статистикалық мәліметтері 2009.
[26].Шарп У.Ф., Александр Г.Дж., Бэйли Дж.В. Инвестиции //Университетский учебник. –М.:«Инфра –М».1998.
[27]. Садвкасова А.Б., Рахматуллаева Д.Ж. иностранные инвестиции в Казахстане:привлечениеи необходимость использования.//Вестник КАЗГУ №9 –Алматы, 1998 -39 б.
[28].Н.Назарбаев Инвестициялық тартымдылық - бәсекеге қабiлеттiлiк қасиетi.//Егемен Қазақстан. 2006ж 9 маусым;
Қазақстан Республикасының ғылым және білім министірлігі
Абылайхан атындағы Қазақ халықаралық Қатынастар және әлем тілдер университеті
Қорғауға жіберіледі
Экономика және менеджмент
кафедра меңгерушісі
________ М.Д.Искалиев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырып: "ҚР-да инвестициялық процестерді мемлекеттік реттеудің жағдайы мен перспективалары (сала деректерінде)"
мамандық бойынша
5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару
Орындаған: А.Б Қасымақын
Ғылыми жетекші,
э.ғ.к. аға оқытушы. Р.А Муратова
Алматы, 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕССТЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Инвестицияның әлеуметтік-экономикалық мәні және инвестициялық процесстерді мемлекеттік реттеy ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Отандық өндірістің инвестициялық ахуалын талдау ... ... ... ... ... ... ... 2 3
0.1 Шетелдік капитал инвестицияның негізгі қайнар көзі ретінде ... ... ... .30
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ПЕРСПЕКТИВАСЫ ... ... ... ... ... 36
2.1 Еліміздің инвестициялық қал-ахуалы, мәселелері және оларды шешу жолдары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
2.2 Қазақстан Республикасындағы шетелдік инвестицияны келтіру процесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.3 Қазақстан Республикасының инвестициялық дамуын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОРЫТЫНДЫ. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .68
КIРIСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Экономиканың нақты секторларының дамуы бiздiң Қазақстанның болашағына зор ықпал eтeтiнi белгiлi. Әрбiр елдiң экономикалық өcyi жаңа ірі масштабты жобалардың көмегiнсiз, инвестиция және инновация, саяси тұрақтылықтан және қаржылық жүйенiң тұрақтануынан, инвесторлардың сенiмдiлiгiмен, ұлттық өндiрiстiң тиiмдi дамуынсыз қалыптасуы мүмкін емес. Олар үшiн: жетілген саяси құрылым; кәсіпорындар үшін кешенді стратегияны өңдеу; бәсекелiк жағдайын ғылыми-техникалық прогреске сай орындау; елдiң қауiпсiздiгiн нығайту; адамның тұлғa екендiгiн көрсете бiлу; инвестицияны дұрыс пайдалану қажет.
Әрбiр мемлекеттiк iшкi құрылымының дұpыc дамуы өсуге алып келедi.
Ал бiздiң елдегi инвестициялық хал-ахуал қандай соны жаза отырып, әр түрлi
экономикалық оқулықтарды және әдістерді қолдана отырып шешiм қабылдау керектігін, кәсiпорынның ic-әрекетiне инвестициянық әcepi, Қазақстандағы инвестициялық климат қандай, Әлемдегi инвестициялық тенденциялар қалай болған, соларды жазып көрсеткім келдi.
Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізген күннен бастап экономикалық жағдайын тұрақтандыру, ішкі экономикалық қауіпсіздікті қамтамассыз ету және инвестициялар тарту жөніндегі саясаты белсенді түрде жүзеге асырылуда.
Қазақстан Республикасында шетел инвестициясын тарту келешекте инвестициялық процесінің жедел әрі тиімді дамуының және жетілуінің экономикалық механизімдарін зерттеу өте актуалды болып табылады. Шетелдік инвестицияларды тарту отын энергетика, мұнай өндіру және өңдеу, алтын өңдеу өнеркәсіптері, көлік және коммуникация сияқты басты салаларда құрылымдық -инвестициялық саясатты жүргізу қаржының жетіспеушілігімен ішкі нарықты тұрақтандырумен байланысты.
Инвестициялық саясат елдің стратегиялық экономикалық мақсаттары мен мәселелерін анықтайтын ең маңызды элемент. Экономиакалық реформаларға сәйкес халықаралық капиталмен инвестиция тартудың мемлекеттік саясаты дағдарыс пен инфиляцияны тежеуге, жеке инвесторлардың инвестициялық белсенділігін арттыруға және өндірістік құрылымдық өзгерістерге септігін тигізуде. Шетел инвестицияларының Кен өндіру өнеркәсіптеріне келіп түсуі Қазақстан экономикасының шикізат секторын дамытуға жағдай жасайды. Республиканың өнеркәсіп құрылымында шикізат кешенінің үлесі 65% -ті құрайды. Мемлекет саясаты осы сектордағы шикізат ресурстарын ұлғайту мақсатында инвестиция тартуды, қосымша ынталандыруды жақсартуға негізделеді.
Экономиканың тепе - теңдік дамуын қамтамассыз ету үшін мемлекеттің экономикалық басым секторларына қаржы салған инвесторларға жеңілдіктер мен преференциялар бере отырып шикізаттық емес саланың дамуына да қолдау жасайды. Осы мақсаттарды жүзеге асыруға байланысты үкімет тарапынан стратегиялық бағдарламалар мен заң жобалары құрылуда. Тікелей инвестицияларды жүзеге асыратын орган инвестиция бойынша мемлекеттік комитет болып табылады. Инвестициялық қаржыларды ел экономикасына жүзеге асыру әртүрлі нысанда жүзеге аырылады. Оған шетелдік банктері мен халықаралық ұйымдардан қарыз алудан бастап кәсіпорындарды тікелей шетел инвесторларының меншігіне сатуға дейінгі әрекеттер жатады.
Шетел капиталын ұлттық экономикаға тарту өте пайдалы процесс. Біріншіден шетелдік инвестициялар елдің өндіріс базасын жедел жетілдіруге және оның өндірістік өндірістік мүммкіндіктерін артыруға көмектеседі. Екішіден шетел фирмалары жаңа өндірістік кәсіпорындар шаумен қатар капиталдық бәсекелестікте мыңдаған еңбекпен өндірісті ұйымдастыру тәжірибесін ала келеді.
Дипломдық жұмысының негізгі мақсаты: аталған мәселелерді , соның ішінде, еліміздің инвестициялық хал-ахуалы қандай, Кәсіпорынның, отандық өндірістің іс-әрекетіне инвестицияның әсері, Қазақстандағы инвестициялық климаты және әлемдегі инвестициялық жағдай қалай болған, солар кеңінен Қарастыра отырып, Ұлттық экономикаға тимділігін анықтау болып табылады.
Зерттеу міндеттері: Әлеуметтік-экономикалық категория ретінде ел экономикасына инвестиция тартудың мәнін нақтылау;
Еліміздің инвестициялық қал-ахуалыны, мәселелері және олардың шешу жолдарын анықтау;
Қазақстан Республикасының экономикалық дамуының әртүрлі кезеңдегі шетел капиталының келуіндегі рөлін зерттеу;
Өндірістік салаларға тікелей шетел инвестицияларын салудың тиімділігін талдау.
Зерттеу пәні ретінде Қазақстан Республикасына тікелей шетел инветицияларын тарту процесі кезінде қалыптасқан ұйымдық-экономикалық қатынастар қатысады.
Диплом жұмысының мазмұны кіріспеден, негізгі бөлімнен және қортындыдан тұрды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Бірінші бөлімде, шетел инвестицияларын тартудың жалпы теориялық және метадологиялық мәселелері қарастырылып, талданған. Оның әлеуметтік-экономикалық мәні, ел экономикасына әсері мен Қазақстан тәуелсіздіген жариялаған күннен бастап республика экономикасындағы күрделі өзгерістердің болуымен байланыстырыла отырылып жазылды.
Әлемдік тәжірибе дәлелдегендей капиталдың халықаралық миграциясы, шаруашылық өмірі барлық ұлттардың қарым - қатынасының тиімділігінің тереңдеуіне алып келді. Бұл жағдай капиталдың өзара қозғалысының дамуы нәтижесінде әсіресе өндірісі дамыған елдер арасындағы қатынастарда анық байқалады. Сонымен қатар әртүрлі елдердің арасындағы ірі трансұлттық компаниялардың қалыптасуы халықаралық мамандыру мен елдердің экономикалық өзара байланысуының тереңдеуіне әкелуде. Қазіргі уақытта Қазақстанның әлемдік экономикалық жүйеден бөлектенген болашағы жоқ сондықтан, дүние жүзілік капитал қозғалысына енуі үлкен жетістіктерге жеткізіп отыр деуге болады.
Айта өту керек Қазақстан нарығында тiкелей және портфельдi инвестицияларды ішкі және шетел инвестицияларының белсендi жұмыс жасап жатқандығы көрiнедi.Бiрақта оның оң жағымен қоса тepic жағы да бар.
Бiрiншiден, бұл жерде жаңа технологиялық өндiрiстің eнyi, жаңа менеджмент және маркетинг әдістері жергілікті халықтың жұмыспенқамтылуы болса.
Екiншiсi, бұл жерде дамушы елдерден үлкен көлемде пайдалы ресурстарды сыртқа шығарады. Бұл ұлттық экономикалық қауыпсiздiк жағдайында проблемаларға алып келедi. Экономикалық iс-әрекеттердi басқаруды және бақылауды жоғалтып алуымыз мүмкін.
Үшiншiсi, дамушы елдер қазiргi таңда шетел инвестициясынсыз алға жылжи алмайды. Бұл жерде айта өтейiн шетел инвестициясы елдің ұлттық инвестициясын ығыстырып шықпай оны толықтырушы болуы керек.
Жұмыстың екінші бөлімінде Қазақстанның инвестициялық қал - ахуалы мәселелері, оларды шешу жолдары және шетелдік инвестицияларлың ұлттық экономикаға тиімділігі қарастырылған. Бүгінде Қазақстан Республикасының ашық рыногтық экономикаға енуі саяси және экономикалық біржүйелілікте беталыспен келеді. Бұдан Республика президенті мен үкіметінің ел экономикасына капиталдың құйылудың ынталандырудағы іс әрекеттерінен, қолданып жатқан іс шараларынан көруге болады. Сонымен қатар, Қазақстанда инвесторлардың жұмысына жағымды әсер ететін бірқатар макро экономикалық саясаттар жүргізілуде.
Инвестициялық климатты жақсарту, жаңа инвестицилар тарту және оларды дамытуға мемлекеттік қолдау жүйесін күшейту Қазақстан саясатының басымдылық бағыты болып табылады. Нәтижесінде мемлекетіміздің халықаралық бәсекелестік қабілеті ел экономикасына тартылған шетел инвестициясымен оның табиғи байлықты игерудегі орнын анықтайды. Мұнан шығатын қортынды жаңа шетел инвестицияларының тартылуымен Қазақстан болашағы ондағы инвесторлар тұтынуының қанағаттану дәрежесіне тәуелді екенін көрсетеді.
Жалпы диплом жұмысы Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актiлерi мен мерзiмдi баспасөз материалдарынан, осы заманғы экономикалық әдебиеттерден, ғылыми-зерттеу институттарының статистикалық ақпараттарының мәліметтерінің көмегіне негізделіп жазылады.1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕССТЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инвестицияның әлеуметтік-экономикалық мәні және инвестициялық процесстерді мемлекеттік реттеy
Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған күннен бастап республика экономикасында күрделі бұрын соңғы болмаған өзгерістер болды. Реформа экономикада әлеуметтік жағдайларда да бағыт алуды өзінің мақсаты етіп қойды, оған жету, бұрын республикада қалыптаспаған экономикалық қатынастардың барлық жүйесін өзгертуді қажет етті, ал оны жүзеге асыру күрделі де ауыр процесс екені белгілі.
Қазіргі уақытта Қазақстанның әлемдік экономикалық жүйеден бөлектенген болашағы жоқ, сондықтан республиканың дүние жүзілік капитал қозғалысына енуі үлкен жетістіктерге жеткізіп отыр деуге болады.
Әлемдік тәжірибе дәлелденгендей, капиталдың халықаралық миграциясы, шаруашылық өмірі барлық ұлттардың қарым-қатынасының теңдігінің тереңдеуіне келтіреді. Бұл жағдай капиталдың өзара қозғалысының дамуы, әсіресе өндірісі дамыған елдер арасындағы қатынастарда жақсы білінеді.
Бір өнеркәсібі дамыған елдің, басқа елге капитал шығаруының өсуі, халықаралық еңбек бөлнісінің тереңдеу заңдылығына сәйкес жүргізіледі. Қазіргі заман өндірісіне ҒТП-ң әсер етуі одан әрі күрделілікті көбейте түсуде. Өнімнің соңғы нәтижесін беретін өндірістер, қазіргі кезде әртүрлі елдерде орналасқаны белгілі.Сондықтан өндірістің халықаралық мамандандырылуы мен кооперациясының дамуы одан әрі дами бермек.
Капитал табиғаты ол бір елде қозғалмай жата алмайды. өнеркәсібі дамыған елдердің ірі компаниялары ұлттық шеңберден өтіп, трансұлттық сипат алады. Әртүрлі елдердің кәсіпорындары бар, ірі трансұлттық компаниялардың қалыптасуы халықаралық мамандандыру мен кооперацияның қалыптасуының тездетілуіне жеделдеуіне әкеліп соғады. Сондықтан трансұлттық компания капитал қоғалысы негізінде елдің экономикалық өзара байланысын тереңдететін фактор. [1]
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей шаруашылық ісінде "шетелдік инвестиция" терминін пайдаланудың ұқсас еместігі әртүрлі айтыс-тартысты жағдайға соқтырады. Соның кесірінен оны реттеуге көп уақыт пен ақша жұмсауға тура келеді.
Бұл категорияны талдағанда бұған қаржы салудың мынадай түрлерін жатқызуға болады:
а) материалды заттай - яғни, түрліше өндіріс салаларында тауар өндіруге, қолданылатын құрал-саймандар, станоктар, механизмдер.
б) қаржылық-бұған, несие-қаржылық қызмет және бағалы қағаздармен жұмыс жасау.
в) ой еңбегінің өндірісті басқару тәжірибесін, мамандар дайындау, лицензиялау, біріккен ғылыми еңбектерді жасау "ноу-хоу" және бұған букіл шетелден әкелінген капитал жасайды.
Шетелдердегі әртүрлі экономикалық мектептер шетел инвестицияларын түрліше анықтайды. Ғылыми деңгейде және күнделікті өмірде бұл жөніндегі түсініктер біркелкі емес. Мысалға, экономистердің айтуынша "инвестиция сөзі барлық уақытта экономикадағы пікірдегідей мағына бере алмайды." Біздің ойымызша, "таза инвестициялау" немесе капиталдың қалыптасуы, қоғамдағы нақты капиталдық ғимарат, құрал-сайман, материалдық өндірістік қор және т.б. таза өсуі есептеледі. Тұрғын адам пікірінше"инвестициялау" - ол жер сатып алса, айналыстағы бағалы қағаздар немесе меншіктің басқа түрлері. Ал экономистер үшін трансперттік (волютаны немесе алтынды 1 елден 2-ші елге аудару) іс-әрекеттер. Біреу инвестициялағанды басқа біреу рейнвестициялайды.
Дж. Кейнс өзінің "жұмыспен қамту, процент ақша туралы жалпы теория" еңбегінде инвестицияны "бағалы капиталды мүліктің негізгі, айналмалы, өтімді капиталдан құрылуына қарамастан оның өсуі" деп анықтама береді.
Э.Дж.Долан және Д.Е.Мендсей өздерінің "Рыноктан микроэкономикалық үлгі кітабында инвестицияны экономикалық жүйедегі қызмет атқарып жатқан капиталдық" яғни адамдардың жасаған өндіріс құрал-жабдықтарының ұсынылған санының көлемінің көбейіп өсуі- деп анықтала береді.
Варсей И. және Цовентлу Д. "Инвестиция" термині өте кең тараған. тұрмыстың дәрежеде инвестицияны үй, көркемөнер еңбектерін, асыл-әсемдік бұйымдарды сатып алу ретінде түсіндіріледі. Сонымен қатар инвестиция деп акция, облигация салынған затқа берілетін қарыздарды айтады. Кәсіпорындарда машиналарға қаржы, құрал-жабдықтар инвестицияланады- дейді.
В. Фельзенбаумның айтуынша, "инвестиция" түсінігі нақты инвестиция аталатын мәні бойынша "күрделі қаржы салу", "қаржылықты" портфельді инвестиция, яғни акцияға, облигацияға және басқа бағалы қағаздардың меншіктің тікелей табыс алуға байланысы бар бөлігіне қаржы болу деп түсіндіріледі.
В.В Бочаровтың пікіріне "Инвестицияға белгілі бір кезең ішінде инвестициялық қызметтің соңғы өнімінің және меншік түрінің өзгеру процесінің тек тіркеп есептеуі ғана емес оның өсіп дамуы ретінде түсінген дұрыс дейді. Демек пайдалануға болмайтын бөлігі"- дейді.
Инвестицияның анықтамасы ғылыми әдебиеттерде сан алуан. "Жекешелендіру және инвестициялық еңбектерінің жиынтығы" жұмысының авторлары инвестицияны әртүрлі (материалдық және материалдық емес) активтерге бухгалтерлік болаттың сол жағына қарсы ресурстарын салу ретінде қарайды. "Инвестицияның - қаржылық жинағы" кітабында инвестиция деп ұлғаймалы ұдайы өндіріске жұмсалған ақша қаржысын, яғни күрделі қаржыны ұлғайтуды айтады [2].
Р. Кареновтың терминдік сөздігінде инвестиция деп мүлік заттардың барлық түрлері, кәсіпкерлік обьектері және басқа қызметтерге жұмсалған нәтижесінде табыс қалыптасатын немесе әлеуметтік тиімділікке жеткізетін ойды көздеген құндылықтар. Бұл құндылықтарға автор ақшаны, құнды қағаздарды, мүліктерді, мүлікке құқықты, авторлық құқықты, нау-хау, яғни өнеге-тәлім және өндірістік тәжірибе тұрғысында әзірлеген техникалық және технологиялық сауда, коммерциялық т.б. бөлімдер жиынтығы жатқызады.
Біздің ойымызша инвестиция туралы кең тараған ұғым күрделі қаржы салу. Мысалғы: "Экономикалық теория негізін" белорусь авторлары қор жинау процесі тек инвестиция және күрделі қаржы арқылы жүзеге асады деп есептейді. Инвестиция дегеніміз - жаңадан жасауға және бұрынғы кәсіпорындарды қайта жаңартуға жұмсаған шығындар жиынтығы.
Бұл категорияны белгілі "экономикс" кітабының авторлары Кэмбелл Р., Макконелл және Стекли Р, Брюл анықтамасы бойынша. Инвестиция дегеніміз-өндіріске жұмсалған шығын, қор жинау және материалдық қорды ұлғайту, яғни шын мәнінде өндірістің барлық шығыны мен қорының бөлігі.
Ғалымдардың көпшілігі тек инвестицияның мәніне және оның мақсаты мен бағытына көп көңіл бөледі.
К.Бочарев инвестиция деп тұтынуға жарамаған және пайдалануға болмайтын табыстың бөлігін айтады. Инвестициялық ресурстар инвестициялық қызметтің нақты обьектіне жұмсалады, сол арқылы күрделі құндылықтардың табыс әлеуметтік тиімділігік ретінде қаралады.
Г.И. Рузавин және В.Т. Мартинов өте маңызды ойды инвестиция күрделі қаржының қалыптасумен байланысты ақша капиталына қарағанда капиталдың (күрделі қаржының) табиғи ұлғаюы деп көрсетеді.
Шетелдік инвестиция туралы бірегей пікірдің болмағанын ескере отырып инвестицияның қарым-қатынаста әртүрлі жақтар өзара келісімге қол қойып бекіту кезінде әртүрлі инвестицияға жататыны туралы анықтап алады.
Дүние-жүзінде қолданып жүрген заңдарға сәйкес инвестицияға кең көлемдегі сөз түсінігі ретінде материалдық инвестиция және басқа да құнды заттардың табыс табу үшін ақыл-ой еңбегін қосқанда кәсіпкерлік және басқа да құралдармен қызмет түрлері жатады. Біздің ойымызша инвестицияны анықтауды оның мәнінің сипаттамасы ғана емес сонымен қатар оның бағытының мақсатында қарастыру керек.
Сонымен инвестицияға мыналар жатады: ақшалай қаржылар, мақсатты банктар салымдар, пайлар, акция, облигация және басқа да бағалы қағаздар қозғалатын және қозғалмайтын мүліктер, технологиялар, машиналық тауар белгілері, пайдалануға, табиғат байлықтарына, бағалы ой еңбегіне, авторлық құқыққа т.б.
Инвестициялар ЖҰӨ-нің ең маңызды және ең өзгермелі компоненттерінің бірі болып табылады. Қашанда болмасын құлдырау кезінде тауарлар мен қызметтерге деге шығын қысқарады, бұл қысқарудың үлкен бөлігі инвестициялық шығындар көлемінің құлдырауына қатысты.
Инвестициялық шығындардың үш типі ерекшеленеді:
Кәсіпорынның негізгі қорларына инвестициялар болып - кәсіпорындардың өздерінің өндірістік қызметтеріне пайдаланулары үшін алған ғимарат, құрылыс және құрал-жабдықтары саналады.
Тұрғын үйлер құрылысы инвестициялары - тұру үшін алынған үйге, сондай-ақ жалға беру үшін алынған үйлерге шыққан шығындарды қамтиды.
Сақтық қор инвестициясы - фирмалардың сақтауға қалдырған тауарларын, оның ішінде шикізаттар мен материалдарды, бітпеген өндіріс пен дайын өнімді қамтиды.
Сондай-ақ практикада инвестиция деп капиталдың екі бағытта пайдалануын айту қабылданған:
Нақтылы инвестиция - материалдық активтерге қаржы жұмсау;
Қаржылық инвестиция - құнды қағаздарға қаржы жұмсау.
Инвестицияның бірыңғай анықтамасының жоқтығынан бүгінгі күні көптеген инвесторлар қорлық көруде, мұның өзінде нақты қаржылық тұрғыда зардап шегүде. Әртүрлі ой-толғамдарға жол бермейтіндей инвестицияның базалық анықтамасы жасалынса, ода Қазақстандық заңнаманың барлық салаларында және инвестициялық барлық қызыметтің қатысушыларына бұл нормативтік актінің реттеуші болуына жағдай тур еді.
Белгілі болып отырғандай кәсіпкерлік инвестициялаудың екі негізгі формасы айқындалуда: тікелей инвестициялар және портфельді инвестициялар.
Тікелей инвестиция - тікелей өндірістік кәсіпорындарңа жасалынған инвестициялауды сипаттайды.
Портфельдік инвестиция - пайда табу үшін инвестордың кәсіпорындардан акция, облигация, басқадай құнды қағаздарын сатып алуларын білдіреді. Олар халық қаржысын қайта бөлуде айтарлықтай маңызды рөл атқарады. Инвестициялық қорға адамдар пайда алу үмітімен ақша слады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде капиталдың ішкі құйылысында тікелей секілді, портфельдік инвестициялар да белсенді түрде қатысады. Бұл, сонымен бірге, эканомика ресурстарындағы негізгі массаның Қазақстанның материалдық өндіріс аясынан қаржылық аясына көшүдің спецификалық жағдайы - отандық инвестициялық қордың мәртебесі туралы ойға қалдырады.
Инвесторлар стартегиялық және портфельдік болып бөлінеді. 50 пайыз плюс бір акциясы бар стратегиялық инвестор қожайын боламын деп үміттенеді. Барлық үміт стратегиялық инвесторда, себебі ол мүдделі, қаржыны салған да және ол қауіп-қатерді азайтуға тырысады, мемлекет де оған сенім артады. Портфельдік инвестордың үміттерге стратегиялық инвесторда болады. Порфельдік инвестор үшін акция - пайданы бөлісуге қатысудың мүмкіндігі болып табылады. Осыған байланысты мемлекет стартегиялық инвесторға тәуелсіз немесе соның атына өз акция пакетін бере алады.
Портфельдік инвесторға - инвестициялық қорларға - 51 пайыз жұмыскерлерге он пайыз, қалғаны стратегиялық инвесторларға. Портфельдік инвестицияны дамыту үшін жарнамалық немесе ашықтық, өтімділік және жергілікті органдарға: банктерге, заңдарға деген сенім қажет, сондай-ақ ашықтық - ақпараттар инвесторларға дер кезінде жетіп отырылулары тиіс. Нарықтық ақпарат және компаниялардағя кәсіпорындардың есеп берушлуктері өте сенімді болуы тиіс [3].
Инвестициялық қызметте маңызды орынды инвестор алады. Инвестор бұл өзінің ақша қаржысын, мүліқтің және ой еңбегіндегі құндылықтарды инвестициялық жобаға және оны мақсатты пайдалануды қамтамасыз ететін заңды және жеке тұлға
Инвестор болып:
мемлекеттік және белгілі аумақтың мүліктерге немесе мүліктің құқыққа ие мекемелер;
азаматтар, соның ішінде шетелдік тұлғалар;
кәсіпорын, кәсіпкерлік бірлестік және басқа заңды тұлғалар, оның ішінде шетелдік заңды тұлғалар, мемлекеттік және халықаралық ұйымдар;
Инвестициялық процестің екінші қатысушысы болып тапсырыс беруші есептеледі. Тапсырыс беруші инвесторлар және инвестициялық жобаны үш есе асыруға инвесторлармен куәландырылған рұқсат берген кез келген заңды және қабілетті тұлға бола алады. Бұл жағдайда тапсырыс беруші егер басқадай мәселелер олар - арасында шартты қаралмаса инвестициялық жобаның басқа кәсіпкерлік және басқа қатысушылар ісіне араласуына болмайды.
Егер тапсырыс беруші инвестор болмаса инвестиция мен мүліктерді иемдену, пайдалану, басқару үлесі құқығын шартты көрсетілген кезең күші бар заң көлемінде бөлісіп қолданады.
Инвестициялық процеске үшінші қатысушылар - бұлар инвестициялық қызметтің обьектілерін пайдаланушылар. Олар инвестиция қызмет обьектерін пайдаланушы инвестролармен қатар басқа жеке заңды тұлғалар, мемлекеттік және жергілікті мекемелер, шетелдік мемлекет, халықаралық ұйымлар болады.
Инвестициялық қызметтің субьектілері (адамдар және әлеуметтік топ) инвестициялық қызметке қатысушылардың екі немесе одан да көп қызметтерін үйлестіріп атқаруға құқы бар.
Инвестициялық қызметтің обьектілері: барлық салалар мен халық шаруашылығы көлеміндегі жаңадан және жетілдірілген негізгі қорлар мен айналмалы қаржылар, бағалы қағаздар, мақсатты ақша салымдары, ғылыми-техникалық өнімдер, меншікті басқа обьектілері, сонымен қатар мүліктің құқық пен интеллектуалды меншік құқығы, яғни заңмен тиым салынбаған қызметтің барлық түрі есептеледі.
Нақтылап қарағанды экологиялық санитарлы және де басқа заңмен бекітілген талаптарға сәйкес келмейтін обьектілерді инвестициялауға тиым салынады. Басқаша айтқанда азаматтар мен заңды тұлғаларға мемлекетке зиян келтіруге тиым салынады.
Біздің ойымызша инвестициялық қызмет мынадай негізгі принциптерге сәйкес жүзеге асырылуы тиіс.
өмірде қолданылып жатқан заңға қайша келмейтін инвестициялық қызметке заңды тұлғалар мен азаматтар, қоғамдық ұйымдардың басқармалары мен мемлекеттік билік мекемелері кедергі жасап араласпауы керек;
инвестициялаудың өз еркімен болуы;
меншік және қызмет түрлеріне қарамастан;
инвестициялық қызметке қатысушылардың тең құқығы;
инвестициялық қорғалуы;
инвестициялық қызметті жүзеге асыру жолдарын еркін заңдауға;
инвестициялық қызметті жүзеге асырудағы азаматтар мүддесі мен құқығын бұзбай сақтау.
Инвестициялық қызмет оның бағытты қаржылық сипат алуы мүмкін. Бұндай жағдайды қаржылық инвестиция алушыға облигацияға және басқа құнды қағаздармен қатар банктік дипозиттерге (сақтауға салынған ақша қоры) салынған түрінде жүзеге асырылады.
Инвестициялық қызмет инвестор арқылы жүзеге асырылады. Инвестор обьектерін, бағыттарын, инвестициялық көлемі мен тиімділігін өз еркімен алынады. Сонымен қатар инвестицияны жүзеге асыруда өзіне қажетті, қабілетті, заңды тұлғаларды шартты немесе көбіне конкурсты әдіспен қызметке алуға құқығы бар. Инвестордың инвестицияға өкілдігі мен тың нәтижесін шарт арқылы жеке заңды тұлғаға және де мемлекеттік және жергілікті мекемелерге заңды белгіленген тәртіп бойынша бере алады. [4]
Инвестор инвестиция обьектерін және нәтижесін иемденуге, пайдалануға және басқаруға құқығы бар. Сонымен қатар сауда қызметтерін жүргізуге әртүрлі кәсіпорындарға қайта және қосымша капитал салуға, бағалы қағаздар және капитал қосудың басқа түрлеріне яғни Қазақстан Республикасы территориясында алынған табысқа құқығы бар.
Инвестициялық қызметтер субьектілері арасындағы қатынас олардың өздері арасындағы жасалған шарт бойынша анықталады. Шарт инвестициялық қызметтегі субьектілер арасындағы өндірістік-шаруашылық және басқа қызметтерді реттейтін ең басты құжат болып саналады. Бұл жерде мемлекеттік мекемелердің араласуына жол бермейді. Шарт өз қызметін инвестициялық қызметтің бүкіл мерзімінде күшін жоймайды. Егер шартты жасасып болғаннан кейін серіктестер жағдайын нашарлататын заң тәртібінде өзгерістер пайда болған жағдайда шартты өзгертуге болады.
Жоғары да айтылғандай инвестицияны Қазақстан экономикасына пайдалану обьективті өте қажет процесс. Бұл процесті мемлекеттік реттеу - субьектілерді ынталандыруды көздейді.
Бiздiң пiкiрiмiзше инвестицияға ағымдағы шығындар жатпайды, сондай - ақ инвестиция түсінігі капитал салымы түсінігінен едәуiр кеңiрек өйткенi олар негiзгi капиталды қайта өндiруге кететін шығындар, ал инвестициялар - бұл материалдық активтерге тiкелей салым және портфельдiк инвестициялар жә не материалдық емес активтерге инвестициялар. Инвестициялау процесiн сызба түрiнде керсетуге болады .
Инвестицияның бірыңғай анықтамасының жоқтығынан бүгінгі күні көптеген инвесторлар қорлық көруде, мұның өзінде нақты қаржылық тұрғыда зардап шегүде. Әртүрлі ой-толғамдарға жол бермейтіндей инвестицияның базалық анықтамасы жасалынса, ода Қазақстандық заңнаманың барлық салаларында және инвестициялық барлық қызыметтің қатысушыларына бұл нормативтік актінің реттеуші болуына жағдай тур еді.
Белгілі болып отырғандай кәсіпкерлік инвестициялаудың екі негізгі формасы айқындалуда: тікелей инвестициялар және портфельді инвестициялар.
Тікелей инвестиция - тікелей өндірістік кәсіпорындарңа жасалынған инвестициялауды сипаттайды.
1-Кесте Инвестициялардың активтері
Инвестиция-лау түрлері
Материалдық
активтерге инвестициялар
Қаржылық активтерге инвестиция-
лар
Материялдық емес
активтерге
инвестицилар
Инвестициялау обьекті
Лері
Негізгі өндірістік және өндірісітік емес қорлар, материялдық запастар
Акция лар,мемлекеттік және корпоративтік облигаци
лар, басқа құнды қағаздар
Патенттер,
лицензиялар,
сауда белгілері,
ғылыми
техникалық
өнім және т.б.
Білім беру
Денсаулық
Сақтау
және т.б.
Инвести
цияның айналу саласы
Экономиканың
нақты секторы
Қаржы-банктік
Сала
Инновация
лық
сала
Әлеуметтік
Сала
Инвести
цияның айналу мақсаты
Жаңа материалдық актив
терді құру
Шығу шы материа
лдық актив
терді толық
тыру
Материал
дық активтер дің тиімділі
гін көтеру мен жаңарту
Бос қаржы құрал
дары ның
инвес тиция ға
айналуы
Матер иалдық актив тердің сапасы
мен бәсеке лес
тігін ғылыми техника
лық
деңгейін көтеру
Өмір сүру сапасын, білім беру деңгейін, квалифика
циясын көтеру, ұлт денсаулығын жақсарту қоршаған орта сапасын және т.б.
Инвести
циялау дың соңғы мақсаты
Материалдық емес сипаттағы материал байлықтың және қоғамдық құндылықтардың өсуі
Портфельдік инвестиция - пайда табу үшін инвестордың кәсіпорындардан
акция, облигация, басқадай құнды қағаздарын сатып алуларын білдіреді. Олар халық қаржысын қайта бөлуде айтарлықтай маңызды рөл атқарады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде капиталдың ішкі құйылысында тікелей секілді, портфельдік инвестициялар да белсенді түрде қатысады.
Инвестициялаудың соңғы мақсаты болып материалдың байлықты құру және ұлғайту, сонымен қатap қоғамдық құндылықтарды максималдау, инвестициялау процесi қазiргi экономикалық әдбиеттердегi инвестициялау терминi сияқты классикалық анықтамасы әр турлi пайымдалады.
Өз уақытында инвестицияға анықтаманы классик Дж.М.Кейне берген, ол берiлген кезеңде өндiрiстiк қызметтiң нәтижесiндегi капиталдың мүлiк құнының ағымдағы өcyi немесе берiлген кезеңде тұтынылмаған табыстың бөлiгi деген. Бiрақ инвестицияны мұндай тұжырық жасаууарлар мен инвестициялар арасында параллельдi өткiзбейдi, инвестиция мәні мен оның масштабын реттейтiн кептеген факторларының әcepiн ескермейдi.
Қазiргi заманғы жағдайға сай жиынтық өндiрiс пен табыстың бiрiншi себебi болып Кейнстiң жүйесiндегi керек инвестикалық табыстар көлемiнiң өзгеруi болып табылады. Инвестицияның не eкeнін еске түсiрейiк. Инвестициялау - болашақта бiз күтетін табыс үшiн қандай болмасын құндылықтарды сатып алу.Қазiргi экономистер анықтаманы инвестиция терминi капитал салымы терминiмен теңестiрiледi. Бұл жерде инвестиция дегендi негiзгi қорларды қайта өндiру құралы ретiнде қарастырады. (Fимараттар, қондырғылар, құралдар, көлiк құралдары және т.б.) осымен бiрге инвестициялар айналымдағы активтер мен әртүрлi қаржы құралдарына (акция, облигация т.б.) және материалдық емес активтердiң жекелеген түрлерiне (патент алу, лицензия, ноу-хоу және т.б.) жүзеге асырылуына мүмкiндiк болады. Осылайша капитал салымдары тар ұғым болады да инвестицияның бiр түрі ғана болып қалады. [5]
Инвестицияның көптеген анықтамасында осы ақша құралдарын алу деп белгiлейдi. Бұл трактатпен де келiспеймiз, өйткенi капиталды инвестициялау ақша түрiнде ғанa емес, сонымен қaтap қозғалмалы және қозғалмайтын мүлiк, әртүрлі қаржы құралдары, материалды емес активтер, лицензия, ноу-хоу және т.б. түрiнде де болады. Жекелеген авторлар инвестицияның негiзгi капиталға және ағымдағы шикізат, материал, энергия сатып алуға кететін шығындарға салым ретінде қарастырады. Мысалы, Г.П.Журавлева мен Ю.И.Малышева: инвестиция - -дегенiмiз жаңа технологиялар, материалдар және басқа да еңбек құралдары мен заттарын енгiзуiмен байланысты өндiрiстi кеңейту мен жаңартуға кететін шығындарға деп есептейдi. Бұл пiкiрге кейбiр қазақстандық экономистер, инвестициялық қызметтiң негiзгi обьектiсi болып айналым құралдарын толтыру үшiн негiзгi капиталға салымдар бiрге пайдалануында деген кepi пікір айтады.
Жеткiлiктi толық болмаса да едәуiр нақты болып бiздiң ойымызша келесiлер табылады: Инвестициялар егер ағымдағы өндiрiстiң белiгi негiзгi капиталды ұлғайтуға пайдаланылатын болған жағдайда орын алады Инвестициялар-бұл капиталды қайта өндiруге бағытталған ақша қаражаттарыны шығыны.
Қазақстан Республикасының Шетел инвестициялары туралы заңында Инвестицияға кеңейтiлген анықтама бере отырып оны осылайша капитал салымы түсінігімен шектемеу шарттары жасалған. Онда былай делiнген: Инвестициялар - - инвесторлар кәсiпкерлiк қызмет обьектiлерiне пайда табу мақсатында салған барлық мүлiктi құндылықтар және оларға құндылықтар мен қaтap интеллектуалдық меншiкке құқықтардың түрлерi жатады. Бiрақ та бұл анықтама толық емес, өйткенi мұнда тек кәсiпкерлiк қызметте қолданылатын құндылықтар ғана айтылып өтiлген, әлемдiк тәжiрибеде инвестицияны тиiмдi бағалау кезiнде тек қаржылық эффект ғана емес сонымен қaтap жалпы қоғамды еске алатын экономикалық, қоғамдық құндылықтардың материалдық емес сипаттағы мақсаттарды да ескеріледі.
Осылайша, Қазақстан Республикасының Шетел инвестициялары туралы заңында анықтама жеткiлiктi толық емес, өйткенi инвестициялардың барлығын қарастырмайды.
Негiзгi қорларға капитал салымдарының процесi инвестиция түсінігін қолдану кезiнде кең көлемде пайымдалуы керек: Инвестициялау-бұл инвестициялық ресурстардың материалдық байлыққа және материалдық емес сипаттағы қоғамдық құндылықтарға ауысу процесі.
Сонымен, инвестиция дегенiмiз қаржы ресурстары, инновациялық және әлеуметтік сала арқылы материалдық және материалдық емес қоғамдық құндылықтарға алынатын инвестициялық ресурстар деп бiлемiз.
Әр турлi инвестициялардьң қозғалысында келесi айырмашылықтар болуы керек. Сондықтан оларды төмендагідей етіп айыруғ болады..
1) Тiкелей салынатын нақты инвестициялар;
2) Каржы құралдары арқылы салынатын портфельдiк инвестициялар.
Керсетiлген негiзгi инвестициялардьщ екі түрінен басқа интеллектуалдық
инвестициялар дейтiндер де бар, яғни патенттер, лицензиялар, ноу-хоу сатып алу, персоналды дайындау және қайта дайындау. Портфельдiк инвестициялар акцияға, облигацияларға және басқада ұзақ мерзiмдi сипаттағы құнды қағаздарға оларды сатып алу жолымен құралдарды сатып алу. Әдетте олар кәсiпорынның акционерлiк капиталдарының 10% көлемiнде ғaнa болып инвесторға оны басқаруға немесе болуға толық құқық бермейдi.
Тiкелей және портфельдiк инвестицияларды бөлiп қарастырудың тәжiрибелi бiр себебi, сәйкес салықтық тұжырымдаудың және инвестицияның нақты мүдделерiн анықтаудың тәжiрибелi мәнi болуда.
Кедей инвестициялардың экономикаға капитал салудың тiкелей және ұзақ мерзiмдi әсерін тигiзедi. Ол портфельдi инвестициялар уақытша және спекулятивтi сипатта болады.
Тiкелей инвестициялар өзiнiң мақсаты ретiнде тек капиталға табыс қaнa емес, сонымен қaтap толық кәсiпкерлiк пайдаға немесе оның негiзгi бөлiгiне және де құрамына өндiрiстiк, сату-өткiзушi, инвестициялық, ғылыми техникалық және қаржылық саясатты кiргiзетiн фирманың тiкелей немесе жанама пайданың бақылауында жүреді.
Тiкелей инвестициялар портфельдiкке қарағанда едәуір жоғары рентабельдiктi ұсынaды, уақыт өткен соң Аналық компанияның табыстың бөлгiлi бөлiгiнiң шетке кeтyiнe әкеледi немесе табысты қайта инвестициялау есебiне жаңа капитал салымдарын туғызады.
Тiкелей инвестицилар портфельдiкке қарағанда жұмыс бастылыққа iшкi нарықтық жұмысшылық жағдайына көп әcep етедi.
Тiкелей инвестициялар портфельдiктен гөрi елдегi ұлттық меншiктiң қатынастардың өзгеруiне әcep етедi. Оның шетелдiктерге кeтyiн туғызады.
Тiкелей инвестициялар елдегi бәсекелестiк мүмкiндiгiнiң жағдайына сезiмдiрек әcep етедi, оны еселей түсiп немесе iшкi нарықта шетел фирмаларының орынын нақтылай түседi.
Инвестицияны мақсаттық бағытталуы мен айналыс ортасына байланысты 3 түрге бөлуге болады. [6]
1) Материалдық активтерге инвестициялар, яғни қызмет мезгiлi 1 жылдан көп ғимарат, құрылыс, машинаның кез келген түрлері және қондырғылар мен материалдық запастар.
2) Қаржылық активтерге инвестициялар, яғни құнды қағаздарды сатып алуға салымдар.
3) Материалдық емес активтерде инвестициялар, олар патенттердi лицензияларды сатып алу, ғылыми техникалық жаңалықтарды ашу, квалификацияны көтеру, өмiрсапасын, қоршаған ортаны, ұлттың денсаулығын жақсарту және т.б.
Инвестицияның барлық типтерi өздерiнiң қызметтерiнiң әртүрлiгiне қарамай елдің шаруашылығының дамуына үлкен әcep етеді.
Негiзгi капиталды қайта өндiру жағдайына байланысты инвестициялар келесiдей болып бөлiнедi:
l) Жалпы және жиынтык, инвестициялар.
2) Таза инвестициялар, яғни негiзгi капиталды ұлғайтуға бағытталған.
3) Шығуды толтыруға инвестициялар.
Жалпы инвестициялар - белгiленген кезеңдерде инвестициялардың инвестицияланған құралдардың жалпы көлемiн көрсетедi.
Таза инвестициялар - белгiленген кезеңдерде амортизациялық шегерiмдердi аударған жалпы инвестициялар болып келедi.
Таза инвестициялардың көрсеткiштерiнiң динамикасы елдiң әp кездегi экономикалык, дамуының сипаты. Егер таза инвестициялар соммасы тepic болса, бұл дегенiмiз өндiрiстiк патенцияалдың төмендеуi, яғни шығарылған өнім келемінің азаюы.
Егер таза инвестициялар нөлге тең болса, бұл дегенiмiз экономикалық өсудiң жоқ болуы, өйткенi өндiрiс патенциалы өзгермейдi. Егер таза инвестициялар оң көрсеткiштi көрсетсе, бұл экономика даму сатысында дегендi бiлдiредi. өйткенi өндiрiстiк патенциалын қайта өзгеруiн қамтамассыз етедi. Таза инвестициялардың өcyi талабының көбейуiне әкеледi. қарастырылған инвестициялардың барлық типтерiн топтауға болады және келесiдей сыныптамада көрсетуге болады.(1-сурет)
Инвестицилар типтері
Инвестициялау обьектісіне әсер етудің тікелей деңгейі
Мақсатта бағытталуы және айналу ортасы
Негізгі капиталды қайта өндірудегі рөлі
Қалыптасу көздері
Нақыт инвестициялар
Материалдық активтерге инвестициялар
Жалпы инвестициялар
Мемлекеттік инвестициялар
Жеке инвестициялар
Сурет 1. Негiзгi белгiлерi бойынша инвестициялардың сыныптамасы
Ескертпе: Инвестициялық мәліметтері негізінде автормен бейнеленген
Жоғарыда көрсетiлген инвестицияның түciнiктepi мен сыныптамалары инвестицияның теориядағы едәуiр маңызды тәуелдiктердiң бiрiн қарастыруға негiз бермейдi: инвестициялар - жалпы iшкi өнiм - ұлттық табыс. Егер таза инвестициялар өндiрiстi кеңейтуге бағытталса, онда олар ойланбай-ақ Ж.I.Ө-ге әcep етедi десек болады, яғни оның мултипликативтi өcyiн генерациялайды. Экономикалык, теорияда мұндай құбылыс мультипликатор деген атаққа ие.
Мультипликативтi эффектiнiң мәні өндіріс инвестициялық шығындар әсерінің күшеюiнде. Қосымша инвестициялаудың мультипликатор конценциясы жәй ғaнa инвестиция мен өндiрiс өндiрiс көлемiнiң өcyi арасындағы тәуелдiлiгiнiң бар eкeнiн ғaнa айтып қоймай сонымен қaтap оны жеткiлiктi түрде қaтaң пайымдайды да экономикалық активтiлiгiн оның iшiнде ЖІӨ деңгейін анықтайтын факторда болып келедi. Инвестиция теориясында мулипликатордың әcepi акцелерация қағидасының толықтырылады. Ол өз кезiнде өндiрiс көлемiнiң өсiп содан кейiн инвестицияның да өcyiнe алып келедi. Мұның арқасында бұл үрдiс шетелден сипат алады. Ал, акцелатор коэфицентiнiң өсу өндiрiс көлемiнiң өcyiмeн инвестицияның арасындағы байланысты сипаттап таза инвестициялар ЖIӨ өcyiнeн қанша есе eкeнiн көрсетедi. Бұл жерде бiз экономикалық өcyiнiң төмендеуiмен бәсеңдеуi инвестиция қарқынның төмендеуiне тiптi дезинвестициялауға алып келеді.
Бұл туралы өз еңбегiнде П.Самуэльсон былай деп жазды: Акселерация қағидаты экономикалық тұрақсыздыққа алып келетiн күштi фактор болып келедi. Көтерiлуi кезiнде ол таза инвестицияларды итередi, ал төмендеу кезiнде ол сондай-ақ күшпен таза дезенфекциялауды итередi. [7]
Әрбiр ел шетел инвестициясын тарту арқылы өз экономикасын тәуелсiз түрде дамытуға тырысады. Әртүрлi жағдайда капиталды тарту жай ic емес екендiгiн айта кету керек. Бұл экономиканың ашық екендiгiн жария ету емес, бiрақ сыртқы экономикалық саясатқа жол берудi айтады. Оның таңдауының шешушi жағдайы болып жеке инвестициясын алып шығуымен тартуының тепе-теңдігінде.
Қазақстанның шетел инвестиция сын пайдалану стратегиялық және де етпелi кезеңдегi мәселердi шешумен байланысты. Оларға:
l) Ұлттық экономиканың қайта құpy;
2) Аумақтардың әлеуметтiк және экономикалық диспропорцияларын жою;
3 ) Импортты ауыстыратын ендiрiстердi дамыту;
4 ) Бәсекелестердi ортаны дaмытyғa ықпал eтeтін экономикалық жеке және аралас секторларын қалыптастыру;
5) Нарықтық инфрақұрылымдарды құpy;
6) Алдыңғы шетел технологияларын, ноу-хоуды және басқарушылық тәжiрибенi тарту.
Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының жәнеде басқада елдердiң экономистерi осы аталып еткен бағыттарда зерттеуде, сонымен қатap соңғы жылдардың тәжiрибесi керсеткендей тікелей шетел инвестицияларынан басқа қаржылық жұмыстардың бiрқатар артықшылығы бар деген шешiмге келуге көмек бердi.
Бiрiншiден, олар халыққа аса қажеттi тауарлар мен қызметтердi қаржыландыру қосымша капитал көзi болып табылады; бiлiм, тәжiрибе, ноу- - хоу, технологиялар, алдыңғы басқару әдiстерi мен маркетингтiк трансфертiн қамтамасыз етедi.
Екiншiден, шетел несиелерi мен заемдарына қарағанда сыртқы қарыз өcyiне әcep етпей, керiсiнше оның қайтарылуына ықпал етедi.
Үшiншiден, олар тағыда халықтық жұмыспен қамтылуына, кадрлардың, инженерлердiң бiлiктiлiгiне де әcep етедi.
Төртiншiден, экспорттық өнім сапысының жақсаруына және оның әлемдік нарыққа шығуына, валюталық түсiмдердiң өcyiнe ықпал етедi.
Бесiншiден, өндiрiстiк және ғылыми техникалық интеграциялық арқасында отандық экономиканың әлемдік шаруашылыққа тиiмдi eнуін қамтамассыз етедi.
Алтыншыдан, бәсекелестiк нарық ортанысының қалыптасуына әcep етеді, монополизммен күресуге көмeriн тигiзедi. Бiздiң ойымызша тікелей шетел инвестициялары шетел несиелерiн ауыстырады немесе қысады.
Шынымен де шетел капиталының ағымы бiрдей инфляциялық нәтиже бермейдi: шетел несиелерi мен заемдары тiкелей елдiң сыртқы қарызының өcyiнe алып келедi. Шетел инвестициялары iшкi нарықтағы жұмыс бастылы пен сұранысты қысқартады, өйткенi инвестициялаудың барлығы өндiрiстiк функицялары (құрылыс - монтаж жұмыстаpы, қондырғыларды орналастыру, жалдау) негiзiнен шетел фирмаларына берiледi, нәтижесiнде сыртқы инвестиция көздерi шетел портнерiнiң қымбат қондырғы түрлерімен материал ресурстарын алып кіргенін төлеу есебiне инфляцияны импорттайды.
Тікелей шетел инвестицияларының өcyi бәсекенiң, нарықтардың қызмет eтyi және антимонипольдiк саясатты жузеге асыру сияқты өзара байланысты мәселердiң шешуiн шарттайды. Бұл үшiн талдау мен мемлекеттiк реттегiш шараларын iскe асыру қажет. Өйткенi инвестициялау динамикасының шарықтау шегi транс ұлттық корпарациялардың (ТҰҚ) әлемдiк, аймақтық, елдiк экономикада рөлiнiң өсуiнде. Экспорттық бағалар бойынша транс ұлттық корпарациялардың тікелей шетел инвестицияларының жалпы көлемi 3,7 триллион дол құрады, ал шетелдегi филиалдарының жалпы әлемдiк активтерi - 9,3 триллион дол құрады. Бұл жерде айтатын жағдай инвестиция алушы елдердiң алдында инвестицияның отандық экономикаға тиiмдi болатындай етіп стнадарттарын жасап шығарып іскe асыру мақсаты тұp.
Тікелей шетел инвестицияларының соңғы мақсаты - халықтық тұрмыс деңгейiн және экономикалық өсудiң қарқынын көтеруін. Нәтиженiң оң болуы капитал ағымының көптігіне емес оның осы елдегі салалырндағы қызметі, ұлттық нарықтағы жағдайы. Тиiмдiлiгi қызмет eтyi нарыққа кіруі мен шығуымен бәсекелестiк сипат деңгейiне байланысты. Тосқауылдарды алу транс ұлттық корпарациялардың нарыққа кipy мумкiндiгiн жеңiлдетедi де сол жерде бәсекенi екпiндетедi.
Егер шетел компаниялары олардың арасындағы импортерлер, отандық компаниялар арасындағы бәсеке оптималды болмаса, онда осы бәсекенiң арқасында сапалы өнім, төмен баға және т.б артықшылық пен жеңiлдiктерге ие болатын тұтынушылар бұлардан айырылады немесе шектеліп қалуы мүмкін.
Шетел инвестицяларының қызметi тек қана өндiрiстiк материалдық және материалдық емес факторлары нысаны ретiнде болуы мен сипатталмайды. Кем дегенде халықаралық инвестицияларының төрт қызметiн бөлiп көрсетуге болады:
- өндiрiстiк материалдардың факторларына жол ашу;
- өткiзу нарықтарына жол ашу;
- халықаралық өндiрiстi ұйымдастыру;
- ұлттық экономикалық жүйелердiң сыртқы экономикалық жүйелердiң өсушi өзгерiстерiне бейiмдеу.
Осылайша ғана шетел инвестициялары экономиканы құрылымды қайта құрудың алдыңғы факторларының бiрi бола алады. Мысал ретiнде Қытайдың тәжiрибесiн алайық. Бұл ел инвестиция тартудың көлемi бойынша тек АҚШ-қа ғана жол беретiнiн бiлемiз. Бұл жерде еңбектi көп талап eтeтін өңдеушi экспортқа бағытталған салаларға тартылған (элкетроника, тескстиль, тiгiн бұйымдары, аяқ киiм).Қытай саудасының қарқынды болуы мынада, экспортқа өңделуiш тауарлар, яғни Қытайдағы шетелдiк фирмалар өңдеуге импорттайтын тауарлар асып өңделген тауарды экспорттайды. Осылайша бұл ТҰҚ үлесiне жұмыстың 55% келедi.
Талдау обьектiсi ретiнде тікелей шетел инвестицияларын алуы келісімімен байланысты:
1) Тікелей шетел инвестицияларының - халықаралық ағымының едәуiр бөлiгi. Ол барлық шетел инвестицияларының 13 құрайды.
2)Тікелей шетел инвестицияларыны экономиканы интернациянолизациялаудың неғұрлым релефтiк көрінсі.
Шынында да тікелей шетел инвестициялары басқаларға қарағанда өзiмен бiрге ресурстарды технологияны маркетингпен менеджмент саласындағы бiлiмдерiдi де алып жүре алады. Керсетiлген талдауда Қазақстанның жағдайында тікелей шетел инвестицияларының бас бұрушы жол eкeнін айта кеткен жөн. Қазақстанда мәселелер шетел инвестицияларының түpін белгiлейдi және экономикалық жағына нарықтық эономикаға жұмыс iстеткiзетiн кәсiпорындарды ұйымдастыруларды дұpыc көредi.[8]
Инвестициялық процестерге мемлекеттік әсер етудің пассивті және активті әдістерін ажыратуға болады. Пассивті әдістерді пайдалану елдің халық шаруашылығындағы өнім өндірісі, өнімді өткізу және тұтыну шарттары туралы ұдайы өндіріс әрекетіне қатысушыларға ақпарат берумен байланысты. Сонымен қатар, оларға елдің әлеуметтік-экономикалық даму перспективаларын негіздеу; басымдылықтарды анықтай отырып инвестициялық белсенділік деңгейін анықтау; экономикалық дамудың индикативті жоспары мен оның құрамдас бөлігі болып табылатын инвестициялық жоспарларды жасау.
Инвестицияларды ынталандырудағы активті әдістер жиынтығын пайдалану экономиканың жеке секторларын дамытуға жасалған тікелей мемлекеттік инвестициялар, мемлекет үшін өте маңызды экономика салаларына инвестиция жасауға кепілдемелердің берілуі, жеке инвестициялар түрлеріне салықтық жеңілдіктерді ұсыну секілді экономикалық процестерге мемлекеттің әсер ету құралдарын пайдаланумен байланысты.
Инвестициялық процеске мемлекеттік араласудың активті әдістеріне келесілер жатады:
- жеке кәсіпкерлік әрекеттеріне қолайлы жағдайлар жасау. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абылайхан атындағы Қазақ халықаралық Қатынастар және әлем тілдер университеті
Қорғауға жіберіледі
Экономика және менеджмент
кафедра меңгерушісі
________ М.Д.Искалиев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырып: "ҚР-да инвестициялық процестерді мемлекеттік реттеудің жағдайы мен перспективалары (сала деректерінде)"
мамандық бойынша
5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару
Орындаған: А.Б Қасымақын
Ғылыми жетекші,
э.ғ.к. аға оқытушы. Р.А Муратова
Алматы, 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕССТЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Инвестицияның әлеуметтік-экономикалық мәні және инвестициялық процесстерді мемлекеттік реттеy ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Отандық өндірістің инвестициялық ахуалын талдау ... ... ... ... ... ... ... 2 3
0.1 Шетелдік капитал инвестицияның негізгі қайнар көзі ретінде ... ... ... .30
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ПЕРСПЕКТИВАСЫ ... ... ... ... ... 36
2.1 Еліміздің инвестициялық қал-ахуалы, мәселелері және оларды шешу жолдары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
2.2 Қазақстан Республикасындағы шетелдік инвестицияны келтіру процесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.3 Қазақстан Республикасының инвестициялық дамуын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОРЫТЫНДЫ. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .68
КIРIСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Экономиканың нақты секторларының дамуы бiздiң Қазақстанның болашағына зор ықпал eтeтiнi белгiлi. Әрбiр елдiң экономикалық өcyi жаңа ірі масштабты жобалардың көмегiнсiз, инвестиция және инновация, саяси тұрақтылықтан және қаржылық жүйенiң тұрақтануынан, инвесторлардың сенiмдiлiгiмен, ұлттық өндiрiстiң тиiмдi дамуынсыз қалыптасуы мүмкін емес. Олар үшiн: жетілген саяси құрылым; кәсіпорындар үшін кешенді стратегияны өңдеу; бәсекелiк жағдайын ғылыми-техникалық прогреске сай орындау; елдiң қауiпсiздiгiн нығайту; адамның тұлғa екендiгiн көрсете бiлу; инвестицияны дұрыс пайдалану қажет.
Әрбiр мемлекеттiк iшкi құрылымының дұpыc дамуы өсуге алып келедi.
Ал бiздiң елдегi инвестициялық хал-ахуал қандай соны жаза отырып, әр түрлi
экономикалық оқулықтарды және әдістерді қолдана отырып шешiм қабылдау керектігін, кәсiпорынның ic-әрекетiне инвестициянық әcepi, Қазақстандағы инвестициялық климат қандай, Әлемдегi инвестициялық тенденциялар қалай болған, соларды жазып көрсеткім келдi.
Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізген күннен бастап экономикалық жағдайын тұрақтандыру, ішкі экономикалық қауіпсіздікті қамтамассыз ету және инвестициялар тарту жөніндегі саясаты белсенді түрде жүзеге асырылуда.
Қазақстан Республикасында шетел инвестициясын тарту келешекте инвестициялық процесінің жедел әрі тиімді дамуының және жетілуінің экономикалық механизімдарін зерттеу өте актуалды болып табылады. Шетелдік инвестицияларды тарту отын энергетика, мұнай өндіру және өңдеу, алтын өңдеу өнеркәсіптері, көлік және коммуникация сияқты басты салаларда құрылымдық -инвестициялық саясатты жүргізу қаржының жетіспеушілігімен ішкі нарықты тұрақтандырумен байланысты.
Инвестициялық саясат елдің стратегиялық экономикалық мақсаттары мен мәселелерін анықтайтын ең маңызды элемент. Экономиакалық реформаларға сәйкес халықаралық капиталмен инвестиция тартудың мемлекеттік саясаты дағдарыс пен инфиляцияны тежеуге, жеке инвесторлардың инвестициялық белсенділігін арттыруға және өндірістік құрылымдық өзгерістерге септігін тигізуде. Шетел инвестицияларының Кен өндіру өнеркәсіптеріне келіп түсуі Қазақстан экономикасының шикізат секторын дамытуға жағдай жасайды. Республиканың өнеркәсіп құрылымында шикізат кешенінің үлесі 65% -ті құрайды. Мемлекет саясаты осы сектордағы шикізат ресурстарын ұлғайту мақсатында инвестиция тартуды, қосымша ынталандыруды жақсартуға негізделеді.
Экономиканың тепе - теңдік дамуын қамтамассыз ету үшін мемлекеттің экономикалық басым секторларына қаржы салған инвесторларға жеңілдіктер мен преференциялар бере отырып шикізаттық емес саланың дамуына да қолдау жасайды. Осы мақсаттарды жүзеге асыруға байланысты үкімет тарапынан стратегиялық бағдарламалар мен заң жобалары құрылуда. Тікелей инвестицияларды жүзеге асыратын орган инвестиция бойынша мемлекеттік комитет болып табылады. Инвестициялық қаржыларды ел экономикасына жүзеге асыру әртүрлі нысанда жүзеге аырылады. Оған шетелдік банктері мен халықаралық ұйымдардан қарыз алудан бастап кәсіпорындарды тікелей шетел инвесторларының меншігіне сатуға дейінгі әрекеттер жатады.
Шетел капиталын ұлттық экономикаға тарту өте пайдалы процесс. Біріншіден шетелдік инвестициялар елдің өндіріс базасын жедел жетілдіруге және оның өндірістік өндірістік мүммкіндіктерін артыруға көмектеседі. Екішіден шетел фирмалары жаңа өндірістік кәсіпорындар шаумен қатар капиталдық бәсекелестікте мыңдаған еңбекпен өндірісті ұйымдастыру тәжірибесін ала келеді.
Дипломдық жұмысының негізгі мақсаты: аталған мәселелерді , соның ішінде, еліміздің инвестициялық хал-ахуалы қандай, Кәсіпорынның, отандық өндірістің іс-әрекетіне инвестицияның әсері, Қазақстандағы инвестициялық климаты және әлемдегі инвестициялық жағдай қалай болған, солар кеңінен Қарастыра отырып, Ұлттық экономикаға тимділігін анықтау болып табылады.
Зерттеу міндеттері: Әлеуметтік-экономикалық категория ретінде ел экономикасына инвестиция тартудың мәнін нақтылау;
Еліміздің инвестициялық қал-ахуалыны, мәселелері және олардың шешу жолдарын анықтау;
Қазақстан Республикасының экономикалық дамуының әртүрлі кезеңдегі шетел капиталының келуіндегі рөлін зерттеу;
Өндірістік салаларға тікелей шетел инвестицияларын салудың тиімділігін талдау.
Зерттеу пәні ретінде Қазақстан Республикасына тікелей шетел инветицияларын тарту процесі кезінде қалыптасқан ұйымдық-экономикалық қатынастар қатысады.
Диплом жұмысының мазмұны кіріспеден, негізгі бөлімнен және қортындыдан тұрды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Бірінші бөлімде, шетел инвестицияларын тартудың жалпы теориялық және метадологиялық мәселелері қарастырылып, талданған. Оның әлеуметтік-экономикалық мәні, ел экономикасына әсері мен Қазақстан тәуелсіздіген жариялаған күннен бастап республика экономикасындағы күрделі өзгерістердің болуымен байланыстырыла отырылып жазылды.
Әлемдік тәжірибе дәлелдегендей капиталдың халықаралық миграциясы, шаруашылық өмірі барлық ұлттардың қарым - қатынасының тиімділігінің тереңдеуіне алып келді. Бұл жағдай капиталдың өзара қозғалысының дамуы нәтижесінде әсіресе өндірісі дамыған елдер арасындағы қатынастарда анық байқалады. Сонымен қатар әртүрлі елдердің арасындағы ірі трансұлттық компаниялардың қалыптасуы халықаралық мамандыру мен елдердің экономикалық өзара байланысуының тереңдеуіне әкелуде. Қазіргі уақытта Қазақстанның әлемдік экономикалық жүйеден бөлектенген болашағы жоқ сондықтан, дүние жүзілік капитал қозғалысына енуі үлкен жетістіктерге жеткізіп отыр деуге болады.
Айта өту керек Қазақстан нарығында тiкелей және портфельдi инвестицияларды ішкі және шетел инвестицияларының белсендi жұмыс жасап жатқандығы көрiнедi.Бiрақта оның оң жағымен қоса тepic жағы да бар.
Бiрiншiден, бұл жерде жаңа технологиялық өндiрiстің eнyi, жаңа менеджмент және маркетинг әдістері жергілікті халықтың жұмыспенқамтылуы болса.
Екiншiсi, бұл жерде дамушы елдерден үлкен көлемде пайдалы ресурстарды сыртқа шығарады. Бұл ұлттық экономикалық қауыпсiздiк жағдайында проблемаларға алып келедi. Экономикалық iс-әрекеттердi басқаруды және бақылауды жоғалтып алуымыз мүмкін.
Үшiншiсi, дамушы елдер қазiргi таңда шетел инвестициясынсыз алға жылжи алмайды. Бұл жерде айта өтейiн шетел инвестициясы елдің ұлттық инвестициясын ығыстырып шықпай оны толықтырушы болуы керек.
Жұмыстың екінші бөлімінде Қазақстанның инвестициялық қал - ахуалы мәселелері, оларды шешу жолдары және шетелдік инвестицияларлың ұлттық экономикаға тиімділігі қарастырылған. Бүгінде Қазақстан Республикасының ашық рыногтық экономикаға енуі саяси және экономикалық біржүйелілікте беталыспен келеді. Бұдан Республика президенті мен үкіметінің ел экономикасына капиталдың құйылудың ынталандырудағы іс әрекеттерінен, қолданып жатқан іс шараларынан көруге болады. Сонымен қатар, Қазақстанда инвесторлардың жұмысына жағымды әсер ететін бірқатар макро экономикалық саясаттар жүргізілуде.
Инвестициялық климатты жақсарту, жаңа инвестицилар тарту және оларды дамытуға мемлекеттік қолдау жүйесін күшейту Қазақстан саясатының басымдылық бағыты болып табылады. Нәтижесінде мемлекетіміздің халықаралық бәсекелестік қабілеті ел экономикасына тартылған шетел инвестициясымен оның табиғи байлықты игерудегі орнын анықтайды. Мұнан шығатын қортынды жаңа шетел инвестицияларының тартылуымен Қазақстан болашағы ондағы инвесторлар тұтынуының қанағаттану дәрежесіне тәуелді екенін көрсетеді.
Жалпы диплом жұмысы Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актiлерi мен мерзiмдi баспасөз материалдарынан, осы заманғы экономикалық әдебиеттерден, ғылыми-зерттеу институттарының статистикалық ақпараттарының мәліметтерінің көмегіне негізделіп жазылады.1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕССТЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инвестицияның әлеуметтік-экономикалық мәні және инвестициялық процесстерді мемлекеттік реттеy
Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған күннен бастап республика экономикасында күрделі бұрын соңғы болмаған өзгерістер болды. Реформа экономикада әлеуметтік жағдайларда да бағыт алуды өзінің мақсаты етіп қойды, оған жету, бұрын республикада қалыптаспаған экономикалық қатынастардың барлық жүйесін өзгертуді қажет етті, ал оны жүзеге асыру күрделі де ауыр процесс екені белгілі.
Қазіргі уақытта Қазақстанның әлемдік экономикалық жүйеден бөлектенген болашағы жоқ, сондықтан республиканың дүние жүзілік капитал қозғалысына енуі үлкен жетістіктерге жеткізіп отыр деуге болады.
Әлемдік тәжірибе дәлелденгендей, капиталдың халықаралық миграциясы, шаруашылық өмірі барлық ұлттардың қарым-қатынасының теңдігінің тереңдеуіне келтіреді. Бұл жағдай капиталдың өзара қозғалысының дамуы, әсіресе өндірісі дамыған елдер арасындағы қатынастарда жақсы білінеді.
Бір өнеркәсібі дамыған елдің, басқа елге капитал шығаруының өсуі, халықаралық еңбек бөлнісінің тереңдеу заңдылығына сәйкес жүргізіледі. Қазіргі заман өндірісіне ҒТП-ң әсер етуі одан әрі күрделілікті көбейте түсуде. Өнімнің соңғы нәтижесін беретін өндірістер, қазіргі кезде әртүрлі елдерде орналасқаны белгілі.Сондықтан өндірістің халықаралық мамандандырылуы мен кооперациясының дамуы одан әрі дами бермек.
Капитал табиғаты ол бір елде қозғалмай жата алмайды. өнеркәсібі дамыған елдердің ірі компаниялары ұлттық шеңберден өтіп, трансұлттық сипат алады. Әртүрлі елдердің кәсіпорындары бар, ірі трансұлттық компаниялардың қалыптасуы халықаралық мамандандыру мен кооперацияның қалыптасуының тездетілуіне жеделдеуіне әкеліп соғады. Сондықтан трансұлттық компания капитал қоғалысы негізінде елдің экономикалық өзара байланысын тереңдететін фактор. [1]
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей шаруашылық ісінде "шетелдік инвестиция" терминін пайдаланудың ұқсас еместігі әртүрлі айтыс-тартысты жағдайға соқтырады. Соның кесірінен оны реттеуге көп уақыт пен ақша жұмсауға тура келеді.
Бұл категорияны талдағанда бұған қаржы салудың мынадай түрлерін жатқызуға болады:
а) материалды заттай - яғни, түрліше өндіріс салаларында тауар өндіруге, қолданылатын құрал-саймандар, станоктар, механизмдер.
б) қаржылық-бұған, несие-қаржылық қызмет және бағалы қағаздармен жұмыс жасау.
в) ой еңбегінің өндірісті басқару тәжірибесін, мамандар дайындау, лицензиялау, біріккен ғылыми еңбектерді жасау "ноу-хоу" және бұған букіл шетелден әкелінген капитал жасайды.
Шетелдердегі әртүрлі экономикалық мектептер шетел инвестицияларын түрліше анықтайды. Ғылыми деңгейде және күнделікті өмірде бұл жөніндегі түсініктер біркелкі емес. Мысалға, экономистердің айтуынша "инвестиция сөзі барлық уақытта экономикадағы пікірдегідей мағына бере алмайды." Біздің ойымызша, "таза инвестициялау" немесе капиталдың қалыптасуы, қоғамдағы нақты капиталдық ғимарат, құрал-сайман, материалдық өндірістік қор және т.б. таза өсуі есептеледі. Тұрғын адам пікірінше"инвестициялау" - ол жер сатып алса, айналыстағы бағалы қағаздар немесе меншіктің басқа түрлері. Ал экономистер үшін трансперттік (волютаны немесе алтынды 1 елден 2-ші елге аудару) іс-әрекеттер. Біреу инвестициялағанды басқа біреу рейнвестициялайды.
Дж. Кейнс өзінің "жұмыспен қамту, процент ақша туралы жалпы теория" еңбегінде инвестицияны "бағалы капиталды мүліктің негізгі, айналмалы, өтімді капиталдан құрылуына қарамастан оның өсуі" деп анықтама береді.
Э.Дж.Долан және Д.Е.Мендсей өздерінің "Рыноктан микроэкономикалық үлгі кітабында инвестицияны экономикалық жүйедегі қызмет атқарып жатқан капиталдық" яғни адамдардың жасаған өндіріс құрал-жабдықтарының ұсынылған санының көлемінің көбейіп өсуі- деп анықтала береді.
Варсей И. және Цовентлу Д. "Инвестиция" термині өте кең тараған. тұрмыстың дәрежеде инвестицияны үй, көркемөнер еңбектерін, асыл-әсемдік бұйымдарды сатып алу ретінде түсіндіріледі. Сонымен қатар инвестиция деп акция, облигация салынған затқа берілетін қарыздарды айтады. Кәсіпорындарда машиналарға қаржы, құрал-жабдықтар инвестицияланады- дейді.
В. Фельзенбаумның айтуынша, "инвестиция" түсінігі нақты инвестиция аталатын мәні бойынша "күрделі қаржы салу", "қаржылықты" портфельді инвестиция, яғни акцияға, облигацияға және басқа бағалы қағаздардың меншіктің тікелей табыс алуға байланысы бар бөлігіне қаржы болу деп түсіндіріледі.
В.В Бочаровтың пікіріне "Инвестицияға белгілі бір кезең ішінде инвестициялық қызметтің соңғы өнімінің және меншік түрінің өзгеру процесінің тек тіркеп есептеуі ғана емес оның өсіп дамуы ретінде түсінген дұрыс дейді. Демек пайдалануға болмайтын бөлігі"- дейді.
Инвестицияның анықтамасы ғылыми әдебиеттерде сан алуан. "Жекешелендіру және инвестициялық еңбектерінің жиынтығы" жұмысының авторлары инвестицияны әртүрлі (материалдық және материалдық емес) активтерге бухгалтерлік болаттың сол жағына қарсы ресурстарын салу ретінде қарайды. "Инвестицияның - қаржылық жинағы" кітабында инвестиция деп ұлғаймалы ұдайы өндіріске жұмсалған ақша қаржысын, яғни күрделі қаржыны ұлғайтуды айтады [2].
Р. Кареновтың терминдік сөздігінде инвестиция деп мүлік заттардың барлық түрлері, кәсіпкерлік обьектері және басқа қызметтерге жұмсалған нәтижесінде табыс қалыптасатын немесе әлеуметтік тиімділікке жеткізетін ойды көздеген құндылықтар. Бұл құндылықтарға автор ақшаны, құнды қағаздарды, мүліктерді, мүлікке құқықты, авторлық құқықты, нау-хау, яғни өнеге-тәлім және өндірістік тәжірибе тұрғысында әзірлеген техникалық және технологиялық сауда, коммерциялық т.б. бөлімдер жиынтығы жатқызады.
Біздің ойымызша инвестиция туралы кең тараған ұғым күрделі қаржы салу. Мысалғы: "Экономикалық теория негізін" белорусь авторлары қор жинау процесі тек инвестиция және күрделі қаржы арқылы жүзеге асады деп есептейді. Инвестиция дегеніміз - жаңадан жасауға және бұрынғы кәсіпорындарды қайта жаңартуға жұмсаған шығындар жиынтығы.
Бұл категорияны белгілі "экономикс" кітабының авторлары Кэмбелл Р., Макконелл және Стекли Р, Брюл анықтамасы бойынша. Инвестиция дегеніміз-өндіріске жұмсалған шығын, қор жинау және материалдық қорды ұлғайту, яғни шын мәнінде өндірістің барлық шығыны мен қорының бөлігі.
Ғалымдардың көпшілігі тек инвестицияның мәніне және оның мақсаты мен бағытына көп көңіл бөледі.
К.Бочарев инвестиция деп тұтынуға жарамаған және пайдалануға болмайтын табыстың бөлігін айтады. Инвестициялық ресурстар инвестициялық қызметтің нақты обьектіне жұмсалады, сол арқылы күрделі құндылықтардың табыс әлеуметтік тиімділігік ретінде қаралады.
Г.И. Рузавин және В.Т. Мартинов өте маңызды ойды инвестиция күрделі қаржының қалыптасумен байланысты ақша капиталына қарағанда капиталдың (күрделі қаржының) табиғи ұлғаюы деп көрсетеді.
Шетелдік инвестиция туралы бірегей пікірдің болмағанын ескере отырып инвестицияның қарым-қатынаста әртүрлі жақтар өзара келісімге қол қойып бекіту кезінде әртүрлі инвестицияға жататыны туралы анықтап алады.
Дүние-жүзінде қолданып жүрген заңдарға сәйкес инвестицияға кең көлемдегі сөз түсінігі ретінде материалдық инвестиция және басқа да құнды заттардың табыс табу үшін ақыл-ой еңбегін қосқанда кәсіпкерлік және басқа да құралдармен қызмет түрлері жатады. Біздің ойымызша инвестицияны анықтауды оның мәнінің сипаттамасы ғана емес сонымен қатар оның бағытының мақсатында қарастыру керек.
Сонымен инвестицияға мыналар жатады: ақшалай қаржылар, мақсатты банктар салымдар, пайлар, акция, облигация және басқа да бағалы қағаздар қозғалатын және қозғалмайтын мүліктер, технологиялар, машиналық тауар белгілері, пайдалануға, табиғат байлықтарына, бағалы ой еңбегіне, авторлық құқыққа т.б.
Инвестициялар ЖҰӨ-нің ең маңызды және ең өзгермелі компоненттерінің бірі болып табылады. Қашанда болмасын құлдырау кезінде тауарлар мен қызметтерге деге шығын қысқарады, бұл қысқарудың үлкен бөлігі инвестициялық шығындар көлемінің құлдырауына қатысты.
Инвестициялық шығындардың үш типі ерекшеленеді:
Кәсіпорынның негізгі қорларына инвестициялар болып - кәсіпорындардың өздерінің өндірістік қызметтеріне пайдаланулары үшін алған ғимарат, құрылыс және құрал-жабдықтары саналады.
Тұрғын үйлер құрылысы инвестициялары - тұру үшін алынған үйге, сондай-ақ жалға беру үшін алынған үйлерге шыққан шығындарды қамтиды.
Сақтық қор инвестициясы - фирмалардың сақтауға қалдырған тауарларын, оның ішінде шикізаттар мен материалдарды, бітпеген өндіріс пен дайын өнімді қамтиды.
Сондай-ақ практикада инвестиция деп капиталдың екі бағытта пайдалануын айту қабылданған:
Нақтылы инвестиция - материалдық активтерге қаржы жұмсау;
Қаржылық инвестиция - құнды қағаздарға қаржы жұмсау.
Инвестицияның бірыңғай анықтамасының жоқтығынан бүгінгі күні көптеген инвесторлар қорлық көруде, мұның өзінде нақты қаржылық тұрғыда зардап шегүде. Әртүрлі ой-толғамдарға жол бермейтіндей инвестицияның базалық анықтамасы жасалынса, ода Қазақстандық заңнаманың барлық салаларында және инвестициялық барлық қызыметтің қатысушыларына бұл нормативтік актінің реттеуші болуына жағдай тур еді.
Белгілі болып отырғандай кәсіпкерлік инвестициялаудың екі негізгі формасы айқындалуда: тікелей инвестициялар және портфельді инвестициялар.
Тікелей инвестиция - тікелей өндірістік кәсіпорындарңа жасалынған инвестициялауды сипаттайды.
Портфельдік инвестиция - пайда табу үшін инвестордың кәсіпорындардан акция, облигация, басқадай құнды қағаздарын сатып алуларын білдіреді. Олар халық қаржысын қайта бөлуде айтарлықтай маңызды рөл атқарады. Инвестициялық қорға адамдар пайда алу үмітімен ақша слады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде капиталдың ішкі құйылысында тікелей секілді, портфельдік инвестициялар да белсенді түрде қатысады. Бұл, сонымен бірге, эканомика ресурстарындағы негізгі массаның Қазақстанның материалдық өндіріс аясынан қаржылық аясына көшүдің спецификалық жағдайы - отандық инвестициялық қордың мәртебесі туралы ойға қалдырады.
Инвесторлар стартегиялық және портфельдік болып бөлінеді. 50 пайыз плюс бір акциясы бар стратегиялық инвестор қожайын боламын деп үміттенеді. Барлық үміт стратегиялық инвесторда, себебі ол мүдделі, қаржыны салған да және ол қауіп-қатерді азайтуға тырысады, мемлекет де оған сенім артады. Портфельдік инвестордың үміттерге стратегиялық инвесторда болады. Порфельдік инвестор үшін акция - пайданы бөлісуге қатысудың мүмкіндігі болып табылады. Осыған байланысты мемлекет стартегиялық инвесторға тәуелсіз немесе соның атына өз акция пакетін бере алады.
Портфельдік инвесторға - инвестициялық қорларға - 51 пайыз жұмыскерлерге он пайыз, қалғаны стратегиялық инвесторларға. Портфельдік инвестицияны дамыту үшін жарнамалық немесе ашықтық, өтімділік және жергілікті органдарға: банктерге, заңдарға деген сенім қажет, сондай-ақ ашықтық - ақпараттар инвесторларға дер кезінде жетіп отырылулары тиіс. Нарықтық ақпарат және компаниялардағя кәсіпорындардың есеп берушлуктері өте сенімді болуы тиіс [3].
Инвестициялық қызметте маңызды орынды инвестор алады. Инвестор бұл өзінің ақша қаржысын, мүліқтің және ой еңбегіндегі құндылықтарды инвестициялық жобаға және оны мақсатты пайдалануды қамтамасыз ететін заңды және жеке тұлға
Инвестор болып:
мемлекеттік және белгілі аумақтың мүліктерге немесе мүліктің құқыққа ие мекемелер;
азаматтар, соның ішінде шетелдік тұлғалар;
кәсіпорын, кәсіпкерлік бірлестік және басқа заңды тұлғалар, оның ішінде шетелдік заңды тұлғалар, мемлекеттік және халықаралық ұйымдар;
Инвестициялық процестің екінші қатысушысы болып тапсырыс беруші есептеледі. Тапсырыс беруші инвесторлар және инвестициялық жобаны үш есе асыруға инвесторлармен куәландырылған рұқсат берген кез келген заңды және қабілетті тұлға бола алады. Бұл жағдайда тапсырыс беруші егер басқадай мәселелер олар - арасында шартты қаралмаса инвестициялық жобаның басқа кәсіпкерлік және басқа қатысушылар ісіне араласуына болмайды.
Егер тапсырыс беруші инвестор болмаса инвестиция мен мүліктерді иемдену, пайдалану, басқару үлесі құқығын шартты көрсетілген кезең күші бар заң көлемінде бөлісіп қолданады.
Инвестициялық процеске үшінші қатысушылар - бұлар инвестициялық қызметтің обьектілерін пайдаланушылар. Олар инвестиция қызмет обьектерін пайдаланушы инвестролармен қатар басқа жеке заңды тұлғалар, мемлекеттік және жергілікті мекемелер, шетелдік мемлекет, халықаралық ұйымлар болады.
Инвестициялық қызметтің субьектілері (адамдар және әлеуметтік топ) инвестициялық қызметке қатысушылардың екі немесе одан да көп қызметтерін үйлестіріп атқаруға құқы бар.
Инвестициялық қызметтің обьектілері: барлық салалар мен халық шаруашылығы көлеміндегі жаңадан және жетілдірілген негізгі қорлар мен айналмалы қаржылар, бағалы қағаздар, мақсатты ақша салымдары, ғылыми-техникалық өнімдер, меншікті басқа обьектілері, сонымен қатар мүліктің құқық пен интеллектуалды меншік құқығы, яғни заңмен тиым салынбаған қызметтің барлық түрі есептеледі.
Нақтылап қарағанды экологиялық санитарлы және де басқа заңмен бекітілген талаптарға сәйкес келмейтін обьектілерді инвестициялауға тиым салынады. Басқаша айтқанда азаматтар мен заңды тұлғаларға мемлекетке зиян келтіруге тиым салынады.
Біздің ойымызша инвестициялық қызмет мынадай негізгі принциптерге сәйкес жүзеге асырылуы тиіс.
өмірде қолданылып жатқан заңға қайша келмейтін инвестициялық қызметке заңды тұлғалар мен азаматтар, қоғамдық ұйымдардың басқармалары мен мемлекеттік билік мекемелері кедергі жасап араласпауы керек;
инвестициялаудың өз еркімен болуы;
меншік және қызмет түрлеріне қарамастан;
инвестициялық қызметке қатысушылардың тең құқығы;
инвестициялық қорғалуы;
инвестициялық қызметті жүзеге асыру жолдарын еркін заңдауға;
инвестициялық қызметті жүзеге асырудағы азаматтар мүддесі мен құқығын бұзбай сақтау.
Инвестициялық қызмет оның бағытты қаржылық сипат алуы мүмкін. Бұндай жағдайды қаржылық инвестиция алушыға облигацияға және басқа құнды қағаздармен қатар банктік дипозиттерге (сақтауға салынған ақша қоры) салынған түрінде жүзеге асырылады.
Инвестициялық қызмет инвестор арқылы жүзеге асырылады. Инвестор обьектерін, бағыттарын, инвестициялық көлемі мен тиімділігін өз еркімен алынады. Сонымен қатар инвестицияны жүзеге асыруда өзіне қажетті, қабілетті, заңды тұлғаларды шартты немесе көбіне конкурсты әдіспен қызметке алуға құқығы бар. Инвестордың инвестицияға өкілдігі мен тың нәтижесін шарт арқылы жеке заңды тұлғаға және де мемлекеттік және жергілікті мекемелерге заңды белгіленген тәртіп бойынша бере алады. [4]
Инвестор инвестиция обьектерін және нәтижесін иемденуге, пайдалануға және басқаруға құқығы бар. Сонымен қатар сауда қызметтерін жүргізуге әртүрлі кәсіпорындарға қайта және қосымша капитал салуға, бағалы қағаздар және капитал қосудың басқа түрлеріне яғни Қазақстан Республикасы территориясында алынған табысқа құқығы бар.
Инвестициялық қызметтер субьектілері арасындағы қатынас олардың өздері арасындағы жасалған шарт бойынша анықталады. Шарт инвестициялық қызметтегі субьектілер арасындағы өндірістік-шаруашылық және басқа қызметтерді реттейтін ең басты құжат болып саналады. Бұл жерде мемлекеттік мекемелердің араласуына жол бермейді. Шарт өз қызметін инвестициялық қызметтің бүкіл мерзімінде күшін жоймайды. Егер шартты жасасып болғаннан кейін серіктестер жағдайын нашарлататын заң тәртібінде өзгерістер пайда болған жағдайда шартты өзгертуге болады.
Жоғары да айтылғандай инвестицияны Қазақстан экономикасына пайдалану обьективті өте қажет процесс. Бұл процесті мемлекеттік реттеу - субьектілерді ынталандыруды көздейді.
Бiздiң пiкiрiмiзше инвестицияға ағымдағы шығындар жатпайды, сондай - ақ инвестиция түсінігі капитал салымы түсінігінен едәуiр кеңiрек өйткенi олар негiзгi капиталды қайта өндiруге кететін шығындар, ал инвестициялар - бұл материалдық активтерге тiкелей салым және портфельдiк инвестициялар жә не материалдық емес активтерге инвестициялар. Инвестициялау процесiн сызба түрiнде керсетуге болады .
Инвестицияның бірыңғай анықтамасының жоқтығынан бүгінгі күні көптеген инвесторлар қорлық көруде, мұның өзінде нақты қаржылық тұрғыда зардап шегүде. Әртүрлі ой-толғамдарға жол бермейтіндей инвестицияның базалық анықтамасы жасалынса, ода Қазақстандық заңнаманың барлық салаларында және инвестициялық барлық қызыметтің қатысушыларына бұл нормативтік актінің реттеуші болуына жағдай тур еді.
Белгілі болып отырғандай кәсіпкерлік инвестициялаудың екі негізгі формасы айқындалуда: тікелей инвестициялар және портфельді инвестициялар.
Тікелей инвестиция - тікелей өндірістік кәсіпорындарңа жасалынған инвестициялауды сипаттайды.
1-Кесте Инвестициялардың активтері
Инвестиция-лау түрлері
Материалдық
активтерге инвестициялар
Қаржылық активтерге инвестиция-
лар
Материялдық емес
активтерге
инвестицилар
Инвестициялау обьекті
Лері
Негізгі өндірістік және өндірісітік емес қорлар, материялдық запастар
Акция лар,мемлекеттік және корпоративтік облигаци
лар, басқа құнды қағаздар
Патенттер,
лицензиялар,
сауда белгілері,
ғылыми
техникалық
өнім және т.б.
Білім беру
Денсаулық
Сақтау
және т.б.
Инвести
цияның айналу саласы
Экономиканың
нақты секторы
Қаржы-банктік
Сала
Инновация
лық
сала
Әлеуметтік
Сала
Инвести
цияның айналу мақсаты
Жаңа материалдық актив
терді құру
Шығу шы материа
лдық актив
терді толық
тыру
Материал
дық активтер дің тиімділі
гін көтеру мен жаңарту
Бос қаржы құрал
дары ның
инвес тиция ға
айналуы
Матер иалдық актив тердің сапасы
мен бәсеке лес
тігін ғылыми техника
лық
деңгейін көтеру
Өмір сүру сапасын, білім беру деңгейін, квалифика
циясын көтеру, ұлт денсаулығын жақсарту қоршаған орта сапасын және т.б.
Инвести
циялау дың соңғы мақсаты
Материалдық емес сипаттағы материал байлықтың және қоғамдық құндылықтардың өсуі
Портфельдік инвестиция - пайда табу үшін инвестордың кәсіпорындардан
акция, облигация, басқадай құнды қағаздарын сатып алуларын білдіреді. Олар халық қаржысын қайта бөлуде айтарлықтай маңызды рөл атқарады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде капиталдың ішкі құйылысында тікелей секілді, портфельдік инвестициялар да белсенді түрде қатысады.
Инвестициялаудың соңғы мақсаты болып материалдың байлықты құру және ұлғайту, сонымен қатap қоғамдық құндылықтарды максималдау, инвестициялау процесi қазiргi экономикалық әдбиеттердегi инвестициялау терминi сияқты классикалық анықтамасы әр турлi пайымдалады.
Өз уақытында инвестицияға анықтаманы классик Дж.М.Кейне берген, ол берiлген кезеңде өндiрiстiк қызметтiң нәтижесiндегi капиталдың мүлiк құнының ағымдағы өcyi немесе берiлген кезеңде тұтынылмаған табыстың бөлiгi деген. Бiрақ инвестицияны мұндай тұжырық жасаууарлар мен инвестициялар арасында параллельдi өткiзбейдi, инвестиция мәні мен оның масштабын реттейтiн кептеген факторларының әcepiн ескермейдi.
Қазiргi заманғы жағдайға сай жиынтық өндiрiс пен табыстың бiрiншi себебi болып Кейнстiң жүйесiндегi керек инвестикалық табыстар көлемiнiң өзгеруi болып табылады. Инвестицияның не eкeнін еске түсiрейiк. Инвестициялау - болашақта бiз күтетін табыс үшiн қандай болмасын құндылықтарды сатып алу.Қазiргi экономистер анықтаманы инвестиция терминi капитал салымы терминiмен теңестiрiледi. Бұл жерде инвестиция дегендi негiзгi қорларды қайта өндiру құралы ретiнде қарастырады. (Fимараттар, қондырғылар, құралдар, көлiк құралдары және т.б.) осымен бiрге инвестициялар айналымдағы активтер мен әртүрлi қаржы құралдарына (акция, облигация т.б.) және материалдық емес активтердiң жекелеген түрлерiне (патент алу, лицензия, ноу-хоу және т.б.) жүзеге асырылуына мүмкiндiк болады. Осылайша капитал салымдары тар ұғым болады да инвестицияның бiр түрі ғана болып қалады. [5]
Инвестицияның көптеген анықтамасында осы ақша құралдарын алу деп белгiлейдi. Бұл трактатпен де келiспеймiз, өйткенi капиталды инвестициялау ақша түрiнде ғанa емес, сонымен қaтap қозғалмалы және қозғалмайтын мүлiк, әртүрлі қаржы құралдары, материалды емес активтер, лицензия, ноу-хоу және т.б. түрiнде де болады. Жекелеген авторлар инвестицияның негiзгi капиталға және ағымдағы шикізат, материал, энергия сатып алуға кететін шығындарға салым ретінде қарастырады. Мысалы, Г.П.Журавлева мен Ю.И.Малышева: инвестиция - -дегенiмiз жаңа технологиялар, материалдар және басқа да еңбек құралдары мен заттарын енгiзуiмен байланысты өндiрiстi кеңейту мен жаңартуға кететін шығындарға деп есептейдi. Бұл пiкiрге кейбiр қазақстандық экономистер, инвестициялық қызметтiң негiзгi обьектiсi болып айналым құралдарын толтыру үшiн негiзгi капиталға салымдар бiрге пайдалануында деген кepi пікір айтады.
Жеткiлiктi толық болмаса да едәуiр нақты болып бiздiң ойымызша келесiлер табылады: Инвестициялар егер ағымдағы өндiрiстiң белiгi негiзгi капиталды ұлғайтуға пайдаланылатын болған жағдайда орын алады Инвестициялар-бұл капиталды қайта өндiруге бағытталған ақша қаражаттарыны шығыны.
Қазақстан Республикасының Шетел инвестициялары туралы заңында Инвестицияға кеңейтiлген анықтама бере отырып оны осылайша капитал салымы түсінігімен шектемеу шарттары жасалған. Онда былай делiнген: Инвестициялар - - инвесторлар кәсiпкерлiк қызмет обьектiлерiне пайда табу мақсатында салған барлық мүлiктi құндылықтар және оларға құндылықтар мен қaтap интеллектуалдық меншiкке құқықтардың түрлерi жатады. Бiрақ та бұл анықтама толық емес, өйткенi мұнда тек кәсiпкерлiк қызметте қолданылатын құндылықтар ғана айтылып өтiлген, әлемдiк тәжiрибеде инвестицияны тиiмдi бағалау кезiнде тек қаржылық эффект ғана емес сонымен қaтap жалпы қоғамды еске алатын экономикалық, қоғамдық құндылықтардың материалдық емес сипаттағы мақсаттарды да ескеріледі.
Осылайша, Қазақстан Республикасының Шетел инвестициялары туралы заңында анықтама жеткiлiктi толық емес, өйткенi инвестициялардың барлығын қарастырмайды.
Негiзгi қорларға капитал салымдарының процесi инвестиция түсінігін қолдану кезiнде кең көлемде пайымдалуы керек: Инвестициялау-бұл инвестициялық ресурстардың материалдық байлыққа және материалдық емес сипаттағы қоғамдық құндылықтарға ауысу процесі.
Сонымен, инвестиция дегенiмiз қаржы ресурстары, инновациялық және әлеуметтік сала арқылы материалдық және материалдық емес қоғамдық құндылықтарға алынатын инвестициялық ресурстар деп бiлемiз.
Әр турлi инвестициялардьң қозғалысында келесi айырмашылықтар болуы керек. Сондықтан оларды төмендагідей етіп айыруғ болады..
1) Тiкелей салынатын нақты инвестициялар;
2) Каржы құралдары арқылы салынатын портфельдiк инвестициялар.
Керсетiлген негiзгi инвестициялардьщ екі түрінен басқа интеллектуалдық
инвестициялар дейтiндер де бар, яғни патенттер, лицензиялар, ноу-хоу сатып алу, персоналды дайындау және қайта дайындау. Портфельдiк инвестициялар акцияға, облигацияларға және басқада ұзақ мерзiмдi сипаттағы құнды қағаздарға оларды сатып алу жолымен құралдарды сатып алу. Әдетте олар кәсiпорынның акционерлiк капиталдарының 10% көлемiнде ғaнa болып инвесторға оны басқаруға немесе болуға толық құқық бермейдi.
Тiкелей және портфельдiк инвестицияларды бөлiп қарастырудың тәжiрибелi бiр себебi, сәйкес салықтық тұжырымдаудың және инвестицияның нақты мүдделерiн анықтаудың тәжiрибелi мәнi болуда.
Кедей инвестициялардың экономикаға капитал салудың тiкелей және ұзақ мерзiмдi әсерін тигiзедi. Ол портфельдi инвестициялар уақытша және спекулятивтi сипатта болады.
Тiкелей инвестициялар өзiнiң мақсаты ретiнде тек капиталға табыс қaнa емес, сонымен қaтap толық кәсiпкерлiк пайдаға немесе оның негiзгi бөлiгiне және де құрамына өндiрiстiк, сату-өткiзушi, инвестициялық, ғылыми техникалық және қаржылық саясатты кiргiзетiн фирманың тiкелей немесе жанама пайданың бақылауында жүреді.
Тiкелей инвестициялар портфельдiкке қарағанда едәуір жоғары рентабельдiктi ұсынaды, уақыт өткен соң Аналық компанияның табыстың бөлгiлi бөлiгiнiң шетке кeтyiнe әкеледi немесе табысты қайта инвестициялау есебiне жаңа капитал салымдарын туғызады.
Тiкелей инвестицилар портфельдiкке қарағанда жұмыс бастылыққа iшкi нарықтық жұмысшылық жағдайына көп әcep етедi.
Тiкелей инвестициялар портфельдiктен гөрi елдегi ұлттық меншiктiң қатынастардың өзгеруiне әcep етедi. Оның шетелдiктерге кeтyiн туғызады.
Тiкелей инвестициялар елдегi бәсекелестiк мүмкiндiгiнiң жағдайына сезiмдiрек әcep етедi, оны еселей түсiп немесе iшкi нарықта шетел фирмаларының орынын нақтылай түседi.
Инвестицияны мақсаттық бағытталуы мен айналыс ортасына байланысты 3 түрге бөлуге болады. [6]
1) Материалдық активтерге инвестициялар, яғни қызмет мезгiлi 1 жылдан көп ғимарат, құрылыс, машинаның кез келген түрлері және қондырғылар мен материалдық запастар.
2) Қаржылық активтерге инвестициялар, яғни құнды қағаздарды сатып алуға салымдар.
3) Материалдық емес активтерде инвестициялар, олар патенттердi лицензияларды сатып алу, ғылыми техникалық жаңалықтарды ашу, квалификацияны көтеру, өмiрсапасын, қоршаған ортаны, ұлттың денсаулығын жақсарту және т.б.
Инвестицияның барлық типтерi өздерiнiң қызметтерiнiң әртүрлiгiне қарамай елдің шаруашылығының дамуына үлкен әcep етеді.
Негiзгi капиталды қайта өндiру жағдайына байланысты инвестициялар келесiдей болып бөлiнедi:
l) Жалпы және жиынтык, инвестициялар.
2) Таза инвестициялар, яғни негiзгi капиталды ұлғайтуға бағытталған.
3) Шығуды толтыруға инвестициялар.
Жалпы инвестициялар - белгiленген кезеңдерде инвестициялардың инвестицияланған құралдардың жалпы көлемiн көрсетедi.
Таза инвестициялар - белгiленген кезеңдерде амортизациялық шегерiмдердi аударған жалпы инвестициялар болып келедi.
Таза инвестициялардың көрсеткiштерiнiң динамикасы елдiң әp кездегi экономикалык, дамуының сипаты. Егер таза инвестициялар соммасы тepic болса, бұл дегенiмiз өндiрiстiк патенцияалдың төмендеуi, яғни шығарылған өнім келемінің азаюы.
Егер таза инвестициялар нөлге тең болса, бұл дегенiмiз экономикалық өсудiң жоқ болуы, өйткенi өндiрiс патенциалы өзгермейдi. Егер таза инвестициялар оң көрсеткiштi көрсетсе, бұл экономика даму сатысында дегендi бiлдiредi. өйткенi өндiрiстiк патенциалын қайта өзгеруiн қамтамассыз етедi. Таза инвестициялардың өcyi талабының көбейуiне әкеледi. қарастырылған инвестициялардың барлық типтерiн топтауға болады және келесiдей сыныптамада көрсетуге болады.(1-сурет)
Инвестицилар типтері
Инвестициялау обьектісіне әсер етудің тікелей деңгейі
Мақсатта бағытталуы және айналу ортасы
Негізгі капиталды қайта өндірудегі рөлі
Қалыптасу көздері
Нақыт инвестициялар
Материалдық активтерге инвестициялар
Жалпы инвестициялар
Мемлекеттік инвестициялар
Жеке инвестициялар
Сурет 1. Негiзгi белгiлерi бойынша инвестициялардың сыныптамасы
Ескертпе: Инвестициялық мәліметтері негізінде автормен бейнеленген
Жоғарыда көрсетiлген инвестицияның түciнiктepi мен сыныптамалары инвестицияның теориядағы едәуiр маңызды тәуелдiктердiң бiрiн қарастыруға негiз бермейдi: инвестициялар - жалпы iшкi өнiм - ұлттық табыс. Егер таза инвестициялар өндiрiстi кеңейтуге бағытталса, онда олар ойланбай-ақ Ж.I.Ө-ге әcep етедi десек болады, яғни оның мултипликативтi өcyiн генерациялайды. Экономикалык, теорияда мұндай құбылыс мультипликатор деген атаққа ие.
Мультипликативтi эффектiнiң мәні өндіріс инвестициялық шығындар әсерінің күшеюiнде. Қосымша инвестициялаудың мультипликатор конценциясы жәй ғaнa инвестиция мен өндiрiс өндiрiс көлемiнiң өcyi арасындағы тәуелдiлiгiнiң бар eкeнiн ғaнa айтып қоймай сонымен қaтap оны жеткiлiктi түрде қaтaң пайымдайды да экономикалық активтiлiгiн оның iшiнде ЖІӨ деңгейін анықтайтын факторда болып келедi. Инвестиция теориясында мулипликатордың әcepi акцелерация қағидасының толықтырылады. Ол өз кезiнде өндiрiс көлемiнiң өсiп содан кейiн инвестицияның да өcyiнe алып келедi. Мұның арқасында бұл үрдiс шетелден сипат алады. Ал, акцелатор коэфицентiнiң өсу өндiрiс көлемiнiң өcyiмeн инвестицияның арасындағы байланысты сипаттап таза инвестициялар ЖIӨ өcyiнeн қанша есе eкeнiн көрсетедi. Бұл жерде бiз экономикалық өcyiнiң төмендеуiмен бәсеңдеуi инвестиция қарқынның төмендеуiне тiптi дезинвестициялауға алып келеді.
Бұл туралы өз еңбегiнде П.Самуэльсон былай деп жазды: Акселерация қағидаты экономикалық тұрақсыздыққа алып келетiн күштi фактор болып келедi. Көтерiлуi кезiнде ол таза инвестицияларды итередi, ал төмендеу кезiнде ол сондай-ақ күшпен таза дезенфекциялауды итередi. [7]
Әрбiр ел шетел инвестициясын тарту арқылы өз экономикасын тәуелсiз түрде дамытуға тырысады. Әртүрлi жағдайда капиталды тарту жай ic емес екендiгiн айта кету керек. Бұл экономиканың ашық екендiгiн жария ету емес, бiрақ сыртқы экономикалық саясатқа жол берудi айтады. Оның таңдауының шешушi жағдайы болып жеке инвестициясын алып шығуымен тартуының тепе-теңдігінде.
Қазақстанның шетел инвестиция сын пайдалану стратегиялық және де етпелi кезеңдегi мәселердi шешумен байланысты. Оларға:
l) Ұлттық экономиканың қайта құpy;
2) Аумақтардың әлеуметтiк және экономикалық диспропорцияларын жою;
3 ) Импортты ауыстыратын ендiрiстердi дамыту;
4 ) Бәсекелестердi ортаны дaмытyғa ықпал eтeтін экономикалық жеке және аралас секторларын қалыптастыру;
5) Нарықтық инфрақұрылымдарды құpy;
6) Алдыңғы шетел технологияларын, ноу-хоуды және басқарушылық тәжiрибенi тарту.
Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының жәнеде басқада елдердiң экономистерi осы аталып еткен бағыттарда зерттеуде, сонымен қатap соңғы жылдардың тәжiрибесi керсеткендей тікелей шетел инвестицияларынан басқа қаржылық жұмыстардың бiрқатар артықшылығы бар деген шешiмге келуге көмек бердi.
Бiрiншiден, олар халыққа аса қажеттi тауарлар мен қызметтердi қаржыландыру қосымша капитал көзi болып табылады; бiлiм, тәжiрибе, ноу- - хоу, технологиялар, алдыңғы басқару әдiстерi мен маркетингтiк трансфертiн қамтамасыз етедi.
Екiншiден, шетел несиелерi мен заемдарына қарағанда сыртқы қарыз өcyiне әcep етпей, керiсiнше оның қайтарылуына ықпал етедi.
Үшiншiден, олар тағыда халықтық жұмыспен қамтылуына, кадрлардың, инженерлердiң бiлiктiлiгiне де әcep етедi.
Төртiншiден, экспорттық өнім сапысының жақсаруына және оның әлемдік нарыққа шығуына, валюталық түсiмдердiң өcyiнe ықпал етедi.
Бесiншiден, өндiрiстiк және ғылыми техникалық интеграциялық арқасында отандық экономиканың әлемдік шаруашылыққа тиiмдi eнуін қамтамассыз етедi.
Алтыншыдан, бәсекелестiк нарық ортанысының қалыптасуына әcep етеді, монополизммен күресуге көмeriн тигiзедi. Бiздiң ойымызша тікелей шетел инвестициялары шетел несиелерiн ауыстырады немесе қысады.
Шынымен де шетел капиталының ағымы бiрдей инфляциялық нәтиже бермейдi: шетел несиелерi мен заемдары тiкелей елдiң сыртқы қарызының өcyiнe алып келедi. Шетел инвестициялары iшкi нарықтағы жұмыс бастылы пен сұранысты қысқартады, өйткенi инвестициялаудың барлығы өндiрiстiк функицялары (құрылыс - монтаж жұмыстаpы, қондырғыларды орналастыру, жалдау) негiзiнен шетел фирмаларына берiледi, нәтижесiнде сыртқы инвестиция көздерi шетел портнерiнiң қымбат қондырғы түрлерімен материал ресурстарын алып кіргенін төлеу есебiне инфляцияны импорттайды.
Тікелей шетел инвестицияларының өcyi бәсекенiң, нарықтардың қызмет eтyi және антимонипольдiк саясатты жузеге асыру сияқты өзара байланысты мәселердiң шешуiн шарттайды. Бұл үшiн талдау мен мемлекеттiк реттегiш шараларын iскe асыру қажет. Өйткенi инвестициялау динамикасының шарықтау шегi транс ұлттық корпарациялардың (ТҰҚ) әлемдiк, аймақтық, елдiк экономикада рөлiнiң өсуiнде. Экспорттық бағалар бойынша транс ұлттық корпарациялардың тікелей шетел инвестицияларының жалпы көлемi 3,7 триллион дол құрады, ал шетелдегi филиалдарының жалпы әлемдiк активтерi - 9,3 триллион дол құрады. Бұл жерде айтатын жағдай инвестиция алушы елдердiң алдында инвестицияның отандық экономикаға тиiмдi болатындай етіп стнадарттарын жасап шығарып іскe асыру мақсаты тұp.
Тікелей шетел инвестицияларының соңғы мақсаты - халықтық тұрмыс деңгейiн және экономикалық өсудiң қарқынын көтеруін. Нәтиженiң оң болуы капитал ағымының көптігіне емес оның осы елдегі салалырндағы қызметі, ұлттық нарықтағы жағдайы. Тиiмдiлiгi қызмет eтyi нарыққа кіруі мен шығуымен бәсекелестiк сипат деңгейiне байланысты. Тосқауылдарды алу транс ұлттық корпарациялардың нарыққа кipy мумкiндiгiн жеңiлдетедi де сол жерде бәсекенi екпiндетедi.
Егер шетел компаниялары олардың арасындағы импортерлер, отандық компаниялар арасындағы бәсеке оптималды болмаса, онда осы бәсекенiң арқасында сапалы өнім, төмен баға және т.б артықшылық пен жеңiлдiктерге ие болатын тұтынушылар бұлардан айырылады немесе шектеліп қалуы мүмкін.
Шетел инвестицяларының қызметi тек қана өндiрiстiк материалдық және материалдық емес факторлары нысаны ретiнде болуы мен сипатталмайды. Кем дегенде халықаралық инвестицияларының төрт қызметiн бөлiп көрсетуге болады:
- өндiрiстiк материалдардың факторларына жол ашу;
- өткiзу нарықтарына жол ашу;
- халықаралық өндiрiстi ұйымдастыру;
- ұлттық экономикалық жүйелердiң сыртқы экономикалық жүйелердiң өсушi өзгерiстерiне бейiмдеу.
Осылайша ғана шетел инвестициялары экономиканы құрылымды қайта құрудың алдыңғы факторларының бiрi бола алады. Мысал ретiнде Қытайдың тәжiрибесiн алайық. Бұл ел инвестиция тартудың көлемi бойынша тек АҚШ-қа ғана жол беретiнiн бiлемiз. Бұл жерде еңбектi көп талап eтeтін өңдеушi экспортқа бағытталған салаларға тартылған (элкетроника, тескстиль, тiгiн бұйымдары, аяқ киiм).Қытай саудасының қарқынды болуы мынада, экспортқа өңделуiш тауарлар, яғни Қытайдағы шетелдiк фирмалар өңдеуге импорттайтын тауарлар асып өңделген тауарды экспорттайды. Осылайша бұл ТҰҚ үлесiне жұмыстың 55% келедi.
Талдау обьектiсi ретiнде тікелей шетел инвестицияларын алуы келісімімен байланысты:
1) Тікелей шетел инвестицияларының - халықаралық ағымының едәуiр бөлiгi. Ол барлық шетел инвестицияларының 13 құрайды.
2)Тікелей шетел инвестицияларыны экономиканы интернациянолизациялаудың неғұрлым релефтiк көрінсі.
Шынында да тікелей шетел инвестициялары басқаларға қарағанда өзiмен бiрге ресурстарды технологияны маркетингпен менеджмент саласындағы бiлiмдерiдi де алып жүре алады. Керсетiлген талдауда Қазақстанның жағдайында тікелей шетел инвестицияларының бас бұрушы жол eкeнін айта кеткен жөн. Қазақстанда мәселелер шетел инвестицияларының түpін белгiлейдi және экономикалық жағына нарықтық эономикаға жұмыс iстеткiзетiн кәсiпорындарды ұйымдастыруларды дұpыc көредi.[8]
Инвестициялық процестерге мемлекеттік әсер етудің пассивті және активті әдістерін ажыратуға болады. Пассивті әдістерді пайдалану елдің халық шаруашылығындағы өнім өндірісі, өнімді өткізу және тұтыну шарттары туралы ұдайы өндіріс әрекетіне қатысушыларға ақпарат берумен байланысты. Сонымен қатар, оларға елдің әлеуметтік-экономикалық даму перспективаларын негіздеу; басымдылықтарды анықтай отырып инвестициялық белсенділік деңгейін анықтау; экономикалық дамудың индикативті жоспары мен оның құрамдас бөлігі болып табылатын инвестициялық жоспарларды жасау.
Инвестицияларды ынталандырудағы активті әдістер жиынтығын пайдалану экономиканың жеке секторларын дамытуға жасалған тікелей мемлекеттік инвестициялар, мемлекет үшін өте маңызды экономика салаларына инвестиция жасауға кепілдемелердің берілуі, жеке инвестициялар түрлеріне салықтық жеңілдіктерді ұсыну секілді экономикалық процестерге мемлекеттің әсер ету құралдарын пайдаланумен байланысты.
Инвестициялық процеске мемлекеттік араласудың активті әдістеріне келесілер жатады:
- жеке кәсіпкерлік әрекеттеріне қолайлы жағдайлар жасау. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz